Huishoudelijk energiegebruik: Gewoontegedrag en Interventiemogelijkheden Onderzoek in opdracht van Novem b.v. dr. W. Heijs
H UISHOUDELIJK ENERGIEGEBRUIK : G EWOONTEGEDRAG EN INTERVENTIEMOGELIJKHEDEN
dr. W. Heijs
Capaciteitsgroep Mens-Techniek-Interactie Faculteit Technologie Management Technische Universiteit Eindhoven
Onderzoek in opdracht van Novem b.v. maart 1999
i
S UMMARY Introduction Despite governmental efforts to reduce the residential consumption of energy, it continues to rise. The bulk of the increase is due to electricity use associated with a growing number of (smaller) households, higher incomes and technological advancements. The rise seems to be difficult to stop because of the autonomous nature of these developments and the lack of results from current methods to modify purchasing practices and daily usage. Consumers, nevertheless, generally display a positive attitude towards energy conservation and a fair amount of environmental consciousness and general knowledge of the issue. The major obstacle is the transformation into real action. This is primarily caused by: the general nature of policy measures in contrast to a lack of specific knowledge of appliances and energy consumption in private situations; incompatibilities between substitute behaviour and existing goals and values, such as a striving for comfort; insufficient personal salience because of an unfavourable outcome of the costs and benefits analysis associated with behavioural change, and a low estimate of personal efficacy and personal responsibility; and the fact that energy-related household behaviour is difficult to change using cognitive and financial means because it is part of more comprehensive behavioural patterns and habitual actions. Especially the latter aspect is often mentioned in the literature as an important factor that merits further research. The modification of household behaviour still offers a considerable potential for saving energy, and the tackling of habits constitutes an opportunity that is used far too little to tap this source. Probable reasons for the insignificant role of habitual energy-related household behaviour in research are that the prevailing theoretical models in this area take reasoned action as a starting point and that empirical investigation is difficult to carry out in a private domain. The present study uses a review of the literature concerning applied social scientific research on energy consumption and more fundamentally oriented social scientific research on habits to develop a theoretical framework. This framework is used to derive recommendations for the intervention in and the prevention of unwanted energy-related habitual behaviour and to prompt new research. Current research Results from applied research on energy-related behaviour show that habits often are better predictors of buying actions and energy consumption than variables used in the predominant social psychological models on attitude-behaviour relationships. The publications, however, do not present an unambiguous definition of habit, and theoretical models are mostly absent. This causes varying operationalizations of habit to be used, such as 'repeated behaviour in the past' or 'lifestyle', and a broad range of actions to be possibly relevant. Furthermore, there is insufficient insight in the origin, the development, and the function of habits within the social context of a household. In more fundamentally oriented studies on habits theoretical frameworks are given. Two groups may be identified. Researchers in the first group try to enhance the predictive power of traditional models on attitude-behaviour relationships concerning repeated actions by adding the variable 'past behavior/experience'. This variable, often termed 'habit', seems to have both direct and indirect effects (through the attitude and intention) on subsequent behaviour. Relevant predictors include less conscious as well as conscious acts, and less frequent as well as frequent types of past behaviour. The second group limits the scope of habitual behaviour to frequent, situation-specific, goal-oriented and automatic acts that, once started, do not require conscious monitoring. Repetition causes formerly
ii
reasoned actions along with the associated situations and goals to be stored into mental structures. These structures, when triggered by particular environmental cues, serve to guide future behaviour. The variable 'habit' is operationalized variously as 'the frequency of past behaviour', 'the unconscious recurrence of these acts in the past', or 'the frequency of association' of certain situations with behavioural choices. From the current research, it can be concluded that the descriptions of 'habit(ual behaviour)' as well as the theoretical perspectives lack clarity and are, on some points, inconsistent, raising a number of questions that have to be addressed in view of a fruitful application in the field of energy-related household behaviour. The main issues are as follows. Firstly, in the second of the fundamentally oriented groups, 'habit(ual behaviour)' is restricted to frequent, unconscious and automatic actions, whereas applied research shows that relevant habitual behaviour has a broader range (incorporating also less frequent, more conscious and less automatic actions). This is substantiated by the results in the first fundamentally oriented group and it is also more in line with common parlance. Secondly, provided that such criteria are appropriate, it is unclear what limits should be used; e.g. what frequency is necessary to indicate habitual behaviour ? Thirdly, the descriptive features 'automatic' and 'conscious' are being treated as dichotomous although a gradual scale might be more suitable (in which case the question regarding limits is relevant again). In fourth place, it remains vague whether the concept of 'habit' denotes a behavioural disposition, the behaviour in itself, or both. Fifth, in present research there is a noticeable absence of repeated non-behaviour as a habitual pattern; this type of habit, however, seems to play a major role in energy-related household activities. In sixth place, the situation and the cue are not included in the theoretical models, despite the fact that characteristics of both are probably crucial to the explanation of the formation and the occurrence of habitual action. And finally, the intertwining of habitual and other behaviour within broader behavioural patterns (e.g. scripts) is mentioned but not elaborated, so that no conclusions can be drawn concerning further research on this matter or actions to be taken. Theoretical framework An analysis of the elements inherent to the meaning of 'habit(ual behaviour)' in the history of social science, in the current research and common parlance, and of the variables and their relations in existing theoretical models leads to a new definition and model, eliminating most of the objections mentioned above and preserving explanatory inferences from previous studies. The latter is of importance in order to maintain the possibility of generalizing existing results to energy-related household behaviour. The new descriptions separate 'habit' from 'habitual behaviour'. 'Habit' (usually the independent variable) is defined as: 'A cognitive, mental structure, composed of a specific situation or life domain, a related goal, a behavioural disposition to reach this goal and a stimulus specific for that situation or domain (a cue that triggers the mental structure and the subsequent behaviour), that is learned through reinforced repetition of the behaviour in that particular situation and in response to that particular cue'. In this context, 'situation' refers to a rounded part of the physical or social environment (such as a 'buying' or 'using' situation); and 'domain' refers to a rounded part of daily life (such as personal hygiene). A 'cue' is generally to be taken as a distinct environmental stimulus triggering the structure, but it can also coincide with the situation as a whole (especially in the case of repeated non-behaviour) or the domain. The definition of 'habitual behaviour' (or 'habitual response', usually the dependent variable) is: 'The manifestation of a habit in repeated, overt behaviour or non-behaviour'. This behaviour can be more or less goal-oriented, can be preceded by unconscious as well as conscious behavioural choices, can occur with higher as well as lower frequencies, and can progress in a more or less automatic manner.
iii
The theoretical model is based on the model that is used in the first fundamentally oriented group (the theory of planned behavior with the addition of 'past behaviour'). In the diagram 'past behaviour' is replaced by the habitual mental structure, which has a possible influence on behaviour analogous to an attitudinal structure. The situation and the cue are added as variables that are conditional for the activation of this structure (and for the activation of attitudinal structures and subjective control in case suitable habits are lacking). The cue may be composed of external (physical, social or symbolic) stimuli and of internal (physiological or psychological) stimuli. The dependent variable is composed of habitual behaviour, reasoned action or a combination of both, and is recursively connected to the habitual mental structure, representing the development and strengthening of habits through repetition. The model allows the differentiation among three main kinds of behaviour. Starting from the principle that activities are initiated by heuristic mechanisms that require less cognitive effort (such as habits) in preference to more demanding mechanisms such as attitudes or intentions, the first main kind is habitual behaviour with an unconscious start and an automatic progression. A habit is triggered by a situation and an associated cue, and leads to action without the intervention of a conscious choice or intention. The second kind consists of habitual activities with a conscious start and a more or less automatic development: the activation of a habit by a situation and a cue leads to an intentional choice and the planning of behaviour because, for example, the habit is less strong (less well practised) or because it has decision rules built into the mental structure. The degree to which the behaviour is automatic depends among other things on the presence of further situational barriers. In both kinds, attitude is not an active component, even though this might be ostensible in the latter case. The third kind is reasoned action following conventional models: unfamiliar situations, the absence of cues and/or the lack of appropriate habitual structures will successively cause an attitude to be built or activated, an intention and a planning to be created and reasoned action to be performed. A repetition of this behaviour in similar situations and in response to similar cues may lead to the development of a new habit. Between these main kinds, various hybrid forms are possible, such as habitual actions with an unconscious start and a non-automatic progression as a result of, for example, situational interruptions. Habitual activities do not only differ by their form but also by their genesis. Three processes are distinguished: operant conditioning (external -material or social- or intrinsic rewards or sanctions have a creating, strengthening or weakening influence), classical conditioning (by the joint occurrence of a cue and another stimulus, the latter can gain the effect of the cue), and modelling (the imitation of a comparable model, whose actions are positively or negatively reinforced, creates a habit). In addition, each of these processes may involve unconscious learning (that is unawareness of the actions, the goals and the behavioural choices at the time of development) or, more or less, conscious learning (the transformation into a habit of reasoned action or explicit goals, or a post-hoc rationalisation of behaviour). Sometimes a habit is formed because the related behaviour is the only available option; the formation of such a habit may preclude the consideration of future behavioural alternatives. Unconsciously starting habitual behaviour can be generalised unconciously to a new situation if this involves a cue that bares resemblance to the one in the former situation (in contrast to classical conditioning, in which case the situation remains the same whereas the cue changes face). Larger situational deviations will probably be tolerated if a habit is stronger (well rehearsed). The conscious generalisation of a habit is also possible, for example if a certain subjective value is attached to the activity or the goal. In both cases, generalisation may involve dysfunctional behaviour. Habitual activities can be incorporated into broader behavioural patterns such as scripts (of which reasoned actions can also be a part).
iv
Several propositions have been made regarding the operationalisation of the variables. The existence of a habitual mental structure and the strength of a habit can be deduced from the presence of its components (situation, cue, goal and disposition; for example by means of interviews) and from the intensity of the respective bonds between them (through an empirically established function of response frequencies or times of association between components with the aid of a computer; the degree of specificity of associations on rating-scales; and possibly using 'past behaviour' as a substitute or validating measure). The criterion for the habitual nature of a certain activity is the likely existence of a corresponding habitual mental structure. Once such a structure has been corroborated, the related habitual behaviour (the dependent variable) can be described in more detail by the frequency of its occurrence, its kind and its genesis (through rating-scales, methods based on learning theories, observation or objective, physical measurements). The theoretical framework leads to the conclusion that the new definition and model match the diversity of habitual activities in the existing research and that they represent, at first sight, a useful integration of the various conceptual models. The two definitions (habit and habitual behaviour) preclude the confounding of dependent and independent variables; and the use of these descriptions allows meaningful discriminations between habit(ual behaviour) on the one side and related concepts, including reasoned action, attitudes, reflexes, skills, mindless behaviour, scripts, schemata, lifestyles and values, on the other. Repeated non-behaviour is compatible with the new conception. The situation and cue occupy a position in the model that conforms to their part in the development and onset of habitual behaviour. Problematic criteria for the differentiation between habitual and reasoned action, such as the frequency of occurrence or the degree of consciousness, have been replaced by the presence of a habitual mental structure. Less frequent, more conscious and less automatic behaviour can also be habitual in nature, provided that the existence of such a structure is substantiated. The existence of habitual mental structures also supplies a means to discern habitual actions within more complex behavioural patterns (e.g. scripts or an admixture of habitual and reasoned action). Intervention and prevention The theoretical framework and the literature roughly offer four general possibilities for intervention. Firstly, strategies can address the habitual mental structure itself. This structure may be changed or weakened through deconditioning techniques (using rewards, sanctions, modification of the cue or of the modelling situation, dependent on the genesis and on the present type of reinforcement) and through the alteration of components (using cognitive means like, preferably specific, information or education). Feedback allows the combination of deconditioning and the supply of information. Secondly, the activation of the mental structure can be blocked by transforming the situation or the cue. This may be accomplished through technological as well as cognitive means (for example modifications of the dwelling, the equipment or the user-interface, or using prompts or implementation-intentions). Thirdly, when activation has already taken place, habitual activities can be hindered by situational, psychological or social blockades forcing a transition to reasoned action (e.g. by introducing necessary additional steps to be taken, importunate messages or social control). And fourthly, the (negative) consequences of habitual behaviour can be limited or redirected, which seems to be the preferred course of action because behavioural modification might then be superfluous (by making appliances automatic or 'fool-proof', or evoking the proper conduct through the design or the interface by using affordances or existing habitual patterns to realise a natural way of operating). New habits may be formed likewise.
v
The success of intervention measures is dependent on the correspondence with existing cognition, the possibilities for alternative behaviour (physically, instrumentally or financially), the constraints of broader behavioural patterns, goals and values, an analysis of costs and benefits (in terms of behaviour, comfort, time and money) and, if situational changes are at hand, the possibility of an undesirable generalisation of the activity. Therefore, a thorough behavioural analysis needs to be performed prior to any attempt at intervention. This might also prevent antagonistic reactions (rebound effects, adaptation, avoidance or reactance). In view of these possible impediments it is advisable to offer residents a sound explanation beforehand about the necessity of the intervention, to maintain sufficient user-control in the new situation and to give additional rewards to balance subjective costs and benefits (preferably with immediate effects, such as an increase of comfort). After these general conditions are fulfilled, the further selection of aspects to be changed and methods of use should be based on the kind of the habitual activity and its genesis. It is likely, for instance, that changing the situation might have an adverse effect (reactance) in the case of consciously learned habitual behaviour with a conscious start, because the measure is perceived as a violation of personal control. In view of the complexity of the subject matter a systematic approach is needed to enable the proper selection of strategies (i.e. combinations of techniques and their order of application). A first attempt at this is the introduction of a typology for the differential approach of habitual behaviour ("HABIT": Habit Assessment and Behavior Intervention Typology). The typology consists of the fusion of the two main kinds of habitual behaviour (unconscious start/automatic progression and conscious start/more or less automatic progression) with four classes of origin (conscious versus unconscious learning combined with the presence or absence of later generalisation), resulting in a matrix with eight cells representing the 'types' of habitual behaviour. The cells contain the recommended strategies, based on a number of assumptions derived from the theoretical model and the literature. Within the classes of origin an additional distinction can be made regarding the learning processes, influencing the specific form of the techniques rather than their selection or their order of application. The practical use of the typology might proceed as follows. First, the behaviour is determined to be, in fact, habitual and to have a potential for the saving of energy. If the outcome justifies an intervention, the existing 'type(s)' are established (because apparently similar activities may have different origins and kinds when studied more closely). After choosing the most frequently occurring types, the typology can suggest efficient and effective strategies. The prevention of undesirable habitual behaviour may involve avoiding the generalisation of existing habits to new situations (for example to another dwelling or new appliances) and preventing the formation of new habits in relation to products that have yet to be introduced. In this case, the technological or situational modification is an established fact rather than an option (as with intervention). Efficient strategies for prevention should make a use of this fact. A thorough behavioural analysis is needed here too, but now the focus is on habits that are likely to be generalised or on habitual behaviour that is associated with applications similar to the new product. Attention has to be paid, among other things, to the mental structure of the habit involved, the type and the genesis of the behaviour, the affordances of present applications or the new situation or product, the behaviour that may be considered 'natural' and that is regarded 'desirable' in the new situation or in regard to the new product, and the general conditions to enhance the rate of success and prevent antagonistic behaviour that have already been mentioned in the paragraphs on intervention. If the analysis results in a certain chance that an undesirable generalisation or formation of habits might occur, preventive measures are advisable. The preferred method is to obstruct the activation of the habit (e.g. by
vi
adjusting the situation or the cue, or by avoiding unsuitable affordances). As a result the habit will 'extinguish'. Alternatively, the habit(ual behaviour) might be left intact while the consequences are corrected. In both cases, measures should be attuned to what is to be considered 'natural' conduct in these circumstances. If this is not feasible, either technically or financially, the introduction of the situational change or of the new product will have to be accompanied by behavioural modification (using information, deconditioning or a hybrid form such as feedback through a user-interface). The general conclusion is that the intervention in, and the prevention of, habitual behaviour are conceivable options. The theoretical model and the literature provide concrete aspects allowing control or modification and workable methods can be deduced from existing research. The subject matter, however, is very complex involving many variables and containing various pitfalls. In view of this complexity, a systematic approach is needed to enable a selection of strategies in which these variables and pitfalls are taken into account. The proposed typology (HABIT) represents a first attempt at such an approach, based on logical inferences from the model and the literature. Additional research is needed to evaluate its applicability and to determine the necessary improvements. Additional and future research Although the new definitions and model provide solutions for most of the problems identified in the literature review, the theoretical nature of this study implies that the results are in need of empirical verification and correction. Likewise, the proposed methods for intervention and prevention generate questions that can only be answered by additional research in the laboratory as well as in real settings. From a theoretical point of view, it is of interest to validate the definitions and the model in real life circumstances, specifically by registering the various main and hybrid kinds of habitual behaviour, their distinctive features and the conditions that accompany their presence. Field research is also proposed to study the nature of situations and cues in relation to particular kinds of habitual behaviour and the interaction process between the environment and habitual actions. This is required to allow a correct and systematic experimental variation of the situation and the cue. A third topic for field research is to supply the information that is lacking about scripts and about the interaction and decision-making aspects of buying behaviour and usage within the social context of a household. Laboratory research is recommended for the circumstances in which habitual mental structures are formed (scrutinising the role of the frequency of behaviour and of implementation-intentions, the determinants of the strength of relations between components, the meaning of specificity in relation to strength, the nature of the initial goals, and the completeness of the classification of relevant learning processes). A laboratory setting is also advisable to study the extent of divergence in situations that is 'tolerated' by habits of various kinds and strength, and to investigate the conditions that cause either generalisation or the onset of reasoned action. This may improve strategies of situational intervention by reducing the risk of dysfunctional behaviour. Two issues require both laboratory and field research: the theoretical and empirical examination of repeated non-behaviour (being an important aspect of energy-related habits that seems to be in accord with the model but nevertheless shows some distinct features); and, after the necessary corrections have been made, the possible generalisation of the theoretical framework to habit(ual behaviour) in other domains.
vii
From a methodological point of view, the propositions for the operationalisation of the variables and the registration of actual behaviour have to be judged in view of their correspondence with the theory, their applicability and the need for elaboration. It is required, for example, that reliable and valid measures are created to describe the relevant characteristics of situations and cues, to determine the components of the habitual mental structure, to establish the strength of a habit, and to construct a comprehensive profile of the particular variables involved. Furthermore, methods have to be devised to characterise habitual behaviour in buying and usage (indications of the kind, the genesis and the type; classifications of the role and the place within the social context of the household and within broader behavioural patterns such as scripts; and an unobtrusive registration of the frequency of behaviour). Especially the latter poses a problem. A part of the solution might be distant measuring using micro-electronics. New methods should preferably be suitable for use in field research (e.g. on a laptop computer). Finally, from an application point of view, preliminary laboratory and field research is necessary to examine suitable aspects for intervention and prevention, the aptness of the methods mentioned before (considering, among other things, completeness, suitability and possibilities for refinement) and the nature of antagonistic behaviour together with the circumstances of its occurrence. Exploratory research should provide further insight into the habitual actions (in buying and usage) that are eligible for intervention, based on the frequency and potential savings. The identification of focal groups might improve the efficiency of intervention. The suggested differential typology (HABIT) may be taken as the point of departure for the development of strategies, after the integration of the results of the other studies and the verication of the typology for buying situations as well as usage. The following step consists of a tryout of the strategies on habit(ual behaviour) with a large energy-saving potential, and the implementation of the necessary changes. A comprehensive study, involving various kinds of habitual behaviour and focal groups, may then be initiated to draw conclusions regarding the actual need for a differential approach. With a view to the prevention of undesirable habitual behaviour, an extrapolation from the results of intervention studies can provide insight into the possibilities for precluding the generalisation of unwanted activities. It is advisable to investigate the options for the formulation of explicit conditions regarding the design of new products to prevent unwanted habits and to enhance the coherence with 'natural' behaviour, analogous to existing ergonomic and safety regulations.
viii
ix
INHOUDSOPGAVE pag 1. Inleiding 1.1. Probleembeschrijving 1.1.1. Huishoudelijk energieverbruik 1.1.2. Streven naar energiebesparing 1.1.3. Problemen 1.1.4. Gewoontegedrag 1.2. Doelstellingen 1.2.1. Verklaringskaders 1.2.2. Interventie 1.2.3. Preventie 1.2.4. Specificatie 1.3. Onderzoeksopzet en rapportage
1 1 1 2 2 5 6 6 6 6 7 7
2. Gewoontegedrag in toegepast en theoretisch gericht onderzoek 2.1. Gewoontegedrag in toegepast sociaalwetenschappelijk energie-onderzoek 2.2. Gewoontegedrag in theorie en fundamenteel gericht onderzoek 2.2.1 Korte historische schets van het begrip 2.2.2. Gewoontegedrag in de sociale en cognitieve psychologie
9 9 13 13 14
3. Een model van energiegerelateerd huishoudelijk gewoontegedrag 3.1. Een definitie van energiegerelateerd huishoudelijk gewoontegedrag 3.1.1. Inventarisatie van definitie-elementen 3.1.2. Gemeenschappelijke elementen 3.1.3. Problematische elementen 3.1.4. Definities 3.1.5. Gewoonte(gedrag) en verwante begrippen 3.2. Een model van energiegerelateerd huishoudelijk gewoontegedrag 3.2.1. Het model 3.2.2. De functie van gewoonte(gedrag) 3.2.3. Het ontstaan van gewoonte(gedrag) 3.2.4. Operationalisatie van de variabelen
21 21 21 24 25 28 29 31 31 35 35 37
4. Interventiemethoden en preventieve maatregelen 4.1. Theoretische aangrijpingspunten en antagonistisch gedrag 4.1.1. Aangrijpingspunten en middelen 4.1.2. Antagonistisch gedrag 4.2. De interventie in ongewenst gewoontegedrag (HABIT) 4.2.1. Een typologie van gewoontegedragingen en strategieën 4.2.2. HABIT en reële gewoontegedragingen 4.3. De preventie van ongewenst gewoontegedrag
43 43 43 47 48 48 51 54
5. Onderwerpen voor vervolgonderzoek 5.1. Theoretische aspecten 5.2. Operationalisatie en methoden 5.3. Interventie en preventie
57 57 59 60
x
6. Samenvatting en conclusie 6.1. Achtergrond 6.2. Bestaand onderzoek 6.3. Theoretisch kader 6.4. Interventie en preventie 6.5. Vervolgonderzoek
63 63 63 64 66 68
7. Literatuur
71
Bijlage. Overzicht van relevante gewoontegedragingen
75
1
1. I NLEIDING 1.1. Probleembeschrijving 1.1.1. Huishoudelijk energieverbruik Ondanks de inspanningen in de afgelopen decennia om het energieverbruik in Nederland te temperen is er nog steeds sprake van een stijging. Met name de vraag naar electriciteit neemt toe: in de periode van 1986 tot 1995 bedroeg de aanwas circa 30 %. En ook de laatste jaren is er sprake van een groei van circa 20 %. Bij aardgas is de stijging minder sterk en de laatste jaren is er zelfs een zekere stabilisatie in het verbruik (EnergieNed, 1995; ECN, 1996; De Volkskrant, 25-8-1998). Deze trends zijn ook zichtbaar in de huishoudelijke sector, hoewel er op het eerste gezicht toch succes lijkt te worden geboekt. Per huishouden is het electriciteitsverbruik de afgelopen 10 jaar namelijk gelijk gebleven of slechts licht gestegen en is er gemiddeld een tamelijk sterke daling in de afname van aardgas opgetreden (met 32 % van ongeveer 3200 m3 naar 2200 m3 ). Het gasverbruik is vooral gedaald door een toename van isolatie en het aantal hoogrendementsketels terwijl het verbruik van electriciteit in principe daalde door een grotere energieefficiëntie van de apparatuur. Maar tegelijkertijd is het aantal afnemers in de huishoudelijke sector gegroeid door de bevolkingsaanwas en met name door de afnemende gezinsgrootte (huishoudensverdunning). Daardoor stabiliseerde het totale gasverbruik terwijl het totale electriciteitsverbruik met ongeveer 24 % is gestegen. Dit is, naast de toename van electrische apparatuur vanwege het grotere aantal gezinnen, ook het gevolg van de ontwikkeling van nieuwe technologieën, waardoor er steeds meer apparaten per gezin in gebruik zijn geraakt. Halverwege de jaren '90 was de huishoudelijke sector verantwoordelijk voor ongeveer 25 % van het totale electriciteitsverbruik en 55 à 60 % van het gasverbruik (Paauw, Perrels en van Veenendaal, 1994; EnergieNed, 1995).De verwachting is dat het gasverbruik in huishoudens nog verder zal verminderen maar dat het verbruik van electriciteit in de totale sector de komende 10 jaar met gemiddeld 1,7 % per jaar zal toenemen (SEP; geciteerd in ECN, 1996). Tabel 1 geeft, ter illustratie, een overzicht van de penetratiegraad van diverse electrische huishoudelijke apparaten in 1973 en 1995 (ECN, 1996). In de meeste gevallen is het verbruik van de apparatuur minder gestegen dan de penetratiegraad doordat de toestellen energiezuiniger zijn geworden maar per saldo is het verbruik toch aanzienlijk toegenomen. De laatste kolom geeft het gemiddelde verbruik in 1995 aan binnen de groep huishoudens waar de apparatuur aanwezig is. apparaat koelkast diepvriezer vaatwasser wasmachine wasdroger boiler cv ketel televisie
pg '73 (%) pg '95 (%) 88 113 17 56 4 21 85 97 5 49 16 18 30 74 96 161
verbruik zelfde x 2,5 x 2,0 x 0,6 x 7,5 zelfde x 1,4 zelfde
gem. kwh/hh. 388 211 66 209 266 258 198 166
Tabel 1. Penetratiegraad van enkele electrische huishoudelijke apparaten in 1973 en 1995
2
Electrische energie wordt in huishoudens voornamelijk aangewend voor reiniging (20 %), koeling (17 %), verlichting (16 %), klimaatbeheersing (12 %) en audio- en videoapparatuur (11 %). Daarna volgen de toepassingen warmwatervoorziening (9 %), koken (6 %), keukenapparatuur (4 %) en hobbies (2 %). Het aantal spaarlampen is in de periode 1991 tot 1995 gestegen van 1,1 tot 2,5 per huishouden (EnergieNed, 1995). 1.1.2. Streven naar energiebesparing De overheid rekent in haar derde Energienota op een vermindering van de totale energievraag in het jaar 2020 van 33 %. Deze besparing zou vooral tot stand moeten komen door (1) de ontwikkeling van nieuwe technologie, (2) de efficiëntieverbetering van bestaande apparaten en (3) de realisatie van een meer duurzaam gebruik en meer duurzame bronnen. Voorbeelden van maatregelen die in deze context reeds zijn geformuleerd of worden getroffen zijn: het op Europees niveau invoeren van een maximaal energieverbruik voor huishoudelijke apparaten, de energie-etikettering van gebruiksgoederen, en het streven om nieuw te bouwen woningen en utiliteitsgebouwen zodanig te ontwerpen dat zij in 2020 in energetisch opzicht zoveel mogelijk "selfsupporting" ofwel energieneutraal zijn. Daarnaast wordt, evenals in de afgelopen jaren, geïnvesteerd in maatregelen om gebruikersgedrag te beïnvloeden, met name door voorlichting en een financiële instrumentarium (geldelijke beloningen of heffingen) ter bevordering van een bewust en lager verbruik. 1.1.3. Problemen Voor het behalen van deze doelstellingen moeten vele horden worden genomen (zie onder meer Aitken e.a., 1994; Antonides en van Raaij, 1997; Breemhaar e.a., 1995; de Bruin en Siderius, 1993; Gladhart, 1977; Heijs en Midden, 1994; Jelsma en Popkema, 1997; Karns en Khera, 1983; Marquering, 1998; McDougall en Claxton, 1981; van Meegeren en van Woerkum, 1994; van Raaij en Verhallen, 1983; Ritsema, Midden en van der Heijden, 1982; RMNO, 1992; Siderius en van Dijk, 1992; Stringer en Heijs, 1984; Vlek, 1993; Wit, 1994). De problemen kunnen als volgt worden gegroepeerd: (1) maatschappelijke ontwikkelingen die leiden tot een autonome stijging van het verbruik; (2) sociaalpsychologische factoren inzake bewustzijn, kennis, motivatie, en gedrag; en (3) de beperkte invloed van het huidige instrumentarium voor gedragsbeïnvloeding. (1) maatschappelijke ontwikkelingen die leiden tot een autonome stijging van het verbruik; De eerste groep van problemen bestaat uit drie maatschappelijke ontwikkelingen die een stijging van het verbruik met zich meebrengen (de zogenaamde autonome groei): (a) een toenemende bevolking en huishoudensverdunning; (b) een stijging van het gezinsinkomen en de koopkracht; en (c) de voortschrijdende technische ontwikkelingen in de consumentenmarkt. Door de bevolkingsaanwas en de huishoudensverdunning zal (hoewel in mindere mate dan de afgelopen jaren) het aantal gezinnen met energievragende apparatuur nog verder toenemen. Voorts zal door de groei van de koopkracht en van het aanbod van nieuwe huishoudelijke apparatuur het aantal apparaten per gezin groter worden en zullen gezinnen ook meer energieintensieve toestellen aanschaffen (zoals magnetrons, vaatwassers en wasdrogers). Op diverse fronten draagt het toenemende aantal tweeverdieners hieraan bij (een groter besteedbaar inkomen, meer mobiliteit en meer gemak in het huishouden). De verbeterde energie-efficiëntie van de apparaten zal in dit kader waarschijnlijk onvoldoende zijn om een stijging van het verbruik te voorkomen.
3
(2) sociaalpsychologische factoren inzake bewustzijn, kennis, motivatie, en gedrag De tweede groep van problemen omvat een breed scala van (sociaal)psychologische factoren die een zuiniger gedrag in de weg staan en die kunnen worden samengevat onder de noemers: a) bewustzijn en kennis; b) prioriteiten en motivatie; en c) gedragskenmerken. Bewustzijn en kennis Het bewustzijn van de milieuproblematiek en van de rol van energiebesparing daarin is onder gebruikers op een algemeen niveau tamelijk sterk aanwezig. Op het specifieke niveau van de eigen gezinssituatie en de eigen bijdragen en mogelijkheden zijn bewustzijn en kennis echter vaak onvoldoende. Minder efficiënt energiegedrag komt bijvoorbeeld vaak voort uit een gebrek aan kennis omtrent de werking het verwarmingssysteem, ingeburgerde misverstanden over het nut van bepaalde activiteiten ('bij een halfvolle trommel wordt de was schoner'), en onwetendheid van het energieverbruik van electrische applicaties (apparaten en verlichting). Daaraan wordt nog bijgedragen door het ontwerp van apparaten. Technische interfaces vormen vaak eerder een bron van verwarring dan een bijdrage aan de kennis van de effecten van gedragingen. Sommige bedieningsorganen bezitten niet de juiste affordanties om, zonder diepergaande kennis, toch een energie-efficiënt gedrag mogelijk te maken. En vaak geven de standaardinstellingen niet het meest energiezuinige of milieubewuste alternatief aan. Prioriteiten en motivatie Hoewel de meeste gebruikers een positieve attitude hebben ten aanzien van energiebesparing en milieubewust gedrag, hebben concrete maatregelen en gedragsveranderingen in gezinnen vaak een lagere prioriteit. Door de reeds genoemde ontwikkelingen van de koopkracht en de technologie nemen de comfortwensen van consumenten toe, en een hogere status en levensstandaard, die deels worden ontleend aan het bezit van technologie, worden vaak bekrachtigd door de sociale omgeving. Alternatieve oplossingen en gedragingen zijn soms niet compatibel met bestaande waardepatronen. De persoonlijke saillantie van en de interesse in energiebesparing zijn niet groot door onder meer de relatief lage energieprijzen en het als gering ingeschatte rendement van veranderingen tegenover hoog ingeschatte kosten in termen van tijd, geld, comfort en gedrag. Consumenten zijn geneigd om persoonlijke en korte termijn voordelen zwaarder te laten wegen dan collectieve nadelen op langere termijn (zgn. social traps: de kwaliteit en de prijs van een apparaat en het onmiddellijke gemak zijn bijvoorbeeld meer bepalend voor de aanschaf dan het energieverbruik en de milieubelasting bij afdanken). De effectiviteit van de eigen bijdrage en de eigen verantwoordelijkheid worden als gering beschouwd in vergelijking met die van anderen (zoals de overheid of het bedrijfsleven). En men is van mening dat een meer structurele oplossing geboden zou moeten worden door de techniek, waardoor een verandering van het eigen gedrag niet nodig zou zijn (de zgn. "technological fix"). Gedragskenmerken Daar waar besparingsmaatregelen worden geëffectueerd bestaat een reële kans op het optreden van diverse vormen van compensatie- of reboundgedrag (bijvoorbeeld langer douchen onder een waterbesparende douchekop, vaker ventileren en een hogere stand van de thermostaat na isolatie, de installatie van spaarlampen waar eerst geen lichtpunt was, en de omzetting van de winst op de energienota in andere energiedragende activiteiten). Volgens sommige schattingen kan op deze wijze meer dan 30 % van de verwachte opbrengst van besparingen weer verloren gaan (Marquering, 1998). Een ander, minder vaak voorkomend, effect van maatregelen is reactance: het bewust omzeilen of onwerkzaam maken van energiemaatregelen
4
die men ervaart als een inperking van de persoonlijke vrijheid (zoals het loshalen van drangers van tussendeuren en het dichtstoppen van de mechanische ventilatie). En een deel van het huishoudelijk energiegedrag is met de gebruikelijke maatregelen en gedragsinstrumenten moeilijk veranderbaar omdat het bestaat uit routine- of gewoontegedrag, dat vaak is ingebed in bredere gedragspatronen. (3) de beperkte invloed van het huidige instrumentarium voor gedragsbeïnvloeding. Problemen met het instrumentarium, gericht op bijsturing van het gedrag, vormen de derde groep. De bestaande instrumenten (diverse vormen van voorlichting en financiële methoden) zijn meestal te algemeen van aard. Specifieke doelgroepen worden niet, of niet optimaal, bereikt vanwege hun grootte, hun heterogeniteit (gelet op bijvoorbeeld gezinssamenstelling en inkomen) en een mogelijk gebrek aan praktische mogelijkheden om iets aan de eigen situatie te veranderen of aan de kennis om deze veranderingen door te voeren. Huurders zijn een bekend voorbeeld vanwege het ontbreken van zeggenschap over de woning en de installatie. Andere voorbeelden van barrières zijn budgettaire grenzen of de fysische omstandigheden als het woningtype, de aard van de installatie of de ligging van de woning. Door het algemene karakter van de gangbare voorlichtingsinstrumenten kan ook weinig aandacht worden besteed aan de complexiteit van de feitelijke gebruikssituatie: het samenspel van bewoners-, woningen installatievariabelen. Door dit gebrek aan specificiteit voelen gebruikers zich niet voldoende aangesproken. Om de overheidsdoelstellingen te kunnen halen zullen deze problemen moeten worden aangepakt. Het besparingspotentieel onder huishoudens is namelijk nog zeer aanzienlijk, zowel in technische zin (door efficiëntieverbeteringen in de woning, de installatie en de apparatuur) als in gedragsmatige zin. Door op beide fronten tegelijkertijd in te zetten zou een verdere besparing van 25 % tot 30 % mogelijk zijn (Breemhaar e.a., 1995). De meeste van bovengenoemde problemen zijn de laatste jaren onderwerp van onderzoek. Met enig succes wordt bijvoorbeeld getracht de (sociaal)psychologische factoren inzake prioriteit en motivatie te beïnvloeden (zonder er nader op in te gaan kunnen onder meer technieken als foot-in-the-door, social comparison, public commitment en netwerkbenaderingen zoals Ecoteams worden genoemd). Ook op het gebied van de vermeerdering van bewustzijn en kennis wordt vooruitgang geboekt door middel van nieuwe vormen van specifieke informatieverstrekking, waaronder zelfbemetering en instrumentele feedback via de apparatuur. Er is steeds meer aandacht voor het feit dat noch een eenzijdig op motivationele aspecten gestoelde strategie (voorlichting en produktinformatie, gericht op de modificatie van attitudes, kennis en normen), noch een eenzijdig technologische strategie tot de gewenste oplossingen voert. Beide zijden van het probleem worden vaker in hun onderlinge samenhang bestudeerd hetgeen bijvoorbeeld resulteert in verbeteringen van het ontwerp van user-interfaces, en meer inzicht in de oorzaken van reboundgedrag en mogelijkheden om dit te voorkomen. Op twee gebieden heeft het onderzoek echter een duidelijke achterstand ten opzichte van de ontwikkelingen. Ten eerste onttrekken zich de maatschappelijke oorzaken van de autonome groei van het verbruik nog grotendeels aan strategische beïnvloeding. En aan de verandering van het genoemde routine- of gewoontegedrag is in bestaand onderzoek onvoldoende aandacht besteed. Veel van de genoemde auteurs doen aanbevelingen om deze terreinen nadrukkelijker in het onderzoek op te nemen en daarbij ook de interactie- en beslissingspatronen in huishoudens te betrekken (zie o.m. Aldershof en Kanis, 1984; Antonides en van Raaij, 1997; de Bruin en Siderius, 1993; Gladhart, 1977; Hoevenagel, e.a., 1996; Jelsma en Popkema,
5
1997; van Meegeren en van Woerkum, 1994; Siderius en van Dijk, 1992; Stringer en Heijs, 1984). Het onderhavige onderzoek sluit aan bij deze aanbevelingen inzake gewoontegedrag, waarbij tevens aandacht wordt besteed aan de relatie tussen (nieuwe) gewoonten en technologische ontwikkelingen. 1.1.4. Gewoontegedrag De tijdsbesteding in de woning bestaat voor een groot deel uit gewoontegedrag. Gewoonten met betrekking tot opstaan en naar bed gaan kunnen als voorbeeld dienen: huishoudens hebben daarin bepaalde vaste patronen ontwikkeld die in gang worden gezet door een wekker of het late journaal (zgn. "cues", "triggers" of "Zeitgeber") en die een veelheid van gedragingen in een bepaalde volgorde omvatten waarvan er een aantal van invloed zijn op het energieverbruik (zoals het verlagen van de thermostaatstand of het openzetten van de slaapkamerdeur). Hoewel de bestudering van huishoudelijk gewoontegedrag in relatie tot energieverbruik vaak wordt aanbevolen is het, ook in recentere jaren, slechts sporadisch onderwerp van onderzoek geweest. Daarvoor zijn twee redenen te geven. De eerste is het feit dat in de gebruikte sociaalwetenschappelijke verklaringsmodellen meestal wordt uitgaan van gebruikers als rationeel handelende personen (Becker e.a., 1996; Breemhaar e.a., 1995; de Bruin en Siderius, 1993, Hoevenagel e.a., 1996; Perrels, 1993). Dit komt tot uiting in het reeds genoemde instrumentarium voor gedragsbeïnvloeding. Deze instrumenten zijn globaal te verdelen in ingrepen in het cognitieve domein (voorlichting, educatie en feedback om de argumentatie, de attitude, de gedragsintentie en uiteindelijk het gedrag te veranderen) en vormen van beloning of straf. Beide soorten veronderstellen rationeel en doelbewust handelen: cognitieve ingrepen doen een expliciet beroep op kennis om het energiegedrag bij te stellen, en bij beloningen of straffen wordt er impliciet van uitgegaan dat gebruikers het gewenste gedrag paraat hebben en het bewust kunnen kiezen en uitvoeren. Pogingen om onderdelen van dit gedrag via kennisvermeerdering te veranderen (in het bovenstaande voorbeeld: 'de thermostaat een uurtje eerder lager zetten bespaart energie') leiden schipbreuk op het vaste patroon van de gedragssequentie en op de hechte verankering van deze gewoonten in de totale structuur van de huishoudelijke tijdsbesteding. De tweede reden zou kunnen zijn dat het met gangbare onderzoeksmethoden moeilijk is om gewoontegedrag op een betrouwbare en valide manier te bestuderen. Het begrip is onvoldoende gedefinieerd en onderzocht om een bruikbare operationalisatie te ontwerpen (Hoevenagel e.a., 1996). En gewoontegedrag zou eigenlijk via directe observatie moeten worden vastgelegd omdat gerapporteerd gedrag vaak afwijkt van werkelijk gedrag en omdat respondenten vaak geen volledig of een onvoldoende gedetailleerd beeld kunnen geven van de omstandigheden en variabelen die daarbij een rol spelen (Aldershof en Kanis, 1984). Directie observatie is echter in privé-omstandigheden niet mogelijk. Daarom moet meestal genoegen worden genomen met afgeleide en geagregeerde gegevens. Nader onderzoek van de energiegerelateerde aspecten van gewoontegedragingen in het huishoudelijke patroon van tijdsbesteding is zowel van theoretisch als van praktisch belang. Het theoretisch belang is gelegen in de opbouw van specifieke kennis inzake de vormen en de achtergronden van gewoontegedrag in dit domein. De praktische betekenis is tweeërlei: kennis van dit gedrag kan leiden tot het formuleren van aangrijpingspunten ter verandering van bestaande gewoonten, waardoor een nieuw besparingspotentieel kan worden aangeboord; en inzicht in de totstandkoming van dit gedrag kan bijdragen aan het voorkomen van het ontstaan van minder energie-efficiënte gewoonten in relatie tot nieuwe technologische ontwikkelingen.
