Holland Space Cluster

Holland Space Cluster

“Ready for take-off” Christiaan de Goeij Trekkersgroep Holland Space Cluster [email protected] 24-01-2013

Inhoudsopgave     

  Samenvatting                    1.  Introductie                  1.1 Aanleiding                  1.2 Holland Space Cluster: regionale afbakening        1.3 Methodiek                    2. Achtergrond Ruimtevaart in Nederland          2.1 ESA ESTEC                  2.2 ESA BIC                  2.3 Bedrijfsleven                2.4 Kennis‐ en onderzoeksinstellingen            2.5 Beleid                    3. Netwerken, samenwerking en maatschappelijke meerwaarde            3.1 Waardecyclus Ruimtevaartsector    3.2 Netwerken en samenwerking            3.3 Maatschappelijke meerwaarde              4. Conclusies en aanbevelingen Holland Space Cluster          5. Uitvoering en organisatie               5.1 Missie Holland Space Cluster            5.2 Uitvoering en organisatie              5.3 Financiën                  5.4 Governance                   Literatuur                    Bijlagen                          Bijlage 1: Overzicht leden trekkersgroep  Bijlage 2: Gesproken personen / organisaties          Bijlage 3: Overzicht Upstream bedrijvigheid in Provincie Zuid‐Holland    Bijlage 4: Overzicht Downstream bedrijvigheid in Provincie Zuid‐Holland 

3  5  5  5  7  8  8  9  9  10  12  15  15  15  18  20  23  23  24  27  27  29  30  30  30  31  38 

                        2

Samenvatting     Ruimtevaart  is  in  de  regio  Holland  Rijnland  aangewezen  als  één  van  de  kansrijke  topsectoren.  Daarom  is  verkend  hoe  de  ruimtevaartsector  verder  versterkt  kan  worden  in  de  regio.  Door  bedrijfsleven, kennisinstellingen en overheden in de regio (Triple Helix), is de wens uitgesproken om  meer  intensief  samen  te  werken.  In  het  programma  Holland  Space  Cluster  is  aangeven  hoe  deze  samenwerking vorm kan krijgen.     Ruimtevaartactiviteiten  in  Nederland  concentreren  zich  sterk  op  de  kennisas  Noordwijk,  Leiden  en  Delft. De grootste vestiging van Europese ruimtevaartorganisatie ESA is ESA ESTEC in Noordwijk. Hier  werken zo’n 2.700 mensen. Naast ESTEC zijn ook zijn ook ruimtevaartindustrie en kennisinstellingen  sterk vertegenwoordigd.  Ruimtevaart bestaat uit een ‘upstream’ en een ‘downstream’ segment. Het upstream segment houdt  zich  bezig  met  productie  van  de  ‘harde  infrastructuur  en  technologie’  (bijv.  de  ontwikkeling  van  raketten en satellieten). Bij het downstream segment gaat het om de (commerciële) exploitatie van  die  infrastructuur  en  technologie  (bijvoorbeeld  het  gebruik  van  satellietdata).  Daarnaast  is  de  ruimtevaartsector  een  motor  voor  innovaties  in  andere  sectoren  zoals  Agro  &  Food  (bijv.  precisielandbouw),  Water  (bijv.  dijkbewaking  via  satellieten)  en  logistiek  (bijv.    verkeersnavigatie).  Zowel  de  upstream  als  downstream  zijn  sterk  vertegenwoordigd  in  de  regio.  Voor  upstream  geldt  zelfs dat zo’n 80% van de activiteiten binnen Nederland in Noordwijk‐Leiden‐Delft zit.     Het  programma  Holland  Space  Cluster  zet  in  op  twee  pijlers  waarmee  de  ruimtevaartsector  in  de  regio versterkt kan worden: profilering en versterken van netwerkvorming en samenwerking.      1. Profilering     Het cluster als geheel duidelijk profileren, zowel op nationaal als internationaal schaalniveau. Daarbij  wordt  de  maatschappelijke  relevantie  van  de  activiteiten  in  het  cluster  goed  onder  de  aandacht  gebracht.    Directe aanleiding voor de vorming van het Holland  Space Cluster zijn dreigende rijksbezuinigingen  op ruimtevaartbudgetten, die inmiddels voor 2013 en 2014 zijn teruggedraaid, maar vanaf 2015 nog  op  de  planning  staan.  De  sector  heeft  overheidsinvesteringen  in  de  sector  te  lang  als  een  vanzelfsprekendheid  gezien.  Mede  door  gezamenlijke  inzet  van  bedrijfsleven,  kennisinstellingen  en  regionale  overheden  is  het  gelukt  om  de  politiek  te  overtuigen  dat  bezuinigen  op  ruimtevaart  onverstandig  is.  De  media‐aandacht  rond  André  Kuipers  is  cruciaal  geweest  om  de  politiek  van  gedachte  te  doen  veranderen.  Deze  media‐aandacht  is  een  eenmalig  ‘geschenk  uit  de  hemel’  dat  helaas  geen  vervolg  zal  krijgen.  Het    is  de  uitdaging  van  de  Holland  Space  Cluster  partijen  om  de  maatschappelijke  meerwaarde  van  de  ruimtevaart  blijvend  onder  de  aandacht  te  houden  bij  de  burger en politiek. Het cluster biedt een platform voor profilering van de sector. Profilering is ook van  belang  om  nationale  en  internationale  bedrijven  en  kenniswerkers  aan  te  trekken,  met  daarbij  de  beperkingen van geo‐return in gedachten.     2.  Versterken netwerkvorming en samenwerking    Bedrijven, ESA ESTEC, kennis‐ en onderzoeksinstellingen en overheidsinstanties stimuleren, activeren,  faciliteren en verbinden.    Het Cluster is een platform voor samenwerking en netwerkvorming. Netwerkvorming is niet alleen  belangrijk binnen de sector, het gaat ook om cross‐overs met andere sectoren. In de sector spelen al  verschillende initiatieven omtrent netwerkvorming. Vanuit de sector wordt de wens uitgesproken  3

voor meer coördinatie en overzicht in de verschillende initiatieven. Het Holland Space Cluster is een  platform dat voor die coördinatie kan zorgen. Om de uitdagingen aan te gaan zullen de Holland  Space Cluster partijen de handschoen op moeten pakken vanuit de eigen organisatie. Er zal  gezamenlijk moeten worden gekeken op welke manier bijgedragen kan worden aan profilering en de  samenwerking. Faciliterend aan dit proces is het nodig om een ‘kleine’ werkorganisatie op te zetten.  Deze fungeert als een “Start Lean en Mean / zwaan kleef aan” organisatie die bedrijven,  kennisinstellingen en overheid weet te vinden en te binden. Daarnaast kan deze organisatie  uitvoering geven aan de taken die gezamenlijk kunnen worden opgepakt.   

                                                                              4

1. Introductie    1.1 Aanleiding  Naar aanleiding van het topsectorenbeleid van het Rijk heeft Holland Rijnland in het najaar van 2011  door Bureau Blaauwberg een quick scan laten uitvoeren naar de kansen van dit beleid voor de regio  Holland Rijnland. Hieruit kwam naar voren dat in de regio Holland Rijnland drie van deze topsectoren  sterk zijn vertegenwoordigd:  1. Life Sciences & Health, vooral door de aanwezigheid van het BioSciencePark  2.  Tuinbouw  &  Uitgansmaterialen,  met  de  Greenports  Duin‐  en  Bollenstreek,  Aalsmeer  en  regio  Boskoop.   3. Space Technology, als onderdeel van topsector High Tech Systems en Materialen (HTSM).     Op  9  maart  2012  heeft  de  voorzitter  van  Holland  Rijnland,  Henri  Lenferink,  een  groot  aantal  stakeholders  uit  de  sector  uitgenodigd  om  te  verkennen  hoe  de  ruimtevaartsector  in  de  regio  Noordwijk‐Leiden‐Delft  versterkt  kan  worden.  Tijdens  de  lunch  werd  duidelijk  dat  de  dreigende  bezuinigingen op de ruimtevaartbudgetten als een zwaard van Damocles boven de sector hangt. De  stakeholders    spraken  af  om  de  reeds  door  de  sector  gestarte  lobby  kracht  bij  te  zetten  door  gezamenlijk  de  maatschappelijke  meerwaarde  van  de  sector  voor  het  voetlicht  te  brengen,  en  daarmee de minister en de Tweede Kamer op andere gedachten te brengen. Tijdens de lunch werd  ook  de  wens  uitgesproken  voor  oprichting  van  een  regionaal  Space  Cluster  waarin  overheid,  bedrijfsleven en kennisinstellingen intensief samenwerken, de ‘Triple Helix’. Een aantal stakeholders  heeft het voortouw genomen voor het opzetten van het regionale cluster en heeft een trekkersgroep  gevormd (zie Bijlage 1 voor een overzicht van de leden van de trekkersgroep). Onder leiding van de  trekkersgroep  is  voorliggend  programma  Holland  Space  Cluster  opgesteld,  dat  nu  voorligt.  Dit  programma wordt tijdens de lunchbijeenkomst van 8 maart 2013 voorgelegd aan de stakeholders uit  de sector.     1.2 Holland Space Cluster: regionale afbakening  De activiteiten rondom Space concentreren zich sterk in de omgeving Noordwijk‐Leiden‐Delft. Er kan  een  onderscheid  gemaakt  worden  tussen  ‘upstream’  en  ‘downstream’  in  de  ruimtevaartsector.  Bij  upstream  gaat  het  om  de  provisie  van  technologie  en  het  bouwen  van  de  ‘harde’  infrastructuur  (satellieten, platforms en instrumenten), terwijl het bij downstream gaat om de exploitatie van die  technologie  en  infrastructuur  (Oxford  Economics,  2009).  Binnen  Nederland  bevinden  de  upstream  activiteiten  zich  voor  zo’n  80%  binnen  Noordwijk‐Leiden‐Delft.  Ook  de  downstream  is  goed  vertegenwoordigd in de regio. Het is echter lastig om dit in percentages aan te geven, aangezien het  gaat om een moeilijk af te bakenen segment binnen de ruimtevaart. Zie paragraaf 2.3 en bijlagen 3  en 4 voor een meer uitgebreid overzicht van upstream en downstream bedrijvigheid in de regio.   Ook  buiten  Noordwijk‐Leiden‐Delft  zijn  er  bedrijven  en  instellingen  die  zich  met  Space  of  haar  toepassingen  bezig  houden,  denk  bijvoorbeeld  aan  het  Geomatics  Business  Park  in  Marknesse,  het  astrofysica  expertise  instituut  SRON  in  Utrecht  en  Groningen,  bedrijvigheid  in  Noord‐Brabant  of  universiteiten in Wageningen, Twente, Amsterdam en Groningen. De basisgedachte van een cluster  is  echter  geografische  nabijheid.  Aan  bijvoorbeeld  het  Bio  Science  Park  in  Leiden  is  te  zien  dat  die  geografische  nabijheid  van  belang  is.  Daarom  is  er  voor  gekozen  om  klein  te  beginnen.  Toch  is  er  specifiek voor de naam Holland Space Cluster gekozen, omdat samenwerking met andere partijen, in  overige delen van Nederland, belangrijk is voor de ruimtevaartsector. In figuur 1 is een overzicht te  zien van ruimtevaart(gerelateerde) instituten en bedrijven in Nederland. Figuur 2 geeft een overzicht  van wat zich specifiek in de regio Noordwijk‐Leiden‐Delft bevindt aan ruimtevaartpartijen.          5

Figuur 1: Ruimtevaart in Nederland    

 

                                  6

Figuur 2: Noordwijk ‐ Leiden ‐ Delft onder de loep   

    1.3 Methodiek   Om  tot  het  Programma  Holland  Space  Cluster  te  komen  is  er  een  inventarisatie  gedaan.  De  inventarisatie bestaat uit een aantal verschillende onderdelen. Ten eerste is er een literatuurstudie  gedaan om een achtergrond te geven over ruimtevaart in de regio en in Nederland. De weerslag van  deze  inventarisatie  treft  komt  met  name  in  hoofdstuk  2  aan  bod.  In  de  bronvermelding  is  een  overzicht te zien van de literatuur die hiervoor gebruikt is.   Om  tot  resultaten  te  komen  is  gesproken  met  verschillende  stakeholders  uit  bedrijfsleven,  kennisinstellingen en overheden om een beeld van  het cluster te geven en om te weten  te komen  wat  de  verschillende  partijen  zien  als  noodzakelijke  acties  die  namens  het  regionale  Space  Cluster  ondernomen moeten worden. Zie bijlage 2 voor een overzicht van de geïnterviewden.   Om  een  beeld  van  de  sector  te  geven  zijn  bedrijven  en  instellingen  naar  hun  kernactiviteiten  gevraagd. De gesprekspartners is ook gevraagd naar hun belangrijkste relaties in de regio, zodat het  regionale  netwerk  beschreven  kan  worden.  Om  te  kijken  op  welke  wijze  een  regionaal  cluster  kan  bijdragen  aan  betere  samenwerking  is  getracht  de  succesfactoren  achter  huidige  samenwerkingsvormen  te  achterhalen.  Als  gevraagd  wordt  naar  kernactiviteiten  en  relaties  wordt  ook  doorgevraagd  naar  de  cross‐overs  van  bedrijven  en  instellingen  met  andere  sectoren,  in  het  bijzonder de topsectoren. Het in kaart brengen van cross‐overs met andere sectoren dient om iets te  kunnen zeggen over de maatschappelijke relevantie van ruimtevaart.   Om er achter te komen wat de verschillende partijen als noodzakelijke acties zien, is er  ten eerste  gevraagd naar het type ondersteuning waar vanuit de organisatie behoefte aan is en ten tweede wat  de  rol  van  een  regionaal  Space  cluster  daarbij  kan  zijn.  Ook  is  de  partijen  gevraagd  wat  hun  eigen  bijdrage kan zijn aan het Space cluster  De bevindingen die uit de gesprekken zijn voortgekomen zijn verwoord in hoofdstuk 3, 4 en 5.      7

2. Achtergrond ruimtevaart in Nederland   Ruimtevaart  wordt  traditioneel  beschouwd  als  een  motor  voor  nationale  technologische  ontwikkeling.  De  sector  werd  in  zijn  begindagen  vooral  gezien  als  van  militair  belang.  Maar  in  de  afgelopen  decennia  heeft  ruimtevaart  zich  ontwikkeld  tot  veel  meer  dan  een  sector  die  militaire  toepassingen  oplevert.  Het  belangrijkste  voorbeeld  hiervan  is  het  Global  Positioning  System  (GPS)  dat op basis van satellietgegevens informatie over locaties kan geven. Ruimtevaart is in verschillende  opzichten  van  toenemend  maatschappelijk,  sociaal‐economisch  en  commercieel  belang:  van  wetenschap  (het  beter  begrijpen  van  het  universum  en  de  aarde),  tot  technologie  (bijv.  high  tech  systemen  die  in  de  sector  ontwikkeld  worden),  tot  applicaties  (communicatie,  navigatie  en  aardobservatie,  waaronder  begrepen  meteorologie).  In  dit  hoofdstuk  wordt  een  overzicht  gegeven  van  wat  er  op  het  gebied  van  ruimtevaart  speelt  in  Nederland.  Daarbij  wordt  een  onderscheid  gemaakt  tussen  bedrijfsleven  (2.2),  kennis‐  en  onderzoeksinstellingen  (2.3)  en  overheid  (2.4).  ESA  ESTEC wordt apart besproken in paragraaf 2.1.     2.1 ESA ESTEC  Internationaal  is  het  speelveld  in  de  ruimtevaartsector  sterk  veranderd  vanaf  1990.  Er  zijn  steeds  meer  landen  gekomen  die  satellieten  lanceren  (zie  figuur  3).  De  Verenigde  Staten  blijft  hierbij  verreweg het belangrijkste, gevolgd door de BRIC‐landen Brazilië, Rusland, India en China en enkele  Europese landen. De organisatie die Europese landen actief op het gebied van ruimtevaart verenigt is  de  European  Space  Agency  (ESA).  Door  ESA  is  Europa  één  van  de  sleutelspelers  op  ruimtevaartgebied. ESA beheert de R&D programma’s in Europa die nodig zijn om op de voorgrond  te  blijven  qua  wetenschap,  technologie  en  applicaties.  De  organisatie  ziet  het  als  haar  taak  om  investeringen in ruimtevaart te initiëren opdat die voordelen opleveren voor mensen: van banen en  economische  groei  via  een  bijdrage  aan  klimaatbeheersing  tot  efficiënte  communicatie  en  beveiliging.  De  doelstelling  om  een  competitieve  ruimtevaartindustrie  te  creëren  hangt  daarmee  samen.  Elke  lidstaat  levert  een  contributie  aan  ESA.  In  2012  was  het  totale  budget  4,02  miljard  euro.  ESA  opereert op basis van ‘Geo‐return’, dat wil zeggen dat industrieën in elke lidstaat kunnen meedingen  naar programma’s en industriële contracten naar mate van de hoeveelheid contributie die de lidstaat   heeft bijgedragen.    Figuur 3: Landen die satellieten hebben gelanceerd in de ruimte 

Bron: OECD, 2011. 