6
1.2. Doelstellingen De algemene doelstelling van het onderzoek bestaat uit: "Het beschrijven en theoretisch verklaren van energiegerelateerde aspecten van gewoontegedragingen in het huishouden, het op basis daarvan formuleren van mogelijke interventies, en het geven van aanbevelingen ter voorkoming van het ontstaan van ongewenste gewoonten." 1.2.1. Verklaringskaders De eerdere constatering dat er weinig onderzoek is gedaan naar de energiegerelateerde aspecten van gewoontegedrag in het huishouden betekent niet dat gewoontegedrag als zodanig een onontgonnen terrein is. Er zijn diverse theoretische kaders die ingaan op het beschrijven en verklaren van het ontstaan, de structuur en de functies van gewoonten in het algemeen (o.m. conditionering, cognitieve benaderingen van automatisch keuzegedrag en de sociale leertheorie; zie o.m. Aarts, 1996; Bargh en Gollwitzer, 1994; Ouelette en Wood, 1998). Een aantal van deze kaders is reeds toegepast in onderzoekslijnen binnen andere handelingsdomeinen zoals vervoermiddelkeuze (Aarts, 1996). 1.2.2. Interventie Aan de beschikbare kennis zijn ook aandachtspunten te ontlenen voor mogelijke ingrepen. Veranderingen van bestaande gewoonten kunnen bijvoorbeeld in principe worden bereikt door het aanleren van vervangende gedragingen waarmee hetzelfde resultaat kan worden bereikt, door het veranderen van de interactie tussen bewoners en omgeving via verbeteringen in de user-interface (bijv. de bediening van de thermostaat of de ventilatie) en door het onmogelijk maken van het gedrag via veranderingen in de fysische omgeving. Dit soort ingrepen heeft echter alleen kans van slagen als aan zekere condities nauwgezet is voldaan. Bij pogingen om gedragssubstitutie te verwezenlijken is het bijvoorbeeld belangrijk om na te gaan welke doelen en waarden oorspronkelijk met het gedrag waren verbonden opdat een nieuwe handelwijze met deze doelen en waarden compatibel is (zie o.m. Breemhaar e. a., 1995). Een user-interface kan 'fool proof' worden gemaakt maar men moet er tevens voor waken dat de gebruiker voldoende controlemogelijkheden behoudt. Bij het onmogelijk maken van gedragingen moet reactance worden voorkomen. En bij elke ingreep dient men rekening te houden met de daaraan verbonden kosten in termen van financiën, tijd en gedrag (gemak), en met de aanwezigheid van voldoende reële mogelijkheden om het gewenste gedrag te vertonen. 1.2.3. Preventie Het onderzoek kan tevens inzichten opleveren voor de preventie van het ontstaan van energieinefficiënte gewoonten. Hierbij kunnen twee gebieden worden onderscheiden. Ten eerste kan getracht worden om te voorkomen dat bestaande gewoonten (zoals natuurlijke ventilatie) worden meegenomen naar nieuwe situaties (nieuwbouw met gebalanceerde ventilatie). En op de tweede plaats kan het risico op het ontstaan van nieuwe, ongewenste gewoonten bij verdere bouwtechnische en installatietechnische ontwikkelingen worden beperkt, bijvoorbeeld door een beoordeling van de wijze waarop toekomstige technische concepten tot nieuwe gewoonten kunnen leiden en door een beschrijving van de invloeden van bestaand gewoontegedrag op de bedoelde werking van nieuwe technieken.
7
1.2.4. Specificatie Hoewel de theoretische modellen een meer algemene geldigheid pretenderen zijn de vorm en oorsprong van gewoontegedragingen, met het oog op de praktische toepassing, ook voor een deel domeinspecifiek. Daarom zal voor de energiegerelateerde aspecten van het gewoontegedrag in huishoudens een passend kader moeten worden ontworpen. De beschikbare kennis van gewoontegedrag in het algemeen en binnen andere domeinen vormt daarbij het startpunt. In een latere fase kan dan worden bezien in hoeverre dit specifieke kader op haar beurt nieuwe inzichten oplevert voor meer algemeen geldende theorieën. Daarnaast moet, alvorens een meer uitgebreid verder onderzoek te starten, een indruk worden gevormd van het besparingspotentieel dat een verandering van het gewoontegedrag biedt. De specifieke doelstellingen van deze studie luiden daarom: (1) Het inventariseren van bestaand onderzoek verband houdend met energiegerelateerd huishoudelijk gewoontegedrag. (2) Het formuleren van een theoretisch kader voor het rubriceren en verklaren van deze gedragingen. (3) Het daaruit afleiden van mogelijkheden voor interventies in bestaande gewoonten. (4) Het formuleren van aandachtspunten voor de preventie van het ontstaan van energieinefficiënte gewoonten (met name in relatie tot nieuwe technologische ontwikkelingen). (5) Het, ten behoeve van verder onderzoek, aangeven van de leemten in het theoretisch kader en in de methoden om ongewenste gewoonten te doorbreken en te voorkomen. Gezien het bovenstaande is een zekere nadruk geboden op toepassingen waarbij electriciteit gebruikt wordt. Dit is ook een door Novem geformuleerde wens. Omdat het terrein echter nog grotendeels onontgonnen is, zal een meer algemeen kader worden nagestreefd waarin het electriciteitsgebruik een bijzondere plaats inneemt (hetgeen tot uiting komt in de gehanteerde voorbeelden). Voorts zal niet alleen aandacht worden geschonken aan gewoonten inzake het gebruik en verbruik van energie maar ook aan gewoonten met betrekking tot de aanschaf van apparatuur. 1.3. Onderzoeksopzet en rapportage Het onderzoek is verkennend van aard omdat het terrein nog tamelijk onontgonnen is. Het bestaat uit een literatuuronderzoek dat dient om de reeds beschikbare kennis over gewoontegedrag in het algemeen en in specifieke subdomeinen om te zetten in een theoretisch model dat is toegesneden op energiegerelateerde aspecten van gewoontegedrag in het huishouden en om relevante variabelen te inventariseren voor vervolgonderzoek.1 De resultaten van de literatuurstudie worden besproken in hoofdstuk 2 (de rol van gewoontegedrag in toegepast en theoretisch sociaalwetenschappelijk onderzoek). Zij worden in hoofdstuk 3 gebruikt voor een theoretische en praktische inkadering van het begrip gewoontegedrag en een aanzet tot een model. Deze hoofdstukken sluiten aan bij de eerste twee specifieke doelstellingen van het onderzoek.
1
Oorspronkelijk was ook een beperkt aantal interviews met deskundigen en bewoners voorzien. Dit onderdeel is, in overleg met Novem, niet uitgevoerd omdat specifieke deskundigheid op het terrein van energiegerelateerd huishoudelijk gewoontegedrag met duidelijke informatieve meerwaarde boven de literatuur niet kon worden getraceerd, en omdat gesprekken met bewoners op basis van deze eerste verkenningen, zonder deskundige evaluatie, prematuur werden geacht.
8
Uit het theoretische kader worden mogelijkheden afgeleid voor interventie en preventie, en een aantal aanbevelingen voor verder onderzoek op dit terrein, waarin nadere verkenningen kunnen worden uitgevoerd en waarin mogelijke maatregelen middels experimenteel laboratorium- en veldonderzoek kunnen worden getest. Hieraan zijn de hoofdstukken 4 en 5 gewijd (de doelstellingen 3 tot en met 5). De bijlage geeft een overzicht van relevante gewoontegedragingen.
9
2. G EWOONTEGEDRAG IN TOEGEPAST EN THEORETISCH GERICHT ONDERZOEK Het literatuuronderzoek was in eerste instantie gericht op zoektermen die in hun algemeenheid verband houden met gewoontegedrag en sociale wetenschappen (onder meer gewoonten, gedragspatronen, routines, automatismen en levensstijlen, en hun Engelse, Duitse en Franse synoniemen). Met deze termen is gezocht naar (onderzoeks)literatuur binnen drie thema's. Het eerste thema kwam voort uit de aanleiding tot deze studie, namelijk energiegerelateerd gedragsonderzoek, gezien de vaak voorkomende constatering dat gewoontegedrag daarin een ondergewaardeerde rol speelt. Het tweede thema bestond uit de theoretische achtergronden van gewoontegedrag en fundamenteel geöriënteerd onderzoek naar gewoontegedragingen. Het bestaan en ontstaan van (collectieve) gewoontegedragingen binnen het specifieke sociale kader van het huishouden, met de nadruk op energiegebruik, vormden het derde thema. Er is gebruik gemaakt van gangbare databases met literatuurbestanden en onderzoeksgegevens (zoals Psyclit, OnLine Contents, Swidoc, KB, Dissertation Abstracts, etc.) en van contacten met andere onderzoekers op dit gebied (o.m. Novem, TUE, UT, TNO, LUW, EUR). De resultaten van het literatuuronderzoek zijn samengevat in twee paragrafen die corresponderen met de eerste twee voornoemde thema's: 2.1. Gewoontegedrag in toegepast sociaalwetenschappelijk energie-onderzoek; en 2.2. Gewoontegedrag in sociaalwetenschappelijke theorieën en fundamenteel gericht onderzoek. Er zijn in de literatuurstudie geen publicaties aangetroffen waarin gewoontegedrag in de specifieke sociale context van het huishouden wordt beschreven of onderzocht (het derde thema). Er is wel onderzoek verricht naar gerelateerde onderwerpen als de sociale determinanten van energiegebruik, de wijze waarop in het gezin beslissingen worden genomen over de aanschaf en het gebruik van apparatuur, en de mogelijkheden om het gedrag in kaart te brengen en te beïnvloeden via de concepten leefstijl en waarden, maar deze resultaten horen tot het toegepaste energie-onderzoek en worden in 2.1 besproken. De beschrijving van de literatuur is beperkt tot de aspecten die een directe relevantie hebben voor gewoontegedrag. Met het oog op de doelstellingen van het onderzoek (en met name het tweede doel: de formulering van een theoretisch kader) is speciale aandacht besteed aan de in de literatuur gegeven definities en voorbeelden van dit gedrag, waaraan een nadere omschrijving en theoretische inkadering zouden kunnen worden ontleend. 2.1. Gewoontegedrag in toegepast sociaalwetenschappelijk energie-onderzoek Na de energiecrises in de jaren '70 zijn vele onderzoeken verricht naar de determinanten van energiegedrag in huishoudens en naar de mogelijkheden om dit te beïnvloeden. In deze studies werd aanvankelijk getracht het energieverbruik voornamelijk te verklaren vanuit drie groepen van determinanten: (1) de woning en de daarin aanwezige technologie, (2) de sociodemografische kenmerken van de bewoners, en (3) het gedrag. Uit zowel Nederlands als buitenlands onderzoek blijkt herhaaldelijk dat het bewonersgedrag een aanzienlijk deel van de variantie in het verbruik verklaart (25 % tot 35 %); de woning en de installatie worden elk voor nog eens 25 % van de verschillen in verbruik verantwoordelijk gehouden; van Dongen en Crommelin, 1984; Macey en Brown, 1983; van Raaij en Verhallen, 1983; Stringer en Heijs, 1984). Zelfs tussen vergelijkbare woningen met hetzelfde type installatie en eenzelfde gezinssamenstelling zijn er grote variaties in het verbruik van gas en electriciteit. Teneinde de gedragsverschillen te verklaren is de rol bestudeerd van onder andere kennis, attitudes, persoonlijke effectiviteit, kosten en baten, en sociale normen. Deze variabelen bleken
10
vaak echter slechts een gering verband te hebben met het verbruik. Een aantal auteurs wijst in een verklaring daarvan op het feit dat veel energiegedrag niet beredeneerd is maar bestaat uit gewoontegedrag dat zich onttrekt aan de gangbare attitude-gedragsmodellen (o.m. Gladhart, 1977; Jelsma en Popkema, 1997; Kok e.a., 1979; van Meegeren en van Woerkum, 1994; Phillips, 1967; van Raaij en Verhallen, 1983; Ritsema, Midden en van der Heijden, 1982).2 Gladhart (1977) karakteriseert energiegedrag voor een groot deel als "habits, non-decisions" en noemt als voorbeelden kleedgewoonten, de gewoonlijke aan- en afwezigheid gedurende het etmaal, gewoonten in het gebruik van warm water (wassen) en autogebruik. Veel van deze gewoonten hangen samen met de levensstijl en met belangrijke waarden van een huishouden. Er wordt volgens hem te weinig aandacht aan deze determinanten geschonken. Klausner (1978) verkent de inwerking van het gezin als sociale unit op het energieverbruik. Sociale gewoonten zoals een grotere intensiviteit van interacties en de gerichtheid op het gezin in plaats van activiteiten daarbuiten blijken het verbruik te doen toenemen. Van de Maele-Vaernewijck, van Raaij en Verhallen (1980) concluderen, na de presentatie van hun literatuuroverzicht en model van energiegedrag in de woning eveneens, dat gewoonten, naast kosten-batenoverwegingen, een grote invloed hebben. Het betreft volgens hen vaak routines uit de tijd van energie-overvloed die persisteren omdat men daarbij niet hoeft na te denken. Ritsema, Midden en van der Heijden (1982) komen naar aanleiding van een uitgebreid onderzoek naar de determinanten van energiegebruik en energiebesparing in huishoudens tot de slotsom dat intenties tot energiegedrag voor 60 % worden bepaald door gewoontegedrag en voor 25 % door attitude en subjectieve norm. Volgens Karns en Khera (1983) vormen kennisgebrek, scepsis ten aanzien van de noodzaak tot besparen, social traps (zie § 1.1.3) en gewoonten barrières tegen energiebesparend handelen. Gewoonten maken het energiegedrag inert. Zij noemen als voorbeelden: hard rijden, het aanlaten van lichten en een hoge stand van de thermostaat. Het aanlaten van lichten wordt ook door Macey en Brown (1983) genoemd als voorbeeld van "repetitive household behavior". Gewoontegedrag en overwegingen aangaande comfort en prijs zouden betere voorspellers van energieverbruik zijn dan attitudes en sociale normen. Stringer en Heijs (1984) geven in een reviewstudie van sociaalwetenschappelijk energie-onderzoek een overzicht van de in de literatuur genoemde oorzaken van verspillend gedrag (zie § 1.1.3). Een van die factoren is inertie van gedrag. Vormen van inert gedrag zijn: compensatiegedrag, reactance, adaptatie (de terugval in vorig gedrag na een verandering zoals een prijsverhoging) en gewoontegedrag. Met name de inbedding van gewoonten in bredere leefpatronen en de terughoudendheid om ook verwante niet energiegerelateerde gewoonten te veranderen kunnen een modificatie van verspillend gedrag verhinderen. Van Raaij en Verhallen (1983) behoren waarschijnlijk tot de eersten die de vorming van gewoontegedrag expliciet in een model opnemen als verklarend mechanisme voor de totstandkoming van energiegedrag (naast leerprocessen en internalisatie van normen). In hun onderzoek blijkt met name het belang van het gedrag inzake de slaapkamertemperatuur 's nachts, de gordijnen, het luchten, het gebruik van slaapkamers voor andere activiteiten als hobbies, tussendeuren, en de waakvlam (het doven bij langdurige afwezigheid). Daarnaast speelt compensatie- of reboundgedrag een rol (na isolatie van de woning gaat men meer ventileren). Dit 2
Met name bij aankoopgedrag spelen impulsieve beslissingen ook een rol. Impulsief gedrag blijft in dit onderzoek echter buiten beschouwing omdat hierover minder bekend is en omdat de connectie met beredeneerd en gewoontegedrag in de literatuur niet duidelijk wordt gelegd. Naar deze onderwerpen is verder onderzoek noodzakelijk.
11
gedragsmodel is ook een van de eerste waarin, naast gewoontegedrag, tegelijkertijd plaats wordt ingeruimd voor de effecten van aankoopgedrag en levensstijl op het energieverbruik. Het markeert daarmee de overgang naar het recentere energieonderzoek, waarin deze variabelen meer centraal staan. Het gewoontegedrag maakt in het model onderdeel uit van de levensstijl. Simmons, Frey-Talbot en Kaplan (1984) hebben getracht een verklaring te vinden voor de vasthoudendheid van bewoners aan gevestigde gedragspatronen. Uit hun onderzoek naar de factoren die besparend gedrag verhinderen bij een groep bewoners, die reeds de juiste proenergiebesparingsattitude bezitten, blijkt dat er sprake is van twee sturende processen. Het "least effort principle" ligt ten grondslag aan het dagelijkse energiegedrag, voornamelijk bestaand uit gewoontepatronen. Het gemak van het handelen is cruciaal: dit is belangrijker dan het verbruiksresultaat. Huishoudens met een positieve attitude ten aanzien van besparing zullen bijvoorbeeld wel energie-efficiënte apparatuur kopen maar hun gedrag niet veranderen als dit meer inspanning vereist. Het tweede proces is de mate van "familiarity". Dit speelt een rol bij aankoopgedrag: hoewel men voorstander is van besparing zal de voorkeur uitgaan naar bekende apparatuur, al is het energieverbruik daarvan hoger. Ook zal men vaker bekende problemen aanpakken dan minder bekende: een oude ketel zal eerder worden vervangen door een nieuwe dan dat men een relatief minder voor de hand liggende, en goedkopere, maatregel als leidingisolatie neemt. Deze familiarity wordt door de auteurs gezien als behorend tot de levensstijl van huishoudens. Siderius en van Dijk (1992) constateren in hun onderzoek naar grote electrische huishoudelijke apparaten ook dat attitudes en intenties relatief weinig predictieve waarde hebben voor het energieverbruik. Vooral het aankoopgedrag is van belang en dit wordt gestuurd door de prijs, het merk en de gepercipieerde kwaliteit (verwant aan de bovengenoemde "familiarity": de gewoonte om bekende producten aan te schaffen). Het energieverbruik en de milieubelasting van apparaten spelen bij de aankoop geen doorslaggevende rol. Verder constateren ook zij dat in de gebruiksfase veel gedrag routinematig verloopt. Engel, Blackwell en Miniard (1995) komen wat betreft aankoopgedrag tot dezelfde slotsom. Er is vaak sprake van "habitual decision making", gebaseerd op merkentrouw, gemak en kosten van aanschaf. Deze studies lijken er op te wijzen dat financiële kostenoverwegingen, naast gewoonten in merkkeuze, wel een rol spelen bij de aanschaf, maar dat zij tijdens het gebruik worden overvleugeld door bestaande gewoontepatronen. Dit wordt bevestigd in onderzoek van van Oortmarssen (1991): tijdens een veldexperiment bleek de aanbieding van een laag electriciteitstarief in het weekend onvoldoende stimulans te bieden om de bestaande gewoonte "maandag wasdag" te doorbreken (67 % van de huishoudens bleef daarin volharden). De trouw aan een merk is volgens Lackman en Lanasa (1993) een uitvloeisel van het socialisatieproces in huishoudens. Kinderen leren van hun ouders te vertrouwen op bekende producten en in gezinnen waar de nadruk in de opvoeding ligt op openheid en onafhankelijkheid hebben zij ook meer invloed op de aanschaf. Fitzgerald, Riddell en Manson (1995) hebben in een exploratieve studie naar de electriciteitsconsumptie van 34 huishoudens in Nieuw Zeeland een aantal leefpatronen geïdentificeerd die van invloed zijn op de hoogte van het energieverbruik. De voornaamste verschillen in het verbruik worden veroorzaakt door: de aanwezigheid (dag/nacht), de tijd van opstaan en naar bed gaan, de frequentie van en de watertemperatuur bij baden en douchen, gewoonten rond het in bad doen van de kinderen, wassen, koken, eten, en TV kijken. Deze energiegedragingen zijn volgens hen moeilijk veranderbaar door de samenhang in bredere handelings- en gewoontepatronen, inefficiëntie feedback (van apparatuur of rekening) en compensatiegedrag.
12
In veel bovengenoemde publicaties worden energiegedrag en gewoonten in verband gebracht met leefpatronen en leefstijlen: zij zouden daarin zijn ingebed of er onderdeel van zijn. Leefstijlonderzoek vindt oorspronkelijk vooral plaats in de economie en de sociologie. Leefstijl kan daar omschreven worden als een samenhangend patroon van expressieve gedragskeuzen en smaakuitingen waarin culturele, economische en levensfasedimensies aanwezig zijn (en waaruit dus de sociale positie of de sociale groep waartoe men wil horen herkenbaarheid is; Ganzeboom, 1988). Met behulp van leefstijlanalyse wordt onder meer getracht marketinginstrumenten te ontwerpen. In later psychologisch onderzoek naar energiegedrag wordt een verbinding gelegd met energiegerelateerd (gewoonte)gedrag (Perrels, 1993; Breemhaar e.a., 1995; van der Vegt, 1996). Leefstijl wordt opgevat als een karakteristiek individueel of sociaal gedragspatroon waarin de basiswaarden van dat individu of die groep tot uiting komen. Dit gedragspatroon omvat energieconsumptie, waaronder energiegerelateerde gewoonten. Door nu de basiswaarden van energiegedrag te identificeren en vervolgens gedragsalternatieven aan te bieden die aan dezelfde basiswaarden beantwoorden, kan het gedrag worden doorbroken (de veranderingen gaan zodoende gepaard met minimale psychologische kosten). Het bovenstaande geeft aanleiding tot de volgende voorlopige conclusies. Ten eerste blijkt de variantie in energiegedrag onvoldoende te kunnen worden verklaard met behulp van variabelen betreffende de woning en de installatie en predictoren uit gangbare attitude-gedragsmodellen. Vaak wordt dit geweten aan het feit dat veel energiegedrag niet beredeneerd is maar het karakter van gewoonten heeft. Op de tweede plaats wordt, ondanks de belangrijke rol die aan het begrip wordt toegedicht, door geen van de geciteerde auteurs een definitie van gewoonte(gedrag) gegeven. Ook de genoemde, verwante begrippen geven geen uitsluitsel. Soms worden gewoonten gelijkgeschakeld aan herhaald gedrag of routines, terwijl in andere gevallen een verband wordt gelegd met leefpatronen en leefstijl (waarvan gewoonten deel zouden uitmaken). Aan de gegeven voorbeelden van energiegerelateerd gewoontegedrag is slechts te ontlenen dat het een zeer breed scala betreft, waaronder aankoopgedrag, specifieke handelingen en meer uitgebreide routines voor de handhaving van thermisch comfort en hygiëne, het aanlaten van lichten of een waakvlam, elementen van de dagelijkse aanwezigheid en (vrije)tijdsbesteding, typisch huishoudelijke activiteiten als wassen en koken, kleedgewoonten en autogebruik. Deze en dergelijke gedragingen bleken de variantie in het verbruik wel beter te beschrijven. Ten derde moet, in het verlengde hiervan, worden geconstateerd dat het verschijnsel niet systematisch in het toegepaste sociaalwetenschappelijk energie-onderzoek is betrokken en dat er dienaangaande geen theorievorming heeft plaatsgevonden. Er wordt wel een onderscheid gemaakt tussen gewoonten in de aankoop- en de gebruiksfase, waarbij enige verklaringen worden gegeven voor de inerte aard van het gedrag. In de aankoopfase zou "familiarity", soms beschouwd als onderdeel van de leefstijl, een rol spelen terwijl tegelijkertijd wordt gelet op gebruiksgemak en kosten van aanschaf. In de gebruiksfase zou gewoontegedrag de overhand hebben boven kosten-overwegingen en andere predictoren vanwege het gemak (least effort), de inbedding in bredere leefpatronen, de terughoudendheid om verwante niet energiegerelateerde gewoonten te veranderen of gewenning uit een tijd van energieovervloed. Tenslotte is ook het proces waarin energiegedrag, inclusief gewoonten inzake aankoop en gebruik, in de specifieke sociale context van het huishouden tot stand komt nauwelijks in onderzoek belicht. Hier en daar worden het socialisatieproces en de intensiteit van de sociale interactie als factoren genoemd die aankoop- en gebruiksgewoonten helpen verklaren.
13
2.2. Gewoontegedrag in theorie en fundamenteel gericht onderzoek Buiten het specifieke energie-onderzoek is in sociale wetenschappen wél meer aandacht besteed aan de theoretische inkadering van gewoontegedrag via beschouwingen en (experimenteel) onderzoek, met name in de sociale en cognitieve psychologie. Vaak heeft dit onderzoek een technische ondertoon, zoals een gerichtheid op energie- of waterverbruik, of een focus op een bepaald terrein als automobiliteit, maar meestal staat de ontwikkeling van de theorie toch centraal: van de resultaten wordt verwacht dat zij een meer generieke geldigheid hebben. Daarom worden in deze paragraaf ook publicaties over gewoontegedrag behandeld die niet direct verband houden met huishoudelijk energiegebruik. Om de latere theorievorming in een ontwikkelingsperspectief te kunnen plaatsen zal eerst aandacht worden besteed aan de historie van het begrip gewoontegedrag als concept in de sociale wetenschappen. Daarna worden de relevante theorieën en onderzoeken behandeld uit de sociale en de cognitieve psychologie. Aspecten van deze theorieën die niet direct van belang zijn voor de vraagstellingen van dit onderzoek zullen slechts summier worden toegelicht: de nadruk wordt gelegd op de rol van gewoontegedrag. 2.2.1 Korte historische schets van het begrip Het begrip "habits" is reeds in vroege sociaalwetenschappelijke geschriften te vinden.3 James (1890) gebruikt de term om zowel eenvoudige automatismen aan te duiden als gewoontepatronen bij bijvoorbeeld het schrijven, spreken en probleemoplossen. Automatismen vormen het ene uiteinde van een continuum waarlangs de betekenis varieert, die psychologen en sociologen in het begin van deze eeuw aan het begrip toekennen. Aan het andere, complexe uiteinde wordt "habit" gezien als een duurzame en algemene dispositie die een heel gedragsdomein regeert (neiging of "Eingestelltheit", zoals een "working habit") of zelfs het hele leven stuurt (als in een van de oorspronkelijke betekenissen van "habitus": persoonlijkheid of karakter). Daartussenin liggen betekenissen die verwijzen naar onder meer een politieke voorkeur, de gewoonte om regels na te leven en de orde in huishoudelijk gedrag. In de omschrijvingen van "habits" zijn zowel bewuste als onbewuste componenten te onderscheiden, hoewel het irreflexieve karakter meestal overheerst (zoals bij Hartman (1939): "gedrag waarbij geen sprake is van bewuste middel-doel relaties"). Soms wordt onderscheid gemaakt tussen een lager niveau van motorische "habits" en een hoger niveau van cognitieve, emotionele en morele "habits" (Murphy, 1932). Gewoonten zouden de basis vormen voor het maatschappelijke leven (moraal, religie, gehoorzaamheid, etc.). Ook wordt gerefereerd aan het inerte karakter van gewoontegedrag, "the force of habit", die verandering in gedrag in de weg staat. Na de eerste wereldoorlog en culminerend aan het einde van de jaren dertig is er een strijd om het wetenschappelijke bedrijf van voldoende financiën te voorzien. Hierdoor ontstaat een tendens naar een meer exacte fundering van wetenschappelijke inzichten. In dit klimaat wordt het begrip "habit" geannexeerd door biologen als middel om het gedrag van soorten te beschrijven, door fysiologen die de functies van het ruggemerg en het autonome zenuwstelsel onderzoeken ("habits" als "acquired reflexes", gegeneraliseerd van kikkers naar mensen) en door de behavioristische stromingen in de psychologie die aansluiting zoeken bij de exacte wetenschappen. Zelfs de meest ingewikkelde gedragingen worden gereduceerd tot patronen van reflexpaden, meestal tot stand gebracht via externe reïnforcement (zoals toonaangevende behavioristen als James en Watson formuleren: "Man is the sum of instincts and habits"). In 3
De inhoud van deze paragraaf is voor het grootste deel gebaseerd op Beijk (1980) en Camic (1986).
14
dit kader past ook het begrip "habit strength": de kracht van een gewoonte is een functie van het aantal bekrachtigingen. Resistentie tegen verandering is het grootst als het leren plaatsvindt onder condities van angst of partiële reïnforcement. En uitdoving treedt op als bekrachtiging langere tijd achterwege blijft. In reactie op deze ontwikkelingen is de term gewoonte als mentale dispositie in de sociologie in de jaren '30 vervangen door het attitudeconcept. De simplificatie van de verklaring van menselijk gedrag is tegelijkertijd de kracht van het behaviorisme en een van de oorzaken van de ondergang. Veel experimentele resultaten zijn niet afdoende met de theorie te verklaren (zoals latent leren zonder bekrachtiging) en de daarvoor aangedragen oplossingen (bijvoorbeeld de postulatie van een nieuwe drive als nieuwgierigheid) zijn onbevredigend. Als reactie daarop wordt het begrip gewoonte in de postbehavioristische psychologie hoofdzakelijk genegeerd. Een nadruk in de theorievorming komt te liggen op cognitieve processen bij rationeel, en vaak doelgericht en gemotiveerd, gedrag (zoals in de waarde-verwachtingstheorieën van Tolman en Rosenberg en, later, in de attitude-gedragsmodellen van onder meer Fishbein en Ajzen). Ook theorieën, die bekrachtiging van gedrag als centraal mechanisme behouden, zoals de social learning theorie van Bandura, gaan uit van de informatieverwerkende mens. 2.2.2. Gewoontegedrag in de sociale en cognitieve psychologie Gewoontegedrag wordt volgens Eagly en Chaiken (1993) vanaf het einde van de jaren '70 in de sociale psychologie geïntroduceerd als kritiek en aanvulling op de Theory of Reasoned Action (TRA; Fishbein en Ajzen, 1975) en later de Theory of planned Behavior (TPB; Ajzen, 1985, 1991). Figuur 1 geeft een vereenvoudigde weergave van deze modellen. Volgens de TRA wordt bewust keuzegedrag (beredeneerd gedrag) vooral bepaald door de gedragsintentie. Deze gedragsintentie wordt gestuurd door de attitude en de subjectieve norm ten aanzien van het gedrag. De attitude is het resultaat van een afweging van de verwachte uitkomsten van het gedrag en de ingeschatte waarde van de uitkomsten ("outcome beliefs"), terwijl de subjectieve norm ontstaat uit de opvattingen van belangrijk geachte anderen en de bereidheid om zich daaraan te conformeren ("referent beliefs"). In de TPB wordt voortgebouwd op de TRA. De belangrijkste wijziging is de toevoeging van perceived control: de subjectief ingeschatte interne en externe mogelijkheden (van zichzelf en van de omgeving) om het gedrag te kunnen uitvoeren. Perceived control heeft volgens het model zowel een direct als een indirect (via de gedragsintentie) verband met het gedrag. Van ander factoren, zoals persoonlijkheid, kennis, ervaring en demografische verschillen wordt verondersteld dat zij hun invloed laten gelden via de determinanten (de "beliefs") van de attitude en de subjectieve norm. Voor zowel de TRA als de TPB zijn in vele studies bewijzen gevonden. Er is echter ook herhaaldelijk sprake van onbevredigende resultaten. Verschillende onderzoekers trachten de verklarende kracht van de modellen, specifiek voor herhaald gedrag ("repetitive behavior"), te vergroten door de toevoeging van de variabele "past experience" of "past behavior". Bentler en Speckart (1979) hebben in een onderzoek onder drugsverslaafden bevestiging gevonden voor de veronderstelling dat ervaring met het gedrag in het verleden inderdaad van invloed is op het verdere gedrag en dat bij de opname van de variabele in het model de predictieve waarde ervan toeneemt. Het zou gaan om zowel een directe invloed (het gedrag in het verleden resulteert in een geconditioneerde reflex of een aangeleerde dispositie en maakt daardoor voortzetting van het gedrag waarschijnlijker) als een indirecte invloed via de attitude en intentie (cf. Bem's self-perception theorie waarin de invloed van het gedrag op de attitude wordt beschreven). Figuur 2 bevat een weergave van het model zoals dat door Bentler en Speckart en andere onderzoekers in hun voetsporen wordt gehanteerd.