 

8

ESA  is  gevestigd  op  verschillende  locaties  in  Europa,  maar  verreweg  de  grootste  vestiging  is  het  European Space Research and Technology Centre (ESTEC) in Noordwijk. ESTEC is het technische hart  van  ESA,  waar  de  meeste  ESA‐projecten  ontstaan  en  door  de  verschillende  fasen  van  ontwikkeling  worden  geloodst.  Meer  dan  60%  van  het  budget  van  ESA  wordt  uitgegeven  door  ESTEC.  De  belangrijkste taken van ESTEC zijn als volgt:  - Onderzoek,  voorbereiding  en  management  van  de  meeste  Space  programma’s  van  ESA  (wetenschap, applicaties, bemande ruimtevaart en exploratie).  - Technische  hulp  bij  ESA  project  teams  (inclusief  voorbereiding  en  coördinatie  van  het  ESA  R&D programma).  - Verantwoordelijkheid voor kwaliteit en veiligheid van ESA programma’s.  - Management  van  het  ESTEC  Test  Centre  en  coördinatie  met  de  overige  Test  Centres  in  Europa.     Er werken zo’n 2.700 mensen bij ESTEC, waardoor het op de vierde plaats staat van grootste Kennis‐  en  Onderzoeksinstituten  in  Nederland,  na  TNO,  Deltares  en  Stichting  FOM  (Position  Paper  Ruimtevaart, 2012).     2.2 ESA BIC  ESA kent via het ESA Business Incubation Centre (ESA BIC) een incubatieprogramma waarin de start‐ up  van  nieuwe  ondernemingen  met  financiering  van  de  Rijksoverheid  en  ESA  wordt  ondersteund.   ESA BIC op het Space Business Park in Noordwijk ondersteunt ondernemers met het omzetten van  vernieuwende ideeën in bedrijven. Het is  gespecialiseerd  in  het  helpen  van  start‐ ups  die  technologie  uit  ruimtevaart  vermarkten  in  andere  sectoren.  Sinds  2005 zijn in ESA‐incubators verspreid over  Europa  110  nieuwe  bedrijven  ontstaan.  Nederland  heeft  de  basis  gelegd  voor  dit  initiatief  binnen  ESA  en  is  nog  steeds   leidend  hierin:  de  helft  van  deze  110  bedrijven ontstond in Noordwijk. Het zijn  solide  bedrijven:  de  ‘survival  rate’  bedraagt bijna 95%. ESA BIC is gevestigd in het European Space Innovation Centre (zie foto, © ESA,  2012).   Het  huidige  incubator  programma  loopt  tot  2014.  Om  een  zwart  gat  na  2014  te  voorkomen  is  een  plan voor voortzetting essentieel.  2.3 Bedrijfsleven

Er  kan  een  onderscheid  gemaakt  worden  tussen  upstream  en  downstream  bedrijvigheid  in  de  ruimtevaart(gerelateerde) industrie. Zoals ook in paragraaf 1.2 beschreven gaat het bij upstream om  de  provisie  van  technologie  en  het  bouwen  van  de  ‘harde’  infrastructuur  (satellieten,  platforms,  instrumenten),  terwijl  het  bij  downstream  gaat  om  de  exploitatie  van  technologie  en  die  infrastructuur  (Oxford  Economics,  2009).  Upstream  bedrijven  houden  zich  voornamelijk  bezig  met  het ontwikkelen van producten, subsystemen, instrumenten en technieken die gebruikt worden in de  ruimte  of  voor  testonderzoek  op  de  grond.  Te  denken  valt  aan  zonnepanelen  voor  satellieten,  optische  instrumenten  voor  ruimteverkenning  of  software  voor  toepassing  in  ruimtestations.  Verreweg het grootste gedeelte van de upstream bedrijvigheid in Nederland bevindt zich in de regio  Noordwijk‐Leiden‐Delft.  In  bijlages  3  en  4  is  een  overzicht  te  zien  van  upstream  en  downstream  bedrijven binnen de provincie Zuid‐Holland.   Er is meer aan ruimtevaartwerkgelegenheid in Nederland dan alleen ESA ESTEC. Er zijn tenminste 70  bedrijven  die  direct  of  indirect  leveren  aan  het  instituut.  In  de  (upstream)  ruimtevaartindustrie  9

werken  zo’n  1.000  mensen.  De  meest  voorkomende  functiecategorieën  zijn  technici  en  ingenieurs  die  betrokken  zijn  bij  het  ontwerp,  de  fabricage  en  het  bedienen  van  ruimte‐  en  grondsegmenten.  Daarnaast zijn er ook veel specialisten informatietechnologie.   Ruimtevaart  is  over  het  algemeen  een  zeer  geconcentreerde  industrie.  Vier  grote  industriële  bedrijven  zijn  direct  verantwoordelijk  voor  ruim  70%  van  de  totale  Europese  werkgelegenheid  in  Space  Technology.  In  Nederland  is  Dutch  Space  met  zo’n  250  werknemers  (waarvan  ±  75%  hoogopgeleid) het grootste bedrijf werkzaam op gebieden als lanceervoertuigen, instrumenten voor  aardobservatie en zonnepanelen voor satellieten. Dutch Space is onderdeel van EADS Astrium, een  van  de  vier  grootste  Europese  bedrijven  in  de  ruimtevaartindustrie  met  vestigingen  in  vijf  verschillende landen. Dutch Space treedt vaak op als hoofdaannemer van projecten, en zet daarnaast  ook subopdrachten uit naar MKB‐bedrijvigheid in Nederland. Daarnaast zijn er nog enkele bedrijven  met  tussen  de  50  en  100  werknemers  zoals    AOES  Technology  Group  en  Satellite  Services.  Het  overgrote deel van de ongeveer 70 bedrijven die leveren aan ESA ESTEC is midden‐ en kleinbedrijf.   Het downstream segment in de ruimtevaart is moeilijk af te bakenen. Het gaat om toepassingen van  technologie  uit het upstream segment. Die toepassingen zijn er in zeer verschillende sectoren, wat  het  lastig  maakt  om  een  eenduidige  definitie  van  downstream  te  geven.  In  brede  zin  valt  een  onderscheid te maken tussen navigatie, aardobservatie en telecommunicatie.  Telecommunicatie is de belangrijkste commerciële markt voor ruimtevaart. Het gaat bijvoorbeeld om  internetverbindingen,  satelliettelefoons  en  televisie‐uitzendingen  door  middel  van  satellieten.  Navigatie  is  een  sterk  groeiende  markt  voor  de  sector.  Een  bekend  voorbeeld  is  het  autonavigatiesysteem van TomTom. Daarnaast is er aardobservatie, waar ook veel ruimte voor groei  zit. Het gaat om gebruik van satellietgegevens (in een combinatie van hiervoor genoemde gebieden)  voor het monitoren van grond-, lucht-  en waterbewegingen. Dit kan bijvoorbeeld toegepast worden  voor dijkbewaking, precisie‐landbouw en het voorspellen van overstromingen. In paragraaf 3.3 staat  meer uitgebreid beschreven in welke sectoren ruimtevaarttechnologie haar toepassingen heeft.  Naast  Noordwijk‐Leiden‐Delft  zijn  voor  het  downstream  segment  ook  andere  delen  van  Nederland  belangrijk. Zo is in Marknesse het Geomatics Business Park gevestigd, waar een cluster van bedrijven  zit  dat  zich  met  aardobservatie  bezig  houdt.  Daarnaast  zijn  veel  bedrijven  te  vinden  rondom  universiteiten als die van Wageningen en Twente.   2.4 Kennis- en onderzoeksinstellingen

De kennis die ten behoeve van de ruimtevaartsector wordt geproduceerd is zeer divers van aard.  Er  valt in brede zin een onderscheid te maken in de volgende drie soorten kennis:     Fundamenteel en theoretisch onderzoek, zoals kosmologie, sterrenstelsels en ruimtematerie.  De Universiteit Leiden is daar een belangrijke speler in. De wetenschappelijke uitdagingen zijn zeer  groot.  Daarom  wordt  er  in  fundamenteel  onderzoek  goed  samengewerkt,  onder  meer  met  de  universiteiten  in  Twente  (ITC:  instituut  voor  geo‐informatie  wetenschap  en  aardobservatie),  Groningen  en  Amsterdam  (VU).  Maar  als  het  gaat  om  ‘space  law’  –  het  zich  snel  ontwikkelende  ruimterecht –is Leiden het enige kenniscentrum in Nederland, en zelfs in Europa (zie ook kader 1)      ‘Upstream activiteiten’ worden ondersteund vanuit de Technische Universiteit in Delft. Op de  faculteit  lucht‐  en  ruimtevaarttechniek  is  een  sectie  ‘Space  Systems  Engineering’  en  een  sectie  ‘Astrodynamics and Space Missions’.  Het gaat om de mechanische ’harde’ kant van de ruimtevaart  (instrumenten,  aandrijvingen,  enzovoort).  Studenten  en  hoogleraren  van  de  TU  Delft  hebben,  overigens  voornamelijk  voor  educatieve  doeleinden,  een  eigen  microsatelliet  ontworpen  en  geproduceerd.  Deze  is  uiteindelijk  ook  gelanceerd  (Delfi‐C3).  Op  het  gebied  van  instrumentatie  hebben naast het  bedrijfsleven ook  de kennisinstellingen in de regio een vooraanstaande  rol. Zo is  TNO  een  belangrijk  instituut.  Het  houdt  zich  bezig  met  de  ontwikkeling  van  instrumenten  voor  wetenschappelijk onderzoek, ruimtetelescopen  en sensoren voor satellieten. De Universiteit Leiden  is  een  belangrijke  speler  op  het  gebied  van  ruimte‐observatieinstrumenten.  Daarnaast  kent  Leiden  10

een Mbo‐instituut, de Leidse Instrumentmakers School (LIS), welke van belang is als toeleverancier  van hooggekwalificeerde technici.    

 Onderzoek naar toepassingen van satellietgegevens wordt verricht door het KNMI in De Bilt  (atmosfeer,  weer‐  en  dampkringanalyse),  Netherlands  Institute  for  Space  Research  (SRON),  in  Utrecht (astrofysica), Deltares in Delft (water, ondergrond en infrastructuur), de TU Delft (atmosfeer,  zeespiegelverandering,  oceaanstromingen,  aardkorstbewegingen,  afsmelten  van  poolkappen  enz.),   Unesco‐IHE,  in  Delft  (watermanagement),  het  IGRAC  in  Delft  (grondwatermanagement),  Alterra  in  Wageningen  (bodem,  klimaat,  gebiedsontwikkeling,  watermanagement  en  natuur  &  biodiversiteit)  en het ISRIC, ook in Wageningen (bodemonderzoek).   De regio Noordwijk‐Leiden‐Delft heeft met de Technische Universiteit Delft en de Universiteit Leiden  twee universiteiten die belangrijk zijn voor de ruimtevaartsector. De ruimtevaartindustrie vraagt om  studenten  met  een  technische  opleiding.  De  opleidingen  van  de  TU  Delft  die  hierbij  aansluiten  zijn  Lucht‐  en  Ruimtevaarttechniek  en  in  mindere  mate  Werktuigbouwkunde,  Elektrotechniek,  (Technische) Informatica en Technische Natuurkunde.   Kennisinstellingen  als  ESA  ESTEC,  TNO  alsmede  de  universiteiten  zelf  zoeken  ook  fundamentele  onderzoekers  met  een  achtergrond  in  Sterrenkunde,  Wiskunde  of  Natuurkunde.  De  Universiteit  Leiden heeft een sterke positie op het gebied van Astronomie. Er wordt gewerkt aan het bouwen van  nieuwe  ruimte‐observatieinstrumenten.  Astronomie  in  Leiden  is  vertegenwoordigd  in  NOVA  (Nederlandse  Onderzoeksschool  voor  Astronomie).  NOVA  is  een  netwerk  van  astronomen  die  werkzaam zijn bij de universiteiten van Amsterdam, Leiden, Groningen en Nijmegen, en is gevestigd  in Leiden.  De Leiden Observatory (Sterrewacht) is het observatorium van de Universiteit Leiden waar  veel  fundamenteel  onderzoek    plaatsvindt.  De  Universiteit  Leiden  is  actief  in  het  aantrekken  van  internationale afgestudeerden binnen de astronomie, wiskunde en natuurkunde. Het maakt hiervoor  onderzoeksgeld vrij, bijvoorbeeld via haar zogeheten Leiden/Huygens Fellowships, bestemd voor PhD  projecten van maximaal 4 jaar.     Kader 1: Space Law in Leiden  Het Leidse International Institute of Air and Space Law  is internationaal  een  unieke  onderwijs‐  en  onderzoeksgroep.  Er  zijn  ongeveer  30  studenten  per  jaar  die  de  opleiding  volgen  aan  de  Universiteit  Leiden.  Omdat Leiden de enige stad in Europa is met een opleiding Air and Space  Law, komen de studenten uit vele verschillende landen. De toenemende  commercialisering in de ruimte – denk bijvoorbeeld aan space toerisme –   vraagt om licentierechten en het opzetten van een vergunningenstelsel. Grotere bedrijven moeten  gaan  voldoen  aan  richtlijnen  en  internationaal  ruimterecht.  Ook  is  er  steeds  meer  aandacht  voor  ruimteafval.  Het  instituut  onderhoudt  contacten  met  zowel  “law  firms”  als  bedrijven  en  onderzoeksinstellingen  die  zich  met  Space  bezighouden  in  Nederland  (bijvoorbeeld  ISIS,  Dutch  Space  en  TNO).  Daarnaast  zijn  er  contacten  met  het  Permanent  Court  of  Arbitration  in  Den  Haag,  waar internationale space geschillen worden beoordeeld. Daarbij komen ook zaken naar voren als  het gebruik van satellietdata voor opsporing van verdachten.    

2.5 Beleid

Bij het bepalen van ruimtevaartbeleid zijn een aantal spelers primair betrokken:    1) Rijksoverheid  Het  ministerie  van  Economische  Zaken,  is  penvoerder.  Het  ministerie  van  Onderwijs,  Cultuur  en  Wetenschap is belangrijk voor het wetenschappelijke deel. Verder zijn in de laatste periode ook de  ministeries  van  Infrastructuur  en  Milieu  en  Buitenlandse  Zaken  meer  gaan  bijdragen  aan  ruimtevaartbeleid.  Naast  het  specifieke  ruimtevaartbeleid  valt  de  ruimtevaartsector  ook  onder  het  11

topsectorenbeleid.  In  2011  heeft  de  Rijksoverheid  negen  topsectoren  aangewezen    waarmee  Nederland op internationaal niveau toonaangevend is of kan worden.  Ruimtevaart valt als onderdeel  van de topsector High Tech Systemen en Materialen binnen dit topsectorenbeleid. (Zie tabel 2 voor  de door het rijk aangewezen topsectoren). In het ‘ESTEC White Paper’, geschreven door het topteam  HTSM, wordt ruimtevaart omschreven als kansrijke sector die een belangrijke bijdrage levert aan het  innovatie  ecosysteem  van  HTSM  (zie  kader  2).  Vanuit  topsector  HTSM  is  ook  de  Roadmap  Space   2012‐2020 geschreven. Hierin staat beschreven hoe bedrijfsleven, kennisinstellingen en overheid in  de  komende  jaren  willen  gaan  samenwerken  aan  innovaties  in  de  sector.  Het  beleid  van  het  ministerie van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap sluit aan bij het topsectorenbeleid door voor elke  topsector (waaronder HTSM/ruimtevaart) een Human Capital Agenda op te stellen. Met de Human  Capital agenda’s moet de aansluiting van het onderwijs op de arbeidsmarkt verbeterd worden.     Kader 2: ESTEC White Paper   In  het  White  Paper  worden  kansen  beschreven  voor  het  verder  benutten  van  de  aanwezigheid  van  ESA  ESTEC  als  innovatiemotor  voor de ruimtevaartsector, topsector HTSM en andere sectoren.  Om  deze kansen te benutten moet de samenwerking tussen ESTEC en de  Nederlandse  industrie  en  kennisgemeenschap  verder  worden  uitgediept.    Een  basisvoorwaarde  om  de  kansen  te  benutten  is  het  in  stand  houden van de bijdrage aan ESA.   Hoewel de aanwezigheid van ESTEC al veel oplevert in economische  en maatschappelijke zin geeft het white paper 5 punten waarop actie  kan  worden  ondernomen  om  de  meerwaarde  van  ESTEC  te  verbeteren:  1. Stimuleren van het gebruik van economische en maatschappelijke toepassingen gebaseerd  op gegevens en infrastructuren uit de ruimtevaart.   2. Verbeteren van technologieoverdracht en valorisatie.  3. Versterken van de banden tussen academici, onderzoeksinstituten en ESTEC.   4. Gemeenschappelijke gebruik en onderhoud van onderzoeksfaciliteiten.  5. Verbeteren van de zichtbaarheid van de ruimtevaartsector en ESTEC binnen de Nederlandse  kennisinfrastructuur.  Het  ministerie  van  Economische  Zaken  heeft  de  aanbevelingen  van  het  White  Paper  ESTEC  overgenomen  (Beleidsbrief  ruimtevaart  26‐06‐2012)  en  heeft  de  coördinatie  van  de  uitvoering  bij  het NSO gelegd. Een stap in goede richting is het eenmalig ophogen van de financiële middelen in  2012  (Kamerbrief  Ruimtevaartbeleid  /  ESA  minstersconferentie  te  Napels  dd.  20  november  en  21  november 2012) Daarmee is er binnen het ‘flankerend beleid’ voor de periode 2013‐2015 in totaal 8  miljoen  euro  beschikbaar  om  de  acties  uit  het  white  Paper  uit  te  voeren.  De  dreiging  van  een  structurele korting vanaf 2015 is er echter nog steeds.    2) Netherlands Space Office (NSO)  Het  Netherlands  Space  Office  (NSO)  is  een  ruimtevaartorganisatie  die  in  opdracht  van  de  Nederlandse  overheid  het  Nederlandse  ruimtevaartprogramma  ontwikkelt  en  uitvoert.  Het  Nederlands ruimtevaartprogramma bestaat uit de bijdrage aan ESA (in de periode 2013 tot en met  2015 121 miljoen euro) en het ‘flankerend beleid’ onder coördinatie van NSO (in de periode 2013 tot  en  met  2015  15  miljoen  euro).  Het  NSO  vertegenwoordigt  Nederland  naar  andere  nationale  en  internationale  ruimtevaartorganisaties  zoals  ESA,  NASA,  DLR  en  CNES.  In  Nederland  is  het  NSO  het  nationale  contactpunt  voor  het  ruimtevaartprogramma.  Het  heeft  als  taak  de  communicatie  over  ruimtevaart  te versterken  richting ruimtevaartsector, docenten  en studenten  en algemeen publiek.  Daarnaast heeft het NSO de coördineerde taak om de aanbevelingen uit het ESTEC White Paper tot  uitvoering te brengen.    12