15
outcome beliefs
attitude
referent beliefs
subjective norm
outcome beliefs
attitude
referent beliefs
subjective norm
intention
behavior
intention
behavior
perceived control
Figuur 1. Theory of Reasoned Action (boven) en Theory of Planned Behavior (onder)
past behavior outcome beliefs
attitude
referent beliefs
subjective norm
intention
behavior
perceived control
Figuur 2. Uitbreiding van de TRA en de TPB Fredericks en Dossett (1983) concluderen in een studie naar het klassenbezoek op een school eveneens dat "past behavior" het gedrag rechtstreeks en ook indirect via de intentie stuurt. Macey en Brown (1983) hebben dezelfde hypothesen getest in een longitudinaal onderzoek naar "repetitive" huishoudelijk energiegedrag. Bij de meeste onderzochte gedragingen, en met name als het frequent gedrag is zoals het verzetten van de thermostaat, blijkt het gedrag in het verleden (door hen "habits" genoemd) zowel de intentie als het toekomstige gedrag te beïnvloeden. Goldenhar en Connell (1992) hebben het uitgebreide model gevalideerd onder studenten (recycle gedrag). Zij vinden eendere significante verbanden tussen gedrag in het verleden enerzijds en de intentie en later gedrag anderzijds. Ook in onderzoek naar onder meer stemmen, milieuvriendelijk afvalgedrag, trimmen, het gebruik van condooms, winkeldiefstal en het periodiek geven van bloed zijn de resultaten bevestigd (Aarts, 1996; Eagly en Chaiken,
16
1993; Hamid en Sheung-Tak, 1995). Soms worden de hypothesen niet bevestigd; in onderzoek van Aitken e.a. (1994) naar het watergebruik in huishoudens blijken gewoonten (bij het wassen van handen en douchen) geen noemenswaardige invloed te hebben. In de bovengenoemde onderzoeken wordt uitgegaan van de frequentie van "past behavior" en "past experience" als voorspellers van huidig "repetitive behavior". In sommige publicaties zijn deze variabelen tevens aangeduid als "habit". Er worden echter geen expliciete uitspraken gedaan over het bewuste of onbewuste karakter van gewoontegedrag. In dat opzicht beweegt een aantal onderzoekers zich op een ander spoor doordat zij de inhoud van het begrip "habit" beperken tot situatiespecifieke gedragspatronen, die zijn gericht op het bereiken van een bepaald doel in die situatie, die zijn aangeleerd en vervolgens geautomatiseerd door veelvuldige bekrachtiging in het verleden, en die aangestuurd worden door bepaalde cues. Het verdere verloop van gewoontegedrag vereist geen bewuste aandacht: het is onbewust. De termen "intentioneel" of "beredeneerd" gedrag worden door deze onderzoekers gehanteerd voor bewust keuzegedrag. Dit gedrag is gebaseerd op meer uitgebreide cognitieve informatieverwerking. De gebruikte modellen wijken in een aantal gevallen af van de (uitgebreide) TRA en TPB. In dat van Triandis is de waarschijnlijkheid van optreden van het gedrag (Pgedrag ) een functie van de gewogen somscore van gewoontegedrag (H) en intenties (I): Pgedrag = (w 1 H + w 2 I)*F (F staat voor facilities: de aanwezige mogelijkheden voor de uitvoering; Triandis, 1977; Landis, Triandis en Adamopoulos, 1978). Naarmate het gedrag vaker wordt vertoond neemt de predictieve waarde van H toe en die van I af. De frequentie van interactief gedrag tussen leerling en leraar (de operationalisatie van de gewoontesterkte H) blijkt in hun onderzoek het verdere gedrag beter te voorspellen dan de attitude en intentie. Een grote nadruk op gewoonten als automatismen wordt gelegd door Mittal (1988): essentieel is of men "unaware" is van het plan om het gedrag uit te voeren op het moment dat de uitvoering start. Hij stelt voor om gewoontesterkte te operationaliseren middels een vraag hoe vaak het gedrag zich in het verleden "without awareness" voordeed in plaats van de frequentie op zich te meten. In onderzoek naar het gebruik van veiligheidsriemen wordt de rol van gewoonten bevestigd, zowel wat betreft de gewoonte de riemen wel als de gewoonte de riemen niet te gebruiken (use en non-use habit). Ook Ronis, Yates en Kirscht (1989) zetten uiteen dat "repeated behavior" meer door gewoonten wordt gestuurd dan door attitudes. "Repeated behavior" wordt door hen omschreven als gedrag dat meer dan twee maal per maand voorkomt en langer dan 10 minuten duurt. Attitudes zijn wel van belang voor het ontstaan van dit gedrag, maar als het voortduurt wordt de gewoonte steeds belangrijker doordat deze wordt versterkt door de herhaalde bekrachtiging van het gedrag. Als bij een sterke gewoonte (zoals roken) een attitudeverandering optreedt (zoals door voorlichting), dan kan dit leiden tot een discrepantie tussen attitude en gedrag. Dit is mogelijk een oorzaak van veel in eerder onderzoek gevonden verschillen tussen attitudes en gedrag. Bargh en Gollwitzer (1994) zoeken aansluiting bij de cognitieve psychologie. Zij beschrijven gewoonten als herhaald, geautomatiseerd en doelgericht gedrag. Het automatische verloop en de doelgerichtheid lijken met elkaar in tegenspraak maar zijn dat niet. Het gedrag was aanvankelijk bewust intentioneel en is door de frequente herhaling geautomatiseerd, waarbij het wel zijn doelgerichtheid op een onbewust niveau heeft behouden. Verondersteld wordt dat situaties, de doelen die in die situaties moeten worden behaald en de gedragingen die tot deze doelen leiden tezamen in mentale structuren worden opgeslagen. Als een stimulus of gebeurtenis
17
wordt waargenomen die een dergelijke situatie aangeeft (een trigger), wordt zonder tussenkomst van een bewust keuzeproces de bijbehorende mentale structuur als geheel, en daarmee het doel en het gedrag, geactiveerd. Er ontstaat een "motivational state" om het gedrag uit te voeren, die er zelfs voor kan zorgen dat het gedrag in sommige gevallen voortduurt hoewel de bijbehorende situatie of noodzaak reeds zijn verdwenen (zgn. "action slips"). De auteurs voegen hieraan toe dat een vergelijkbare, sterke mentale connectie tussen situaties en gedrag kan worden gelegd door een bewust voornemen om in een situatie bij een vastgestelde gebeurtenis een bepaald gedrag te vertonen (bijvoorbeeld ophouden met werken als de klok zes uur aangeeft). Zij noemen dit "implementation intentions". Naast de bovengenoemde eigenschappen van gewoonten wordt door hen als kenmerk genoemd dat het gedrag kan worden uitgevoerd terwijl de bewuste aandacht op iets anders is gevestigd; bij bewust beredeneerd gedrag is dat moeilijker of zelfs onmogelijk. In onderzoek naar de invloed van gewoonten op vervoerskeuzen wordt gewezen op het problematische karakter van de meest gebruikte operationalisatie van gewoontesterkte (de gerapporteerde frequentie van het gedrag in het verleden). Gezien het automatische en min of meer onbewuste verloop van het gedrag kan worden getwijfeld aan de betrouwbaarheid en validiteit van gerapporteerde frequenties (Aarts, 1996). In deze studie is een nieuwe methode ontwikkeld om gewoontesterkte te bepalen, gebaseerd op eenzelfde aanname als in Bargh en Gollwitzer (1994), namelijk dat gewoonten verankerd liggen in mentale representaties van het gedrag in bepaalde situaties in het verleden. Gewoontesterkte zou dan tot uiting komen in de frequentie waarmee een associatief verband wordt gelegd tussen bepaalde voorgelegde situaties (waarin een vervoerskeuze moet worden gemaakt voor een reisdoel) en een bepaalde gedragskeuze (i.c. van het vervoermiddel). Er zijn bevestigingen gevonden voor de rechtstreekse relatie tussen gewoonten en gedragskeuzen en voor de geldigheid van de aanname dat attitudes en intenties minder voorspellende waarde krijgen naarmate de gewoontesterkte groter is (cf. Triandis, 1977). Tevens is aangetoond dat men bij een sterkere gewoonte minder additionele informatie over de keuzesituatie verzamelt en verwerkt, hetgeen in overeenstemming is met de aanname dat er sprake is van in mentale representaties vastgelegde automatismen die een meer heuristisch keuzeproces mogelijk maken. Ouelette en Wood (1998) geven een overzicht van de theoretische ontwikkelingen op dit gebied. "Past behavior" beïnvloedt volgens hen globaal op twee manieren het verdere gedrag. Indien het vorige gedrag vaak herhaald is en de context van het gedrag constant blijft, dan kan het gedrag tot een gewoonte worden met de bovenvermelde karakteristieken. Als het vorige gedrag minder goed is geoefend kan het op een meer bewuste wijze een bijdrage aan verder gedrag leveren via intenties. Dat is ook het geval bij goed geoefend gedrag als de context instabiel is of qua doelen en kenmerken minder lijkt op die waarin het gedrag geleerd is. Gewoontegedrag ("habit") wordt door hen dienovereenkomstig omschreven als een "behavioral tendency to repeat a well-practiced response in a stable context". Deze gedragingen worden in het dagelijkse leven onderdeel van meer omvattende handelingspatronen waarin ook bewuste elementen aanwezig zijn (bijvoorbeeld autorijden). Zij dragen bij aan een efficiënte verdeling van de aandacht en daardoor aan een efficiënt gedrag. In een bekende context zal de gewoonte het verdere gedrag in het algemeen beter verklaren dan de intentie (behalve als men bewust een nieuw gedrag aanleert of een gewoonte probeert af te leren). In nieuwe of onstabiele situaties is het gewoontegedrag afwezig of niet functioneel waardoor eerder bewust gepland gedrag optreedt en de intentie het gedrag beter zal verklaren.
18
De invloed van een gewoonte op het verdere gedrag is overigens niet alleen direct maar verloopt ook indirect: zij wordt (via een proces van self-perception) onderdeel van het zelfbeeld en bepaalt daardoor mede de attitude, de intentie en het gedrag. Gewoonten kunnen volgens Ouelette en Wood, behalve als gevolg van de herhaling van eerder beredeneerd handelen, ook ontstaan als bij-effect van beredeneerd gedrag dat gericht was op een ander doel of doordat men ondervindt dat een handelwijze minder kosten met zich meebrengt dan alternatieven (in bijvoorbeeld tijd en geld). Zij hebben in het geschetste kader een aantal meta-analyses verricht van bestaande studies, die zij hebben ingedeeld naar de frequentie van het eerdere gedrag en de stabiliteit van de context. Bij frequent gedrag en een stabiele context blijkt de gewoonte inderdaad een betere predictor van later gedrag te zijn dan de intentie (zoals bij het dragen van veiligheidsgordels), terwijl het omgekeerde waar is voor minder frequente gedragingen (zoals eens per jaar bloed geven) of een instabiele context. Het onderzoek op dit terrein is in de sociale en cognitieve psychologie in ontwikkeling en dat komt tot uiting in de verschillende verklaringsmodellen en definities en in de voorbeelden van datgene wat onder de noemer gewoontegedrag dient te worden geschikt. Er zijn globaal twee richtingen te onderscheiden. Onderzoekers in de eerste richting pogen de predictieve waarde van attitude-gedragsmodellen als de TRA en de TPB voor herhaald gedrag te verhogen door toevoeging van de variabele "past behavior" of "past experience" met als operationalisatie de frequentie van het gedrag in het verleden. Zij benoemen dit vaak als "habit" maar definiëren het begrip niet nader. Deze variabele beïnvloedt het latere gedrag zowel rechtstreeks (zonder tussenkomst van attitude of intentie) als indirect via de attitude en intentie (door een proces van self-perception). Hun onderzoek representeert onderwerpen waarbij sprake kan zijn van een onbewust en frequent verloop (zoals bij roken), onderwerpen die een bewust en frequent verloop hebben (zoals klassenbezoek, winkeldiefstal of het instellen van een thermostaat) en onderwerpen waarbij een bewust verloop en een lagere frequentie aannemelijk zijn (zoals stemmen of het gebruik van condooms). De tweede richting wordt gekenmerkt door een inperking van het begrip "habit" tot frequent, situatiespecifiek, doelgericht en geautomatiseerd gedrag dat, eenmaal in gang gezet, geen bewuste aandacht vereist. Dit in tegenstelling tot bewust, beredeneerd gedrag waarbij een uitgebreider informatieverwerkingsproces nodig is. Vaak wordt het model van Triandis (1977) gevolgd, waarin het uiteindelijke gedrag een functie is van beide soorten. Naarmate een gedrag vaker voorkomt (meer is geoefend) neemt het habituele karakter toe en het beredeneerde af. Door oefening worden situaties, bijbehorende doelen en gedragingen tezamen opgeslagen in mentale structuren, die getriggerd worden door bepaalde omgevingsstimuli en dan leiden tot een "motivational state" om het gedrag uit te voeren. Er zijn verschillende operationalisaties van de gewoontesterkte: de frequentie van het gedrag in het verleden (zoals bij de eerste richting), het stellen van een vraag naar het onbewust optreden van het gedrag in het verleden, en de frequentie waarmee een associatief verband wordt gelegd tussen bepaalde situaties en een bepaalde gedragskeuze (uitgaande van de genoemde vastlegging in mentale structuren).Voorbeelden van bestudeerde onderwerpen zijn: de sociale interactie tussen leraar en leerling, het dragen van veiligheidsgordels en vervoermiddelkeuze. Uit beide richtingen worden resultaten gemeld waaruit blijkt dat de hoeveelheid verklaarde variantie in het herhaalde gedrag groter is dan bij traditionele attitude-gedragsmodellen. Het voornaamste verschil tussen beide is de definitie van gewoontegedrag. In de eerste richting betreft het, gezien de onderwerpen van onderzoek, herhaald gedrag in uitgebreide betekenis; een meer exacte omschrijving wordt niet gegeven. In de tweede richting ligt de nadruk op frequent optredend, geautomatiseerd en onbewust verlopend gedrag. Minder frequent gedrag
19
(zoals het geven van bloed) en frequent gedrag dat niet onbewust verloopt (zoals winkeldiefstal) vallen in deze richting niet onder gewoontegedrag. In engere zin hoeft dit geen probleem te vormen omdat deze gedragingen wel een plaats hebben in modellen als dat van Triandis (via de beredeneerde zijde). In bredere zin, en met name in het licht van het onderhavige onderzoek is aan de inperking wel een aantal problemen verbonden. Ten eerste wordt de term "gewoontegedrag" (of "habit") theoretisch gereserveerd voor een deelverzameling van het gedrag dat in eerder onderzoek en in het dagelijkse spraakgebruik als gewoontegedrag wordt aangeduid (zie ook Mittal, 1988). Dit bemoeilijkt de vergelijkbaarheid van de resultaten en van de gehanteerde modellen tussen studies, en het kan in de praktijk tot verwarring leiden. Ten tweede behoort herhaald gedrag, dat niet onder de engere definitie van gewoonte valt, niet tot de onderwerpen van onderzoek in de tweede richting waardoor de resultaten een geringere reikwijdte hebben. Dit doet niets af aan de kwaliteit van het onderzoek maar het heeft wel gevolgen voor de mate waarin de conclusies kunnen worden gebruikt in deze studie: generalisatie is alleen mogelijk naar een subdomein van herhaald huishoudelijk energiegedrag (het onbewust gestarte en/of verlopende gedrag). En ten derde is niet duidelijk waar de grenzen liggen bij de belangrijkste criteria om gewoontegedrag in engere zin te onderscheiden van ander herhaald gedrag (de frequentie en de automatische, onbewuste uitvoering). Voor de frequentie worden soms richtlijnen gegeven (zoals gedrag dat meer dan twee maal per maand voorkomt en langer dan 10 minuten duurt; Ronis, Yates en Kirscht, 1989) maar zij lijken een empirische basis te missen. Voorts kan, blijkens experimenten met "implementation intentions", alleen al het voornemen om een gedrag uit te voeren (dus gedrag zonder frequentie) tot gedragingen leiden die vergelijkbaar zijn met gewoontegedragingen in engere zin. Tenslotte zijn bewustzijn en automatisme problematische begrippen. In hoeverre is er sprake van een glijdende schaal en van verschillende niveaus van bewustzijn en automatisch handelen ? Is automatisch gedrag per definitie onbewust ? Is het hele proces onbewust, of de details, of alleen de aanvang c.q. de gedragskeuze (en wat is dan de gewoonte: de keuze, het gedrag zelf of beide) ? En behoort de bewuste terugkeer naar een oude gewoonte, i.c. het terugvallen in een verslaving (d.w.z. een bewust begin met een automatisch vervolg), terecht niet tot gewoontegedrag in engere zin (Mittal, 1988) ? Daarnaast roepen de bovenbeschreven publicaties nog een aantal andere vragen op, die ten dele samenhangen met de inperking tot onbewuste, automatische processen. De eerste kwestie betreft de operationalisatie van gewoontesterkte (de onafhankelijke variabele). De frequentie van eerder, onbewust gedrag is als maat waarschijnlijk niet betrouwbaar omdat men moet afgaan op de herinnering aan een onbewust proces. Maar ook de frequentie van associatieve verbanden tussen situaties en gedragskeuzen, gebaseerd op de aanname dat gewoonten intern zijn gerepresenteerd door ingeoefende mentale koppelingen tussen beide, is niet persé een indicatie van gewoontesterkte die tot stand is gebracht door oefening of gedragsherhaling. Cognitieve koppelingen kunnen evenzeer ontstaan door andere oorzaken. Hoewel het vaker waarnemen van de koppeling tussen situatie en keuzegedrag ("repetition priming") in de bovengenoemde onderzoeken naar vervoerskeuze is gecontroleerd, kunnen andere mechanismen toch een rol hebben gespeeld (zoals eerdere of meer globale socialisatieprocessen, kosten-batenoverwegingen en gemak; cf. Oulette en Wood, 1998). Ten tweede is er weinig aandacht besteed aan niet-handelen ("non-behavior") als gewoontepatroon (met uitzondering van Mittal, 1988). De verklaring van dit gedrag is meer problematisch dan van concrete gedragskeuzes omdat er waarschijnlijk meer potentiële oorzaken zijn, met name in het bereik van de fysische, sociale en persoonlijke onmogelijkheden om te han-
20
delen. Een verklaring van niet-handelen als gewoonte is van essentieel belang omdat veel inefficiënt huishoudelijk energiegedrag daarmee samenhangt (Heijs en Midden, 1994). Op de derde plaats worden de feitelijke situatie, en met name de cue die het gedrag activeert en manifest maakt, wel vernoemd in de theoretische beschouwingen maar niet verder uitgewerkt in de modellen. Deze zijn intrapersoonlijk van aard. Het feitelijke optreden van het gewoontegedrag is echter zeer afhankelijk van de kenmerken van de situatie als geheel en van de uitlokkende stimuli in het bijzonder. Er is sprake van een interactief fenomeen en beide zijden van de interactie, evenals de interactie zelf, behoeven specificatie. Het ontstaan en voortduren van een gewoonte bij het instellen van een thermostaat kan bijvoorbeeld afhankelijk zijn van de vormgeving van de interface. Voor succesvol ingrijpen in energiegerelateerd gewoontegedrag in het huishouden is meer kennis van dergelijke interacties nodig. De laatste twee vragen hangen samen met de recente publicatie van Ouelette en Wood (1998). De auteurs geven aan dat gewoontegedragingen in het dagelijkse leven onderdeel kunnen zijn van meer omvattende handelingspatronen waarin ook bewuste elementen aanwezig zijn (zoals autorijden). Het is echter onduidelijk hoe deelgedragingen die wel aan de ingeperkte definitie voldoen, maar ingebed zijn in meer molaire gedragingen die daar niet aan voldoen, in het algemeen kunnen worden geïdentificeerd, onderzocht en veranderd. De verwevenheid tussen onbewuste (automatische) en bewuste aspecten kan te groot zijn. Verder lijkt de constatering dat de stabiliteit van de situatie belangrijk is voor de mate waarin een gewoonte een sturende functie voor het gedrag kan hebben op het eerste gezicht juist. Maar de verdere conclusie dat derhalve in nieuwe of onstabiele situaties eerder bewust gepland gedrag voorkomt omdat gewoontegedrag afwezig of niet functioneel is, lijkt te algemeen. Dat sterke, oude gewoonten zich in nieuwe situaties ten onrechte doorzetten vormt een belangrijk probleem in huishoudelijk energiegedrag: dysfunctionaliteit leidt niet altijd tot nadenken. Ook Aarts (1996) geeft aan dat gewoontegedrag onder omstandigheden kan leiden tot een meer oppervlakkig beslisproces en suboptimale keuzen.
21
3. E EN MODEL VAN ENERGIEGERELATEERD HUISHOUDELIJK GEWOONTEGEDRAG In dit hoofdstuk wordt gewoontegedrag in relatie tot huishoudelijk energiegebruik omschreven en in een model gevat. Daarbij wordt tevens getracht om voorlopige oplossingen te formuleren voor de genoemde kwesties en vragen. De bestaande literatuur vormt daarbij wel de basis, maar bestaande lacunes in de kennis noodzaken tot een theoretische elaboratie die op een aantal punten een duidelijk een hypothetisch karakter draagt. Deze veronderstellingen dienen in nader onderzoek te worden bevestigd. 3.1. Een definitie van energiegerelateerd huishoudelijk gewoontegedrag In een definitie van energiegerelateerd huishoudelijk gewoontegedrag dient zoveel mogelijk rekening te worden gehouden met de in omloop zijnde wetenschappelijke omschrijvingen, met de mogelijkheid om resultaten van eerder onderzoek naar gewoontegedrag binnen de definitie te kunnen interpreteren, en met de betekenis die het begrip in het dagelijkse spraakgebruik heeft. Dit is van belang om van zowel oudere als nieuwere inzichten uit toegepast en fundamenteel onderzoek profijt te kunnen trekken en om een goede vertaalslag te kunnen maken naar de praktijk, zodat ook andere partijen als technici en ontwerpers adequaat op het begrip kunnen inspelen. Daarom zal eerst een systematische analyse worden uitgevoerd van de elementen die in de literatuurstudie onderdeel uitmaken van de diverse beschrijvingen, definities en voorbeelden van gewoonte(gedrag). Daarna wordt geïnventariseerd welke elementen gemeenschappelijk en welke problematisch zijn. Gemeenschappelijke elementen en mogelijke oplossingen voor problematische elementen worden verwerkt in de definitie. En tenslotte zullen de overeenkomsten en verschillen met verwante begrippen worden besproken. 3.1.1. Inventarisatie van definitie-elementen Een gewoonte is in het dagelijkse spraakgebruik volgens diverse woordenboeken een gebruik of aanwensel, dan wel een handeling waaraan men gewend of waarmee men vertrouwd is en die men gewend is te verrichten of gebruikelijk uitvoert. Hieruit zijn de volgende elementen af te leiden. Een gewoonte: • is een interne, cognitief gerepresenteerde, gedragsdispositie (gebruik of aanwendsel; en gewend of vertrouwd impliceert kennis), • is een daaruit voortkomende herhaalde handeling (gebruikelijke verrichting), • ontstaat door herhaald handelen (gewenning), • is gerelateerd aan een extern gedefinieerde handelingsaanzet, zoals een situatie of een moment (de aanzet is impliciet in het woord gebruikelijk), die de uitvoering uitlokt (gewend is uit te voeren). In toegepast sociaalwetenschappelijk energie-onderzoek wordt gewoontegedrag, ondanks de belangrijke rol die er aan wordt toegekend, niet gedefinieerd. Elementen van een definitie kunnen wel worden afgeleid uit in de publicaties genoemde kwalificaties van gewoonten en uit de voorbeelden van gewoontegedragingen waarvan is vastgesteld dat zij verantwoordelijk zijn voor een significant gedeelte van het verbruik. Een energiegerelateerde gewoonte: • heeft een interne cognitieve representatie (bekendheid, familiarity), • resulteert in herhaald gedrag (routine, repetitive household behavior), • ontstaat door herhaald handelen (socialisatie, bekrachtiging, oefening), • omvat gedrag met zowel hogere frequenties (bijv.: de gewoonte om lichten aan te laten) als met lagere frequenties (bijv.: de gewoonte om de slaapkamer voor hobbies te gebruiken),
22
• omvat handelingen zonder bewuste beslissing (non-decisons, habitual decision making, bijv. de gewoonte om tussendeuren te sluiten) en handelingen met bewuste beslissing (gewoonten om soorten kleding op bepaalde temperaturen te wassen), • omvat handelingen met een automatisch verloop (de gewoonten om gordijnen of tussendeuren te sluiten), handelingen zonder automatisch verloop (de gewoonte de waakvlam te doven bij langduriger afwezigheid) en het uitblijven van handelen (bijv. de gewoonten om lichten aan of tussendeuren open te laten), • is gerelateerd aan een extern gedefinieerde handelingsaanzet, zoals een situatiekenmerk of een moment, die de uitvoering uitlokt (de gewoonte om bij kou van kleding te veranderen in plaats van de thermostaat hoger in te stellen, de gewoonte om op een bepaalde tijd op te staan), of heeft meer globaal betrekking op een handelingsdomein (de gewoonlijke frequentie en temperatuur bij baden en douchen vanuit bv. voorkeuren voor persoonlijke hygiëne). In de historie van het begrip gewoonte binnen de sociale wetenschappen zijn wel definities gegeven. De volgende omschrijvingen zijn vooral gebaseerd op Camic (1986) en verder op Aarts (1996) en Verplanken, Aarts en van Knippenberg (1997). Gewoonten ("habits") zijn: - sequences of behavior ... that have become virtually automatic (bijvoorbeeld bij schrijven, spreken en probleemoplossen; James, 1890); - a system of acquired reflexes (meestal tot stand gebracht via externe reïnforcement; diverse behavioristen waaronder Watson, 1914); - actions for which means-ends relations are, from the actor's standpoint, not subject to argument (Hartman, 1939); - durable and generalized dispositions that suffuse a person's action throughout an entire domain of life... (Weber, Durkheim, cf. Camic, 1986); - actions that are relatively unmotivated (Giddens, 1979); - more or less self-actuating dispositions or tendencies to engage in previously adopted or acquired forms of action (Camic, 1986); - learned sequences of acts that become automatic responses to specific situations, which may be functional in obtaining certain goals or end states (een samenvatting van definities van onder meer Hull, 1943, James, 1890, Triandis, 1977 en Watson, 1914; cf. Aarts, 1996 en Verplanken, Aarts en van Knippenberg, 1997). In deze omschrijvingen zijn de volgende elementen herkenbaar. Een gewoonte: • is een interne, neurologische dan wel cognitief gerepresenteerde, gedragsdispositie (reflexes, generalized dispositions, dispositions or tendencies to engage), • resulteert in herhaald gedrag (reflexes, durable, tendencies, automatic responses), • ontstaat door bekrachtigd herhaald handelen (acquired reflexes, externe reïnforcement, previously adopted or acquired forms of action, learned sequences of acts), • omvat handelingen zonder bewuste beslissing (automatic responses) en handelingen met een min of meer onbewuste beslissing (actions that are relatively unmotivated, more or less self-actuating), • omvat handelingen met een automatisch verloop (virtually automatic, automatic) en handelingen met een onduidelijk verloop of zonder automatisch verloop (probleemoplossen), • omvat ook samengestelde handelingspatronen (sequences of behavior/acts, a system of...), • is gerelateerd aan een extern gedefinieerde handelingsaanzet, zoals een situatiekenmerk of een moment, die de uitvoering uitlokt (responses, to specific situations) of heeft meer globaal betrekking op een handelingsdomein (suffuse a person's action throughout an entire domain of life), en • is (onbewust) doelgericht (means-ends relations are not subject to argument, functional in obtaining certain goals or end states).
23
In de eerste richting binnen het meer fundamentele sociaal- en cognitief psychologische onderzoek naar gewoonten wordt evenmin als in het toegepaste energie-onderzoek een definitie van het begrip gegeven. Habit wordt vaak als synoniem gebruikt van de variabele "past behavior" of "past experience", die geoperationaliseerd wordt als de frequentie van het gedrag in het verleden, en die als onafhankelijke variabele een eigen bijdrage levert aan de verklaring van de afhankelijke variabele "repetitive behavior". Uit de opzet van het onderzoek en de onderzoeksonderwerpen zijn de volgende elementen af te leiden. Een gewoonte: • is een interne, cognitief gerepresenteerde, gedragsdispositie (geconditioneerde reflex, aangeleerde dispositie), • resulteert in herhaald gedrag (repetitive behavior), • ontstaat door bekrachtigd herhaald handelen (geconditioneerd, aangeleerd, past behavior, past experience), • omvat gedrag met zowel hogere frequenties (instellen thermostaat) als met lagere frequenties (stemmen), • omvat handelingen zonder bewuste beslissing (roken) en handelingen met bewuste beslissing (geven van bloed), • omvat handelingen met een automatisch verloop (roken) en handelingen zonder automatisch verloop (winkeldiefstal), • is gerelateerd aan een extern gedefinieerde handelingsaanzet, zoals een situatiekenmerk of een moment, die de uitvoering uitlokt (maakt voortzetting van het gedrag waarschijnlijker). De tweede richting binnen het meer fundamentele onderzoek gaat wel uit van nauwkeurige definities. Gewoonten zijn: - zeer frequent en routinematig gedrag waarbij het maken van afwegingen niet meer aan de orde lijkt ... vooral gekenmerkt doordat het automatisch wordt uitgevoerd (Verplanken e.a., 1994); - herhaalde, geautomatiseerde, situatiespecifieke en doelgerichte gedragingen, die samen met de situatie en het doel zijn opgeslagen in mentale structuren, die als geheel geactiveerd kunnen worden door bepaalde omgevingsstimuli, waarna, zonder tussenkomst van een bewust keuzeproces, het gedrag wordt gestart en uitgevoerd zonder dat voor het verloop bewuste aandacht nodig is (Bargh en Gollwitzer, 1994; samenvatting van beschrijving); - learned sequences of acts that become automatic responses to specific situations, which may be functional in obtaining certain goals or end states (Aarts, 1996); - behavioral tendencies to repeat a well-practiced response in a stable context (Ouelette en Wood, 1998). Uit deze definities en de nadere aanvullingen en specificaties die door verschillende auteurs worden gegeven kunnen de volgende elementen worden gedestilleerd. Een gewoonte: • is een interne, cognitief gerepresenteerde, gedragsdispositie (mentale structuur, behavioral tendency), • resulteert in herhaald gedrag (zeer frequent en routinematig gedrag, herhaalde gedragingen, repeating response, repeated behavior), • ontstaat door bekrachtigd herhaald handelen (learned sequences of acts, oefening, positieve reïnforcement, herhaalde bekrachtiging via het gedrag, well-practiced response), en soms ook als bij-effect van ander gedrag of als gevolg van de lagere kosten van een handeling, • betreft gedrag met hogere frequenties (zeer frequent en routinematig gedrag), • is een handeling zonder bewuste gedragskeuze of beslissing (geen afwegingen, geen bewust keuzeproces, automatic responses), • is een handeling met een automatisch verloop (routinematig, geautomatiseerd, verloop zonder bewuste aandacht), • kan onderdeel zijn van meer omvattende gedragspatronen (Ouelette en Wood, 1998),
24
• is gerelateerd aan een extern gedefinieerde handelingsaanzet, zoals een situatiekenmerk of een moment, die de uitvoering uitlokt (situatiespecifiek, geactiveerd door omgevingsstimuli, responses to specific situations), of heeft meer globaal betrekking op een handelingsdomein (voorkeur vet voedsel, consumer choice, etc.; Verplanken e.a., 1998); toegevoegd: de context moet stabiel zijn wat betreft kenmerken en doelen (Ouelette en Wood, 1998), en • is onbewust doelgericht (geautomatiseerde en doelgerichte gedragingen). Tabel 2 geeft een overzicht van de gevonden elementen in de vijf bronnen: algemeen spraakgebruik (Sprk.), toegepast energie-onderzoek (Ener.), historie (Hist.) en de twee richtingen in het meer fundamentele onderzoek (Fnd.1 en Fnd.2). Element
Sprk.
1. interne representatie - is interne, cognitieve gedragsdispositie - is interne, neurologische of cognitieve, gedragsdispositie - heeft interne, cognitieve representatie 2. herhaald gedrag - resulteert in herhaald gedrag - is herhaald gedrag 3. ontstaan door herhaald handelen - ontstaat door bekrachtigd herhaald gedrag - ontstaat door (bekrachtigd) herhaald gedrag - ontstaat door herhaald gedrag
Ener.
Fnd.1
Fnd.2
+
+
+
+
+
+
+
+
+ + + + +
+ +
4. gedragsfrequentie - hogere frequenties en lagere frequenties - hogere frequenties
+
+ +
5. beslissing/gedragskeuze - bewust en onbewust - min of meer onbewust en onbewust - onbewust
+
+ + +
6. verloop - automatisch, niet-automatisch en geen handelen - automatisch en niet-automatisch - automatisch, niet-automatisch of onduidelijk - automatisch
+ + + +
7. complexiteit - kan ook samengesteld zijn - kan onderdeel van omvattend gedrag zijn 8. handelingsaanzet - uitlokkende externe aanzet of gerelateerd aan domein - uitlokkende externe aanzet
Hist.
+ + +
+
+
9. doelgerichtheid - doelgericht - onbewust doelgericht
+ +
+ +
Tabel 2. Inventarisatie van definitie-elementen 3.1.2. Gemeenschappelijke elementen Over de volgende elementen bestaat een redelijke overeenstemming tussen de verschillende bronnen. Ten eerste zijn gewoonten aangeleerd door herhaling van gedrag en een vorm van bekrachtiging tijdens dat herhaalde handelen (waarbij moet worden aangetekend dat zij tevens kunnen ontstaan als bij-effect van ander gedrag of als gevolg van de relatief lage kosten van een handeling, hetgeen ook een vorm van bekrachtiging is). In het dagelijkse spraakgebruik en in het toegepaste energie-onderzoek wordt dit element niet altijd genoemd maar het wordt ook niet weersproken.
25
Op de tweede plaats is er meestal sprake van een specifieke situatie en een situatiespecifieke handelingsaanzet (een uitlokkende stimulus of cue) die bijvoorbeeld fysisch of temporeel kan zijn. In het energie-onderzoek, in de historie en in de tweede richting van het fundamentele onderzoek wordt daarnaast opgemerkt dat gewoonten betrekking kunnen hebben op meer globale handelingsdomeinen. Zij zouden dan bijvoorbeeld worden getriggerd door situaties en momenten waarop dit domein subjectief dominant is (hetgeen niet het gevolg hoeft te zijn van een omgevingsstimulus; dominantie kan ook ontstaan door het voorkomen van andere, gerelateerde gedragingen of geassocieerde stimuli). Deze toevoeging veroorzaakt waarschijnlijk evenmin conflicten in de omschrijving. En ten derde wordt in de historie en in de tweede richting van het fundamentele onderzoek gewezen op het doelgerichte karakter van gewoonten. Ook hier zijn er in principe geen contradicties met de omschrijvingen uit de bronnen waar dit element niet is genoemd (over de onbewuste of bewuste aard van de doelgerichtheid bestaat wel verschil van mening; dit wordt in de volgende paragraaf behandeld). 3.1.3. Problematische elementen Bij de andere elementen lopen de opvattingen uiteen. De oplossing van deze meningsverschillen houdt in dat soms compromissen moeten worden gesloten. Daarbij staat de zuiverheid van de omschrijving voorop: zij moet de identificatie van gewoonten mogelijk maken en er moet een eenduidige operationalisatie in onderzoek uit volgen. Het eerste probleem betreft de interne representatie van gewoonten en hun uitingsvorm in herhaald gedrag. In het dagelijkse spraakgebruik wordt de term meestal gebruikt als aanduiding van een mentale gedragsdispositie ("iemand heeft een gewoonte") maar ook wel om het herhaalde gedrag zelf te beschrijven (als synoniem van gewoontegedrag). In onderzoek is soms sprake van een vergelijkbare onduidelijkheid. In een aantal studies wordt het herhaalde gedrag in het verleden als predictor gebruikt voor herhaald gedrag in het heden. Soms wordt de term habit gebruikt, maar het is niet altijd evident of daarmee de eerste, onafhankelijke variabele wordt bedoeld ofwel de tweede, afhankelijke variabele. De conceptuele modellen doen daardoor enigszins circulair aan. Bovendien bestaat de mogelijkheid van een schijnverband: een derde variabele kan het herhaalde gedrag in het verleden zowel als in het heden veroorzaken (Aarts, 1996). Met het oog op de zuiverheid van de omschrijving wordt voorgesteld om de definitie te splitsen: de "gewoonte" (habit) is de mentale structuur (meestal de onafhankelijke variabele) en het "gewoontegedrag" (habitual response) is de manifestatie daarvan in het herhaalde overte gedrag (meestal de afhankelijke variabele). De inperking van gewoonte tot mentale structuur komt weliswaar niet geheel overeen met het spraakgebruik maar strookt met de meeste publicaties. Dit is tevens een mogelijke uitleg van de uitspraak van Mittal (1988): "repeated occurence is necessary for the formation of habit, but it is not habit itself". Over de cognitieve aard van de representatie zijn geen verschillen van mening. De frequentie van het gedrag vormt het tweede probleem. In toegepast energie-onderzoek en de eerste richting binnen het fundamentele onderzoek worden onderwerpen belicht die zowel frequent als minder frequent gedrag inhouden. In de tweede richting binnen het fundamentele onderzoek wordt bij gewoontegedrag uitgegaan van een hogere frequentie. Gedrag met een lagere frequentie (zoals de waakvlam doven of bloed geven) valt in de laatstgenoemde bron niet onder gewoontegedrag. Dat is echter het gevolg van een conceptuele inperking van gewoontegedrag tot automatische startende en verlopende handelingen (die dus vaak voor moeten komen om voldoende ingeoefend te raken). De genoemde gedragingen hebben wel een
26
herhaald karakter (zij het minder vaak) en vooralsnog kan worden aangenomen dat zij ook aan de andere genoemde kenmerken voldoen: zij kunnen voortkomen uit een mentale structuur (gewoonte), die een bepaalde doelgerichtheid bevat, die tot stand is gekomen door bekrachtigd herhaald handelen in het verleden, en die wordt getriggerd door een externe stimulus in een specifieke situatie. Daarnaast is van diverse minder frequente, maar wel herhaalde gedragingen aangetoond dat zij significante predictoren zijn van het energieverbruik. Om beide redenen wordt aanbevolen om in de definitie de frequentie open te laten zodat zowel hoogals laagfrequent gedrag eronder kan vallen. De vraag bij welke frequentie van gewoontegedrag mag worden gesproken blijft een empirische: wanneer wordt een interne representatie gevormd die aan de kenmerken van een gewoonte voldoet ? Experimenten met "implementation intentions" tonen aan dat structuren met een vergelijkbare uitwerking op het gedrag kunnen ontstaan door een voornemen te koppelen aan een situationele cue (dus zonder gedragsfrequentie). Nader onderzoek zal onder meer moeten aantonen in hoeverre hier van gewoontevorming kan worden gesproken, of de kritische frequentie afhankelijk is van andere factoren (zoals de situatie, de aard van bekrachtiging, het tijdsverloop tussen voornemen, stimulus, uitvoering en bekrachtiging, et cetera), en of er een complementaire relatie bestaat tussen frequentie en bekrachtiging (voldoet een lagere frequentie bij een hogere beloning ?). Als minder frequente handelingen tot de verzameling van gewoontegedrag worden toegelaten is de volgende vraag wat dan het onderscheid is tussen dit minder frequente gewoontegedrag en beredeneerd gedrag. Dit hangt samen met het derde problematische element: de verschillen in opvatting over het bewuste of onbewuste karakter van de beslissing die aan gewoontegedrag vooraf gaat. In het toegepaste energie-onderzoek, de eerste richting in het fundamentele onderzoek en historische beschrijvingen worden onderwerpen behandeld waarbij beide typen gedragskeuzen voorkomen. In de tweede richting van het fundamentele onderzoek is uitsluitend sprake van onbewuste, automatische beslissingen. De bovengenoemde kenmerken van gewoontegedrag (het herhaalde en doelgerichte karakter, de oorsprong in een mentaal vastgelegde structuur, het ontstaan door bekrachtigd herhaald handelen, en de externe handelingsaanzet) zijn echter niet in tegenspraak met een bewuste gedragskeuze. De onbewuste aard van de keuze is inherent aan de conceptuele definitie van gewoontegedrag in deze richting. Gezien de onderwerpen van onderzoek in deze én andere bronnen is het plausibel om drie gedragstypen te onderscheiden: gewoontegedrag vanuit een onbewuste keuze, gewoontegedrag waarbij vanuit de mentale dispositie (de gewoonte) alsnog een rationele overweging wordt gemaakt om wel of niet te handelen, en meer ad-hoc beredeneerd gedrag. Het verschil tussen beredeneerd en gewoontegedrag is dus gelegen in de genoemde kenmerken en het ad-hoc karakter van beredeneerd gedrag. Dit is in overeenstemming met de vaststelling dat in nieuwe situaties, waar men niet kan terugvallen op kenmerken van een gewoonte (zoals de specificiteit van de omgeving of een specifieke cue, die in de mentale structuur zijn gerepresenteerd), de intentie het gedrag beter zal voorspellen dan de gewoonte. Naarmate de situatie meer lijkt op die in de mentale structuur van gevestigde gewoonten zal achtereenvolgens eerder een bewuste beslissing worden genomen of een onbewust engagement ontstaan. Het is dus een gradueel verloop. In de definities van gewoonte en gewoontegedrag moet daarom rekening worden gehouden met zowel onbewuste als bewuste gedragskeuzen. De mate waarin de doelgerichtheid van de gewoonte bewust is loopt hieraan parallel: deze kan eveneens zowel onbewust als bewust zijn. Deze elementen worden daarom in de definitie niet ingevuld. Ook hier speelt mee dat bewust gekozen, herhaalde gedragingen in onderzoek een significante rol blijken te spelen in het huishoudelijke energieverbruik. De vraag waar de grenzen van de tolerantie liggen ten aanzien van de verschillen in de situatie, de cues en de interne of externe mogelijkheden om gewoontegedrag of beredeneerd gedrag te vertonen, is opnieuw een empirische die in verder onderzoek beantwoord moeten worden.
27
Het vierde problematische element betreft de verschillen in het verloop van gewoontegedrag (automatisch in de tweede richting van het fundamentele onderzoek danwel automatisch of niet-automatisch in de eerste en in het toegepaste energieonderzoek). Hier kunnen ten dele dezelfde conclusies worden getrokken. De onderwerpen van de besproken studies omvatten herhaalde, niet-automatische handelingen. En bepaalde herhaalde gedragingen, waarvan niet kan worden aangenomen dat zij automatisch verlopen, blijken een uniek deel van de variantie in huishoudelijk energiegebruik te verklaren. Het gedrag voldoet verder aan de kenmerken van gewoontegedrag. Ook hier kan er een gradueel verschil zijn. Naarmate het gedrag beter is geoefend en de werkelijke situatie en de cue beter passen bij de mentale representatie (de gewoonte in vergelijkbare situaties) kan het gedrag meer automatisch worden uitgevoerd waarbij de aandacht op iets anders kan worden gericht. Bij minder ingeoefend gedrag of bij afwijkingen in de situatie of de cue zal de mentale representatie wel getriggerd worden, maar zullen tijdens de afwikkeling van het gedrag correcties (moeten) worden uitgevoerd die het verloop minder automatisch maken. Verondersteld mag worden dat de mate waarin de gewoonte is ingeoefend en de mate waarin de situatie of de cue van de mentale representatie afwijken daarbij een omgekeerd evenredige werking hebben. Bij een goed ingeoefende gewoonte kan de afwijking van de situatie groter zijn voordat correcties optreden dan bij een minder goed ingeoefende gewoonte. Hierdoor kan in bepaalde omstandigheden dysfunctioneel gewoontegedrag voorkomen. Na een bepaalde grens, die dus mede afhankelijk is van de mate van ingeoefendheid, kunnen afwijkingen van de situatie of de cue de gewoonte doorbreken: er zal dan niet-automatisch, beredeneerd gedrag optreden. Dit geeft een instrument in handen voor het aangrijpen van dysfunctioneel gewoontegedrag in het huishouden, voor de preventie van een niet gewenste transfer van oude gewoonten naar nieuwe situaties, zoals na renovatie of bij introductie van nieuwe technologie, en voor de vestiging van gewenste, nieuwe gewoonten (doordat het nieuwe, aanvankelijk beredeneerde gedrag ingeoefend raakt). Met het oog op deze mogelijke toepassingen is nader onderzoek nodig naar de complementaire werking van ingeoefendheid en situationele kenmerken en naar de bijbehorende grenzen. Hierbij verdient een procesmatige benadering de voorkeur waarin de nadruk ligt op de interactieve aspecten. In het bovenstaande is met opzet de term "bewust" vermeden. Onderdeel van dit probleem is de aard van het proces van bewustzijn tijdens het verloop van het gedrag. De begrippen automatisch en onbewust (unaware, unconscious) worden in de veschillende bronnen door elkaar gebruikt en zij worden vaak voorgesteld als een dichotomie (wel of niet aanwezig). De meest gebruikte betekenis van "bewust" is: onderwerp van een proces van selectieve aandacht en gecontroleerde informatieverwerking (nadenken). Bij de bewuste of onbewuste beslissing die aan het gedrag vooraf gaat is deze betekenis bedoeld. Onbewuste beslissingen zijn niet aan dat proces onderhevig en kunnen wat dat betreft automatisch worden genoemd. Ook het verloop van het gedrag kan in deze betekenis onbewust én automatisch zijn. Maar in cognitief psychologische theorieën (m.n. connectionism, parallel distributed processing modellen) wordt nog een andere mogelijkheid aangegeven, namelijk dat op een metaniveau tegelijkertijd een monitoring van de omgeving en het gedrag plaatsvindt die in meerdere of mindere mate selectieve aandacht krijgt (Brody, 1987; Greenwald, 1992; Holender, 1986; Rummelhart en McClelland, 1986; Shiffrin en Schneider, 1977). Bewust in deze zin wil zeggen dat men zichzelf als het ware het gedrag "ziet" uitvoeren, ook al verloopt het gedrag zelf automatisch (dit is herkenbaar in autorijden). Het is tevens mogelijk dat bepaalde aspecten van het gedrag meer gemonitored worden en andere minder. Bij het verloop van het gedrag zijn de termen automatisch en onbewust derhalve niet zonder meer inwisselbaar en is ook een dichotomie minder waarschijnlijk. Vanwege deze en voorgaande redenen worden in de omschrijving van gewoonte(gedrag) de mogelijkheden voor zowel een meer als een minder bewust verloop open gehouden. Herhaald niet-handelen is inpasbaar in de conceptualisatie van gewoonte als
28
mentale structuur. Hoewel een aantal bronnen hieraan weinig aandacht schenkt is het niet te verwachten dat daar bezwaren tegen bestaan. Niet-handelen zal daarom onderdeel van de omschrijving zijn. Bij de verklaring van herhaald niet-handelen in onderzoek zal men er wel op bedacht moeten zijn dat dit in principe door meer oorzaken kan ontstaan dan wel-handelen (problematisch is bijvoorbeeld het bij herhaling niet paraat hebben van een van toepassing zijnde gewoonte). Verder kan de identificatie van een cue bij niet-handelen een probleem zijn (bijvoorbeeld bij het herhaald open laten staan van een tussendeur). In dat geval kan voorlopig worden verondersteld dat de cue samenvalt met de situatie (in een bepaalde situatie laat men de deur steeds open), zoals ook een gewoonte die samenhangt met een domein getriggerd kan worden door een subjectieve dominantie van dat domein (zie § 3.1.2). Het laatste probleem betreft de complexiteit en het schaalniveau van gewoontegedrag. Volgens sommigen kan dit gedrag een samengestelde vorm hebben en volgens anderen kunnen gewoonten deel uitmaken van bredere gedragspatronen waarin ook beredeneerde gedragingen aanwezig zijn. Of een gedraging zelf als gewoontegedrag moet worden gezien of als onderdeel van meer omvattend gewoontegedrag (hetgeen van belang is voor de identificatie van de afhankelijke variabele én voor de aanpak van het gedrag in kwestie) is echter niet in een omschrijving te vatten. Voorlopig dienen zowel meer moleculaire als meer molaire gedragingen als gewoontegedrag te worden getypeerd als zij voldoen aan de elementen van de definitie. Uiteindelijk zal het criterium moeten zijn of het gedrag correspondeert met een of meer mentale structuren. Dit is een, niet eenvoudige, opgave voor vervolgonderzoek. Het andere aspect (gewoontegedrag als onderdeel van gedragspatronen waarin tevens beredeneerde gedragingen aanwezig zijn) kan ook een problematische identificatie van de afhankelijke variabele tot gevolg hebben. Opnieuw is het uiteindelijke criterium of er sprake is van een bijbehorende mentale gewoontestructuur. De oplossing van dit probleem moet worden gezocht in de operationalisatie van gewoontesterkte, waarin aanwijzingen kunnen worden gevonden voor het bestaan van een dergelijke structuur. De operationalisaties worden bij het model behandeld. 3.1.4. Definities Op grond de genoemde gemeenschappelijke elementen en de overwegingen inzake de problematische elementen kunnen de volgende definities worden opgesteld voor de begrippen "gewoonte" en "gewoontegedrag" in het kader van huishoudelijk energiegebruik. Gewoonte (habit, meestal de onafhankelijke variabele) moet worden opgevat als: "Een cognitieve mentale structuur, bestaande uit een specifieke situatie of een levensdomein, een daarin te bereiken doel, een gedragsdispositie om dit doel te bereiken en een situatie- of domeinspecifieke stimulus (handelingsaanzet of cue, die de mentale structuur en daardoor het gedrag uitlokt), die is aangeleerd door bekrachtigde herhaling van het betreffende gedrag in die situatie of dat domein in respons op die stimulus". Met situatie wordt een afgerond deel van de externe fysische en/of sociale omgeving bedoeld; in dit geval is een hoofdonderscheid te maken naar aankoopsituaties en gebruikssituaties. Domein heeft betrekking op een afgerond deel van het dagelijkse leven, zoals hygiëne, gezondheid, financiën of werk (die ook bij energiegedrag een rol spelen). De cue is meestal een uitlokkende stimulus in engere zin maar kan soms ook samenvallen met de aanwezigheid van een situatie (met name bij niet-handelen) of domein.
29
Gewoontegedrag (habitual response, meestal de afhankelijke variabele) kan worden omschreven als: "De manifestatie van een gewoonte in herhaald overt gedrag of herhaald niet-handelen". Gewoontegedrag kan minder of meer bewust doelgericht zijn, kan vooraf worden gegaan door zowel onbewuste als bewuste gedragskeuzen, kan zowel hogere als lagere frequentie hebben, en zowel een meer als een minder bewust verloop. Hierbij moet worden aangetekend dat dit voorlopige "werkdefinities" zijn. In het voorgaande zijn diverse aanbevelingen gegeven voor verder onderzoek, en het is goed mogelijk dat hieruit bijstellingen van de definities volgen. Indien bijvoorbeeld zou blijken dat bij een zeer sterke, eenmalige bekrachtiging herhaling van het gedrag niet nodig is om een gewoontestructuur tot stand te brengen of dat structuren die ontstaan door implementation intentions niet van gewoontenstructuren zijn te onderscheiden, dan zullen de definities op dat punt moeten worden aangepast. 3.1.5. Gewoonte(gedrag) en verwante begrippen De begrippen gewoonte en gewoontegedrag kunnen verder worden ingekaderd door hun betekenis volgens deze definities te vergelijken met verwante begrippen in de sociale en cognitieve psychologie. Beredeneerd gedrag Beredeneerd gedrag verschilt van gewoontegedrag doordat het niet direct wordt aangestuurd door een cognitieve mentale gewoontestructuur. Dat wil zeggen dat er bij beredeneerd gedrag geen sprake is van een vaste mentale koppeling tussen een situatie, een doel, een gedragsdispositie en een handelingsaanzet, die is ontstaan door bekrachtigd herhaald handelen. Beredeneerd gedrag vindt zijn oorsprong via gedragsintenties in attitudes, subjectieve normen en een inschatting van de mogelijkheden om te handelen (cf. TPB). Op grond van het eerder besproken fundamentele onderzoek is het overigens wel mogelijk dat een gewoonte indirect (via de attitude en/of de intentie) bijdraagt in de vorming van beredeneerd gedrag. Hieraan wordt bij de presentatie van het model aandacht besteed. Herhaling van hetzelfde beredeneerd gedrag in dezelfde omstandigheden kan leiden tot de vorming van gewoonten. Attitudes Een attitude wordt evenals een gewoonte beschouwd als een aangeleerde cognitieve mentale structuur. De attitude bevat een inherente dispositie om op een consistent gunstige of ongunstige wijze te oordelen over een object (voorwerpen, plaatsen, mensen, gedragingen of ideeen; Fishbein en Ajzen, 1975). Een attitude kan, via de intentie, het gedrag sturen maar bevat zelf geen uitgekristalliseerde gedragsdispositie en heeft ook geen directe relatie met herhaald handelen. Attitudes en gewoonten representeren dus verschillende oorzaken van het overte gedrag, maar er zijn wel verbindingen (zie § 3.2.1). Reflexen Het verschil tussen gewoonten en reflexen is in de eerste plaats dat gewoonten een cognitieve representatie hebben en reflexen niet. Ten tweede zijn reflexen voor een groot deel aangeboren. En ten derde zijn zij meestal in de meer basale structuren van het zenuwstelsel vastgelegd
30
terwijl bij gewoonten hogere (corticale) structuren en functies zijn betrokken. Overeenkomstig is de sturende functie voor het overte gedrag. Vaardigheden Een vaardigheid is het vermogen om een (complex) gedragspatroon op een vloeiende en flexibele wijze en zonder verdere oefening uit te voeren met het oog op een bepaald doel (Reber, 1989). Dit vermogen is in het verleden ingeoefend (in tegenstelling tot reflexen, die ook een minder complex karakter hebben). Vaardigheden lijken op gewoonten door hun herhalingsgebonden ontstaanwijze en hun doelgerichtheid maar er is ook een wezenlijke verschil. Bij een vaardigheid is geen sprake van een gedragsdispositie maar van een vastgelegde gedragssequentie. Zij dienen dus niet om het gedrag in een bepaalde situatie te sturen of om een gedragskeuze te bepalen maar om gedrag, als het eenmaal gestart is, mede vorm te geven en de uitvoering te vergemakkelijken. Vaardigheden kunnen deze functie zowel bij gewoontegedrag als bij beredeneerd gedrag vervullen. Mindlessness "Mindlessness" is een aanduiding van een tijdelijke, inalerte of gedachtenloze toestand waarin een organisme zich bevindt. "Mindless" gedrag kan van gewoontegedrag worden onderscheiden doordat het niet is gebaseerd op een mentale structuur of op herhaald handelen, en ook niet gerelateerd is aan specifieke situaties, stimuli of gedragsdisposities. Scripts Een script is een cognitieve structuur waarin voor een bepaalde situatie de geschikte handelingen en de volgorde van gebeurtenissen en handelingen zijn opgeslagen om in die situatie bepaalde doelen te bereiken (een restaurantscript bevat bijvoorbeeld de opeenvolgende gedragingen en verwachte gevolgen in een restaurant; Eagly en Chaiken, 1993; Ouelette en Wood, 1998). Zij zijn gebaseerd op herhaald gedrag en andere typen van leren. Scripts maken het mogelijk om niet werkelijk waargenomen kenmerken van een situatie te compenseren en te anticiperen op verwachtingen waardoor beter op de situatie kan worden ingespeeld. Gewoonten vertonen een grote gelijkenis met scripts maar de verschillen bevinden zich in het ontstaan (herhaald gedrag versus meerdere typen van leren, zoals lezen over de etiquette in een restaurant) en het schaalniveau (een relatief beperkte portée bij gewoonten versus het bestrijken van een in tijd en ruimte meer uitgebreide situatie bij scripts). Gezien de overeenkomsten is het echter plausibel om te veronderstellen dat in bepaalde situaties verschillende gewoonten kunnen samengaan in een script. In relatie met huishoudelijk gewoontegedrag zou bijvoorbeeld sprake kunnen zijn van een "naar bed gaan" of "opstaan" script. In de vaststelling van dergelijke regelmatig voorkomende scripts ligt een belangrijke taak voor vervolgonderzoek: een succesvolle en systematische aanpak van gewoontegedrag kan afhangen van de mate waarin diverse gedragingen in regelmatig voorkomende scripts zijn verweven. Schemata Onder een schema wordt in de cognitieve psychologie een cognitieve structuur verstaan waarin kennis ligt opgeslagen over een concept of een serie van concepten, zoals eigenschappen en onderlinge relaties (Eagly en Chaiken, 1993; Fiske en Taylor, 1991). Dit is dus een meer algemene benaming voor kennisstructuren waaronder wellicht ook gewoonten, scripts en attitudes kunnen worden gerekend (maar geen reflexen). Values (waarden) en levensstijl Onder values of (basis)waarden worden verstaan: "enduring beliefs that a specific mode of behavior or endpoint of existence is personally and socially preferable to an opposite or con-
31
verse goal" (Aitken e.a., 1994; Rokeach, 1973). Het zijn cognitieve representaties van in het leven zeer centraal staande en nastrevenswaardige doelen (vgl. het gebruik van de term "goal" in de omschrijving), zoals veiligheid voor het gezin, een comfortabel leven of plezier. Waarden hebben een sturende functie voor het gedrag die meer elementair is dan bij de situatiespecifieke doelen waarvan in de definitie van gewoonte sprake is. Maar het is niet uit te sluiten dat sommige gewoonten inderdaad teruggrijpen op dergelijke diep verankerde doelen. Leefstijl kan, zoals reeds gezegd, worden opgevat als een karakteristiek individueel of sociaal gedragspatroon waarin de basiswaarden van dat individu of die groep tot uiting komen (zie Breemhaar e.a., 1995). Deze gedragspatronen omvatten een breed scale van gedragingen en gewoontegedragingen kunnen daarvan deel uitmaken. 3.2. Een model van energiegerelateerd huishoudelijk gewoontegedrag In deze paragraaf wordt een voorlopig model van gewoontegedrag gepresenteerd dat in empirisch onderzoek naar huishoudelijk energiegedrag kan worden gebruikt. Bij de opstelling van het model is getracht om, rekening houdend met de kenmerken van de gewoontegedragingen die in eerder onderzoek zijn geïdentificeerd als significante predictoren van huishoudelijk energieverbruik, toch zoveel mogelijk bestaande theoretische en empirische inzichten over gewoonte- en beredeneerd gedrag uit de verschillende bronnen te incorporeren. Het model is niet gericht op andere gedragsvormen als reflexen of willekeurig impulsgedrag (Hoevenagel e.a., 1996). Na de bespreking van het model wordt ingegaan op het nut en de functie van gewoonten, het ontstaan van gewoonte(gedrag) en de operationalisatie van de variabelen. 3.2.1. Het model
cue
habit
situation/ domain
attitude
subjective norm
intention/ planning
habitual behavior intentional behavior
perceived control
Figuur 3. Een voorlopig model van energiegerelateerd huishoudelijk gewoontegedrag Het uitgangspunt voor het voorlopige model wordt gevormd door de basisstructuur van het uitgebreide model van de TRA en de TPB, dat meestal wordt gehanteerd in de eerste richting van het fundamentele onderzoek (zie § 2.2.2). In deze basisstructuur zijn de volgende wijzigingen aangebracht (vgl. figuren 2 en 3). Ten eerste is, conform de definitie, de afhankelijke variabele gewoontegedrag ingevoerd waardoor het overte gedrag nu wordt beschouwd als habitueel of beredeneerd (of bij complexere gedragspatronen een bepaalde samenstelling van beide vormen, die daarom in één kader zijn ondergebracht). Ten tweede is de gedragsintentie
32
uitgebreid met een planning die wordt geacht de intentievorming te volgen. Tijdens de planning wordt de intentie vergeleken met de omstandigheden en de verwachte controle, gevolgd door een beslissing om te handelen en hoe te handelen. En ten derde is de gewoonte, als een van de mentale structuren die gedrag predisponeert, in de plaats gezet van "past behavior" en op hetzelfde niveau als de attitude. In overeenstemming met het bestaande onderzoek kan de gewoonte het gedrag rechtstreeks beïnvloeden (na activatie van de gewoontestructuur vindt een onbewuste gedragskeuze plaats, gevolgd door een automatisch verloop), invloed hebben via de intentie en planning (na activatie is er een bewuste start of een onbewuste start die gevolgd wordt door noodzakelijke correcties) of via de attitude (door een proces van self-perception). Er zijn ook nieuwe elementen toegevoegd. De situatie of het domein en de bijbehorende handelingsaanzet (cue) bevinden zich links in figuur 3. Deze situatie heeft een vierledige werking. Zij levert de context en de cue waardoor de gewoontestructuur wordt geactiveerd, het object van de attitude en de resources om te handelen, die een rol spelen bij de waargenomen controle over de situatie, de planning en uiteindelijk het gedrag zelf. De cue kan bestaan uit fysische, sociale of symbolische stimuli uit de omgeving (een wekker, een gezelschap, een beeld), en ook uit fysiologische of psychische interne stimuli die in de gewoontestructuur aan een situatie zijn gekoppeld (zoals een hongergevoel of angst). Het recursieve verband tussen het gedrag en de gewoonte verbeeldt de vorming van de gewoonte (bij beredeneerd gedrag) of de versterking van de gewoonte (in het geval van bestaand gewoontegedrag) via bekrachtigd herhaald handelen. Dat gewoonten misschien ook op ander wijzen tot stand kunnen komen (als bij-effect van ander gedrag, door kostenoverwegingen, implementatie-intenties of door een eenmalige zeer sterke bekrachtiging) wordt gesymboliseerd door de loze verbinding linksboven.
cue
situation/ domain
1
3 habit
2 attitude
subjective norm
intention/ planning
habitual behavior
4
intentional behavior
perceived control
Figuur 4. Gewoontegedrag met onbewuste start en automatisch verloop In het schema kunnen diverse vormen van (gewoonte)gedrag worden weergegeven. Een eerste, vaker in de onderzoeksliteratuur voorkomde, hoofdvorm betreft gewoontegedrag met een onbewuste beslissing bij aanvang en een automatisch verloop, dat vaker zal optreden bij sterkere gewoonten in bekende, stabiele situaties met een eenduidige cue (zie figuur 4). Door de waarneming van de cue (1) in deze context (2) wordt eerst de gewoontestructuur met het bijbehorende doel en de gedragsdispositie geactiveerd. Dit wordt gevolgd door een onbewuste
33
gedragskeuze (3; intentie en planning worden overgeslagen), waarna het gedrag vermoedelijk vrij automatisch verloopt. Herhaling van het gewoontegedrag zal de gewoonte versterken (4). De gewoonte zal in dit geval een betere predictor voor het gedrag zijn dan de attitude en intentie. Bij een tweede hoofdvorm is sprake van een bewuste beslissing (zie figuur 5). De activatie van de gewoontestructuur na de waarneming van de cue wordt niet onmiddellijk in gedrag omgezet. Dit kan verschillende interne en externe oorzaken hebben. Onder de interne oorzaken vallen bijvoorbeeld lichamelijke beperkingen op het moment van de beslissing, een mindere mate van ingeoefendheid van de gewoonte of mentale drempels zoals een in de gewoontestructuur vastgelegde instructie dat de uitvoering van het gedrag moet worden getoetst aan interne of externe omstandigheden omdat de context veranderlijk kan zijn (1). Externe oorzaken kunnen bestaan uit afwijkingen van de cue (2) of de omgeving (3) van die in de mentale structuur. Er zal een rationele afweging nodig zijn (4) waarbij situatiekenmerken en controlemogelijkheden worden betrokken (5). Dit resulteert in een bewuste beslissing (6). Het verloop kan vrij automatisch zijn (bijvoorbeeld bij sterke gewoonten en als er geen verdere onderbrekingen zijn) maar kan ook een minder automatisch karakter hebben (als de gewoonte bijvoorbeeld minder is geoefend of als de situatie verdere waakzaamheid gebiedt). Het resulterende gedrag lijkt op beredeneerd gedrag omdat de route via intentie en planning verloopt, maar het is aangestuurd door de gewoontestructuur en niet door de attitude (en/of de subjectieve norm). Het verschil met beredeneerd gedrag is dus gelegen in de geactiveerde mentale structuur (gewoonte in plaats van attitude) en niet zozeer in de daarop volgende, bewuste gedragskeuze. De herhaling van het gedrag (7) zal leiden tot aanpassing van de gewoonte aan de ondervonden oorzaken en (mits er geen nieuwe veranderingen optreden) tot bestendiging van de aangepaste gewoonte. In dit geval zullen de gewoonte en waargenomen controle (indirect) en de intentie (direct) het gedrag relatief beter voorspellen en zullen attitudes minder predictieve waarde hebben.
cue
situation/ domain
2
habit
4 1
3 attitude
subjective norm perceived control
intention/ planning
6
habitual behavior
7
intentional behavior
5
Figuur 5. Gewoontegedrag met bewuste start en meer of minder automatisch verloop Het gebruik van heuristische mechanismen om het gedrag aan te sturen, zoals gewoontestructuren, zal in het algemeen de voorkeur hebben boven meer intensieve vormen van gedragsbeslissingen. Dit is een van de ontstaansgronden van gewoonten (zie § 3.2.2). Maar in nieuwe situaties of bij afwezigheid van een verwachte cue, waardoor men niet kan terugvallen op een
34
gewoonte, zal beredeneerd gedrag volgen. Hierbij wordt vermoedelijk achtereenvolgens afgegaan op heuristische beslissingsregels (bijvoorbeeld voortkomend uit gewoonten in andere situaties), op een parallel aan de gewoontestructuur opgeslagen sequentie van verwachtingen en attitudes ten aanzien van de situatie zonder begeleidende gedragsdispositie (zie bijv. Anderson, 1982), op gevestigde attitudes jegens vergelijkbare objecten (eveneens met een zekere heuristische werking) en tenslotte op attitudevorming. Dit verloop is in figuur 6 aangegeven (1: geen passende context en/of cue; 2: attitudevorming of activatie; 3 en 4: vertaling van attitude en subjectieve norm in intentie; 5: inachtneming van waargenomen controle; en 6: een bewuste planning en beslissing). Herhaling van dit gedrag in vergelijkbare situaties en bij gelijkende cues kan tot gewoontevorming leiden (7). Hier zullen heuristische regels, de attitude, de subjectieve norm en de waargenomen controle (indirect) en de intentie (direct) het gedrag beter voorspellen dan gewoonten (gewoonten in gelijkende situaties kunnen via heuristische regels of self-perception wel indirect, via de attitude, doorwerken in de intentie: 8).