Naast de uitvoering van het ESTEC white Paper heeft NSO binnen het ‘flankerend beleid’ voor de  periode 2013‐2015 1,5 miljoen euro gereserveerd voor stimulering van gebruik van ruimtevaartdata  en 5,5 miljoen euro voor onder meer het opzetten van een satellietinstrumentatie cluster. Nederland  heeft in Europa en ESA‐kader een sterke positie opgebouwd rond de ontwikkeling van optische  satellietinstrumenten.      3) Space Ned  Brancheorganisatie Space Ned streeft er naar de sector te vertegenwoordigen en neemt initiatieven  om het gezamenlijk belang te formuleren.   4) Regionale en lokale overheden  De  keuze  voor  de  topsectoren  van  het  Rijk  zijn  ook  bepalend  geweest  voor  beleid  op  lager  schaalniveau. In tabel 2 zijn tevens de sectoren te zien die gekozen zijn voor de Economische Agenda  van  de  Zuidvleugel.  Dit  is  een  agenda  van  verschillende  partijen  binnen  die  Zuidvleugel  met  initiatieven om de concurrentiekracht van de zuidelijke vleugel van de Randstad te versterken).   In de Economische Agenda Zuidvleugel wordt  Space niet separaat genoemd als topsector en is  het  ook niet omschreven als een onderdeel van één van de negen Zuid‐Hollandse topsectoren. Opvallend  is  dat  ESA  ESTEC  wel  als  één  van  de  ‘parels  op  de  kennis‐as’  van  Zuid‐Holland  wordt  gezien  en  de  sector Space als één van de schakels (zie figuur 4).     Tabel 2: Topsectoren Rijksoverheid en Economische Agenda Zuidvleugel   Topsectoren Rijksoverheid  Speerpunten Economische Agenda Zuidvleugel   Tuinbouw en uitgangsmaterialen  Greenports  Agri & food  Cleantech  Water  Maritiem  Life sciences & health  Life & health sciences  High tech systemen en materialen  ICT & Telecom  Chemie  Chemie & Energie  Energie  Pensioenen & Verzekeringen  Logistiek  Transport & Logistiek  Creatieve Industrie  Recht, Vrede en Veiligheid    Onderdeel van de Economische Agenda Zuidvleugel is de structurele borging van samenwerking op  economisch  terrein,  via  de  vorming  van  een  Regionale  Ontwikkelingsmaatschappij  (ROM)  Zuidvleugel. De planning is erop gericht om nog in 2013 besluitvorming te laten plaatsvinden door de  gewenste partners in de ROM. De ROM Zuidvleugel zal zich richten op 3 kerntaken: 1. Marketing &  acquisitie. 2. Participatie en financiering: deelnemingen en cofinanciering met externe fondsen (Rijk,  EU, derden). 3. Ontwikkeling en innovatie: aanjagen van innovaties. In het participatiefonds van de  ROM ligt de focus echter op drie sectoren. HTSM en Space horen daar niet bij. Het gaat om cleantech  (subcategorieën  hierin  zijn  biobased,  water/deltatechnologie  en  infra  en  mobiliteit),  medical  en  security. Wel wordt aangegeven dat de ROM Zuidvleugel aanvullend zal worden ondersteund door  een brede basis gericht op Topsectoren, technologische innovatie en cross‐overs.   Ook  in  de  ‘Beleidsvisie  en  uitvoeringsstrategie  regionale  economie  en  energie  2012‐2015’  van  de  Provincie Zuid‐Holland is geen uitgesproken rol voor Space weggelegd. In de samenwerkingsagenda  van  de  provincie  Zuid‐Holland  met  de  regio  Holland  Rijnland  neemt  ruimtevaart  echter  wel  een  belangrijke  positie  in.  Het  gezamenlijk  opzetten  van  een  Space  Cluster  is  één  van  de  aandachtspunten in deze agenda.        13

Figuur 4: Parels en schakels op de kennis‐as Zuid‐Holland  

 

© Economische Agenda Zuidvleugel, 2011.   

In  ‘Quickscan:  topsectorenbeleid  en  kansen  voor  Holland  Rijnland’  zijn  vier  economische  speerpunten  aangewezen  voor  de  regio  Holland  Rijnland.  Space  is  naast  Life  Sciences  &  Health,  Greenports en Bio‐based Economy één van deze vier  speerpunten. De Gemeente Noordwijk werkt  aan  een  Algemene  Economische  Visie  2012‐2020  waarin  ‘Space  Technology’  naast  ‘badplaats  Noordwijk’ en ‘Greenport’ een centrale plek inneemt. Ook de Gemeente Leiden ziet het belang van  de ruimtevaartsector voor haar lokale economie in (zie kader 3).   De gemeente Delft heeft, met name door aanwezigheid van de TU, veel verschillende sectoren die  lokaal belangrijk zijn. Het heeft gekozen voor twee speerpunten (Medical Delta en Cleantech), waar  Space  niet  bij  hoort.  Tenslotte  is  ruimtevaart  ook  door  de  Kamer  van  Koophandel  Den  Haag  aangewezen als kernsector. De KvK heeft in het rapport ‘Tempo in de Topregio’ vijf kansrijke clusters  aangewezen, waarvan ruimtevaart er één is.   Op  lager  schaalniveau  wordt  de  waarde  van  Space  voor  de  regionale  en  lokale  economie  ingezien.  Maar  de  beperkte  aandacht  vanuit  Rijksoverheid  en  Provincie  Zuid‐Holland  voor  Space  roept  de  vraag  op  wat  de  sector  kan  doen  om  zichzelf  beter  op  de  kaart  te  zetten.  Mogelijkheden  hiervoor  worden besproken in hoofdstuk 4.     Kader 3: Leiden Kennisstad en Space   De  Gemeente  Leiden  werkt  aan  een  breed  beleidsprogramma  genaamd  ‘Leiden  Kennisstad’.  Hierin  is  samenwerking  tussen  bedrijfsleven,  Universiteit  en  Gemeente  Leiden een belangrijk doel. Valorisatie van wetenschappelijke kennis staat centraal. Er  zijn  vijf  ‘kennisbiotopen’  gekozen  voor  het  programma.  Naast  Life  Sciences,  Zorg,  Communicatie  en  Creatieve  industrie  is  ook  Space  en  instrumentatie,  als  cross‐over  tussen Life Sciences en Space, één van deze kennisbiotopen.   

      14

3. Netwerken, samenwerking en maatschappelijke meerwaarde     In  dit  hoofdstuk  wordt  in  beeld  gebracht  wat  er  al  bestaat  aan  netwerken  en  samenwerking  in  de  sector  in  paragraaf  3.1.  In  paragraaf  3.2  wordt  de  maatschappelijke  meerwaarde  van  de  sector  besproken, mede door te kijken naar cross‐overs van ruimtevaart met andere (top)sectoren.  

  3.1 Waardecyclus Ruimtevaart  In  hoofdstuk  2  zijn  de  verschillende  spelers  die  van  belang  zijn  in  de  regionale  ruimtevaartsector,  geïntroduceerd.  In  figuur  5  is  een  waardecyclus  geschetst  van  de  Nederlandse  ruimtevaartsector,  waarin  de  industrie,  de  kennisinstellingen  en  de  partijen  die  ruimtevaartbeleid  maken  een  plek  krijgen.  De  figuur  schetst  naast  de  waardecyclus  ook  de  besturing  er  van  op  hoofdlijnen.  Enkele  belangrijke  nuanceringen  zijn  weggelaten,  voor  de  eenvoud.  De  besturing  heeft  politieke,  wetenschappelijke  &  technologische,  maatschappelijk  en  commerciële  dimensies.  Zichtbaar  is  een  institutionele  cyclus  (aan  de  rechterzijde).  Daarnaast  een  groeiende  exploitatie  lus  (aan  de  linkerzijde), mede gesymboliseerd door een (groeiend) geel gebied; een privaat investeringstraject is  opkomend.  Blauwe  pijlen  representeren  daarbij  behorende  geldstromen.  Groene  objecten  in  het  schema  zijn  elementen  in  de  waarde  cyclus  die  voor  de  regio  economisch  profijtelijk  zijn  (en  dat  vermoedelijk meer en meer zullen zijn).  Het schema geldt mondiaal, continentaal, nationaal of regionaal in variërende verhoudingen van de  onderdelen.  In  China  bijvoorbeeld  zal  het  commerciële  deel  afwezig  zijn.  In  Europa  is  dat  commerciële deel relatief groter dan in de VS.  ESA BIC is bijzonder in de regio omdat het mede door zijn ligging voor de generatie van spin off van  ruimtevaarttechnologieën  binnen  ESTEC  kan  profiteren;  spin‐off  kan  echter  tegelijkertijd  ook  van  andere bronnen komen.  Het  doel  van  de  figuur  is  om  te  illustreren  dat  het  veld  veel  innovatieve  krachten  in  zich  verenigt:  high tech industrie, vooraanstaande wetenschap, opkomende commerciële krachten en de overheid  in  zijn  rol  van  aanjager  van  innovatie  door  juiste  beleidskeuzes  in  internationaal  perspectief.  Op  regionaal  niveau  kan  deze  figuur  worden  gebruikt  als  startpunt  om  vanuit  gerichte  bestuurlijke  aandacht het veld extra te stimuleren. 

  3.2 Netwerken en samenwerking  ESA  ESTEC  is  de  belangrijkste  opdrachtgever  voor  bedrijven  in  de  Nederlandse  ruimtevaartsector.  Ondanks  dat  ESTEC  een  spilfunctie  heeft  in  de  sector  werd  het,  buiten  de  direct  betrokkenen,  tot  voor  kort  als  een  vrij  gesloten  instelling  gezien.  De  geïnterviewde  bedrijven  en  kennisinstellingen  merken  echter op dat zij  hier verandering in zien optreden. ESTEC en de omliggende regio trekken  steeds  meer  gezamenlijk  op  om  bijvoorbeeld  de  commerciële  kansen  die  ruimtevaart  biedt  te  benutten.  Zo  wil  ESTEC  meer  ‘joint  research  projecten’  gaan  doen  om    inbedding  in  de  regio  te  bevorderen.  Ook  Nederlandse  kennisinstellingen  zien  ESTEC  langzaam  ‘achter  de  hekken  vandaan  komen’. De verplaatsing van de incubator ESA BIC naar het Space Business Park is daar een letterlijk  voorbeeld  van  maar  ook  op  andere  terreinen  is  deze  ontwikkeling  waar  te  nemen.  Nederlandse  wetenschappers zijn betrokken in ESTEC’s ‘Mission Advisory Groups’ en ‘Scientific Advisory Groups’.  Dit zijn adviesgroepen van deskundigen die een schakel vormen tussen plannen van wetenschappers  en  het  werk  wat  technici  daadwerkelijk  moeten  uitvoeren  om  die  plannen  te  realiseren.  ESTEC  organiseert met kennisinstellingen gezamenlijke workshops, conferenties en symposia. Daarnaast is  het een belangrijke plek voor studenten om stage te lopen vanuit een universiteit of een PhD project  mede inhoud te geven. In het ESA ESTEC white paper van het topteam HTSM wordt de ambitie van  de ruimtevaartsector en  kennisinstellingen om de banden  met elkaar aan te halen verwoord. Door  het ‘achter de hekken vandaan komen’ van ESA ESTEC wordt verwacht dat de lijnen in figuur 5 van  ESTEC naar kennisinstellingen, bedrijfsleven en spin‐off in de toekomst belangrijker worden.      15

Figuur 5: (Besturing) Waardeketen Nederlandse Ruimtevaartsector  

 

 

*  Getallen genoemd in het figuur zijn gebaseerd op cijfers van de Satellite Industry Association ( www.sia.org).  Bij de institutionele investeringen zijn Europa en de VS meegerekend; van de investeringen van bijvoorbeeld  China bestaan geen betrouwbare schattingen. Het getal weergegeven is een ondergrens. Mondiaal is de totale  gegenereerde omzet een kleine 200 mrd €/jr. 

          16

Figuur 6: Locatie ESA ESTEC in Noordwijk 

 

© ESA, 2010.  

  De Nederlandse ruimtevaartindustrie bestaat voornamelijk uit midden‐ en kleinbedrijf. Het grootste  bedrijf  is  Dutch  Space,  een  belangrijke  partner  voor  andere  bedrijven  en  kennisinstellingen  in  de  regio. Zo werkt het samen met  TNO,  SRON  en KNMI aan het grootste instrumenten‐project ooit in  Nederland:  TROPOMI  (de  opvolger  van  eerdere  atmosfeer‐instrumenten.  Daarnaast  is  er  ook  een  samenwerking  met  Cosine  en  TNO  in  de  ontwikkeling  van  een  innovatieve  spectrometer  (SPEX)  en  werkt het met ISIS aan de ontwikkeling van kleine zonnepanelen. Verder schakelt het regelmatig ATG  in wanneer het specialisten wil inhuren (alle genoemde bedrijven zijn  terug te vinden in Bijlage 3).  Een groot deel van de Nederlandse ruimtevaartindustrie  is vertegenwoordigd in brancheorganisatie  SpaceNed,  dat  fungeert  als  een  platform  voor    kennisuitwisseling  en  communicatie  van  de  sector  naar  de  overheid.  Relaties  tussen  universiteiten  en  bedrijven  zijn  er,  zo  zijn  bedrijven  als  ISIS  en  Cosine spin‐offs van de TU Delft en Universiteit Leiden en doen deze universiteiten ook gezamenlijke  projecten  met  verschillende  bedrijven.  Toch  wordt  door  bedrijven  aangegeven  dat  zij  meer  mogelijkheden zien voor kennisvalorisatie. Zowel bedrijven als universiteiten zouden graag zien dat  samenwerking  tussen  industrie  en  kennisinstellingen  tot  zichtbare  perspectieven  van  studenten  op  een carrière in een ruimtevaartbedrijf in Nederland leidt.   Ruimtevaart is een internationale business en de netwerken en samenwerking van de bedrijven en  kennisinstellingen  zijn  dan  ook  internationaal  van  aard.  Feit  is  echter  dat  er  erg  veel  ruimtevaartactiviteit binnen de driehoek Noordwijk‐Leiden‐Delft zit. Bedrijven geven aan dat dit een  voordeel is, vanwege praktische redenen. Zo’n 80% van de mensen die met ruimtevaart bezig zijn in  Nederland is binnen een half uur bereikbaar. Mede door de regionale nabijheid wordt de sector door  veel  partijen  gezien  als  een  klein  clubje  waarin  mensen  elkaar  goed  kennen.  Volgens  veel  van  de  geïnterviewden zijn zij door hun locatie in de regio Noordwijk‐Leiden‐Delft ook meer betrokken in de  ruimtevaartnetwerken  dan  bijvoorbeeld  partijen  in  Marknesse.  Ruimtelijke  nabijheid  blijkt  niet  conditionerend, maar zeker faciliterend te zijn voor het ontstaan en onderhoud van netwerken.     Waar veel partijen het cluster zien als een klein clubje waar iedereen elkaar al kent, geven anderen  aan dat zij nog veel winst kunnen halen uit betere netwerken in de regio. Een voorbeeld is ATG dat  ingenieurs  en  specialisten  plaatst  bij  bedrijven.  Als  zij  iemand  zoeken  voor  een  functie,  wordt  de  vraag internationaal uitgezet. Maar zij geven aan nog niet geheel te weten wat voor talent er in de  regio  zit.  Meer  contact  met  bijvoorbeeld  de  TU  Delft  en  de  Universiteit  Leiden  is  iets  waar  zij  aan  denken voor de toekomst.  17

Om  tot  toepassingen  te  komen  is  voor  de  sector  ook  belangrijk  om  ‘vreemd  bloed’  te  betrekken,  mensen die openstaan voor samenwerking met andere werelden. Zo zijn er evenementen geweest  waarbij studenten van de TU Delft en de businessschool in Rotterdam werden uitgedaagd om Space  patenten te vermarkten.   Maar  terwijl  bij  upstream  netwerken  wel  eens  wordt  gesproken  over  een  ‘klein  clubje’,  is  downstream  qua  netwerken  vaak  nog  onontgonnen  terrein.  Verschillende  partijen  zien  nog  veel  winst  in  meer  contact  tussen  upstream  en  downstream.  Als  in  figuur  5  de  pijl  van  upstream  naar  downstream  belangrijker  wordt,  kan  het  commerciële  gedeelte  (de  exploitatielus)  van  ruimtevaart  verder groeien. Er bestaan al wel een aantal initiatieven voor het vermarkten van de upstream kennis  om  te  komen  tot  downstream  producten  en  tot  toepassingen.  Deze  worden  verder  besproken  in  paragraaf 3.3.  Een andere belangrijke factor zijn investeringen, want voor samenwerkingsverbanden is geld nodig.  Enkele MKB‐bedrijven geven aan dat zij in vergelijking met grotere bedrijven meer kosten kwijt zijn  aan ‘netwerkdagen’. Kleine bedrijven kost het relatief meer om  één werknemer een dag kwijt te zijn  dan grote bedrijven. Belangrijke locatiefactor voor de ruimtevaartsector is de nabijheid van Schiphol.  In de sector werken namelijk een groot aantal expats uit vele verschillende landen die de nabijheid  van een vliegveld erg belangrijk vinden. In de regio wordt een internationale oriëntatie herkend en  gewaardeerd:   