cue
habit 1
situation/ domain
8 attitude
3
2 subjective norm perceived control
4
intention/ planning
6
habitual behavior intentional behavior
7
5
Figuur 6. Beredeneerd gedrag Er zijn uiteraard mengvormen mogelijk. In de eerste vorm kan bijvoorbeeld sprake zijn van een bekende, maar instabiele, situatie of een enigszins afwijkende cue. Als deze verschillen niet te groot zijn en de gewoonte vrij sterk, dan is het, vanuit de aanname dat organismen de voorkeur geven aan meer heuristische gedragsbeslissingen, waarschijnlijk dat het gewoontegedrag toch onbewust wordt gestart. Tijdens het verloop zullen benodigde correcties worden aangebracht als zich gebeurtenissen voordoen (intrapersoonlijk of extern vanuit de omgeving) die niet stroken met die in de mentale structuur. In deze mengvorm wordt een onbewuste start dus gevolgd door een niet geheel automatisch verloop (deze combinatie met niet-automatisch gedrag wordt niet tot de eerste hoofdvorm gerekend omdat na een onbewuste start een automatisch vervolg meer voor de hand lijkt te liggen; in de tweede hoofdvorm is het vervolg van de bewuste start minder duidelijk). Het is ook voorstelbaar dat een combinatie van een onbewuste start en een niet-automatisch verloop in de mentale structuur is vastgelegd: bij sterke gewoonten, die vaak in wisselende omstandigheden worden aangeroepen, kan de instructie voor tussentijdse, niet-automatische, evaluatie onderdeel van de gewoonte zijn geworden. Een bijzonder geval betreft de combinatie van een afwijkende situatie en een cue die veel gelijkenis vertoont met die van een sterke gewoonte in een bekende situatie. Vanuit dezelfde aanname als hierboven kan dan een "onbewuste transfer" van de bijbehorende gedragsdispositie en het gewoontegedrag naar de afwijkende situatie optreden. Zoals gezegd zullen hierbij
35
waarschijnlijk grotere afwijkingen in de situatie worden getolereerd naarmate de gewoonte sterker is. Een dergelijke onbewuste transplantatie houdt het gevaar van dysfunctioneel gedrag in. Dat gevaar is minder groot bij een "bewuste transfer" naar een nieuwe situatie van een gewoonte met een bewuste start (de tweede vorm in figuur 5). Voorts zijn er verschillende overgangsvormen denkbaar tussen gewoontegedrag en beredeneerd gedrag, die gekenmerkt worden door intrapersoonlijke oorzaken, situationele veranderingen of afwijkingen in de cue die sterk genoeg zijn om de aanvang of het verloop van het proces juist te onderbreken. Hieruit kunnen instrumenten worden afgeleid voor het ingrijpen in huishoudelijk gewoontegedrag. Naar de onderscheidbaarheid van verschillende vormen en de voorwaarden waaronder zij optreden is vervolgonderzoek nodig. 3.2.2. De functie van gewoonte(gedrag) Mensen moeten functioneren in een complexe wereld waarin een overvloed aan informatie op hen afkomt. Daartoe beschikt men over verschillende mechanismen om de informatie te filteren en te beoordelen op relevantie (o.m. processen van perceptie en cognitie) en het gedrag te sturen. Gewoontestructuren behoren tot deze mechanismen. Dit is het onderwerp van diverse cognitief psychologische theorieën (als de "limited-capacity processor" en de "cognitive miser" modellen) en deze functie komt ook tot uiting in verklaringen van energiegerelateerd gebruiks- en koopgedrag zoals "least effort principle", "familiarity" en "gemak" (Aitken e.a., 1994; Broadbent, 1958; Eagly en Chaiken, 1993; Fiske en Taylor, 1991; Mandler en Nakamura, 1987; Ouelette en Wood, 1998; Ronis, Yates en Kirscht, 1989; Shiffrin en Schneider, 1974; Simmons, Frey-Talbot en Kaplan, 1984). Gewoonten zijn dus op te vatten als structuren die een heuristisch keuzeproces en efficiënt handelen bevorderen doordat zij minder cognitieve inspanning vereisen. Als een gewoontestructuur bestaat, wordt bijvoorbeeld minder intensief naar informatie gezocht om de gedragskeuze te kunnen maken (Aarts, 1996). En in het geval van automatisch verlopend gewoontegedrag kan ook de aandacht tijdens de uitvoering op iets anders zijn gericht (Fiske en Taylor, 1991). 3.2.3. Het ontstaan van gewoonte(gedrag) Behalve door de vorm kunnen gewoontegedragingen worden onderscheiden aan de hand van hun ontstaanswijze (o.m. Huizing, Zaal en Miedema, 1995). De eerste ontstaanswijze is operante conditionering. Na een bepaalde cue (bedtijd) treedt een gedraging op (het gebruik van een electrische tandenborstel), die wordt beloond (een goed gevoel, een compliment van de tandarts), waardoor het wordt 'versterkt' (de tandenborstel wordt vaker gebruikt); of een gedraging (het uitdoen van de radiator op zolder bij het weggaan) wordt bestraft (een oncomfortabel gevoel bij terugkeer) waardoor zij wordt "verzwakt' of nagelaten (de radiator blijft vaker aan). Binnen het raamwerk van operante conditionering zijn vele varianten mogelijk. Het gedrag kan van oorsprong een bewuste keuze zijn (zoals het gebruik van de tandenborstel) maar het kan ook een toevallige gedraging zijn waarover aanvankelijk niet is nagedacht (het laten lopen van een kraan tijdens het tandenpoetsen), en die toch telkens wordt bekrachtigd (het gemak van stromend water zonder de kraan te hoeven opendraaien). De beloning of straf kan een externe, materiële of sociale, oorsprong hebben (zoals warmte op zolder of de tandarts) maar ook intrinsiek zijn (een goed gevoel). De beloning of de straf kunnen eenvoudig van aard zijn of een functie van zowel belonende als straffende elementen (kosten en baten). En beide kunnen zowel positief als negatief zijn (onder een negatieve beloning of straf wordt het verminderen van een bestaande beloning of straf verstaan, bijvoorbeeld het uitblijven van het compliment van de tandarts of een vermindering van de energierekening). Vermoedelijk ligt operante conditionering aan veel huishoudelijk energiegedrag ten grondslag, waaronder ge-
36
dragingen die het gevolg zijn van socialisatieprocessen en gedrag in zowel de gebruiks- als de aankoopfase (merkentrouw). Een tweede proces is de klassieke conditionering. Hierbij wordt een gedrag (het aansteken van een lamp), dat eigenlijk behoort bij een bepaalde stimulus of cue (het is donker), door een koppeling van die simulus of cue met een andere (bij thuiskomst is het vaak donker), in het vervolg door die nieuwe stimulus of cue (de thuiskomst) uitgelokt. In tegenstelling tot operante conditionering wordt er geen gedrag aangeleerd of versterkt maar wordt een nieuw signaal aangeleerd om een bepaald gedrag te vertonen: er is sprake van een substitutie van de stimulus of cue. De nadruk ligt hier dus meer op de aanleiding van het gedrag dan op het gevolg. Door de koppeling van de andere cue aan het gedrag kan wel een nieuwe gewoonte ontstaan (de geneigdheid om bij thuiskomst de lamp aan te steken). Naarmate de koppeling tussen de eerste en tweede cue vaker optreedt zal het gedrag sterker aan de tweede cue worden verbonden. Hoewel hier geen bekrachtiging optreedt in de zin van een (extra) beloning of straf, zoals bij operante conditionering, kan de opheffing of de voortduring van de oorspronkelijke stimulus vaak als zodanig worden beschouwd (het is niet meer donker). Huishoudelijke routines waarvan de cue geen direct verband lijkt te houden met het gedrag zijn vaak (maar niet altijd) tot deze ontstaansgrond te herleiden ('s maandags schoonmaken of het nu vuil is of niet, omdat de maandag vaker geassocieerd is met vuil zijn na het weekend). Klassiek geconditioneerde verbanden tussen cues en gedrag (na het opstaan twee uur luchten) kunnen ook leiden tot dysfunctionaliteit in nieuwe situaties waar het verband tussen die cue en dat gedrag niet meer geldig is (een mechanisch geventileerde woning na een verhuizing). Omdat bij deze ontstaanswijze de uitvoering van een gedrag essentieel is zal zij niet vaak de oorzaak zijn van inefficiënt niet-handelen. De derde ontstaanswijze is het imiteren van gedrag of model-leren, hetzij in realiteit (door observatie van het gedrag van anderen) hetzij via media (door beeldmateriaal of tekst). Dit is een belangrijk principe omdat men niet alles uit eigen ervaring kan leren (eigen ervaring is vereist voor conditionering). Het is vooral werkzaam in socialisatieprocessen. Het leerproces is onder meer afhankelijk van de gelijkenis van de situatie en het model met de eigen situatie en de eigen persoon (moeder spoelt de afwas altijd met heet water voor) en van de mate waarin het gedrag van het model wordt beloond of gestraft (vicarious reinforcement: moeders vaat is altijd schoon). Op grond van deze beloning of straf kan men voor zichzelf een meer of minder complexe en meer of minder bewuste afweging van kosten en baten maken om het gedrag wel of niet te imiteren. Huishoudelijke gewoonten met deze ontstaanswijze hebben hun oorsprong in het voorbeeld van de ouders of kinderen (die ook een socialisatiefactor voor de ouders kunnen vormen), van kennissen of buurtgenoten, van maatschappelijke instanties of van rolmodellen op de televisie of in tijdschriften. Bij alle drie ontstaanswijzen is generalisatie mogelijk naar situaties met gelijkende cues (het bij thuiskomst aansteken van de lamp in andere vertrekken). Dit is in het voorgaande aangeduid als de (bewuste of onbewuste) transfer van gewoonten. Ook is bij alle drie uitdoving mogelijk (als de beloning of de straf langer uitblijft bij operante conditionering, als de oorspronkelijke cue niet meer verschijnt bij klassieke conditionering, of als het model lang niet wordt waargenomen of de waarde van de beloning vermindert bij model-leren). Zij kunnen onbewust leren inhouden, waarmee wordt bedoeld dat het gedrag, het doel en de beslissing onbewust blijven (zoals bij het laten lopen van de kraan). Zij kunnen ook bewust leren inhouden, dat wil zeggen de omzetting van een in eerste instantie beredeneerde doelstelling en beslissing (zoals bij het aansteken van de lamp of het gebruik van de tandenborstel), waarbij de redenering achter die beslissing overigens niet juist hoeft te zijn (vgl. het gebruik van een
37
thermostaat als een kraan: "the valve theory"; Heijs en Midden, 1994). Het is ook mogelijk dat het doel pas naderhand manifest wordt, dat het nut toevallig wordt ontdekt (het gemak), of dat het gedrag achteraf gerationaliseerd wordt (dit kost toch weinig water). Een bijzondere uitgangspositie bij het aanleren is die waarin het gedrag de 'enige mogelijkheid' is: in dat geval ontstaat een gewoonte door een gebrek aan alternatieven, en door de vorming van de gewoonte wordt het minder waarschijnlijk dat latere alternatieven alsnog in een bewust keuzeproces worden betrokken. Tenslotte kunnen gewoontegedragingen in diverse samenstellingen opgaan in grotere gehelen waartoe ook beredeneerd gedrag kan behoren, die het gedragsrepertoire in bepaalde onderdelen van het dagelijkse leven kunnen bestrijken (scripts). 3.2.4. Operationalisatie van de variabelen In deze paragraaf worden suggesties gegeven voor de operationalisatie van de variabelen in het model. De nadruk ligt op de nieuwe elementen (de gewoonte en de eigenschappen van de gewoonte, situatie, cue en gewoontegedrag). Bij de operationalisatie van elementen die ook deel uitmaken van bestaande attitude-gedragsmodellen wordt korter stilgestaan. A. Nieuwe elementen De variabele gewoonte is in het verleden alleen geoperationaliseerd in termen van gewoontesterkte (waarbij sommigen ook "gewoontegedrag" als "gewoonte" betitelen). Daartoe zijn er vragen gesteld naar de frequentie van het (onbewust) optreden van het gedrag in het verleden (past behavior, past experience, past habit) of is de frequentie gemeten waarmee een associatief verband wordt gelegd tussen bepaalde situaties en bepaalde gedragskeuzen (als onderdelen van een mentale gewoontestructuur). In aansluiting op de definitie en het model in dit onderzoek dient een onderscheid te worden gemaakt tussen de begrippen gewoonte (als mentale structuur) en gewoontegedrag (als de manifestatie daarvan). De operationalisatie van de "gewoonte" zou eigenlijk moeten bestaan uit een vaststelling van (1) de existentie van een mentale structuur die aan de definitie voldoet en (2) eigenschappen van deze structuur (zoals de sterkte). Aangezien de existentie niet rechtstreeks is vast te stellen zal de operationalisatie in de praktijk moeten zijn samengesteld uit een aantal van de definitie en het model af te leiden eigenschappen die een existentie meer of minder aannemelijk maken en die een verdere differentiatie van gewoonten toestaan. Deze eigenschappen zijn: 1. de aanwezigheid van een gedragsdispositie in een situatie of op een domein; 2. de aanwezigheid van een situatie- of domeinspecifieke cue die de gedragsdispositie activeert; 3. de aanwezigheid van een (latent) doel, verbonden aan de gedragsdispositie en de situatie of het domein; 4. de sterkte van de koppeling tussen de gedragsdispositie en de situatie of het domein; 5. de sterkte van de koppeling tussen de gedragsdispositie en de cue; 6. de sterkte van de koppeling tussen de gedragsdispositie en het doel; 7. de sterkte van de koppeling tussen de situatie of het domein en het doel; 8. de sterkte van de koppeling tussen de cue en het doel; 9. de sterkte van de koppeling tussen de situatie of het domein en de cue; en 10. de mate waarin de gedragsdispositie is aangeleerd door herhaald handelen. De eerste eigenschap, de aanwezigheid van een gedragsdispositie in een situatie of domein, kan, afhankelijk van de uitgangspunten van een onderzoek, op verschillende manieren worden vastgesteld. Indien het uitgangspunt wordt gevormd door een specifieke situatie, dan kunnen vragen worden gesteld naar vaker voorkomende gedragingen in die situatie, zoals
38
"wat doet u gewoonlijk in deze situatie ?" of "zijn er (huis)regels voor het gedrag in deze situatie ?". Als het uitgangspunt bestaat uit een potentieel gewoontegedrag of een verzameling daarvan (bijvoorbeeld een reeks mogelijke gewoontegedragingen op het terrein van huishoudelijk energiegebruik), dan kunnen, na de vaststelling of het gedrag voorkomt ("doet u dit weleens ?"), vragen worden gesteld naar de bijbehorende situaties ("waar doet u dit gewoonlijk ?" en "kunt u deze situatie nader beschrijven ?"). In dezelfde serie vragen kunnen de aanwezigheid van een cue en een doel (eigenschappen twee en drie) worden onderzocht ("wanneer doet u dit ?", "is er in deze situatie iets dat voor u het sein vormt om dit te doen ?" en "waarom doet u dit ?"). Veelal zal dieper moeten worden doorgevraagd om hiervan een duidelijk beeld te krijgen. Nader onderzoek zal moeten uitwijzen of het mogelijk is de relevante kenmerken van situaties, cues en doelen op een meer systematische wijze te rubriceren. De mogelijkheid blijft echter aanwezig dat men geen weet heeft van een uitlokkende stimulus of een doel. Dit kan voorkomen als het een onbewust startende gewoontegedraging is, als die reeds lang bestaat, als het doel ook bij de vorming van de gewoonte niet bewust was (bijvoorbeeld bij organische doelen zoals een beperking van lichamelijke of psychische inspanning (gemak) of bij dieperliggende doelen zoals basiswaarden), of als het doel of de cue eigenlijk zijn gebaseerd op een andere, gelijkende situatie (na een onbewuste generalisatie van een gewoonte) of horen bij een ander, parallel gedrag waarvan de betreffende gewoonte een bijproduct is. In deze gevallen zullen de andere eigenschappen moeten uitwijzen of een gewoontestructuur aannemelijk is. Ook kan een toevlucht worden gezocht tot interviewtechnieken als laddering (Breemhaar e.a., 1995), waarmee dieperliggende doelen en uiteindelijk basiswaarden kunnen worden vastgesteld.
cue
disposition
situation/ domain
goal
Figuur 7. Koppelingen in de gewoontestructuur De sterkte van de mentale koppelingen tussen gedragsdispositie, situatie, cue en doel (de eigenschappen 4 tot en met 9; zie figuur 7) kunnen in een laboratoriumsituatie worden gemeten door middel van associatietaken. Men krijgt een stimulus uit de ene categorie aangeboden en dient zo snel mogelijk een respons uit de andere categorie geven. De associatiesterkte kan dan bijvoorbeeld worden afgeleid uit de frequentie waarmee een respons wordt gegeven. In het genoemde onderzoek van Aarts (1996) is een methode voor het meten van gewoontesterkte ontwikkeld (de "Response Frequency measure") die gebaseerd is op de frequentie waarmee een bepaalde vervoermiddelkeuze (een gedragsdispositie) onder tijdsdruk werd geassocieerd met een bepaald reisdoel (dat in dit kader ofwel als een doel ofwel als een cue is op te vatten). In ander cognitief psychologisch onderzoek wordt de sterkte van de associatie tussen twee mentale concepten afgemeten aan de tijd (in milliseconden) die verloopt tussen de aanbieding van het ene concept op een computerscherm en het hardop noemen van het andere dat zeer kort daarna wordt gepresenteerd: een sterkere associatie komt dan tot uiting in een snellere herkenning en benoeming (Balota en Lorch, 1986; Bargh en Gollwitzer, 1994). Dit principe kan voor elk van de koppelingen situatie-gedragsdispositie, cue-gedragsdispositie, doel-gedragsdispositie, situatie-doel, cue-doel en situatie-cue worden benut. Nieuwe technieken als
39
geautomatiseerde vragenlijsten op laptop computers bieden wellicht mogelijkheden om deze procedures ook in veldwerkonderzoek toe te passen. Een andere, nader te onderzoeken, mogelijkheid bestaat uit het aanbieden van rating-scales waarop gescoord kan worden hoe specifiek de koppelingen zijn tussen de diverse concepten (de specificiteit van een gedragsdispositie met betrekking tot een doel kan bijvoorbeeld worden nagegaan door te vragen in hoeverre het doel alléén door dat gedrag kan worden bereikt of misschien ook nog op andere manieren; en bij de specificiteit van een cue voor een situatie kan worden nagegaan hoe vaak deze cue ook in andere situaties optreedt). Deze specificiteit zou kunnen samengaan met de sterkte van het verband in de gegeven betekenis maar zij zou ook een ander facet van sterkte kunnen vertegenwoordigen. De totale gewoontesterkte kan worden beschouwd als een functie van de sterkten van de onderlinge verbanden tussen de gedragsdispositie, de situatie, het doel en de cue. Aangezien de gewoontesterkte volgens het onderzoek in de tweede fundamentele richting een goede voorspeller is van de frequentie van gewoontegedrag (zie § 2.2.2) kan de aard van deze functie worden bestudeerd door de sterkten van de afzonderlijke verbanden (associatiesterkte en/of rating van de specificiteit) als predictoren te gebruiken in bijvoorbeeld multipele regressieanalyse met de frequentie van gewoontegedrag als afhankelijke variabele. Zoals gezegd, wordt in datzelfde onderzoek de gewoontesterkte vaak bepaald aan de hand van de frequentie van het gedrag in het verleden (past behavior) of de frequentie van het onbewust optreden van het gedrag in het verleden (past habit). Bij deze methoden zijn kanttekeningen geplaatst omdat een derde, externe variabele verantwoordelijk zou kunnen zijn voor zowel de frequentie in het verleden als in het heden en omdat een vraag naar de frequentie van onbewust gedrag een contradictio in terminis lijkt die de validiteit en betrouwbaarheid kan aantasten. In het onderzoek van Aarts (1996) blijkt het bezwaar tegen 'past behavior' mee te vallen: de variabele is in praktijksituaties, zoals veldwerkonderzoek, een redelijk alternatief voor de 'Response Frequency measure'. De bruikbaarheid van 'past habit' blijkt inderdaad lager te zijn. In de huidige context kan 'past behavior' (eigenschap 10) worden gezien als een covariant van de totale gewoontesterkte omdat dit gedrag door hetzelfde complex van elementen en verbanden werd aangestuurd. Het belangrijkste verschil is gelegen in het feit dat 'past behavior' covarieert met een gemiddelde van de gradueel stijgende gewoontesterkte in de betreffende periode (die immers toeneemt met herhaald handelen) en dat reflecteert niet persé de actuele sterkte. De 'Response Frequency measure' is te beschouwen als een weergave van de sterkte van een of twee van de koppelingen (dispositie-cue en/of dispositie-doel). Het is mogelijk dat deze koppeling(en) het meeste bijdragen aan de totale gewoontesterkte. Gezien de resterende onverklaarde variantie in de verschillende studies is echter vervolgonderzoek aan te bevelen naar een maat voor gewoontesterkte waarin ook de overige koppelingen zijn verdisconteerd en naar methoden om deze op een werkbare wijze te bepalen. Daarbij kan tevens de bruikbaarheid van 'past behavior' als plaatsvervangende of validerende maat worden geëvalueerd. Wanneer kan nu van een gewoonte worden gesproken en wanneer is gedrag als gewoontegedrag te benoemen ? Op grond van het bovenstaande is vereist dat er een cognitieve mentale gewoontestructuur aanwezig is; hierin verschilt het door gewoonten aangestuurde gedrag van beredeneerd gedrag. De aannemelijkheid van een dergelijke structuur is in eerste instantie af te leiden uit de antwoorden op de vragen naar de eigenschappen 1 tot en met 3 (het bestaan van een gedragsdispositie in een situatie of op een domein, met een bijbehorende cue en een bijbehorend doel). Ingeval deze antwoorden niet bevredigen (omdat bijvoorbeeld het doel of de cue te weinig bewust zijn) dan kunnen in tweede instantie metingen van de sterkte van de diverse koppelingen (eigenschappen 4 tot en met 9) uitkomst bieden omdat daarin ook minder bewuste connecties tussen de vier concepten aan het licht kunnen komen. Een minder bewust
40
verband tussen twee elementen (zoals een dispositie en een cue of een dispositie en een doel) zou dan alsnog blijken uit een duidelijk hogere associatiefrequentie, een duidelijk kortere reactietijd of een hogere mate van specificiteit in vergelijking met alternatieven. In derde instantie kan een inspectie van het gedrag zelf onzekerheden wegnemen (zie onder). Aldus verkregen aanwijzingen voor het bestaan van de vier elementen en hun verbondenheid kan men betitelen als basisvoorwaarden voor de aannemelijkheid van een gewoontestructuur. Bij complexere gedragingen (in samenstelling of in tijd) of gedragingen waarvan wordt vermoed dat zij een combinatie zijn van gewoontegedrag en beredeneerd gedrag zal eerst een opsplitsing gemaakt moeten worden in afgeronde deelgedragingen, waarna per deelgedrag moet worden nagegaan of er sprake is van een gewoontestructuur. Eventueel kunnen daarna deelgedragingen, die grote overeenkomsten in de structuren vertonen, weer worden samengevoegd. Indien zowel de antwoorden op de vragen naar de eigenschappen 1 tot en met 3 als de metingen van de koppelingssterkten onvoldoende aanwijzingen geven voor de elementaire verbanden van een gewoontestructuur (bijvoorbeeld bij een zeer lage associatiefrequentie, een zeer lange reactietijd of de afwezigheid van specificiteit in vergelijking met alternatieven), dan is het bestaan van een gewoonte niet waarschijnlijk. Indien daarentegen aan de basisvoorwaarden is voldaan, dan is de voorlopige aanname dat op grond van de resterende eigenschappen slechts een differentiatie mogelijk is op een continuüm tussen zwakkere en sterkere gewoonten. In deze optiek is het dus niet waarschijnlijk dat zich op dit continuüm zelf een 'cut-off point' bevindt, zoals een met een bepaalde gedragsfrequentie samenhangende sterkte, waarboven van een gewoonte kan worden gesproken. Dit is in overeenstemming met de definitie, volgens welke een gewoonte ontstaat door bekrachtigd herhaald handelen, maar waarin bewust geen uitspraak wordt gedaan over de frequentie van dit handelen. Na een bepaalde mate van herhaling en bekrachtiging, die afhankelijk is van diverse factoren (zoals de situatie, de aard van bekrachtiging, het tijdsverloop tussen stimulus, uitvoering en bekrachtiging, etc.), ontstaat de structuur en is aan de basisvoorwaarden voldaan. Dat kan in principe al na één herhaling zijn. Door voortgaande herhaling neemt geleidelijk de sterkte op het continuüm toe. De mogelijkheid dat toekomstig cognitief en neuropsychologisch onderzoek daarin via andere methoden om een gewoontestructuur te identificeren een nadere verfijning kan aanbrengen dient niet te worden uitgesloten. Als eenmaal is vastgesteld dat een bepaald gedrag inderdaad gewoontegedrag genoemd kan worden (dus dat een bijbehorende mentale gewoontestructuur aannemelijk is), dan kan deze afhankelijke variabele verder worden gekarakteriseerd door de frequentie van voorkomen, door de vorm (het bewustzijn van de gedragskeuze en de mate van automaticiteit van het verloop) en door de ontstaanswijze. De vorm kan worden vastgesteld met ratingscales (meerminder bewuste aanvang; meer-minder automatisch uitgevoerd; meer-minder in staat om de aandacht op iets anders te richten). Onder de bepaling van de ontstaanswijze vallen: het principe (operante conditionering, klassieke conditionering of model-leren), de mate waarin het in eerste aanleg onbewust of bewust is aangeleerd en waarin het is gegeneraliseerd vanuit een andere situatie. Deze drie kenmerken van (gewoonte)gedrag kunnen nodig zijn om een goede interventiestrategie te ontwikkelen (zie hoofdstuk 4), maar zij zijn niet eenvoudig vast te stellen. Vragen naar het moment en de waargenomen redenen van het ontstaan liggen voor de hand en kunnen eerste inzichten opleveren, bijvoorbeeld het krijgen van een externe beloning (zoals een compliment) of een interne (zoals een goed gevoel), de vermijding van een sanctie (de energierekening) of de imitatie van een ander (zoals de ouders). Een ander deel van de benodigde informatie kan worden afgeleid uit de antwoorden op de vragen naar de elementen van de gewoontestructuur, met name de situatie, de cue en het doel. Naast de identificatie van het gedrag als gewoontegedrag, de vorm en de ontstaanswijze kunnen nog andere kenmerken
41
relevant zijn, zoals de vorm en de mate van de bekrachtiging in het verleden en het heden (deze variabelen zouden, theoretisch gezien, samen met de frequentie, respectievelijk de sterkte en de versterking van de gewoonte bepalen). Een benadering met open vragen biedt echter geen garantie voor de volledigheid, validiteit en betrouwbaarheid van de gegevens. Dat geldt vermoedelijk vooral indien het gewoonten betreft met een onbewuste start, die onbewust zijn aangeleerd of die het gevolg zijn van een onbewuste generalisatie. Het verdient aanbeveling om op basis van leertheorieën een instrument te ontwerpen waarmee de kenmerken op een meer systematische wijze kunnen worden vastgesteld. En in aanvulling op een vraaggesprek zouden niet in het gedrag ingrijpende (unobtrusive) observatiemethoden kunnen worden ontworpen om de richting van het gedrag (het object of doel), de situatie waarin het optreedt, de aanwezigheid en hoedanigheid van een cue, en de bronnen van bekrachtiging nader te bestuderen. Dit zou tevens additionele informatie opleveren om eerder gegeven antwoorden aangaande de gewoonte, de frequentie, de vorm en de ontstaanswijze te verifiëren. B. Andere elementen Voor de meting van de andere variabelen (met uitzondering van het gedrag) worden meestal bipolaire 7 puntsschalen gebruikt (attitude: positief - negatief; intentie, subjectieve norm en perceived control: sterk - zwak). Voor een goede werking van het model dienen deze variabelen zoveel mogelijk op hetzelfde gedrag of object betrekking te hebben. De maat voor beredeneerd gedrag is het optreden (wel/niet) of de frequentie van voorkomen, maar meestal wordt dit niet gemeten en is de intentie het eindpunt van het onderzoek. Voor sommige variabelen bestaat een alternatief uit het gebruik van de samenstellende delen. Attitudes zijn volgens het model het resultaat van een optelling van verwachte uitkomsten (mee eens - oneens), gewogen naar hun ingeschatte waarde (meer - minder). De subjectieve norm is een optelling van de waargenomen meningen van belangrijke anderen (mee eens - oneens), gewogen naar de bereidheid zich daaraan te conformeren (meer - minder). En perceived control is een optelling van de bruikbaarheid van controlefactoren (goed - slecht), gewogen naar hun beschikbaarheid (meer - minder). Hierdoor kan worden ondervangen dat antwoorden soms moeilijk zijn te geven omdat aan het onderwerp van de vraag zowel belangrijke positieve als negatieve aspecten zijn verbonden. Er is discussie over de vorm van de schalen en de statistische eigenschappen van afzonderlijke schalen versus scores uit gewogen optellingen: hiervoor wordt verwezen naar de handboeken (bijv. Eagly en Chaiken, 1993).
42
43
4. I NTERVENTIEMETHODEN EN PREVENTIEVE MAATREGELEN Uit het model en de literatuur volgen theoretische aangrijpingspunten en middelen om ongewenst gewoontegedrag te verminderen en gewenste gewoonten te bevorderen. Hierbij moeten reacties worden voorkomen die het effect teniet kunnen doen. Deze onderwerpen worden in de eerste paragraaf behandeld. Voorts zijn waarschijnlijk niet alle middelen even geschikt om gewoonten met diverse vormen en ontstaanswijzen te benaderen. Gezien de complexiteit van de materie is het van belang om een systematische methode te ontwikkelen voor de identificatie en modificatie van ongewenste gewoonten. In de tweede paragraaf wordt een eerste aanzet besproken voor een dergelijke methodische en differentiële aanpak van verschillende typen bestaand gewoontegedrag ("HABIT": Habit Assessment and Behavior Intervention Typology). Dit wordt gevolgd door een paragraaf met suggesties voor de preventie van ongewenst gewoontegedrag. 4.1. Theoretische aangrijpingspunten en antagonistisch gedrag Het volgende overzicht bestaat uit een eenvoudige opsomming van aangrijpingspunten en mogelijke reacties, die is gebaseerd op de literatuur en in het oog vallende mogelijkheden in het model (o.m. Huizing, Zaal en Miedema, 1995; Ronis, Yates en Kirscht, 1989; Stringer en Heijs, 1984; Verplanken e.a., 1998). Het overzicht pretendeert geen volledige weergave te zijn. Het is vooral bedoeld als kader om de diverse methoden in verder onderzoek te verkennen, te ontwikkelen of te verfijnen. 4.1.1. Aangrijpingspunten en middelen De aangrijpingspunten kunnen voorlopig als volgt worden ingedeeld: a. de gewoontestructuur zelf; b. de activatie van de gewoontestructuur; c. het gewoontegedrag na activatie; en d. de gevolgen van gewoontegedrag. a. de gewoontestructuur zelf Een eerste klasse van aangrijpingspunten bestaat uit het veranderen (verzwakken of ontbinden) of het scheppen van gewoontestructuren. Uit de definitie en het model volgt dat dit kan worden bereikt door de samenstellende elementen en de sterkte van de koppelingen tussen de elementen te beïnvloeden (zie figuur 8). Bij de beïnvloeding van de elementen (a1) kan worden gedacht aan een wijziging of introductie van een gedragsdispositie of een doel, of van de perceptie van de situatie of de cue (daarmee wordt dus geen werkelijke verandering van een situatie of cue bedoeld). Dit vereist de inzet van cognitieve middelen, zoals educatie of het geven van algemene of persoonlijke voorlichting (het saillant of bewust maken van het gedrag, het doel, de situatie of de cue, het veranderen van de kennis omtrent effecten van het gedrag, en het overtuigen van het nut van huidige of alternatieve gedragingen of doelen). Dit is echter op zich niet voldoende. Omdat deze middelen een zekere mate van bewuste informatieverwerking veronderstellen, zullen zij minder effectief zijn bij het doorbreken van sterkere gewoonten die vaker onbewust starten en een meer automatisch verloop hebben. In dat geval zullen eerst of tegelijkertijd de koppelingen moeten worden verzwakt door de bekrachtiging van het gewoontegedrag te wijzigen (deconditionering; a2). Ook voor de bevordering van het ontstaan van gewenste gewoonten is een bekrachtiging van het gedrag nodig (conditionering; a3). De vorm van de (de)conditionering is mede afhankelijk van de ontstaanswijze en de bestaande bekrachtiging. Bij operant geconditioneerde gewoonten kunnen beloningen en sanc-
44
ties worden toegepast, bij klassieke conditionering zal de oplossing eerder in een verandering van de cue moeten worden gezocht (zie b), en bij modelleren dient bij voorkeur het gedrag van het model en de beloning daarvan (vicarious reinforcement) te worden veranderd. De bestaande bekrachtigingswijze dient betrokken te worden bij de keuze tussen externe beloningen of straffen (materieel of sociaal) of interne (zoals social comparison, dat gericht is op een verhoging van de intrinsieke motivatie), en bij de bepaling van de grootte (in relatie tot andere kosten en baten inzake geld, tijd, comfort en gedrag). Daarna kunnen de genoemde cognitieve middelen worden gebruikt. Het bevorderen van gewenste gewoonten kan op dezelfde wijze gebeuren (met name door operante conditionering en model-leren in combinatie met het bestaande arsenaal van cognitieve middelen). Feedback en model-leren zijn, mits aan een aantal condities wordt voldaan (waaronder tijdigheid, relevantie en begrijpelijkheid), geschikt om (de)conditionering van de koppelingen tussen elementen te paren aan veranderingen van de elementen zelf door bewustmaking en informatieverstrekking.
a3 cue
habit
situation/ domain
attitude
a1
subjective norm
a2
intention/ planning
habitual behavior intentional behavior
perceived control
Figuur 8. Aangrijpingspunten en verbanden: a) de gewoontestructuur zelf b. de activatie van de gewoontestructuur Een bestaande gewoontestructuur wordt geactiveerd door een gelijktijdige aanwezigheid van een relevante situatie en een daaraan verbonden cue. Een voorkoming van activatie kan derhalve worden bereikt door een van deze of beide elementen uit te schakelen. En een bijstelling van gewoonten in een gewenste richting kan geschieden door een nieuwe situatie of cue te introduceren (zie figuur 9). Dit kan zowel met technische als cognitieve middelen. Voorbeelden van technische ingrepen zijn aanpassingen aan de fysische omgeving bij renovatie of bij verhuizingen (mechanische ventilatie) die de voortzetting van bestaande gewoontegedragingen (het slaapkamerraam overdag open laten staan) onnodig maken. Minder ingrijpend zijn de vervanging van toestellen, veranderingen in de installatie of aanpassingen van de interface van apparaten, die het gewoontegedrag overbodig maken of een nieuwe gewoonte tot stand brengen (door koppeling aan een andere cue) waarin een bewust beslissingsproces is ingebouwd in plaats van de eerdere onbewuste gedragskeuze of waarbij een gewenste onbewuste beslissing wordt bevorderd. Voorbeelden zijn: een 'intelligente' thermostaat die een oude cue (gepercipieerde afkoeling) en het daaraan verbonden gewoontegedrag (de thermostaat op de maximaal zetten) voorkomt of een wasmachine (nieuwe situatie) die waarschuwt (nieuwe cue) bij onderbelading (keuzeproces). Cognitieve methoden om nieuwe cues te genereren zijn bijvoorbeeld prompts (een televisieboodschap die aan het einde van de avond aanmoedigt om
45
de thermostaat lager te zetten) of implementation intentions (het expliciete voornemen om tegen 22 uur de thermostaat lager te zetten) waardoor het gebruikelijke gedrag wordt voorkomen (de thermostaat pas lager zetten bij het naar bed gaan als cue) en nieuwe gewoonten ontstaan. De toepassing van deze methoden vereist een grondige analyse van situaties en cues, en tevens een diepgaand onderzoek van de alternatieven om te voorkomen dat ongewenste gewoonten ontstaan of dat antagonistisch gedrag zoals reactance of vermijding zal optreden (zie § 4.1.2). Dit is bijvoorbeeld niet ondenkbaar als de nieuwe situatie de eerdere gewoonte toch triggert hoewel de uitvoering van het gedrag onmogelijk is (met als reacties bijvoorbeeld eigenmachtige veranderingen aan ramen die niet open kunnen of het niet kopen van wasmachines die weigeren te wassen bij onderbelading).
cue
habit b
situation/ domain
attitude
subjective norm
intention/ planning
habitual behavior intentional behavior
perceived control
Figuur 9. Aangrijpingspunten en verbanden: b) de activatie van de gewoontestructuur c. gewoontegedrag na activatie Door het hinderen van gewoontegedrag nadat de gewoontestructuur al is geactiveerd kan alsnog een bewuste keuze worden afgedwongen (een overgang naar beredeneerd gedrag). Dit beredeneerde gedrag kan vervolgens door een juiste bekrachtiging tot nieuwe, gewenste gewoonten leiden (zie figuur 10). Er kunnen psychologische blokkades worden opgeworpen (bijvoorbeeld in de vorm van indringende, persoonlijk relevante boodschappen), sociale belemmeringen (zoals de bevordering van sociale normen en sociale controle door gezinsleden of buurtgenoten, bijvoorbeeld in ecoteams) of fysische hindernissen (bijvoorbeeld het noodzakelijk maken van een extra handeling om het gewoontegedrag uit te kunnen voeren, zoals het uitzetten van een beveiliging). Succes of falen van deze ingrepen (zoals het optreden van antagonistisch gedrag) is onder meer afhankelijk van de subjectieve importantie van de informatie of van de boodschapper, de tijdsdruk (bij een grotere tijdsdruk zal eerder sprake zijn van verzet of het toch uitvoeren van het eerdere gedrag), de persoonlijke mogelijkheden om andere keuzen te kunnen maken (de mate van subjective control die mede de intentie stuurt), en een afweging van de kosten en baten van de alternatieven (de acceptatie van een hindernis is groter naarmate daardoor op andere fronten winst wordt geboekt, zoals een besparing van geld of een groei van het comfort; het aankopen van nieuwe apparaten kan bijvoorbeeld worden voorkomen door consumenten tijdig te voorzien van informatie over de voordelen van huren en hiertoe ook goede mogelijkheden te creëren).
46
cue
habit c
situation/ domain
attitude
subjective norm
d intention/ planning
habitual behavior intentional behavior
perceived control
Figuur 10. Aangrijpingspunten en verbanden: c) na activatie en d) beperking van gevolgen d. de gevolgen van gewoontegedrag Gewoonteverandering is meestal een moeizaam proces, niet alleen vanuit de positie van de interveniërende instantie maar ook vanuit die van de gebruiker. Deze zal bijvoorbeeld steeds bedacht moeten zijn op de mogelijk uitlokkende situaties en cues en zich moeten realiseren welk alternatief gedrag verwacht wordt. Uit het oogpunt van efficiëntie verdient het beperken van de gevolgen van het gedrag of het ombuigen daarvan in een positief effect de voorkeur omdat het gedrag zelf in essentie niet hoeft te worden gewijzigd (zie figuur 10). Een beperking van de gevolgen kan bijvoorbeeld worden gerealiseerd door een installatie of een toestel 'foolproof' te maken (de maximale instelling van de thermostaat wordt intern gecorrigeerd tot een maximale instelling in relatie tot de buitentemperatuur, een kookpunt slaat automatisch af als de pan wordt verwijderd, een sensor registreert afwezigheid en schakelt het licht uit, spaarlampen beperken het verbruik op plaatsen waar het licht gewoontegetrouw vaak aan blijft). Voor het ombuigen van effecten dient het 'natuurlijke' gedrag in een situatie of ten aanzien van een object als uitgangspunt. Dit gedrag bestaat uit gevestigde gewoonten of komt voort uit affordanties van een object (kenmerken die zonder verdere cognitieve inspanning tot gedragskeuzen leiden). In het ontwerp van een installatie of product zou het gewenste gedrag in overeenstemming moeten worden gebracht met het natuurlijke gedrag, waardoor het eerste 'automatisch' tot stand komt (Norman, 1990). Een voorbeeld is het verheffen van een milieuvriendelijke instelling bij apparaten, zoals de spaarstand bij de wasmachine, tot de standaardinstelling (in tegenstelling tot de huidige situatie waarin deze stand een niet natuurlijke, want meer inspanning vereisende, handeling vertegenwoordigt). Dit voorbeeld illustreert dat aan het ontwerpproces een goede gedragsanalyse vooraf moet gaan: een sparende standaardinstelling zal averechts werken indien consumenten vaak met volle trommels wassen. Het baseren van een ontwerp op gedragsanalyse is ook een belangrijk middel ter voorkoming van het ontstaan van nieuwe, ongewenste gewoonten. Een voorbeeld van een in dit opzicht ondoordacht ontwerp is de eengreepsmengkraan: deze nodigt uit tot openen (greep omhoog) ongeacht de actuele mengstand, en dit is gewoonlijk ook de eerste handeling die wordt verricht. Onnodig gebruik van warm water is alleen te vermijden door eerst bewust te controleren of de greep op de koude stand staat (extra inspanning). Men kan overigens nog een stap verder gaan door de uitvoering van het natuurlijke en tevens wenselijke gedrag van een onmiddellijke extra beloning te voorzien, zoals een besparing van tijd of moeite (naast de uitgestelde beloning van een lagere energienota). Daardoor kan het ontstaan van gewenste gewoonten worden bevor-
47
derd (een besparend toestel dat tevens sneller werkt zal eerder tot een frequenter gebruik leiden dan een toestel dat alleen op langere termijn een belonend effect heeft). Een voorbeeld van een geslaagd ontwerp wat dit betreft is de thermostatische badkraan die, gebruik makend van bestaande gewoonten (baden en douchen), de gevolgen beperkt (minder warm water dan bij lang warm water tappen om later bij te mengen) en tegelijkertijd het comfort verhoogt (een kortere wachttijd en een constante temperatuur). 4.1.2. Antagonistisch gedrag In § 1.1.3 is reeds gewezen op de mogelijkheid dat effecten van besparingsmaatregelen teniet worden gedaan door antagonistisch gedrag. Er kunnen verschillende vormen worden onderscheiden (Marquering, 1998; Stringer en Heijs, 1984). Reboundgedrag is een intensivering van het energiegebruik als reactie op een besparende maatregel, doordat men de winst herinvesteert in nieuwe of andere energievragende applicaties of gedragingen (meer lichtpunten, meer apparatuur, vaker douchen), doordat men aanneemt dat men al genoeg heeft gedaan of dat het gedrag in de nieuwe situatie minder energieverspillend zal zijn (meer ventileren na isolatie) of doordat men een ervaren verlies aan comfort tracht te compenseren (een extra lichtpunt naast de spaarlamp). Van adaptatie is sprake als energieverspillend gewoontegedrag (eventueel na verloop van tijd) in zijn vorige vorm in de nieuwe situatie terugkeert, zoals bij het gebruik van een nieuwe, programmeerbare thermostaat als de oude, handbediende. Vermijdingsreacties kunnen optreden in het aankoopgedrag (bijvoorbeeld het kiezen van producten met een vertrouwde functionaliteit in plaats van met nieuwe, besparende functies) en in de gebruiksfase (het ongebruikt laten van de spaarknop op de wasmachine). En reactance is de tegenwerking van een maatregel die als een inperking van de persoonlijke vrijheid wordt ervaren. Dit kan variëren van milde reacties (zoals het 'zappen' naar een ander tv-kanaal als een prompt wordt uitgezonden) tot sabotage (het onklaar maken van de mechanische ventilatie). De bestaande literatuur betreffende deze gedragingen is meestal beschrijvend of theoretisch van aard, hetgeen waarschijnlijk voortkomt uit het feit dat dergelijke sociaal-onwenselijke reacties niet eenvoudig op een valide en betrouwbare manier in empirisch onderzoek zijn vast te stellen. Daardoor is ook weinig bekend over de condities die aanzetten tot de diverse vormen van antagonistische gedrag en die bepalend zijn voor de ernst. Uit het voorgaande kunnen wel enkele suggesties ter voorkoming van dit gedrag worden gedestilleerd. Ten eerste dient het nut van een maatregel voor gebruikers duidelijk te zijn. Door verstrekking van voldoende informatie kunnen de veranderingen van de situatie en het doel, via de attitude, de perceived control en de intentie (na herhaling van het gedrag) deel gaan uitmaken van een bijgestelde gewoontestructuur. Ten tweede zal de nieuwe situatie voor gebruikers hanteerbaar en controleerbaar moeten zijn. Met name vermijding en reactance kunnen worden beperkt als men voldoende mogelijkheden en vaardigheden heeft om de effecten naar eigen inzicht te kunnen beinvloeden. In voorkomende gevallen zal dus een goede afweging moeten worden gemaakt tussen de mate van gedragsbeperking, die bijvoorbeeld door een nieuwe installatie wordt opgelegd om voldoende besparing te realiseren, en de mate van handelingsvrijheid die moet resteren om ongewenste reacties te voorkomen. Een derde aandachtspunt is de kosten-batenafweging die aan een maatregel verbonden is. Gunstiger effecten zijn te verwachten naarmate er, behalve een besparing, ook een persoonlijke winst is te verwachten in bijvoorbeeld tijd, gemak of comfort, en bij voorkeur op kortere termijn. Belangrijke onderdelen van deze afweging zijn tevens de doelen of waarden die aan het gedrag in de vorige situatie waren verbonden. Bij gewoontegedrag, dat is ontstaan vanuit een initiële bewuste beslissing of dat later een bewuste en gemotiveerde rechtvaardiging heeft gekregen, is het belangrijk dat met deze afwegingen rekening wordt gehouden bij de implementatie van de nieuwe situatie. Dat geldt
48
in het bijzonder als de doelen bestaan uit de realisatie van basiswaarden (als veiligheid, comfort of gezondheid) of de naleving van sociale normen: maatregelen die deze motieven aantasten zijn vaak gedoemd te mislukken. Ten vierde dient het gewenste gedrag in de nieuwe situatie ook daadwerkelijk mogelijk te zijn. Dit behelst, waar nodig, het aanleren van alternatieve gedragingen die eenzelfde functionele betekenis hebben voor het betrokken doel als de eerdere, en het verlagen van structurele barrières (regelgeving, financiën, etc.). En tenslotte moeten de te nemen maatregelen worden geëvalueerd in een breder kader. Als het gewoontegedrag deel uitmaakt van een meer uitgebreide structuur (bijvoorbeeld een script of een leefpatroon) dan zal een aanpak van die structuur waarschijnlijk een beter resultaat opleveren dan het incidenteel ingrijpen in afzonderlijke handelingen omdat hun onderlinge verbondenheid een verandering in de weg zal staan. 4.2. De interventie in ongewenst gewoontegedrag (HABIT) In § 3.2.1 zijn verschillende vormen van gewoontegedrag onderscheiden naar de aard van de gedragskeuze (onbewust, bewust) en het verloop (meer of minder automatisch). Vervolgens zijn in § 3.2.3 zijn drie ontstaanswijzen genoemd (operante en klassieke conditionering, en model-leren), waarbij is aangetekend dat het daarbij kan gaan om onbewust leren (van onbewuste gedragingen, doelen en beslissingen) of bewust leren (van eerder of later beredeneerde gedragskeuzen). Met het oog op de interventie in energie-inefficiënt huishoudelijk gewoontegedrag is het van belang om vast te stellen of voor de aanpak van gewoontegedragingen van diverse vormen en ontstaanswijzen, of combinaties van beide, verschillende strategieën nodig zijn. Het is bijvoorbeeld aannemelijk dat gewoontegedrag dat onbewust, operant is geleerd, onbewust start en een automatisch verloop heeft, ontvankelijker is voor een verandering in de situatie of de cue dan voor kennisvermeerdering in de vorm van voorlichting, terwijl het omgekeerde kan gelden voor gewoontegedrag dat bij het aanleren bewust was en gebaseerd op model-leren, en dat ook nu nog een bewuste start heeft. Bij dit laatste gedrag zou een verandering van de situatie of de cue juist een averechts effect kunnen hebben (reactance) omdat men dit als een inbreuk op de mate van controle of op een sociale norm kan ervaren. 4.2.1. Een typologie van gewoontegedragingen en strategieën Het schema in tabel 3 bevat een mogelijke typologie van gewoontegedragingen, die is gebaseerd op de vorm en ontstaanswijze. Zij is niet empirisch onderbouwd maar bedoeld als input voor nader onderzoek naar de efficiëntie van interventiestrategieën. Ter illustratie zijn in de kolommen dezelfde twee hoofdvormen gebruikt als in § 3.2.1: gewoontegedrag met een onbewuste start en een automatisch verloop, en met een bewuste start en een meer of minder automatisch verloop. De volgorde is gebaseerd op bestaand onderzoek, waaruit het vermoeden kan worden afgeleid dat onbewust startende gewoontegedragingen met een automatisch verloop een meer intensieve aanpak kunnen vereisen dan bewust startende gewoontegedragingen omdat een onbewuste start en een automatisch verloop kunnen wijzen op sterkere onderlinge associaties tussen de elementen in de gewoontestructuur. Op de verticale as zijn de ontstaanswijzen gegroepeerd. Hier is eenzelfde, intuïtieve volgorde naar de vereiste intensiviteit van de ingreep aangebracht. Bewust aangeleerde gewoonten zijn wellicht meer resistent tegen modificatie dan onbewust aangeleerde gewoonten vanwege het doelgerichte karakter. En gegeneraliseerd gewoontegedrag kan moeilijker te veranderen zijn dan specifiek gewoontegedrag omdat de aangrijpingspunten (de situatie en/of de cue) minder eenvoudig zijn vast te stellen. Hierdoor is er in de tabel een speculatieve ordening naar de moeilijkheidsgraad van de ingreep, die afneemt van linksboven naar rechtsonder. Een vergelijkbare volgorde in de processen van aanleren (operant, klassiek of model-leren) ligt niet voor de hand omdat zij eerder een
49
kwalitatief verschillende aanpak vereisen. Deze processen zijn daarom in iedere rij genoemd. Het resultaat bestaat uit acht typen gewoontegedrag, die elk kunnen worden onderverdeeld in drie subklassen naar gelang het proces van aanleren. Deze typen kunnen in beginsel zowel het gebruiksgedrag als het aankoopgedrag betreffen. Bij een interventie dient steeds aan de volgende algemene randvoorwaarden te zijn voldaan. Het nalaten van het gewoontegedrag en/of het uitvoeren van het alternatieve gedrag moet tot de reële mogelijkheden behoren. Het dient bijvoorbeeld niet de enige optie te zijn, eventuele situationele of structurele barrières moeten worden geslecht en nieuwe gedragingen moeten, indien nodig, worden aangeleerd (bij gedrag dat voortkomt uit onwetendheid). Het gewenste gedrag moet in overeenstemming zijn met bestaande doelen, waarden en sociale normen (mits die redelijk zijn; anders is daarin een parallelle interventie nodig). Er moet aandacht worden besteed aan de plaats van het gedrag in bredere kaders als scripts (eventueel dienen meerdere onderdelen van een script tegelijkertijd te worden aangepakt). En de juiste persoon of personen in het huishouden moeten worden benaderd (de vaststelling van de werkelijke "agent" kan problematisch zijn, in het bijzonder bij gewoonten die via model-leren zijn ontstaan). Als aan deze voorwaarden is tegemoet gekomen, kan elk type waarschijnlijk met succes worden benaderd door een combinatie van ingrepen, waarbij de nadelen van de ene methode (bijvoorbeeld reactance na een technische verandering) worden gecompenseerd door een andere (zoals een hoge beloning voor het gewenste gedrag). Misschien is het zelfs mogelijk om ongewenst gewoontegedrag of de nadelige effecten daarvan grotendeels op te heffen met louter (nieuw te ontwikkelen) technische middelen. Uit het oogpunt van efficiëntie is het echter van belang om in verder onderzoek vast te stellen wat bij elk gewoontetype de meest geëigende handelingswijzen zijn om passende pakketten van maatregelen samen te stellen. Hierbij kan bijvoorbeeld worden uitgegaan van de volgende veronderstellingen, waarop de invulling van de cellen in tabel 3 is gebaseerd (afgeleid uit Fitzgerald, Ridell en Manson, 1995; Huizing, Zaal en Miedema, 1995; Lackman en Lanasa, 1993; Macey en Brown, 1983; Ronis, Yates en Kirscht, 1989; Stringer en Heijs, 1984; Verplanken e.a., 1998). 1. De aanwezigheid van cognitieve ingrepen in de gewoontestructuur (voorlichting, educatie, feedback, etc.) is vereist bij typen met bewuste aspecten (zoals het bewust aangeleerd zijn, inclusief een latere rationalisatie, een bewuste start, een niet-automatisch verloop, een bewuste generalisatie). Persoonlijke voorlichting en educatie zijn effectiever dan algemene boodschappen omdat specifieke kennis kan worden aangevuld, oorspronkelijke redenen voor het gedrag en minder efficiënte heuristieken kunnen worden besproken, meer rekening kan worden gehouden met de aanwezige voorkeuren en mogelijkheden in specifieke situaties, en meer aandacht kan worden besteed aan de kosten-batenafweging die aan een verandering is verbonden. Deze meerwaarde rechtvaardigt vaak de hogere investering die met persoonlijke voorlichting gepaard gaat. Een tweede keus is doelgroepgerichte voorlichting na marktsegmentatie. Educatie kan ook via de school en de kinderen plaatsvinden; niet alleen zijn kinderen een bron van (re)socialisatie voor de ouders maar zij zijn zelf ook toekomstige gebruikers. 2. De aanwezigheid van cognitieve ingrepen is verder vereist als de interventie een gedragsverandering beoogt omdat het nut van de ingreep duidelijk moet zijn. 3. In andere gevallen is een cognitieve ingreep of begeleiding wenselijk. 4. Deconditionering is vereist bij typen met een onbewuste start, behalve indien er sprake is van louter onbewuste aspecten (onbewust aangeleerd, onbewuste start, automatisch ver-
50
loop, onbewuste generalisatie) én een technische ingreep volstaat (zie 6). Deconditionering is verder aan te bevelen bij typen met een bewuste start, die onbewust zijn aangeleerd en een vrij automatisch verloop hebben. Beloningen en sancties (materieel, sociaal of psychologisch; en bij voorkeur gericht op de persoon en op de korte termijn) zijn geschikt voor ingrepen in gedrag dat ontstaan is via operante conditionering en model-leren (daarbij betreft het de bekrachtiging van het model). Een verandering van de cue met een gelijktijdige aanpak van de eerdere stimulus waaraan de cue is gekoppeld, of de introductie van een nieuwe cue zijn geschikt voor de interventie in klassiek geconditioneerd gedrag. De middelen dienen zo gekozen te worden dat tegelijkertijd een conditionering van gewenst nieuw gewoontegedrag plaatsvindt. Dit bevordert de continuering van het gedrag en vermindert de noodzaak tot controle. In daartoe geëigende gevallen gaat de voorkeur uit naar feedback, omdat dit bekrachtiging paart aan informatie (een combinatie van 1 t/m 4), en naar methoden die intrinsiek in plaats van extern belonend zijn (bijvoorbeeld social comparison en de foot-in-the-door techniek ofwel "shaping" van gedrag) omdat de gedragsverandering daarbij stabieler is en minder controle behoeft. 5. Beloningen en sancties kunnen ook in andere gevallen nodig zijn om de balans van kosten en baten in positieve richting te laten doorslaan (bijvoorbeeld om gedragskosten te compenseren van een vermindering van gemak bij het corrigeren van herhaald niet-handelen). 6. Technische veranderingen in de situatie of de cue vormen de primaire aangrijpingspunten bij typen met louter onbewuste aspecten (onbewust aangeleerd, onbewuste start, automatisch verloop, onbewuste generalisatie), omdat deze kenmerken waarschijnlijk vrij sterke gewoonten representeren, die minder gevoelig zijn voor cognitieve ingrepen en een langduriger proces van deconditionering behoeven. Hierbij geldt een voorkeursvolgorde: ingrepen die geen gedragsverandering vereisen; ingrepen die het gedrag op een natuurlijke wijze ombuigen (het gewenste gedrag wordt automatisch uitgelokt, bijvoorbeeld door de 'juiste' affordanties of een adequate user-interface); ingrepen die het gedrag onnodig maken (maar het optreden niet uitsluiten); ingrepen die het gedrag bijstellen (door het te koppelen aan een nieuwe situatie of cue, zoals feedback via een user-interface); ingrepen die het gedrag bemoeilijken en zo een bewust beslissingsproces op gang brengen (hoe sterker de gewoonte des te groter zal de verandering moeten zijn om deze te doorbreken; bij minder grote veranderingen is er een kans op generalisatie van de gewoonte naar de nieuwe omstandigheden); en ingrepen die het gedrag onmogelijk maken. Door de afnemende mate van controleerbaarheid is er een progressieve kans op antagonistisch gedrag. Indien een technische ingreep niet mogelijk is, dan dient bij deze typen een vorm van deconditionering vooraf te gaan aan cognitieve middelen om de gewoontestructuur te verzwakken en de vatbaarheid voor informatie te verhogen. 7. Ingrepen in de situatie of de cue (technisch, sociaal, cognitief) zijn als primaire maatregel ongewenst bij typen met louter bewuste aspecten (bewust aangeleerd, bewuste start, nietautomatisch verloop, bewust gegeneraliseerd) omdat hierdoor antagonistisch gedrag kan optreden (waarvan de beperking vaak aanzienlijke inspanningen met zich meebrengt). 8. Technische, sociale en cognitieve ingrepen in de situatie of de cue zijn, ter ondersteuning, gewenst bij alle typen. 9. Bij gegeneraliseerd gedrag en klassiek geconditioneerd gedrag (waarbij sprake is van een substitutie van de situatie en/of de cue) dient de interventie ook op de eerdere situatie of de eerdere cue te zijn gericht om een hernieuwde koppeling te voorkomen.
51
vorm ontstaanswijze bewust geleerd, gegeneraliseerd (op, kl, ml) bewust geleerd (op, kl, ml)
onbewust geleerd, gegeneraliseerd (op, kl, ml)
onbewust geleerd (op, kl, ml)
onbewuste start, automatisch verloop Type 1 1. cognitief (+) 1. deconditionering (+) 2. techn., soc., cogn. situatie/cue (+) Type 2 1. cognitief 1. deconditionering 2. techn., soc., cogn. situatie/cue Type 3 1. technisch situatie/cue (+) 2. decondit. (1. bij gedragsmodificatie) (+) 2. cognitief (1. bij gedragsmodificatie) (+) 2. soc., cogn. situatie/cue (+)
bewuste start, meer/minder automatisch verloop Type 5 1. cognitief (+) 2. deconditionering (+) 2. techn., soc., cogn. situatie/cue (+) Type 6 1. cognitief 2. deconditionering 2. techn., soc., cogn. situatie/cue Type 7 1. cognitief (+) 1. deconditionering (+) 2. techn., soc., cogn. situatie/cue (+)
Type 4 1. technisch situatie/cue 2. decondit. (1. bij gedragsmodificatie) 2. cognitief (1. bij gedragsmodificatie) 2. soc., cogn. situatie/cue
Type 8 1. cognitief 1. deconditionering 2. techn., soc., cogn. situatie/cue
Legenda: ontstaanswijze: op = operante conditionering; kl = klassieke conditionering; ml = model-leren ingrepen: 1 = noodzakelijk; 2 = ondersteunend; (+) = betrekking hebbend op meerdere situatues of cues)
Tabel 3. Een mogelijke typologie van gewoontegedrag en interventies (HABIT) De primaire ingrepen zijn in tabel 3 aangegeven met het cijfer 1 en de gewenste, ondersteunende ingrepen met het cijfer 2. Bij gegeneraliseerde gewoonten (de typen 1, 3, 5 en 7) dient het + teken ter aanduiding van het feit dat de interventie niet alleen gericht moet zijn op de bestaande gewoonte maar ook op de oorspronkelijke constellatie van situatie, cue, doel en dispositie. Cognitieve ingrepen (verduidelijking van het nut van een ingreep, aanvulling of correctie van kennis, etc.) staan meestal bovenaan. Bij typen met louter onbewuste aspecten (3 en 4) zijn zij conform de zesde aanname als ondersteunend gerangschikt, tenzij daarbij een gedragsmodificatie wordt beoogd; in dat geval behoort de cognitieve verduidelijking van het nut van deze modificatie tot de primaire ingrepen (aanname 2). In de volgende paragraaf zal een en ander aan de hand van enkele voorbeelden worden toegelicht. 4.2.2. HABIT en reële gewoontegedragingen Een interventie in bestaand gewoontegedrag dient, in de lijn van deze redenering, te starten met de bepaling van het gedragstype. Er is echter geen logische correspondentie tussen manifest gewoontegedrag en typen. Schijnbaar identieke gedragingen kunnen op diverse wijzen zijn ontstaan en, bij nadere beschouwing, verschillende vormen hebben die aanleiding geven tot andere strategieën. Het gewoontegedrag om een TL-verlichting in een bepaalde ruimte bij het verlaten daarvan steeds aan te laten kan bijvoorbeeld tot de eerste vier typen behoren.
52
Type 1 (met generalisatie) of type 2 (zonder generalisatie). (Bewust geleerd) Men heeft ooit vernomen dat het beter is om een TL-verlichting aan te laten omdat het laten branden slechts weinig energie zou kosten, en in elk geval minder energie dan het telkens opnieuw opstarten van de buizen. (Operant) Het aanlaten van het licht is belonend omdat het extra handelingen (uitdoen en weer aandoen) overbodig maakt. (Model-leren) Oudere gezinsleden (mogelijk een bron van deze 'kennis') laten het licht ook altijd aan. (Generalisatie bij type 1) Geleidelijk wordt in andere ruimten in de woning met TL-verlichting en op andere locaties (zoals het werk) het licht aangelaten. (Vorm) Het aanlaten van het licht behoeft geen bewuste gedragskeuze meer en het zal bij het verlaten van de ruimte(n) volledig automatisch geschieden. Strategie. Gestart dient te worden met een verandering van de kennis omtrent het energieverbruik bij het aanlaten en opstarten van TL-buizen. Gezien de onbewuste gedragskeuze en het automatische verloop zal tevens een vorm van deconditionering moeten plaatsvinden (in directe, sociale zin bijvoorbeeld opmerkingen of complimenten, en in meer uitgestelde, materiële zin een hogere of lagere energierekening met als opmerking dat men dient te denken aan het doven van lichten). Bij model-leren zullen deze middelen in eerste instantie op dit model (het oudere gezinslid) moeten worden gericht. En bij type 1 zullen, gezien de generalisatie, de cognitieve ingrepen en de deconditionering op meerdere situaties betrekking moeten hebben (meerdere ruimten in de woning én het werk). Daarna kunnen ter ondersteuning situationele, technische middelen worden gebruikt (zoals sensoren die het licht bij afwezigheid uitschakelen) en eventueel cognitieve situationele veranderingen (zoals een reminder op de deur om het licht uit te doen of een implementatie-intentie met deze strekking). De samenstelling van dit pakket van maatregelen en de volgorde zijn van belang. Resultaten kunnen bijvoorbeeld achterwege blijven indien de informatie wel wordt gegeven aan jeugdigen terwijl het oudere model niet wordt benaderd, als (bij type 1) de thuissituatie wel wordt aangepakt maar die op het werk niet (met de kans op hernieuwde generalisatie), en als technische maatregelen of prompts worden gebruikt vóór de kennisverandering (een sensor, die het bewuste voornemen om energie te besparen door het licht aan te laten blokkeert, heeft een gerede kans om buiten werking te worden gesteld; en een reminder op de deur zal worden genegeerd). Type 3 (met generalisatie) of type 4 (zonder generalisatie). (Onbewust geleerd) Op een bepaald moment is, zonder verdere overwegingen, overgegaan tot het aanlaten van het TL-licht. (Operant) Het aanlaten van het licht is gemakkelijk omdat het extra handelingen overbodig maakt. (Model-leren) Ook oudere gezinsleden laten het licht aan. Deze bekrachtigde herhaling leidt tot gewoontevorming. (Generalisatie bij type 3) In andere ruimten in de woning met TL-verlichting en op andere locaties (zoals het werk) wordt het TLlicht eveneens aangelaten. (Vorm) Het aanlaten vereist geen bewuste gedragskeuze en zal bij het verlaten van de ruimte(n) automatisch geschieden. Strategie. Omdat aan het ontstaan van dit gedrag geen bewust leren ten grondlag ligt, kan de primaire maatregel hier bestaan uit een technische ingreep in de situatie/cue, en bij voorkeur een ingreep die geen gedragsverandering vereist of zelfs extra comfort geeft (een sensor die de TLverlichting zowel uitschakelt bij het verlaten van de ruimte als aanschakelt bij het betreden in het donker). Indien een dergelijke ingreep niet mogelijk is of teveel investering vereist (zoals bij type 3 gedrag waar meerdere ruimten moeten worden aangepast), dan moet de toevlucht alsnog worden gezocht in gedragsmodificatie (deconditionering, voorafgegaan door een uit-
53
leg van het nut van deze ingreep; zie de aanpak van typen 1 en 2). In beide gevallen kunnen de maatregelen worden ondersteund door sociale of cognitieve veranderingen in de situatie/ cue (zoals een reminder op de deur of een implementatie-intentie). Ook hier zijn de samenstelling en de volgorde van het pakket belangrijk. Technische ingrepen die geen rekening houden met het belonende effect van het bestaande gedrag (het gemak van het laten branden van het licht omdat men het niet opnieuw hoeft aan te doen) zullen minder effect sorteren. Als er van model-leren sprake is, en het model wordt niet in de strategie betrokken, dan vergroot dit de kans op recidivisme. Dit geldt eveneens voor de verandering van slechts een of enkele situaties in het geval van gegeneraliseerd gedrag. En het starten met reminders (prompts) zal waarschijnlijk niet werken vanwege de gewoontesterkte en het gemak van het bestaande gedrag. Een ander voorbeeld is het gewoontegedrag om de witte was altijd op 90˚ C. te wassen. Dit gedrag heeft waarschijnlijk meestal een bewuste start (het uitselecteren van het witgoed) en zou tot een van de typen 5 t/m 8 kunnen behoren. Type 5 (met generalisatie) of type 6 (zonder generalisatie). (Bewust geleerd) In het verleden was het een beredeneerde gewoonte om de witte was te koken of op hoge temperaturen in de machine te wassen. (Operant) Hierdoor werd de vereiste helderheid verkregen. (Model-leren) De gewoonte is overgenomen van de ouders. (Generalisatie bij type 5) Het gedrag is via eigen ervaring afkomstig uit de tijd dat koken normaal was en gegeneraliseerd naar de huidige situatie, hoewel dergelijke hoge temperaturen met de bestaande wasmiddelen niet meer nodig zouden zijn. (Vorm) Op de activatie van de gewoontestructuur (wassen bij de cue maandag wasdag) volgt een bewuste gedragskeuze (witte was uitsorteren), waarna de resterende handelingen (instellen van het programma en de temperatuur) vermoedelijk vrij automatisch verlopen. Strategie. Het primaire aangrijpingspunt dient hier te bestaan uit vergroting van de kennis van de werking van nieuwere wasmiddelen en van de energie om bij hoge temperaturen te wassen. Deze informatie zal, indien relevant, op een bestaand model moeten worden gericht. Daarna kunnen deconditionering en technische of cognitieve ingrepen in de situatie worden toegepast (bijvoorbeeld een prompt of informatieve feedback op de display van de wasmachine). Een aanpak van de situatie, waaruit het gegeneraliseerde gedrag afkomstig is, is in dit geval onnodig omdat zij niet meer bestaat. Als echter het gedrag van het model intact blijft, zal het ongewenste gedrag niet uitdoven. En de introductie van feedback op de display vóór de kennisverandering heeft waarschijnlijk minder effect omdat het vooralsnog de bewust aangeleerde redenen voor het gedrag intact laat. Type 7 (met generalisatie) of type 8 (zonder generalisatie). (Onbewust geleerd) Het gedrag is ontstaan vanuit een bekrachtigde (schone was) imitatie van de ouders (operant en model-leren) zonder verdere cognitieve achtergrond. (Generalisatie bij type 7) Het kan stammen uit een tijd dat het koken van het witgoed de gewoonte was. (Vorm) Op de maandag (cue: wasdag) volgt een bewuste gedragskeuze (witte was uitsorteren), waarna de andere handelingen vrij automatisch verlopen. Strategie. Bij deze typen zal een combinatie van cognitieve middelen en deconditionering het meest geschikt zijn. De cognitieve ingreep (kennisvermeerdering) dient nu niet zozeer om een bestaande redenering te ontzenuwen maar om het nut van de gedragsmodificatie duidelijk te maken. Vanwege de vereiste combinatie van informatie en deconditionering lijkt feedback via de dis-
54
play een bruikbaar instrument. Indien sprake is van een model, dan dienen de ingrepen daar in eerste instantie op gericht te zijn. Een generalisatie heeft hier geen invloed op de strategie omdat de vorige situatie niet meer bestaat. Een start met technische maategelen (een wasmachine met 60˚ als maximale instelling) of met cognitieve veranderingen van de situatie (alleen een prompt die zegt dat 90˚ niet nodig is) is minder effectief omdat vermijdingsgedrag zal optreden (de machine niet kopen of de prompt negeren). Dergelijke middelen kunnen eventueel later wel als ondersteuning en bevestiging van een nieuwe gewoonte (wassen op 60˚) worden gebruikt. De gewoontegedragingen in deze voorbeelden behoren tot de typen aan de linkerzijde of de rechterzijde van de tabel. Er zijn ook gedragingen die andere delen van de tabel bestrijken. Het voorspoelen van de afwas met warm water kan bijvoorbeeld bewust geleerd zijn (dat zou het ontvetten versnellen), onbewust gestart en automatisch verlopend (type 2); onbewust geleerd (afkomstig van imitatie), onbewust gestart en automatisch verlopend (type 4); bewust geleerd, met een bewuste start (alleen de afwas van de warme maaltijd wordt warm voorgespoeld) en automatisch verlopend (type 6); of onbewust geleerd, bewust gestart en automatisch verlopend (type 8). Voorts kan het type van dit gedrag worden beïnvloed door de plaats temidden van gerelateerde gedragingen in een totaal 'afwas-script' of 'maaltijd-script'. Door het gebrek aan logische correspondentie tussen manifeste gewoontegedragingen en typen en de mogelijkheid dat afzonderlijke gedragingen onderdeel uitmaken van een script, ontstaat de noodzaak om het gewoontegedrag aan een grondige analyse te onderwerpen en strategieën nader te differentiëren. Dit vergt tijd en middelen, maar daardoor kunnen ook meer werkzame en stabiele resultaten worden bereikt. 4.3. De preventie van ongewenst gewoontegedrag In de inleiding zijn twee terreinen genoemd waarop de preventie van energie-inefficiënte gewoonten betrekking kan hebben. Ten eerste moet worden voorkomen dat bestaande gewoonten worden gegeneraliseerd naar nieuwe situaties waar zij ongewenst zijn. Ten tweede dient het risico op het ontstaan van nieuwe, ongewenste gewoonten bij verdere technologische ontwikkelingen te worden beperkt. Een ongewenste generalisatie kan optreden bij grotere situationele veranderingen, zoals een verhuizing of een renovatie (bijvoorbeeld het continueren van het bestaande patroon van natuurlijke ventilatie in een mechanisch geventileerde nieuwe woning), maar ook bij veranderingen op kleinere schaal zoals het installeren van nieuwe apparaten of de introductie van een herontwerp van een bestaand product (een nieuwe wasmachine gebruiken als de oude hoewel op de nieuwe een spaarstand zit). Er kan sprake zijn van een onbewuste generalisatie, met name bij sterke, onbewust startende en automatisch verlopende gewoonten, die een grotere tolerantie hebben ten aanzien van situationele veranderingen. En de generalisatie kan bewust plaatsvinden omdat men de bestaande gewoonte zeer op prijs stelt (een kosten-batenafweging) of omdat men geen alternatief heeft (zoals door kennisgebrek). Voor sommigen is langdurige natuurlijke ventilatie bijvoorbeeld een vast onderdeel van een 'opstaan-script' dat men zonder meer kopieert naar een nieuwe woning; voor anderen is het een conditio sine qua non in het woonproces ook al weet men dat het overbodig is; en weer anderen blijven het als noodzakelijk zien omdat men niet op de hoogte is van de werking van de mechanische ventilatie. Bij nieuwe technologische ontwikkelingen moet niet alleen rekening worden gehouden met het (on)bewust activeren van bestaande gewoonten ten aanzien van vergelijkbare situaties of apparaten maar ook met het ontstaan van voorheen niet bestaand energie-inefficiënt gewoontegedrag dat door de applicatie wordt uitgelokt.