“Dit is een regio waarin men je niet vreemd aankijkt als je Engels spreekt in de supermarkt.”    3.3 Maatschappelijke meerwaarde  In  hoofdstuk  2  is  besproken  hoeveel  mensen  er  werkzaam  zijn  bij  ESTEC  en  in  de  ‘upstream’  ruimtevaartindustrie.  Ondanks  dat  het  om  een  relatief  kleine  industrie  gaat  (er  zijn  zo’n  1.000  mensen  werkzaam  in  de  upstream  industrie),  realiseert  de  ruimtevaartsector  verrassend  veel  toegevoegde waarde. Er is berekend dat elke euro contributie die Nederland aan ESA betaalt, 5 euro  oplevert.  Zie  ook  tabel  3  voor  enkele  cijfers  van  de  ruimtevaartsector.  Belangrijk  voor  deze  hoge  multiplicatiefactor  zijn  opdrachten  die  ESTEC  aan  de  Nederlandse  industrie  verleent  en  inkomsten  van hotel‐ en congresfaciliteiten die in Noordwijk gegenereerd worden dankzij ESTEC.  Het  belangrijkste  gedeelte  van  de  toegevoegde  waarde  die  ruimtevaart  oplevert,  zit  echter  in  de  ‘downstream’  toepassingen.  De  maatschappij  is  de  afgelopen  decennia  steeds  afhankelijker  geworden  van  toepassingen  uit  de  ruimtevaartsector.  Veel  economische  activiteiten  worden  gecreëerd of ondersteund door op satellieten gebaseerde services. Zo wordt mobiliteit van personen  en  goederen  ondersteund  door  netwerken  van  navigatie‐,  communicatie‐  en  informatiesystemen.  GPS  ontvangers  en  toegang  tot  snel  internet  hebben  impact  op  dagelijkse  sociale  en  economische  bezigheden.  Aardobservatie  vanuit  de  ruimte  is  erg  belangrijk  om  snel  en  accuraat  te  kunnen  reageren op onverwachtse veranderingen in de natuur.    Tabel 3: Enkele cijfers ruimtevaartsector     Werkgelegenheid ESA ESTEC  2.700 mensen  Werkgelegenheid ‘Upstream’ industrie  1.000 mensen  Werkgelegenheid ‘Downstream’   Enkele duizenden mensen  Aantal start‐ups 2005‐2012  Minimaal 55 (alleen Noordwijk)  Berekende multiplier ESA contributie  1 euro input = 5 euro output   Omzet ‘Upstream’    144 miljoen euro (niet geconsolideerd)     Ruimtevaarttoepassingen  zorgen  in  toenemende  mate  voor  essentiële  informatie  op  verschillende  sociaal‐economische  en  maatschappelijk  relevante  terreinen.  Producten  die  in  de  ruimte  functioneren,  moeten  aan  hoge  eisen  voldoen.  Zo  krijgt  het  materiaal  bijvoorbeeld  te  maken  met  enorme  trillingen  (tijdens  lancering),  eenmaal  in  een  baan  om  de  aarde  met  hevige  18

temperatuurschommelingen (van ‐100 naar +135 graden Celsius) en agressief ruimtestof. Materialen  ontwikkeld  voor  ruimtevaart  zijn  kwalitatief  hoogwaardig  en  erg  sterk,  wat  vervolgens  kennis  en  producten heeft opgeleverd die we nu dagelijks tegenkomen. Deze ‘technology transfer’ heeft sterk  geholpen bij het opbouwen van een aantal high tech industrieën.   Ruimtevaart  is  een  subthema  binnen  Topsector  High  Tech  Systemen  en  Materialen  (HTSM).   Toepassingen  uit  ruimtevaart  komen  ook  veel  andere  subthema’s  binnen  HTSM  ten  goede.  Naast  HTSM  vinden  ruimtevaarttoepassingen  ook  hun  weg  in  andere  Topsectoren  zoals  Water,  Agri  &  Food, Logistiek, Energie en Life Sciences & Health (zie Tabel 4 voor voorbeelden).     Tabel 4: Toepassingen van ruimtevaart in Nederlandse Topsectoren   Topsector   Toepassingen / relevantie ruimtevaart in betrokken Topsector  HTSM  Productie halfgeleiders (optomechanica); Gebruik apparatuur in  automotive en luchtvaart sector.   Agri & Food + Water  Het  Nederlandse  Nationale  Satelliet  Dataportaal  verstrekt  drie  jaar  lang  (2012‐2014)  satellietbeelden  en  data  die  geschikt  zijn  voor het ontwikkelen en  gebruiken van allerlei toepassingen in  landbouw en waterbeheer.  Agri & Food  Precision  Farming,  vocht‐monitoring  open‐teeltgebieden,  voedselzekerheid,  ‘yield  mapping  &  prediction’,  oogstverzekeringen.  Water  Droogte‐  en  overstromingsvoorspelling,  waterbeheer  stroomgebieden, maritieme diensten voor efficiënter en veiliger  varen  (zee‐  en  windstromen,  ijsbedekking,  ijsbergen),  dijkbewaking,  monitoren  van  olievervuiling  en  waterkwaliteit,  planologie (deltaplannen, milieu‐effect‐rapportages).  Logistiek   Navigatie,  ‘tracking  &  tracing’,  transportbewaking  wereldwijd,  Automatic  Identification  System  voor  schepen,  Air  Traffic  Management.  Energie  (Objectieve) bewaking klimaatverandering, ondersteuning on‐  en offshore winnings‐ activiteiten, inklinken land t.g.v. olie‐ en  gaswinning, conditiebewaking ‘deep‐sea‐mining’, bewaking  lange pijpleidingen, opbrengstvoorspelling van windenergie.   Life Sciences & Health   Meetapparatuur ademhaling en bloeddruk; Gebruik apparatuur  van  bemande  ruimtevaart  (lichamelijke  gezondheid,  closed  cycle  afvalverwerking  etc.);    Gebruik  van  speciale  ruimte‐ omstandigheden (micro‐zwaartekracht, stralingsbelasting etc.).      Er  wordt  nog  veel  groei  verwacht  in  toepassingen  uit  de  ruimtevaart.  Het  is  namelijk  zo  dat  veel  uitvindingen  uit  de  upstream  industrie,  met  grote  mogelijkheden,  nog  onbekend  zijn  buiten  de  ruimtevaartsector.  Ontwikkelde  producten  of  gegevens  wachten  op  bedrijven  die  slimme  toepassingen kunnen bedenken. Producten, die eenmalig in productie zijn genomen voor upstream  activiteiten,  maar  daarna  niet  meer  zijn  gebruikt,  kunnen  wellicht  op  andere  plaatsen  zeer  nuttig  worden gebruikt.   Er  bestaan  verschillende  initiatieven  om  een  brug  te  slaan  tussen  producten  uit  de  ruimtevaart  en  toepassingen.  Zo  is  er  ESA’s  Technology  Transfer  Programme  Office  (TTPO)  dat    bemiddelt  in  het  overbrengen van technologie uit de ruimtevaart naar andere sectoren. Andere initiatieven gericht op  deze technologie overdracht zijn bijvoorbeeld Space Match (door TNO , in opdracht van Netherlands  Space Office), het Small Business Innovation Research Programme (van TNO, gericht op overdracht  technologie  niet  alleen  uit  ruimtevaart)  en  ESA  BIC’s  Woensdagmorgensessies  (netwerkbijeenkomsten met cross‐over ruimtevaart en andere sectoren als thema).  19

4. Mogelijke rol Holland Space Cluster    In hoofdstuk 3 is een overzicht gegeven van de netwerken die bestaan in de ruimtevaartsector en de  wijze waarop de sector voor maatschappelijke meerwaarde zorgt. In dit hoofdstuk wordt besproken  wat op basis van de bevindingen uit hoofdstuk 3 de belangrijkste conclusies en aandachtspunten zijn.  Vervolgens  is  de  vraag  wat  de  rol  voor  het  Holland  Space  Cluster  is  bij  het  aanpakken  van  deze  aandachtspunten.  

  De  netwerken  in  de  sector  zijn  redelijk  ontwikkeld  in  de  regio  Noordwijk‐Leiden‐Delft.  Enkele  geïnterviewden beweren dat het een ‘klein clubje’ is waarin iedereen elkaar al kent. Maar het gaat  om  een  internationale  business  waarin  niet  elke  partij  even  goed  weet  wat  er  regionaal  speelt,  en  niet elke regionale partij even goed weet wat er internationaal speelt. Informele contacten zijn sterk  aanwezig,  maar  op  bepaalde  inhoudelijke  thema’s  is  er  nog  veel  te  winnen  in  meer    structurele  kennisuitwisseling. Voorbeelden van zulke thema’s zijn vraagstukken met betrekking tot het opleiden  en tevreden houden van werknemers en vraagstukken met betrekking tot het vinden en delen van  faciliteiten  in  de  regio.  Het  contact  van  ESTEC  met  de  regio  is  in  de  afgelopen  tien  jaar  sterk  verbeterd. Toch geven een aantal partijen aan dat deze contacten meer structureel kunnen worden,  een mening die ook gedeeld wordt in het ESTEC White Paper (p.15):    “The  building  blocks  that  form  the  foundation  for  strengthening  these  ties  have  already  been  established. Collaboration is already strong in some areas. The often ad hoc informal contacts can be  turned into a structured dialogue to foster cooperation.”     ESA  als  opdrachtgever  is  cruciaal  voor  een  stevige  basis.  Daarnaast  kan,  via  de  technologieontwikkelingsprogramma’s  van  ESA,  de    concurrentiepositie  zowel  binnen  als  buiten  de  ruimtevaartsector  worden  verbeterd.  Een  betere  balans  door  meer  commerciële  opdrachtgevers  (buiten  de  ESA‐omgeving)  is  ook  van  belang.  Afhankelijkheid  van  ESA  betekent  ook  afhankelijkheid  van overheidsbijdragen aan ESA. Het merendeel van de bedrijven in de ruimtevaartindustrie is MKB.  In vergelijking met grotere bedrijven kost het de kleinere bedrijven relatief meer tijd en geld om te  investeren in netwerken en kennisoverdracht. Het op een goede manier betrekken van het MKB uit  de  industrie  is  een  uitdaging  voor  het  Holland  Space  Cluster.  De  grootste  uitdaging  voor  de  ruimtevaartsector  ligt  echter  in  het  verbeteren  van  het  contact    tussen  upstream  en  downstream  partijen  en  het  vermarkten  van  de  ruimtevaartproducten  voor  andere  sectoren.  De  branche  overschrijdende  sector  instrumentatie,  dat  sterk  is  vertegenwoordigd  in  Leiden  en  Delft  en  nauwe  banden heeft met zowel de ruimtevaart als de Life Science sector, kan hierin een  rol spelen. Er zijn al  enkele  initiatieven  die  zich  hier  op  richten  zoals  het  Technology  Transfer  Program  Office  en  Space  Match. Verschillende geïnterviewden  merken op dat er goed moet worden  gekeken  naar wat er al  gedaan wordt en waar de meerwaarde van het Holland Space Cluster ligt op dit terrein. Daarbij komt  de behoefte voor een strakke coördinatie tussen al bestaande initiatieven in de sector duidelijk naar  boven:      “Het heeft geen zin om een tweede Space Match te  laten  doen  door  een  andere  organisatie.  De  krachten  kunnen  beter  gebundeld  worden.  Zo  kan  van wat er al bestaat de functie verzwaard worden.  Voorkom  versplintering.  Zorg  voor  een  strakke  coördinatie, zodat iedereen weet waar hij moet zijn  met  bepaalde  vragen.  Zorg  dus  voor  een  aanspreekpunt  dat  gekoppeld  is  aan  alle  verschillende initiatieven in ruimtevaart. “  20