55
Bij de preventie van ongewenste gewoonten is er, in vergelijking met interventie, een belangrijk verschil: de technische, situationele verandering is een gegeven in plaats van een optie. Deze verandering zal dus centraal moeten staan. Als voorbeeld voor de preventie van ongewenste generalisatie kan de installatie van een nieuw verwarmingssysteem dienen en bij de preventie van nieuwe, ongewenste gewoonten kan gedacht worden aan het ontwerp van een gecomputeriseerd home-bus systeem waarin verwarming, verlichting en beveiliging zijn geintegreerd. Evenals bij interventie dient hier eerst een analyse plaats te vinden van het gedrag dat aan het te wijzigen aspect (verwarmingssysteem) of aan vergelijkbare apparatuur (in het geval van de te ontwerpen home-bus) verbonden is. Dit houdt in dat een beschrijving wordt gemaakt van de gewoontestructuren (situatie, cue, doel en dispositie), de vorm en ontstaanswijze, eventuele affordanties van de situatie (of het apparaat), aanwezige en alternatieve mogelijkheden tot handelen, de verankering in bredere scripts, kosten en baten (in termen van gemak, comfort, tijd en geld), waarden en sociale normen en, daaruit afgeleid, de kans op een onbewuste of bewuste generalisatie van het gedrag naar de nieuwe situatie. Deze analyse kan tot de volgende resultaten leiden. Een eerste mogelijkheid is, dat het gedrag in de nieuwe situatie of bij de nieuwe technologie niet zal voorkomen omdat deze zozeer is veranderd dat de gewoonte niet meer wordt geactiveerd (het vaak hoger en lager zetten van de thermostaat wordt niet meer uitgelokt omdat in plaats van een kamerthermostaat een systeem met programmeerbare, thermostatische radiatorkranen en een buitenvoeler is geïnstalleerd met als gevolg een gelijkmatig thermisch comfort, terwijl voorheen een temperatuursverandering de cue was om het gedrag te vertonen), en dat het uitblijven van het gedrag ook om andere redenen niet gemist zal worden (het bedienen van de thermostaat als middel tot thermisch comfort of als onderdeel van het thuiskom-script zijn waarschijnlijk snel ontwend als het systeem goed werkt). Een tweede mogelijkheid is, dat het gedrag nog wel zal voorkomen maar geen overwegende invloed heeft op het energieverbruik (het hanteren van een programmeerbare thermostaat als een handbediende leidt meestal niet tot een hoger verbruik). Ingrijpen is nodig indien de analyse uitwijst dat het gedrag zal blijven bestaan en dat dit het verbruik nadelig zal beïnvloeden (zoals het gebruik van de thermostatische radiatorkranen als normale kranen of het in- en uitschakelen van de home-bus als middel om de temperatuur te controleren). Omdat de technische verandering hier centraal staat, is het bij de preventie van ongewenst gewoontegedrag wellicht efficiënter om correcties in het ontwerp aan te brengen dan het gedrag achteraf te modificeren (in tegenstelling tot interveniërende strategieën waarbij een technische oplossing vaak een extra, en dus dure ingreep kan zijn). Een voorwaarde is, dat bij deze aanpassingen voldoende rekening kan worden gehouden met situatiekenmerken (zoals affordanties, gedragsmogelijkheden en scripts) en met subjectieve voor- en nadelen van het gewoontegedrag (doelen en waarden, kosten en baten, en sociale normen). De geplande verandering of het ontwerp van het nieuwe apparaat moet vervolgens worden geëvalueerd in het licht van de gedragsanalyse. Het verdient de voorkeur om het gedrag te voorkomen door te zorgen dat de gewoonte niet wordt geactiveerd (door een afdoende grote verandering van de situatie, het wegnemen van de cue en het vermijden van 'verkeerde' affordanties). Hierdoor zal de gewoonte na verloop van tijd 'uitdoven'. Een tweede mogelijkheid bestaat uit aanpassingen die de gewoonte en het gedrag in eerste instantie intact laten maar de gevolgen voorkomen of ombuigen (het "fool-proof" maken van het verwarmingssysteem of de home-bus). Beide mogelijkheden dienen aan te sluiten op het 'natuurlijke' gedrag in de nieuwe situatie of ten aanzien van het nieuwe apparaat zodat het gewenste gedrag automatisch tot stand komt. Het natuurlijke gedrag bestaat, zoals reeds gezegd, uit gevestigde gewoonten ten aanzien van vergelijkbare situaties (bijvoorbeeld gewoonten inzake de verlichting en het afsluiten van de woning bij de home-bus) of objecten (zoals het ingesleten gebruik van de thermostaat of het alarmsys-
56
teem) en hangt tevens samen met 'juiste' affordanties van de nieuwe apparaten (die bij meer geavanceerde toestellen meestal betrekking hebben op zichtbare controlemogelijkheden en de feedback omtrent de werking via de user-interface). Aansluiting bij het natuurlijke gedrag is tevens van invloed op de adoptie en diffusie van nieuwe technologie ("familiarity" en "leasteffort-principle"; zie § 2.1). De adoptie van nieuwe technologie met voldoende aansluiting bij het natuurlijk gedrag biedt daarnaast mogelijkheden om geleidelijk nieuwe gewoonten te introduceren (zoals het afstellen van een optimale temperatuur door een goede feedback). Indien deze mogelijkheden technisch of financieel niet haalbaar zijn, dan zal de technische verandering vergezeld moeten gaan van een vorm van gedragsmodificatie. Afhankelijk van de sterkte van de gewoonte in kwestie, de mate waarin oorspronkelijk bewuste elementen aanwezig zijn en de kans dat het gewoontegedrag bewust wordt gegeneraliseerd naar de nieuwe situatie kan deze ingreep puur informatief zijn (voorlichting, kennisvermeerdering), gericht zijn op deconditionering (beloningen, sancties, paring aan andere cues, vicarious reinforcement) of een mengvorm hebben (feedback). Het is bijvoorbeeld denkbaar dat voorlichting over de nadelige effecten van een extreme nachtverlaging het gedrag kan voorkomen als het een bewuste reden heeft zoals energiebesparing (consumenten bezitten in het algemeen vrij weinig valide kennis van het relatieve verbruik van alternatieve handelingswijzen of apparaten, zodat een boodschap als "dit gedrag leidt tot een hoger verbruik" waarschijnlijk wel zal worden geassimileerd). Bij een sterke gewoonte en een onbewuste gedragskeuze is eerder een combinatie van informatie en bekrachtiging aangewezen, zoals feedback via de interface van de nieuwe thermostaat die aangeeft dat men, gegeven de interne en externe thermische omstandigheden, een te lage, een te hoge of een juiste instelling heeft gekozen. En als het gedrag wordt geïnspireerd door anderen, dan zal het verbeelden van de gevolgen van het gedrag voor deze modellen tot de vereiste bijstelling van het gedrag kunnen leiden. Bij een bewuste keuze in het oorspronkelijke gewoontegedrag en bij de aanwezigheid van een kans op bewuste generalisatie is speciale aandacht nodig voor de onderliggende doelen en waarden, omdat deze in de nieuwe situatie valide kunnen blijven (bijvoorbeeld de keuze om geen nachtverlaging toe te passen vanwege een gezondheidsprobleem). Meer in het algemeen geldt, dat pogingen tot gedragsmodificatie bij opgelegde technische maatregelen de kans op antagonistisch gedrag extra verhogen. In § 4.1.2 zijn mogelijkheden genoemd om deze effecten te verminderen of te voorkomen.
57
5. O NDERWERPEN VOOR VERVOLGONDERZOEK De problemen, die uit het literatuuronderzoek naar voren zijn gekomen, zijn voor een deel opgelost in de gegeven omschrijving van gewoonte(gedrag), in het model en in de voorgestelde methodiek voor interventie en preventie. Niet alle vragen uit bestaand onderzoek kunnen echter middels een literatuurstudie worden beantwoord, en ook het theoretische karakter van het onderhavige onderzoek impliceert dat de resultaten verificatie en eventele correctie behoeven. Hiertoe is empirisch onderzoek in het laboratorium en het veld nodig. In dit hoofdstuk worden deze onderwerpen voor vervolgonderzoek geïnventariseerd en gerubriceerd. 5.1. Theoretische aspecten De definitie en het model vormen een poging om verscheidene opvattingen en onderzoeksresultaten, die belangrijk zijn voor energiegerelateerd huishoudelijk gewoontegedrag, te integreren. Een eerste taak voor vervolgonderzoek ligt in de empirische verificatie hiervan, zowel wat betreft de elementen (zoals de existentie van de onderdelen van de gewoontestructuur en de noodzaak en plaats van de andere onafhankelijke en intermediërende variabelen in het model) als wat betreft de onderlinge relaties en hun uitwerking op de afhankelijke variabele (gewoontegedrag of een combinatie van gewoonte- en beredeneerd gedrag). Een belangrijk aspect van dit onderzoek is het, bij voorkeur in veldstudies, nader beschrijven en in kaart brengen van de verschillende hoofd- en mengvormen van gewoontegedrag. Hierdoor is het mogelijk om het model te toetsen (in § 3.2.1 zijn reeds enkele hypothesen geformuleerd) en ontstaat tevens meer inzicht in de werkelijke existentie van de verschillende vormen, hun onderscheidbaarheid en de voorwaarden waaronder zij optreden. Laboratoriumonderzoek is voor dit doel minder geschikt omdat daarin de situaties en cues (met daaraan verbonden gedragsmogelijkheden, doelen, waarden, kosten, baten, normen, etc.) die, als inherent onderdeel van de werking van het model, medebepalend zijn voor de vorm, waarschijnlijk onvoldoende expliciet kunnen worden gemaakt. In het verlengde hiervan kunnen, middels veldonderzoek, de hoedanigheid van situaties en cues in relatie tot de verschillende vormen ven gewoontegedrag, en het interactieproces tussen de omgeving enerzijds en gedragsactivatie en -verloop anderzijds, nader worden bestudeerd. Mogelijk is een typologie van situatiekenmerken te construeren die een zekere correspondentie vertoont met vormen van gewoontegedrag, of kunnen verbanden worden vastgesteld tussen gedragsvormen en de herkomst of kwaliteit van de cues (extern: fysisch, sociaal, symbolisch; of intern: fysiologisch of psychisch). Deze inzichten zijn van belang om de situatie en de cue in later experimenteel onderzoek op een systematische wijze te kunnen problematiseren (als bijvoorbeeld blijkt dat sociale cues in meerderheid bewust gestart, niet-automatisch gewoontegedrag oproepen, dan kan daar in interventiegericht onderzoek op worden voortgebouwd). Een derde onderwerp voor veldonderzoek is het opvullen van de ernstige leemte in de kennis omtrent interactie- en beslissingspatronen in de sociale context van het huishouden, waarin energiegerelateerde gewoonten inzake aankoop en gebruik ontstaan en zich manifesteren. Dit houdt tevens in dat de relaties tussen gewoontegedrag en scripts in kaart worden gebracht en geanalyseerd, met name bij scripts waarin zowel vormen van gewoontegedrag als van beredeneerd gedrag aanwezig zijn. Dit onderzoek moet leiden tot inzicht in de mogelijkheden om de afzonderlijke gewoontegedragingen zowel af te bakenen (op basis van hun bijbehorende mentale structuren) als binnen het kader van het meer molaire huishoudelijke aankoop- en gebruiksgedrag te beïnvloeden.
58
Laboratoriumonderzoek is aan te bevelen naar de volgende facetten van de totstandkoming en werking van gewoonten. Ten eerste dient te worden nagegaan onder welke condities een interne representatie wordt gevormd die aan de veronderstelde kenmerken van een gewoontestructuur voldoet. Met name kan hierbij de rol worden bestudeerd van de gedragsfrequentie en van implementatie-intenties (zonder gedragsfrequentie). Onderzocht kan worden of implementatie-intenties tot een vergelijkbare structuur leiden, of de kritische frequentie afhankelijk is van andere factoren (zoals de situatie, de aard van de bekrachtiging, het tijdsverloop tussen voornemen, stimulus, uitvoering en bekrachtiging, etc.), en of er een complementaire relatie bestaat tussen frequentie en bekrachtiging (dat wil zeggen of een lagere frequentie volstaat bij een hogere beloning, of dat een hoge eenmalige beloning een verdere bekrachtiging wellicht overbodig maakt). Voorts kan worden nagegaan door welke factoren de sterkte van de onderlinge verbanden tussen de elementen wordt bepaald en welke rol specificiteit speelt in vergelijking met associatiefrequentie en associatiesterkte als maten voor deze sterkte. Ook de aard van de aanvankelijke doelen (bewust of onbewust; cognitief of fysiologisch; oppervlakkig of meer wezenlijk zoals bij waarden) en de volledigheid van de beschreven leerprocessen kunnen bij dit onderzoek worden betrokken (zijn er bijvoorbeeld gewoonten die op andere wijzen of via multipele processen ontstaan ?). De uitkomsten dragen bij aan de mogelijkheden om gewoontegedragingen te onderscheiden van ander herhaald (beredeneerd) gedrag en aan de ontwikkeling van methoden voor interventie. Een tweede onderwerp voor laboratoriumonderzoek betreft de mate van tolerantie die bij gewoonten van verschillende vormen en sterkten bestaat ten aanzien van afwijkingen in de situatie of cue: onder welke omstandigheden treedt een generalisatie op van bestaande gewoonten naar afwijkende omstandigheden en wanneer zijn de afwijkingen van dien aard dat een overgang naar beredeneerd gedrag plaats heeft ? Hierdoor kan de onderscheidbaarheid tussen gewoonte- en beredeneerd gedrag worden bevorderd terwijl tevens meer kennis wordt verkregen van de condities die in de realiteit nodig zijn voor een technische, situationele interventie zonder het gevaar van een dysfunctionele transfer. Drie onderwerpen lenen zich voor zowel meer fundamenteel laboratoriumonderzoek als verkennend en (later) toetsend veldonderzoek. Ten eerste is het nodig meer aandacht te besteden aan de theoretische en empirische inpassing van herhaald niet-handelen. Dit non-gedrag vertegenwoordigt een belangrijk facet van energiegerelateerde gewoonten in het huishouden en maakt daarom onderdeel uit van de definities, het model en de interventiestrategieën. Hoewel het grotendeels inpasbaar lijkt in de conceptualisatie van gewoonte(gedrag), wijkt het daar op een aantal punten ook van af. Het voornaamste verschil is dat herhaald non-gedrag, naast de herkomst uit een gewoontestructuur, vele andere oorzaken kan hebben zoals fysische, sociale of persoonlijke onmogelijkheden om te handelen of het bij herhaling niet paraat hebben van een van toepassing zijnde gewoonte. Verder is er bijvoorbeeld meestal geen aparte cue te onderscheiden (deze valt voorzover in een literatuurstudie is na te gaan samen met de situatie). Hierdoor kan het meer problematisch zijn om herhaald niet-handelen als gewoontegedrag te identificeren en te veranderen. Vastgesteld moet worden in hoeverre er sprake is van elementaire verschillen tussen gewoonlijk, herhaald niet-handelen en ander gewoontegedrag wat betreft mentale structuur, de inpassing in het model (qua vorm en antecedenten), de ontstaanswijze, de aangrijpingspunten en het mogelijke antagonistische gedrag (gemak kan bijvoorbeeld vaker een rol spelen waardoor extra compensatie moet worden geboden bij gedragsmodificatie). Ten tweede dient de rol van impulsief gedrag te worden verduidelijkt. Deze handelingswijze maakt geen deel uit van de vraagstelling van dit onderzoek, maar vormt wel een belangrijk facet van, met name, aankoopgedrag. Het derde onderwerp valt deels buiten de onderzoeksportefeuille van de opdrachtgever: na verificatie en eventuele bijstellingen dient te
59
worden nagegaan in hoeverre het theoretische kader is te generaliseren naar gewoontegedragingen op andere terreinen, zoals vervoer (automobiliteit), gezondheid (beweging, eten, roken), werkprocessen en sociale interactie, en uiteindelijk naar een meer algemeen geldende theorie over gewoonte(gedrag). 5.2. Operationalisatie en methoden In de inleiding zijn als redenen voor de achterstand van het onderzoek naar huishoudelijk gewoontegedrag onder meer genoemd dat de concepten niet eenduidig zijn gedefinieerd, mede als gevolg waarvan een bruikbare operationalisatie ontbreekt, en dat de bestudering van het gedrag problematisch is gezien het private karakter. Directe observatie lijkt onmogelijk en gerapporteerd gedrag (in survey's of in dagboekjes) zou te veel afwijken van het werkelijke gedrag. Zowel de operationalisatie van de variabelen als de methodiek voor de registratie van het werkelijke gedrag vragen om vervolgonderzoek teneinde voldoende validiteit en betrouwbaarheid te garanderen. In de voorgaande hoofdstukken zijn suggesties gegeven voor de operationalisatie van de concepten in het model. Deze suggesties dienen te worden beoordeeld op hun correspondentie met de theorie en hun bruikbaarheid voor verder onderzoek. In een aantal gevallen zal een nadere uitwerking nodig zijn. Wat betreft de onafhankelijke en intermediërende variabelen is er onder meer behoefte aan een geordende wijze om de kenmerken van situaties en cues te beschrijven, aan een systematiek voor de bepaling van de elementen van een gewoontestructuur (situaties, cues, doelen en disposities), aan methoden om de onderlinge sterkte tussen de elementen en de totale gewoontesterkte te bepalen (uit een analyse van responsfrequenties, associatiesnelheden, specificiteiten en/of de frequentie van 'past behavior' als plaatsvervangende maat), en aan een stelselmatige inventarisatie van relevante antecedenten, waaronder kennis, attitudes, persoonlijke capaciteiten, situationele (on)mogelijkheden voor gedrag, waargenomen controle, kosten en baten (in termen van gedrag, psychologische voor- en nadelen, tijd, geld en comfort), normatieve overwegingen en intenties. Ook voor de vastlegging van de kenmerken van de afhankelijke variabele (het gewoontegedrag inzake aankoop en gebruik) dienen nieuwe methoden te worden ontwikkeld. Op de eerste plaats is een instrument nodig om op een snelle en valide manier de vorm en de ontstaanswijze van het gedrag, en daarmee het type, te kunnen bepalen (de mate waarin de aanvang bewust en het verloop automatisch zijn, de wijze van conditionering en bekrachtiging, en de mate waarin het gedrag bewust is aangeleerd en eventueel gegeneraliseerd). Mogelijkheden voor een dergelijk instrument kunnen, behalve uit het model en de gegeven suggesties, wellicht uit bestaande leertheoretische kaders worden afgeleid. Verder is een systematiek noodzakelijk om de inbedding van het gedrag in de sociale context van het huishouden en in bredere gedragspatronen of scripts te beschrijven (zowel wat betreft het ontstaan als het verloop). De grootste opgave is wellicht de constructie van onopvallende, niet in het gedrag ingrijpende methoden om de gedragsfrequentie te meten, en eventueel de in interviews gegeven antwoorden over de richting van het gedrag (het object of doel), de situatie, de cue en de eventuele bronnen van bekrachtiging te verifiëren. Een deel van de oplossing wordt mogelijk geboden door microelectronica (bijvoorbeeld bemetering van gebruiksfrequenties op afstand). Voor alle genoemde methoden geldt dat zij in een praktische vorm dienen te worden gegoten, die ook in veldonderzoek bruikbaar is (bijvoorbeeld reactiemetingen, rating-scales, vormen van laddering en compacte registratielijsten op een laptop computer). Tenslotte wordt er op gewezen dat de onderzoeksonderwerpen in § 5.1 en § 5.2 op een aantal punten in elkaar grij-
60
pen: een goede operationalisatie is uiteraard nodig voor het in § 5.1 voorgestelde onderzoek en tegelijkertijd kunnen sommige resultaten van dat onderzoek worden gebruikt om bruikbare operationalisaties te ontwikkelen (bijvoorbeeld systematische beschrijvingen van situaties en cues, en het onderzoek naar huishoudelijke interactie- en beslissingspatronen). In de opstelling van een eventueel onderzoeksprogramma dient hiermee rekening te worden gehouden. 5.3. Interventie en preventie Vervolgonderzoek naar interventie- en preventiestrategieën is onder te verdelen in voorbereidende studies en studies ten behoeve van de eigenlijke strategie-ontwikkeling. Tot de voorbereidende categorie behoort op de eerste plaats meer algemeen gericht laboratorium- en veldonderzoek naar de aangrijpingspunten en methoden voor interventie en preventie. In het vorige hoofdstuk zijn vier globale mogelijkheden geschetst (modificatie van de gewoontestructuur, voorkomen van de activatie, ingrepen in het gedrag na activatie en bijstelling van de gevolgen van het gedrag). Bij elke mogelijkheid zijn vervolgens een aantal methoden genoemd, die bekend zijn uit eerder onderzoek. Nagegaan moet worden of het overzicht van aangrijpingspunten en methoden aanvulling of wijziging behoeft, welke methoden in principe geschikt zijn om op de verschillende punten te worden ingezet, en hoe de methoden kunnen worden vormgegeven en geoptimaliseerd voor de fasen van aankoop en gebruik. Een tweede, meer algemene, voorbereidende studie kan worden verricht naar de vormen van antagonistisch gedrag en de voorwaarden waaronder deze zich voordoen. Over dit onderwerp zijn nagenoeg geen empirische gegevens bekend. Het onderzoek zou inzicht moeten geven in de wijze waarop het optreden kan worden voorkomen of de gevolgen kunnen worden bijgestuurd (hoe kan bijvoorbeeld een goede afweging worden gerealiseerd tussen een besparingsgerichte beperking van handelingsvrijheid en het handhaven van voldoende subjectieve controlemogelijkheden, rekening houdend met onder meer doelen, waarden, normen, kosten en baten ?). En ten derde dient via verkennend veldonderzoek en desk-research een overzicht te worden opgebouwd van de gewoontegedragingen inzake aankoop en gebruik die voor interventie in aanmerking komen, gebaseerd op de frequentie van het voorkomen en het besparingspotentieel dat met een ingreep gepaard gaat. De efficiëntie van de strategieën zal misschien verder toenemen indien daarbij tevens een doelgroepsegmentatie wordt gemaakt. Belangrijke variabelen bij deze segmentatie zijn blijkens eerder onderzoek: het inkomen, de werkzaamheid buitenshuis, de samenstelling en de grootte van het huishouden (dit zijn vaker genoemde predictoren van levensstijlen die met energieverbruik samenhangen) en leeftijd (jongeren kunnen bijvoorbeeld een grotere mate van acceptatie hebben van technische ingrepen dan ouderen). Voor de ontwikkeling van interventiestrategieën kan de in § 4.2 voorgestelde methodische en differentiële aanpak van verschillende typen bestaand gewoontegedrag (HABIT) als uitgangspunt worden genomen. Hierin kunnen de resultaten van de studies, die in de voorgaande paragrafen zijn voorgesteld, worden geïntegreerd. Het onderzoek dient te starten met een controle van onder meer de geldigheid en de volledigheid van de typologie voor zowel aankoopals gebruiksgedrag, van de genoemde algemene randvoorwaarden voor interventie en van de veronderstellingen die hebben geleid tot de voorlopige indeling van ingrepen in tabel 3. In een verdere test van de methode kunnen, gebruikmakend van de resultaten van de voorbereidende studies in deze paragraaf, achtereenvolgens de volgende stappen worden gezet:: 1. De selectie van een beperkt aantal gewoontegedragingen met groot besparingspotentieel. 2. De vaststelling van de typen van deze gewoontegedragingen en hun eventuele inkadering in bredere handelingspatronen (scripts). 3. Het ontwerp van op de vaker voorkomende typen van deze gedragingen afgestemde strategieën (gebaseerd op het model en HABIT).
61
4. Het testen van alternatieve strategieën om het model, de typologie en de ingrepen te verifiëren en eventueel bij te stellen. Daarna zou in een meer omvattend, verkennend onderzoek een inventarisatie kunnen worden gemaakt van een groter arsenaal van gewoontegedragingen inzake aankoop en gebruik, hun typen en de groepen die deze gedragingen vertonen, zodat een oordeel kan worden gevormd over de noodzaak van een differentiële aanpak (deze kan worden beperkt als bijvoorbeeld zou blijken dat de meeste gewoontegedragingen met een relevant besparingspotentieel tot slechts een of enkele typen behoren) en over het nut van een doelgroepbenadering. De bijlage bevat een opsomming van gewoontegedragingen die als basis voor dit vervolgonderzoek kan worden gebruikt. De laatste twee onderzoeksaanbevelingen hebben betrekking op de preventie van ongewenst gewoontegedrag. Ten eerste dient de mogelijkheid te worden nagegaan om vanuit de hierboven genoemde inventarisatie van bestaande gewoontegedragingen en hun typen, en gebruik makend van de eerder voorgestelde onderzoeken naar de tolerantie ten aanzien van situationele veranderingen, naar ontstaanswijzen, en naar de condities van antagonistisch gedrag, via extrapolatie, systematische uitspraken te doen over de kans dat bepaalde gewoonten zullen worden gegeneraliseerd naar nieuwe situaties (zowel grootschalig, bijvoorbeeld bij een renovatie, als kleinschalig, bijvoorbeeld bij de vervanging van een kraan). Hierdoor kunnen wellicht tijdig preventieve maatregelen worden genomen. Tenslotte zijn de voorwaarden waaraan nieuw te ontwikkelen producten moeten voldoen op het gebied van ergonomie, veiligheid en verbruik goed gedocumenteerd en vervat in normen. Het verdient aanbeveling om te onderzoeken of in dezelfde lijn randvoorwaarden kunnen worden geformuleerd ter voorkoming van ongewenst gewoontegedrag en voor een betere aansluiting van het gewenste gedrag bij het 'natuurlijke' gedrag. Hierbij kan worden voortgebouwd op kennis in de cognitieve, de sociale en de omgevingspsychologie op het gebied van onder meer user-interfaces (waaronder vormen van informatieve en instrumentele feedback), doelactivatie, scripts en affordanties en op de resultaten van het hier voorgestelde vervolgonderzoek naar gewoonte(gedrag).
62
63
6 . S AMENVATTING EN CONCLUSIES 6.1. Achtergond Het energieverbruik in huishoudens blijkt, ondanks de inspanningen van de overheid om dit te verminderen, nog steeds te groeien. Met name het electriciteitsverbruik neemt aanzienlijk toe, vooral als gevolg van de huishoudensverdunning, een hoger besteedbaar inkomen en de technologische ontwikkelingen. Deze groei is met het huidige instrumentarium moeilijk af te remmen. De genoemde autonome ontwikkelingen lijken onomkeerbaar en pogingen om het aankoop- en gebruiksgedrag van consumenten te veranderen hebben niet het beoogde effect. Toch ontbreekt het de consumenten meestal niet aan een positieve attitude ten aanzien van energiebesparing, aan milieubesef of aan algemene kennis van de problematiek. Het struikelblok is de omzetting daarvan in concreet gedrag. Als oorzaken daarvan zijn onder meer genoemd: de algemene aard van beleidsinstrumenten in relatie tot een gebrek aan specifieke kennis van de systemen en het verbruik in de eigen situatie; een incompatibiliteit tussen sommige gedragsalternatieven en bestaande doelen en waarden, waaronder een streven naar meer comfort; een lage persoonlijke saillantie door een onvoordelig uitvallende kosten-batenafweging bij gedragsverandering en een als gering ingeschatte persoonlijke effectiviteit en verantwoordelijkheid; en het feit dat huishoudelijk energiegedrag moeilijk met cognitieve en financiële maatregelen veranderbaar is door de inbedding in bredere gedragspatronen en gewoontegedrag. Met name dit laatste facet wordt in de onderzoeksliteratuur regelmatig als een belangrijke factor gezien die nadere bestudering behoeft. Het besparingspotentieel in huishoudelijk energiegedrag is namelijk aanzienlijk en de aanpak van gewoontegedrag vormt een tot nu toe te weinig benutte gelegenheid om deze bron aan te boren. Dat energiegerelateerd huishoudelijk gewoontegedrag in onderzoek een onderbelicht thema vormt, is vermoedelijk het gevolg van het feit dat de gangbare theoretische modellen op dit terrein uitgaan van beredeneerd gedrag, en dat empirisch onderzoek problematisch is door het private karakter van het gedrag. In het onderhavige project is middels een literatuurstudie getracht een eerste aanzet te geven voor verder onderzoek door de ontwikkeling van een theoretisch kader en de formulering van daarop gebaseerde aanbevelingen voor de interventie in en de preventie van ongewenst energiegerelateerd gewoontegedrag. De uitgangspunten van de studie worden gevormd door het toegepaste sociaalwetenschappelijke energie-onderzoek en meer fundamenteel gericht sociaalwetenschappelijk onderzoek naar gewoontegedrag. 6.2. Bestaand onderzoek Uit het toegepaste energie-onderzoek blijkt dat gewoonten het aankoopgedrag en het verbruik vaak beter voorspellen dan variabelen uit de vaker gehanteerde attitude-gedragsmodellen. Het onderzoek ontbeert echter een eenduidige definitie en theoretische modellering van gewoontegedrag, waardoor er verschillende operationalisaties worden gebruikt, zoals herhaald gedrag in het verleden of leefstijl. Dit resulteert in een breed scala van relevante handelingen. Voorts is onvoldoende nagegaan hoe deze gedragingen binnen de sociale context van het huishouden ontstaan en functioneren. Een theoretische inkadering is wel aanwezig in het meer fundamenteel gerichte onderzoek. Hierin zijn twee richtingen te onderscheiden. Binnen de eerste richting tracht men de predictieve waarde van bestaande attitude-gedragsmodellen voor herhaald gedrag in het heden te vergroten door toevoeging van de variabele 'past behavior/experience'. Deze variabele, ook wel aangeduid als 'gewoonte', heeft zowel een directe invloed op het gedrag als een indirecte (via de attitude en de intentie). Onder de significante predictoren bevinden zich zowel onbewuste als bewuste, en zowel frequente als minder frequente gewoonte-
64
gedragingen. Onderzoekers in de tweede richting perken gewoonte(gedrag) in tot frequent, situatiespecifiek, doelgericht en geautomatiseerd gedrag dat, eenmaal in gang gezet, geen bewuste aandacht vereist. Door oefening worden aanvankelijk beredeneerde gedragingen en bijbehorende situaties en doelen tezamen opgeslagen in mentale structuren, die getriggerd worden door bepaalde omgevingsstimuli ('cues') en dan leiden tot de uitvoering van het gedrag. De variabele gewoonte wordt op verschillende wijzen geoperationaliseerd: als de frequentie van 'past behavior' of van het onbewust optreden van het gedrag in het verleden, en als de frequentie waarmee een associatief verband wordt gelegd tussen situaties en gedragskeuzen. Uit de vergelijking van de verschillende richtingen in het bestaande onderzoek kan worden geconcludeerd dat zowel de omschrijving van gewoonte(gedrag) als de theoretische invalshoeken nog onduidelijkheden bevatten en op bepaalde punten minder consistent zijn. De materie werpt diverse vragen op, die met het oog op een toepassing op het terrein van huishoudelijk energiegebruik dienen te worden beantwoord. De belangrijkste worden hier genoemd. Ten eerste wordt het begrip binnen de tweede, fundamentele richting ingeperkt tot frequente, onbewuste en automatisch verlopende handelingen terwijl uit het toegepaste energie-onderzoek blijkt dat relevante gewoontegedragingen van velerlei aard kunnen zijn (ook minder frequent, meer bewust en minder automatisch). Dit wordt bevestigd door de resultaten van het onderzoek in de eerste, fundamentele richting en het is tevens meer in overeenstemming met het dagelijkse spraakgebruik. Ten tweede is het onduidelijk waar de grenzen liggen: bij welke frequentie is er bijvoorbeeld nog wel of juist geen sprake meer van gewoontegedrag ? Op de derde plaats worden de begrippen 'automatisch' en 'bewust' als dichotomieën gebruikt hoewel een glijdende schaal meer voor de hand ligt (met opnieuw de vraag waar de grenzen liggen). Ten vierde is het in veel onderzoek in diverse richtingen onduidelijk of onder de term gewoonte de gedragsdispositie, het gedrag of beide moet worden verstaan. Ten vijfde is het ontbreken van herhaald niet-handelen als gewoonte opvallend; dit gedrag is belangrijk op het terrein van huishoudelijk energiegebruik. Ten zesde maken de situatie en de cue geen deel uit van de theoretische modellen, hoewel de kenmerken daarvan waarschijnlijk essentieel zijn voor de verklaring van het ontstaan en het optreden van gewoontegedrag. En op de zevende plaats wordt de verwevenheid van gewoontegedragingen in bredere handelingspatronen (zoals scripts) wel genoemd maar niet verder uitgewerkt, zodat daaraan geen conclusies voor vervolgonderzoek kunnen worden verbonden. 6.3. Theoretisch kader Middels een analyse van de betekeniselementen van het begrip gewoonte(gedrag) in de historie van de sociale wetenschappen, de bovengenoemde onderzoeksrichtingen en het dagelijkse spraakgebruik, en van de variabelen en relaties in bestaande theoretische modellen, zijn een definitie en een model opgesteld, waarin aan de meeste van de geschetste bezwaren tegemoet wordt gekomen en waarin de verklaringskaders uit eerder onderzoek gehandhaafd kunnen worden. Dit is van belang omdat daardoor een generalisatie van de resultaten naar het veld van huishoudelijk energiegebruik mogelijk blijft. In de definitie wordt onderscheid gemaakt tussen 'gewoonte' en 'gewoontegedrag'. De omschrijving van 'gewoonte' (habit, meestal de onafhankelijke variabele) luidt: "Een cognitieve mentale structuur, bestaande uit een specifieke situatie of een levensdomein, een daarin te bereiken doel, een gedragsdispositie om dit doel te bereiken en een situatie- of domeinspecifieke stimulus (handelingsaanzet of cue, die de mentale structuur en daardoor het gedrag uitlokt), die is aangeleerd door bekrachtigde herhaling van het betreffende gedrag in die situatie of dat domein in respons op die stimulus". Hierin wordt met 'situatie' een afgerond deel van de externe fysische en/of sociale omgeving bedoeld (aankoop- en gebruikssituaties) en met 'domein' een afgerond deel van het dagelijkse
65
leven (zoals hygiëne). De cue is meestal een uitlokkende stimulus maar kan soms ook samenvallen met de situatie (met name bij niet-handelen) of het domein. De definitie van 'gewoontegedrag' (habitual response, de afhankelijke variabele) luidt: "De manifestatie van een gewoonte in herhaald overt gedrag of herhaald niet-handelen". Gewoontegedrag kan meer of minder bewust doelgericht zijn, vooraf worden gegaan door zowel onbewuste als bewuste gedragskeuzen, zowel hogere als lagere frequentie hebben en zowel een meer als een minder automatisch verloop. Het theoretische kader is gebaseerd op het model uit de eerste, fundamentele richting (de theory of planned behavior, uitgebreid met 'past behavior'). Daarin is 'past behavior' vervangen door de mentale gewoontestructuur, die het gedrag kan aansturen zoals ook een attitude dat zou doen. De situatie en cue zijn toegevoegd als conditionele variabelen voor de activatie van de gewoontestructuur (en, wat betreft de situatie, van de attitude en de waargenomen controle als passende gewoonten ontbreken). De cue kan bestaan uit externe fysische, sociale, symbolische stimuli en uit interne fysiologische of psychische stimuli. De afhankelijke variabele bestaat uit gewoontegedrag, beredeneerd gedrag of een combinatie van beide en heeft een recursief verband met de gewoontestructuur waardoor het ontstaan of de versterking daarvan door herhaald handelen wordt gerepresenteerd. In dit kader kunnen drie hoofdvormen van gedrag worden onderscheiden, waarbij uit wordt gegaan van het principe dat gedrag, indien mogelijk, eerder door minder cognitieve inspanningen vereisende, heuristische mechanismen zoals gewoonten zal worden geïnitieerd dan door meer eisende mechanismen zoals attitudes en intenties. De eerste hoofdvorm bestaat uit gewoontegedrag met een onbewuste start en een automatisch verloop: door een situatie en bijbehorende cue wordt een gewoonte geactiveerd die zonder tussenkomst van een bewuste afweging tot het gedrag leidt. De tweede is gewoontegedrag met een bewuste start en een min of meer automatisch verloop: door de situatie en de cue wordt een gewoonte geactiveerd die, vanwege bijvoorbeeld een mindere mate van oefening (een zwakkere gewoonte) of in de gewoonte zelf vastgelegde beslissingsregels, leidt tot een intentie en planning van het gedrag. De mate waarin dit automatisch verloopt is onder andere afhankelijk van verdere situationele blokkades. In deze twee hoofdvormen speelt de attitude dus geen rol. De derde hoofdvorm is beredeneerd gedrag volgens het conventionele model: in onbekende situaties, bij een afwezige cue en/of bij het ontbreken van een passende gewoonte zal een attitude worden gevormd of geactiveerd, die via waargenomen controle, intentie en planning tot gedrag leidt. Een herhaling van dit gedrag in die situatie en bij die cue kan de vorming van een nieuwe gewoonte tot gevolg hebben. Daarnaast zijn mengvormen mogelijk, zoals gewoontegedrag met een onbewuste start en een niet-automatisch vervolg (bijvoorbeeld bij situationele onderbrekingen). Behalve door de vorm verschillen gewoontegedragingen door hun ontstaanswijze. Er zijn drie processen onderscheiden: operante conditionering (externe, materiële of sociale, of intrinsieke beloningen en sancties werken vormend, versterkend of verzwakkend), klassieke conditionering (door het vaker samen voorkomen van een cue met een andere stimulus kan de laatste als cue gaan fungeren) en model-leren (de imitatie van een herkenbaar model waarvan het gedrag positief of negatief wordt bekrachtigd). Bij deze processen kan sprake zijn van onbewust leren (het gedrag, het doel en de beslissing zijn bij het ontstaan niet bewust) of van meer bewust leren (de omzetting van een in eerste instantie beredeneerde actie en doelstelling of van een rationalisatie van het gedrag achteraf). Soms kan een gewoonte ontstaan omdat het betreffende gedrag de enige keuze is; de gewoontevorming maakt dan een overweging van latere alternatieven minder waarschijnlijk. Onbewust startend gewoontegedrag kan onbewust worden gegeneraliseerd naar een nieuwe situatie indien daarin een cue voor-
66
komt die veel gelijkenis vertoont met die in de vorige situatie (i.t.t. klassieke conditionering waarbij de situatie hetzelfde blijft en de cue verandert). Waarschijnlijk zullen grotere situationele afwijkingen getolereerd worden naarmate de gewoonte sterker is. Een bewuste generalisatie kan optreden bij bewust startend gewoontegedrag waaraan de uitvoerder bijvoorbeeld veel waarde hecht. Beide kunnen het gevaar van dysfunctioneel gedrag inhouden. Gewoontegedrag kan deel gaan uitmaken van meer omvattende gedragspatronen (scripts), waartoe ook beredeneerd gedrag kan behoren. Voor de operationalisatie van de nieuwe variabelen in het model zijn de volgende voorstellen gedaan, die in vervolgonderzoek verder moeten worden uitgewerkt. Het bestaan van een gewoontestructuur en de sterkte van de gewoonte kunnen worden afgeleid uit de existentie van de elementen (situatie, cue, doel en dispositie; via interviewtechnieken) en de sterkte van de onderlinge koppelingen daartussen (uit een empirsich te bepalen functie van, via computertaken vast te leggen, responsfrequenties of snelheden van associatie tussen elementen; de, met ratingscales te bepalen, mate van specificiteit van de koppelingen; en eventueel 'past behavior' als plaatsvervangende of validerende maat). Het criterium voor de vaststelling of een bepaalde handeling gewoontegedrag is, bestaat uit de waarschijnlijkheid van het bestaan van een gewoontestructuur. Als dit eenmaal is vastgesteld dan kan het gewoontegedrag (de afhankelijke variabele) verder worden gekarakteriseerd door de freqentie van voorkomen, de vorm en de ontstaanswijze (via rating-scales, op leertheorieën gebaseerde methoden, observatie en/ of bemetering). Aan het geschetste theoretische kader zijn de volgende, voorlopige conclusies te verbinden. De definities en het model beantwoorden aan de diversiteit van gewoontegedragingen in bestaand onderzoek en vormen een, op het eerste gezicht, bruikbare integratie van de verschillende verklaringsmodellen. Met behulp van de definities wordt een begripsverwarring tussen gewoonte en gewoontegedrag voorkomen en is het mogelijk gebleken om beide termen te onderscheiden van aanverwante concepten als beredeneerd gedrag, attitudes, reflexen, vaardigheden, mindless gedrag, scripts, schemata, levensstijlen en waarden. Herhaald niet-handelen blijkt in deze conceptualisatie inpasbaar te zijn. De situatie en de cue hebben een plaats in het model gekregen die overeenkomt met hun belang voor het ontstaan en de verdere vorming van gewoonte(gedrag). Problematische verschillen tussen gewoonte- en beredeneerd gedrag als frequenties en de mate van bewustzijn zijn vervangen door het criterium van de aanwezigheid van een gewoontestructuur: ook minder frequent, meer bewust en minder automatisch gedrag kan als gewoontegedrag worden beschouwd op voorwaarde van de waarschijnlijkheid dat het door een dergelijke mentale structuur wordt aangestuurd. De existentie van gewoontestructuren vormt daarnaast een middel om gewoontegedragingen te onderscheiden binnen meer complexe gedragspatronen zoals scripts of combinaties van beredeneerd en gewoontegedrag. 6.4. Interventie en preventie Uit het model en de literatuur zijn vier globale aangrijpingspunten voor interventie afgeleid. Strategieën kunnen op de eerste plaats worden gericht op de gewoontestructuur zelf. Deze kan worden veranderd of verzwakt middels deconditionering (afhankelijk van de ontstaanswijze en de bestaande bekrachtiging onder meer door beloningen, sancties, verandering van de cue of van de beloning van het model) en wijziging van de elementen (met cognitieve middelen als, bij voorkeur persoonlijk gerichte, voorlichting en educatie). In feedbackmethoden kan deconditionering worden gekoppeld aan informatievoorziening. Het tweede aangrijpingspunt is de voorkoming van de activatie van de gewoontestructuur door veranderingen in de
67
situatie en/of de cue. Hiervoor kunnen technische en cognitieve middelen worden gebruikt (bijvoorbeeld veranderingen in de woning, de apparatuur of de user-interface, respectievelijk prompts of implementatie-intenties). Ten derde kan worden ingegrepen in gewoontegedrag ná activatie door het te hinderen via situationele, psychologische of sociale blokkades (zoals noodzakelijke extra handelingen, indringende boodschappen of sociale controle). Hierdoor kan een overgang naar beredeneerd gedrag worden geforceerd. En de vierde mogelijkheid bestaat uit het beperken of ombuigen van de gevolgen van het gedrag, hetgeen in principe de voorkeur heeft omdat het een gedragsmodificatie onnodig maakt (het 'fool-proof' maken en automatiseren van applicaties of het uitlokken van het gewenste gedrag door de vormgeving of de interface zodat dit aansluit bij het natuurlijke gedrag, ingegeven door affordanties of bestaande gewoonten bij overeenkomstige apparaten). Op vergelijkbare wijze kunnen ook nieuwe gewoonten worden gevormd. Het welslagen van interventies is afhankelijk van de mate waarin rekening is gehouden met onder meer het kennisniveau, bestaande mogelijkheden voor alternatief gedrag (lichamelijk, instrumenteel of financieel), de inbedding van het gedrag in bredere handelingspatronen, bestaande doelen, normen en waarden, kosten en baten (in termen van gedrag, comfort, tijd en geld) en, bij een situationele verandering, de kans op ongewenste generalisatie van het gedrag. Aan interventies dient derhalve een grondige gedragsanalyse vooraf te gaan. Hierdoor kan ook antagonistisch gedrag worden voorkomen (reboundgedrag, adaptatie, vermijding of reactance). Met het oog daarop is het voorts aan te bevelen om het nut van de ingreep vooraf aan de bewoners te verduidelijken, in een nieuwe situatie voldoende controlemogelijkheden te handhaven, en eventueel additionele beloningen in te zetten om de balans van kosten en baten in de gewenste richting te laten doorslaan (bij voorkeur onmiddellijk merkbaar, zoals een toename van comfort). Als aan deze algemene voorwaarden is voldaan, dient de verdere keuze van aangrijpingspunten en middelen mede gebaseerd te zijn op de vorm en de ontstaanswijze van het gewoontegedrag. Het is bijvoorbeeld aannemelijk dat een verandering van de situatie bij bewust aangeleerd gewoontegedrag met een bewust start een averechts effect heeft (reactance) omdat men dit als een inbreuk op de mate van controle kan ervaren. Vanwege de complexiteit van het terrein is een systematiek gewenst om efficiënte strategieën (combinaties en volgorden van technieken) te kunnen selecteren. Hiertoe is een eerste aanzet gegeven middels een typologie voor de differentiële aanpak van bestaand gewoontegedrag ("HABIT": Habit Assessment and Behavior Intervention Typology). Zij bestaat uit een matrix met de acht combinaties (de 'typen') van de twee hoofdvormen van gewoontegdrag en vier ontstaanswijzen (bewust geleerd/wel of niet gegeneraliseerd en onbewust geleerd/wel of niet gegeneraliseerd). De cellen van de matrix bevatten aanbevelingen voor de strategieën, die gebaseerd zijn op een aantal uit de literatuur en het model afgeleide aannamen. In de ontstaanswijzen kan nog een nader onderscheid naar de leerprocessen worden gemaakt die verondersteld worden meer van invloed te zijn op de specifieke vorm van de technieken dan op de selectie en de volgorde. Een toepassing van de systematiek zou als volgt kunnen verlopen. Eerst wordt bepaald of er sprake is van gewoontegedrag en wordt een inschatting gemaakt van het besparingspotentieel. Indien dit een interventie rechtvaardigt, wordt onderzocht tot welke typen dit gedrag kan behoren (schijnbaar identieke gedragingen kunnen immers op diverse wijzen zijn ontstaan en, bij nadere beschouwing, verschillende vormen hebben). Door de frequenter voorkomende typen te kiezen kan vervolgens via de typologie de meest efficiënte werkwijze worden vastgesteld. De preventie van ongewenst gewoontegedrag kan betrekking hebben op het voorkómen dat bestaande gewoonten worden gegeneraliseerd naar nieuwe situaties (bijvoorbeeld naar een
68
andere woning of apparaat) en op het voorkómen van het ontstaan van nieuwe gewoonten bij nog te introduceren producten. De technische, situationele verandering is hier een gegeven in plaats van een optie zoals bij interventie. Een efficiënte vorm van preventie zal dus in eerste instantie daarvan gebruik moeten maken. Ook hier is een gedragsanalyse nodig, maar nu van gewoontegedrag dat dreigt te worden gegeneraliseerd of dat optreedt bij applicaties die gelijkenis vertonen met het nieuwe product. Gelet wordt onder meer op de gewoontestructuur, de vorm en ontstaanswijze, de affordanties van de aanwezige applicaties en van de nieuwe situatie of het nieuwe product, datgene wat in de nieuwe situatie of bij het nieuwe product als het 'natuurlijke' gedrag en als wenselijk gedrag kan worden beschouwd, en de punten die reeds als randvoorwaarden onder interventie zijn genoemd. Indien uit de analyse blijkt dat er een gerede kans is op een ongewenste generalisatie of vorming van gewoontegedrag dan zijn preventieve maatregelen nodig. Het verdient de voorkeur om activatie van de gewoonte te voorkomen (door verandering van de situatie/cue en het vermijden van 'verkeerde' affordanties). Hierdoor zal de gewoonte 'uitdoven'. Een tweede mogelijkheid bestaat uit het intact laten van de gewoonte en het gedrag en het voorkomen of ombuigen van de gevolgen. Beide mogelijkheden dienen aan te sluiten op het 'natuurlijke' gedrag. Als dit technisch of financieel niet te realiseren is, zal de verandering of introductie vergezeld moeten gaan van gedragsmodificatie (afhankelijk van sterkte en type bestaande uit informatie, deconditionering of een mengvorm zoals feedback via een interface). Hierbij gelden dezelfde voorwaarden als bij interventie om de kans van slagen te vergroten en antagonistisch gedrag te vermijden. Uit het bovenstaande kan worden geconcludeerd dat interventie in en preventie van energiegerelateerd huishoudelijk gewoontegedrag in principe tot de reële mogelijkheden behoren. Uit het model en de literatuur volgen duidelijke aangrijpingspunten en uit bestaand onderzoek op andere terreinen kunnen werkzame technieken worden ontleend. Het betreft echter een zeer gecompliceerd terrein waarop vele variabelen hun invloed laten gelden en waarin verschillende valstrikken zijn verborgen. Vanwege deze complexiteit is een systematiek voor strategiekeuze wenselijk waarin met deze variabelen en valstrikken rekening is gehouden. De voorgestelde typologie (HABIT) vormt hiertoe een aanzet. Zij is gebaseerd op logische deducties uit het model en de literatuur, maar alleen vervolgonderzoek kan uitwijzen wat de bruikbaarheid is en welke aanpassingen eventueel nodig zijn. 6.5. Vervolgonderzoek De problemen, die uit het literatuuronderzoek naar voren zijn gekomen, zijn voor een groot deel opgelost in de definities en het model. Het theoretische karakter daarvan impliceert echter dat de resultaten verificatie en eventuele correctie behoeven. En ook de voorgestelde methodiek voor interventie en preventie genereert vragen die niet via literatuurstudie kunnen worden beantwoord. Er is dus empirisch onderzoek in het laboratorium en het veld nodig. In theoretisch opzicht is het van belang om de definitie en het model in veldonderzoek te verifiëren. Met name door de verschillende hoofd- en mengvormen van gewoontegedrag in kaart te brengen, tezamen met de onderscheidbaarheid en de voorwaarden waaronder zij optreden, kan het model worden getoetst. Veldonderzoek is tevens aangewezen ter bestudering van de hoedanigheid van situaties en cues in relatie tot vormen van gewoontegedrag, en van het interactieproces tussen de omgeving en gewoontegedrag. Dit is van belang om de situatie en cue in experimenteel onderzoek op een systematische wijze te kunnen problematiseren. Een derde onderwerp van veldonderzoek is het opvullen van de kennisleemte inzake interactie- en beslissingspatronen (aankoop én gebruik) in de sociale context van het huishouden en inzake scripts. Laboratoriumonderzoek is aan te bevelen naar de condities waaronder een interne ge-
69
woontestructuur wordt gevormd (met aandacht voor de rol van de gedragsfrequentie en implementatie-intenties, factoren die de sterkte van de verbanden tussen elementen bepalen, de betekenis van specificiteit in relatie tot sterkte, de aard van de aanvankelijke doelen en de volledigheid van de beschreven leerprocessen). In het laboratorium kan ook worden bestudeerd wat de tolerantie bij gewoonten van verschillende vormen en sterkten is ten aanzien van situationele afwijkingen en onder welke omstandigheden generalisatie optreedt danwel een overgang naar beredeneerd gedrag. Hierdoor wordt onder meer kennis wordt verkregen van de condities die nodig zijn voor een situationele interventie zonder het gevaar van dysfunctioneel gedrag. Twee onderwerpen lenen zich voor zowel laboratorium- als veldonderzoek: de theoretische en empirische bestudering van herhaald niet-handelen (een belangrijk facet van energiegerelateerde gewoonten dat inpasbaar lijkt in het model maar op een aantal punten ook afwijkingen vertoont); en de mate waarin het theoretische kader, na eventuele bijstellingen, is te generaliseren naar gewoontegedrag op andere terreinen. Een tweede terrein voor vervolgonderzoek betreft de operationalisatie van de variabelen en de methodiek voor de registratie van het werkelijke gedrag. De suggesties dienaangaande moeten worden beoordeeld op hun correspondentie met de theorie en hun bruikbaarheid, en sommige moeten nader worden uitgewerkt. Er is onder meer behoefte aan een geordende wijze om kenmerken van situaties en cues te beschrijven, een systematiek voor de bepaling van de elementen van een gewoontestructuur, methoden om de gewoontesterkte te bepalen en een gestructureerde inventarisatie van relevante antecedentvariabelen. Ook dienen methoden te worden ontwikkeld voor de vastlegging van de kenmerken van het gewoontegedrag inzake aankoop en gebruik (de bepaling van de vorm, de ontstaanswijze en het type; de beschrijving van de inbedding in de sociale context van het huishouden en in scripts, en een onopvallende meting van de gedragsfrequentie). Vooral dit laatste is een probleem. Een deel van de oplossing kan worden gezocht in de microelectronica (bemetering op afstand). De methoden dienen in een praktische vorm te worden gegoten die ook in veldonderzoek bruikbaar is (zoals op een laptop computer). De laatste categorie van vervolgonderzoek heeft betrekking op interventie en preventie. Voorbereidend laboratorium- en veldonderzoek is nodig naar de geschetste aangrijpingspunten en methoden (onder meer op de punten van volledigheid, geschiktheid en optimalisatie voor de fasen van aankoop en gebruik) en naar vormen van antagonistisch gedrag en de voorwaarden waaronder deze zich voordoen. In verkennend onderzoek dient voorts een overzicht te worden opgebouwd van gewoontegedrag inzake aankoop en gebruik dat voor interventie in aanmerking komt (gebaseerd op frequentie en besparingspotentieel). Wellicht kan daarbij een doelgroepsegmentatie worden gemaakt die de efficiëntie van ingrepen ten goede komt. Voor de ontwikkeling van interventiestrategieën kan de voorgestelde differentiële aanpak (HABIT) als uitgangspunt worden genomen. De resultaten van de andere voorgestelde studies kunnen hierin worden geïntegreerd. Na controle van de geldigheid van de typologie voor aankoopen gebruiksgedrag, van de randvoorwaarden, en van de aannamen die hebben geleid tot de voorlopige strategiebepaling, kunnen de in § 6.4 omschreven stappen worden gezet voor enkele gewoontegedragingen met een groot besparingspotentieel, gevolgd door een test van de strategieën en een eventuele bijstelling van de methode. Daarna kan in een meer omvattend onderzoek een groter arsenaal van gewoontegedragingen inzake aankoop en gebruik worden geïnventariseerd, met een bepaling van frequent voorkomende typen en doelgroepen, zodat een oordeel kan worden gevormd over de noodzaak van een differentiële aanpak. Ten aanzien van de preventie van ongewenst gewoontegedrag dient de mogelijkheid te worden nagegaan om, via extrapolatie vanuit het vervolgonderzoek naar interventie, uitspraken te doen over de kans dat bepaalde gewoonten zullen worden gegeneraliseerd. En tenslotte verdient aanbeve-
70
ling om te onderzoeken of voor nieuwe producten, vergelijkbaar met bestaande richtlijnen voor veiligheid en ergonomie, randvoorwaarden kunnen worden geformuleerd ter voorkoming van ongewenst gewoontegedrag en een betere aansluiting van het gewenste bij het 'natuurlijke' gedrag.
71
7. L ITERATUUR Aarts, H. (1996). Habit and decision making: the case of travel mode choice. Dissertatie. Nijmegen: KUN. Aitken, C., McMahon, T., Wearing, A. en FinLayson, B. (1994). Residential water use: predicting and reducing consumption. Journal of Applied Social Psychology, 24, 136-158. Ajzen, A. (1985). From intentions to actions: a theory of planned behavior. In: J. Kuhl en J. Beckmann (red.). Action control: from cognition to behavior, pag. 11-39, Heidelberg: Springer. Ajzen, A. (1991). The theory of planned behavior. In: E. Locke (red.). Organizational behavior and human decision processes, pag. 179-211. Aldershof, D. en Kanis, H. (1984). Huishoudelijk electriciteitsverbruik; besparing door techniek en gedrag. Rapport 10. Den Haag: SWOKA. Anderson, J. (1982). Acquisition of cognitive skill. Psychological Review, 89, 369-406. Antonides, G. en van Raaij, W. (1997). De onvoorspelbare consument. Intermediair, 32, 39-41. Balotta, D. en Lorch, R. (1986). Depth of automatic spreading activation. Journal of Experimental Psychology: Learning, Memory and Cognition, 12, 336-345. Bargh, J. en Gollwitzer, P. (1994). Environmental control of goal-directed action: autonomic and strategic contingencies between situations and behavior. Nebraska Symposium on Motivation, 41. Becker, J., v.d. Broek, A, Dekker, P. en Nas, M. (1996). Publieke opinie en milieu. Rijswijk: SCP. Beijk, J. (1980). De cognitieve revolutie in de psychologie. De Gids, 5, 317-331. Bentler, P. en Speckart, G. (1979). Models of attitude-behavior relations. Psychological Review, 86, 452-464. Breemhaar, B., van Gool, W., Ester, P. en Midden, C. (1995). Levensstijl en huishoudelijke energieconsumptie. Tilburg/Eindhoven: IVA/TUE. Broadbent, D. (1958). Perception and communication. London: Pergamon. Brody, N. (1987). Introduction: some thoughts on the unconscious. Personality and Social Psychology Bulletin, 13, 293-298. Bruin, P. de en Siderius, P. (1993). Energiebesparing bij huishoudens: een scenariostudie. Den Haag: SWOKA. Camic, Ch. (1986). The matter of habit. American Journal of Sociology, 91, 1039-1087. Dongen, J. van en Crommelin, R. (1984). Gebruikersgedrag en energiebesparing in gebouwen. Rapport C-541. Delft: TNO. Eagly, A. en Chaiken, S. (1993). The psychology of attitudes. Orlando: Harcourt. ECN. (1996). Energieverslag Nederland. Petten: ECN.
72
EnergieNed. (1995). Energiedistributie in Nederland 1995. Arnhem: EnergieNed. Engel, J., Blackwell, R. en Miniard, P. (1995). Consumer behavior. Orlando: Harcourt. Fishbein, M. en Ajzen, A. (1975). Belief, attitude, intention and behavior. Reading, MA: Addison-Wesley. Fiske, S. en Taylor, S. (1991). Social Cognition. New York: McGraw-Hill. Fitzgerald, G., Riddell, A. en Manson, K. (1995). Social factors in electrical energy consumption. Rapport (internet). Christchurch (NZ): Fitzgerald Applied Sociology, Industrial Research Ltd. en Southpower ECNZ. Fredericks, A. en Dossett, D. (1983). Attitude-behavior relations; comparison of the Fishbein-Ajzen and the Bentler-Speckart models. Journal of Personality and Social Psychology, 45, 501-512. Ganzeboom, H. (1988). Leefstijlen in Nederland. Rijswijk: SCP. Giddens, A. (1979). Central problems in social theory. Berkeley: Univ. of Calif. Press. Gladhart, P.M. (1977). Energy conservation and lifestyles: an integrative approach to family decision-making. Journal of Consumer Studies and Home Economics, 1, 265-277. Goldenhar, L. en Connell, C. (1992). Understanding and predicting recycling behavior: an application of the theory of reasoned action. Journal of Environmental Systems, 22, 91103. Greenwald, A. (1992). New Look 3; Unconscious cognition reclaimed. American Psychologist, 47, 766-779. Hamid, P. en Sheung-Tak, Ch. (1995). Predicting antipollution behavior. Environment and Behavior, 27, 679-698. Hartmann, H. (1939, vertaling Rapoport, D., 1958). Ego psychology and the problem of adaptation. NY: Intern. Univ. Press. Heijs, W. en Midden, C. (1994). De bediening van het cebtrale verwarmingssysteem in huishoudens. Eindhoven: TUE Hoevenagel, R., v. Rijn, U., Steg, L. en de Wit, H. (1996). Milieurelevant consumentengedrag: interimrapport. Rijswijk: SCP. Holender, D. (1986). Semantic activation without conscious identification in dichotic listening, parifocal vision and visual masking: a survey and appraisal. Behavioral and Brain Sciences, 9, 1-66. Huizing, A., Zaal, K. en Miedema, H. (1995). Beïnvloeding van milieurelevante gewoonten en automatismen. Rapport 95.050. Leiden: TNO. Jelsma, J. en Popkema, M. (1997). Gedragsbeïnvloeding door technologie. Publicatiereeks Milieustrategie. Rapport 1998/1. Den Haag: MVROM. Karns, D. en Khera, I. (1983). US consumer attitudes and home-heating conservation behavior: a multiattribute longitudinal model. Journal of Economic Psychology, 4, 57-70.
73
Klausner, S.Z. (1978). Household organization and use of electricity. In: S. Warkov (ed.). Energy Policy in the United States, pag. 45-59. NY: Praeger. Kok, G. e.a. (1979). Attitudes, sociale normen en energiebesparend gedrag. Heymans Bulletin 79-437-ex., Groningen: RUG. Lackman, C. en Lanasa, J. (1993). Family decision making theory: an overview and assessment. Psychology and Marketing, 10, 81-93. Landis, D., Triandis, H. en Adamopoulos, J. (1978). Habit and behavioral intentions as predictors of social behavior. Journal of Social Psychology, 106, 227-237. Macey, S. en Brown, M. (1983). The role of past experience in repetitive household behavior, Environment and Behavior, 15, 123-141. Maele-Vaernewijck, M. van de, van Raaij, W. en Verhallen, T. (1980). Energiegedrag in de woning: literatuuroverzicht en gedragsmodel. In: Jaarboek van de Nederlandse Vereniging van Marktonderzoekers, pag. 169-189. Mandler, G. en Nakamura, Y. (1987). Aspects of consciousness. Personality and Social Psychology Bulletin, 13, 299-313. Marquering, M. (1998). Een gedragsbenadering van het reboundeffect. Afstudeerverslag. Eindhoven: TUE, TM. McDougall, G. en Claxton, J. (1981). Consumer energy research: a review. Journal of Consumer Research, 8, 343-354. Meegeren, P. van en van Woerkum, C. (1994). Naar een milieuvriendelijke levensstijl. In: Midden, C. en Bartels, G., Consument en Milieu. Houten: Bohn, Stafleu, van Loghum. Mittal, B. (1988). Achieving higher seat belt usage: the role of habit in bridging the attitudebehavior gap. Journal of Applied Social Psychology, 12, 993-1016. Norman, D. (1990). Dictatuur van het design: ontwerpen van gebruiksvoorwerpen gezien vanuit de cognitieve psychologie. Utrecht: Bruna. Oortmarssen. G. van (1991). Beïnvloeding van het tijdstip van electriciteitsgebruik door huishoudens. Dissertatie. Diemen: e.b. Ouelette, J. en Wood, W. (1998). Habit and intention in everyday life: the multiple processes by which past behavior predicts future behavior. Psychological Bulletin, 124, 54-74. Paauw, K., Perrels, A. en van Veenendaal, A. (1994). Leefstijl en energie: van intentie naar actie. Petten: ECN. Perrels, A. (red.). (1993). Leefstijl en energie: waar moet dat heen, hoe zal dat gaan. Petten: ECN. Phillips, D. (1967). Comfort in home. Royal Society of Health Journal, 87, 237-246. Raaij, Th. van en Verhallen, T. (1983). A behavioral model of residential energy use. Journal of Economic Psychology, 3, 39-63. Reber, A. (1989). Woordenboek van de psychologie. Amsterdam: Bert Bakker. Ritsema, B., Midden, C. en van der Heijden, P. (1982). Energiebesparing in gezinshuishoudingen: attitudes, normen en gedragingen. Leiden: Werkgroep E&M/ESC.
74
RMNO. (1992). Achtergronddocument meerjarenvisie 1992. Publicatie RMNO nr. 73. Rijswijk: Raad voor het Milieu- en Natuuronderzoek. Rokeach, M. (1973). The nature of human values. New York: Free Press. Ronis, D., Yates, F. en Kirscht, J. (1989). Attitudes, decisions and habits as determinants of repeated behavior. In: A. Pratkanis, S. Breckler en A. Greenwald (eds.). Attitude structure and function. Hillsdale (NJ): Lawrence Erlbaum Ass. Rummelhart, R. en McClelland, J. (1986). Parallel distributed processing. Cambridge, MA: MIT Press. Shiffrin, R. en Schneider, W. (1977). Controlled and automatic human information processing: II. Perceptual learning, automatic attending, and a general theory. Psychological Review, 84, 127-190. Siderius, P. en van Dijk, H. (1992). Consumenten en electriciteitsverbruik grote huishoudelijke apparatuur. Den Haag: SWOKA. Simmons, D., Frey-Talbot, J. en Kaplan, R. (1984). Energy in daily activities. Muddling toward conservation. Journal of Environmental Systems, 14, 147-155. Stringer, P. en Heijs, W. (1984). Een programmering van sociaal-wetenschappelijk onderzoek naar het huishoudelijk energiegebruik. Amsterdam: Stichting Gestructureerde Samenwerking Interdisciplinair Onderzoek Gebouwde Omgeving. Triandis, H. (1977). Interpersonal behavior. Monterey, CA: Brooks/Cole Publ. Cy. Vegt, J. van der. (1996). Leefstijlen en milieu: een onderzoek naar de determinanten en milieugevolgen van leefstijlen. Afstudeeronderzoek. Den Haag: Raad voor het Milieubeheer. Verplanken, B., Aarts, H ., van Knippenberg, A. en van Knippenberg, C. (1994). Attitude versus general habit: antecedents of travel mode choice. Journal of Applied Social Psychology, 24, 285-300. Verplanken, B., Aarts, H . en van Knippenberg, A. (1997). Habit, information acquisition and the process of making travel mode choices. European Journal of Social Psychology, 27, 539-560. Verplanken, B., Aarts, H ., van Knippenberg, A. en Moonen, A. (1998). Habit versus planned behaviour: a field experiment. British Journal of Social Psychology, 37, 111-128. Vlek, Ch. (1993). Milieuschadelijke levensstijlen, gedragsverandering en de planning van energiebesparing. Abstract in: ECN, Op weg naar energie-extensieve(re) levensstijlen: leiden alle wegen naar Rome ? Studiedag Leefstijl en Energie. Petten: ECN. Wit, A. (1994). De aanpak van het milieuvraagstuk vanuit sociaal dilemma perspectief. In: Midden, C. en Bartels, G., Consument en Milieu. Houten: Bohn, Stafleu, van Loghum.
75
B IJLAGE. O VERZICHT VAN RELEVANTE GEWOONTEGEDRAGINGEN Dit overzicht is gebaseerd op Aldershof en Kanis (1984), Hoevenagel et al. (1996), Huizing, Zaal en Miedema (1995), Perrels (1993), Siderius en van Dijk (1992) en Simmons, FreyTalbot, en Kaplan (1984). Het betreft een zeer voorlopig overzicht dat in verder verkennend onderzoek dient te worden geverifieerd en aangevuld. Niet opgenomen zijn onder meer gewoonten in aankoopgedrag en gedragingen waarvoor een ander apparaat nodig is (bijvoorbeeld electrisch koken i.p.v. op gas of koffie warm houden in het koffiezetapparaat i.p.v. in een thermoskan), aangezien dit bij gebrek aan een alternatief niet persé gewoontegedragingen zijn. Ook zijn geen gedragingen opgenomen die alleen invloed hebben op het verbruik van water. Bij de inschatting van het besparingspotentieel dient rekening te worden gehouden met een veelheid van factoren, waaronder de penetratiegraad, de beschikbaarheid van andere apparaten, de plaats van apparaat (de omgevingstemperatuur is bijvoorbeeld van belang bij een koelkast/vriezer), en fluctuaties in het gebruik (zoals van een tweede koelkast). En tenslotte dient rekening gehouden te worden met het verbruik van energie in de productie- en de afdankfase.
Bij elk gedrag is aangegeven of dit invloed heeft op het: e: • electriciteitsverbruik (˚ = bij electrische boiler resp. electrisch koken); g: • gasverbruik; en w: • waterverbruik.
Gewoontegedrag
e
g
w
hygiëne persoonlijk vaak douchen vaak een bad nemen lang douchen lang warm water tappen bij douchen/baden vóór bijmengen kraan ver openen zetten kraan laten lopen bij inzepen/tandenpoetsen handen met warm water wassen warme kraan niet goed dichtdraaien eengreepsmengkraan niet naar koude stand terugzetten baby in bad wassen (i.p.v. kinderbadje) andere handelingen onder douche verrichten (scheren, tandenpoetsen) vaak handdoeken verschonen vaak kleding verschonen vaak haar föhnen
˚ ˚ ˚ ˚ ˚ ˚ ˚ ˚ ˚ ˚ ˚ • • •
• • • • • • • • • • •
• • • • • • • • • • • • •
76
Gewoontegedrag
e
g
w
hygiëne huishoudelijk tijdgebonden schoonmaken onafhankelijk van noodzaak veel warm water gebruiken voor kleine klussen (emmer vullen) vaak nieuw warm water nemen vaak stofzuigen afwas voor-/naspoelen met warm water volle spoelbak gebruiken voor kleine afwas met de hand afwasmachine gebruiken zonder volle lading wasmachine gebruiken op te hoge temperatuur wasmachine gebruiken zonder volle trommel vaak kleding wassen niet gebruiken van spaarknop op (af)wasmachine droogtrommel gebruiken zonder eerst te centrifugeren droogtrommel gebruiken in plaats van drogen aan de lucht droogtrommel gebruiken zonder volle lading droogtrommel gebruiken voor luchten auto met warm water wassen
˚ ˚ ˚ • ˚ ˚ • • • • • • • • • ˚
• • •
• • •
• •
• • •
verwarming en ventilatie thermostaat hoog afstellen bij aanwezigheid ongebruikte vertrekken verwarmen verwarming hoog laten staan bij afwezigheid thermostaat als kraan gebruiken bij koudegevoel temperatuur verhogen in plaats van kleding veranderen deuren van verwarmde ruimten open laten gordijnen in verwarmde ruimten open laten gordijnen voor radiatoren sluiten weinig/geen nachtverlaging toepassen late ingang nachtverlaging toepassen gebruiken van electrische bijverwarming tijdgebonden natuurlijk ventileren onafhankelijk van noodzaak vaak natuurlijk ventileren/open ramen bij koude en werkende verwarming vaak natuurlijk ventilateren bij mechanische ventilatie electrische ventilator gebruiken in plaats van natuurlijke ventilatie luik open haard open laten als niet in gebruik verlichting verlichting in ruimte aanlaten bij afwezigheid verlichting aandoen bij binnenkomst onafhankelijk van noodzaak TL-verlichting in ruimte aanlaten bij afwezigheid verlichting aanlaten bij voldoende daglicht 's nachts verlichting aanlaten lampen met hoog wattage gebruiken veel lichtpunten gebruiken (sfeerverlichting) vaak tuinverlichting gebruiken
• • •
•
• • • • • • • • • • •
• •
• • • •
• • • • • • • •
•
77
Gewoontegedrag voedselbereiding voedsel schoonmaken met warm water (evt. lopende kraan) centrale gaspit aanlaten veel water gebruiken om groente/aardappels te koken ketel te vol maken bij koken van water geen deksel op pannen zetten brander pas uitzetten als voedsel gaar is (i.p.v. nagaren) ovendeur tussentijds openen voor meerdere dagen koken en invriezen thermostaat koelkast/diepvriezer op hoge stand zetten diepvriezer vaak gebruiken (producten er uit halen en aanvullen) koelkast/diepvriezer vaak/te lang open laten staan ontdooien/verwarmen in magnetron apparatuur diversen electrische apparaten gebruiken in plaats van mechanische (huis en tuin) apparatuur standby laten staan apparatuur aan laten staan wanneer niet gebruikt boiler aan laten staan bij langdurige afwezigheid
e
g
w
˚
• • • • • • • •
•
˚ ˚ ˚ ˚ ˚ • • • • •
• • • ˚
•
• •