     Via Space  Match wordt door TNO als kennisintermediair opgetreden  tussen  ruimtevaart  en andere  sectoren.  Geïnterviewden  geven  aan  dat  er  voor  het  Holland  Space  Cluster  geen  directe  rol  ligt  in  deze functie van kennisintermediair, maar wederom wel een coördinerende rol:    “Moet  het  Holland  Space  Cluster  zich  richten  op  het  vergroten  van  toepassingen  uit  de  sector?  Een  volmondig nee en een volmondig ja. Nee, omdat anderen hier al mee bezig zijn die dit beter kunnen.  Maar ja, omdat het Space Cluster de mensen bij elkaar kan brengen die er al mee bezig zijn. Er ligt  een rol in het leggen van verbindingen tussen deze mensen.”    

Er zijn vele verschillende toepassingen die ervoor zorgen dat ruimtevaart een grote relevantie voor  de  maatschappij  heeft.  De  sector  heeft  ook  voor  andere  (top)sectoren  veel  toegevoegde  waarde.  Toch is er geen expliciete plek voor ruimtevaart in het beleid van Rijksoverheid en de Economische  Agenda  Zuidvleugel.  Hierdoor  bestaat  onder  het  merendeel  van  de  geïnterviewden  het  gevoel  dat  ruimtevaart als sector zichzelf beter moet profileren:   

“Ruimtevaart  moet  op  de  kaart  gezet  worden,  men  moet  laten  zien  dat  het  belangrijk  is.  De  wetenschappelijke wereld schiet hierin tekort. Het Holland Space Cluster is hier een goede partij voor,  omdat  het  ondersteund  wordt  door  zowel  industrie,  overheid  als  kennisinstellingen.  Hierdoor  heeft  het meer massa.”    

Een  brug  naar  pers  en  politiek  (en  via  hen  naar  het  “algemeen  publiek”)  is  essentieel  voor  ruimtevaart.  Dit  blijkt  ook  uit  de  duidelijk  rol  die  politiek  en  pers  hebben  gespeeld  rond  de  Rijksplannen voor de bezuinigingen op de contributie aan ESA. Deze hebben er toe geleid dat voor de  korte  termijn,  via  een  verdubbeling  van  het  beschikbare  budget  tot  136  miljoen  euro,  de  Nederlandse inschrijving in ESA op niveau is gebleven.   Maar de lange termijn korting op de Nederlandse ESA‐contributie is nog niet hersteld. Het aantonen  van  de  maatschappelijke  meerwaarde  van  de  sector  blijft  dus  van  eminent  belang.  Ruimtevaart  is  onderdeel  van  topsector  HTSM;  maar  het  uitgangspunt  is  dat  de  contributie  aan  ESA  onafhankelijk  van de topsector blijft bestaan (dit is ook bevestigd door de topsector HTSM zelf).    Behalve  het  profileren  van  de  sector  zelf  gaat  het  ook  om  het  profileren  van  de  regio  Noordwijk‐ Leiden‐Delft  als  dè  ruimtevaartregio,  zowel  nationaal  als  internationaal.  Uit  paragraaf  3.2  is  op  te  maken  dat  veel  partijen  het  als  een  groot  gemak  zien  dat  er  zoveel  ruimtevaart(gerelateerde)  activiteit  in  de  regio  zit.  En  dit  mag  volgens  hen  ook  best  verteld  worden  aan  de  buitenwereld.  Zo  zien  verschillende  partijen  het  als  een  gemiste  kans  dat  SRON  (expertise  instituut  voor  astrofysica  gevestigd te Utrecht) voor een nieuwe locatie koos op het Science Park in Amsterdam in plaats van in  de regio Noordwijk‐Leiden‐Delft. Als bedrijven het vijfjarige incubator programma (ESA BIC) eenmaal  doorlopen  hebben  moet  er  zoveel  mogelijk  worden  gedaan  om  deze  ondernemingen  te  behouden  voor de regio.  Naast aantrekken is ook het binden van bedrijvigheid van groot belang.   Het  gaat  niet  alleen  om  het  stimuleren  van  Nederlandse  bedrijvigheid.  Ruimtevaart  is  een  internationale business, dus er moet ook internationaal gedacht worden. Daarbij is het belangrijk dat  de  regio  aantrekkelijk  wordt  voor  hoogopgeleide  buitenlandse  kenniswerkers.  Een  goed  voorbeeld  hierbij is Eindhoven dat zich nadrukkelijk manifesteert als ‘Brainport’ van Nederland. Volgens velen is  het gebied Noordwijk‐Leiden‐Delft als hightech regio erg gunstig gelegen in het land, in het midden  van de Randstad met veel voorzieningen dichtbij, zoals luchthaven Schiphol en internationale scholen  in Voorschoten en Wassenaar. Wat de regio echter mist is een grote naam zoals Eindhoven die heeft  met Philips of ASML.  Ander  aandachtspunt  is  de  toekomst  van  het  incubator  programma  (zie  paragraaf  2.2).  De  financiering  van  dit  programma  loopt  tot  en  met  2014.    Het  is  van  groot  belang  voor  het  Holland  Space Cluster dat er geen zwart gat valt na 2014. Aandacht vanuit Nederlands ruimtevaartbeleid, dan  wel vanuit de mogelijkheid tot grotere Europese samenhang, zijn suggesties.    

21

Waar de geïnterviewden het over eens zijn is dat er iets gedaan moet worden aan de profilering van   de  ruimtevaartsector  in  het  algemeen  en  van  Noordwijk‐Leiden‐Delft  als  ruimtevaartregio  in  het  bijzonder.  Het  aantonen  van  de  maatschappelijke  meerwaarde  van  de  sector  is  nodig  om    andere  sectoren te doen inzien wat er mogelijk is met ruimtevaarttechniek en om een meer prominente plek  voor ruimtevaart in beleidsplannen te krijgen. Het profileren van de regio Noordwijk‐Leiden‐Delft is  belangrijk  voor  het  aantrekken  en  het  binden  van  binnen‐  en  buitenlandse  bedrijvigheid  en  kenniswerkers.   De meningen zijn verdeeld over het stimuleren van netwerken en samenwerking. Volgens sommigen  is ruimtevaart in de regio een klein clubje waarin iedereen elkaar al kent. Anderen beweren dat er  wel degelijk veel te winnen is in beter (structureel) contact op inhoudelijke thema’s. Bekend is dat er  al  initiatieven  lopen  om  de  netwerken  (binnen  en  tussen  upstream  en  downstream)  te  versterken.  Verschillende  partijen  geven  te  kennen  dat  een  strakke  coördinatie  over  alle  lopende  initiatieven  gewenst is.  

                                                                            22

5. Missie, Uitvoering en Organisatie    Profilering en het versterken van de netwerkvorming en samenwerking zijn de twee uitdagingen voor  het  Holland  Space  Cluster.  In  paragraaf  5.1  wordt  de  missie  voor  deze  twee  taken  beschreven.  In  paragraaf 5.2 uitvoering en organisatie wordt ingegaan op hoe de partijen binnen het Holland Space  Cluster de missie kunnen verwezenlijken.    

5.1 Missie Holland Space Cluster   

Profilering  De missie wat betreft profilering kan als volgt worden omschreven:    

Het cluster als geheel duidelijk profileren, zowel op nationaal als internationaal  schaalniveau. Daarbij wordt de maatschappelijke relevantie van de activiteiten  in het cluster goed onder de aandacht gebracht.    Er ligt een duidelijk rol voor het Holland Space Cluster in de profilering van de sector en de regio. De  maatschappelijke  relevantie  van  ruimtevaart  moet  beter  onder  de  aandacht  worden  gebracht.  De  externe profilering is zowel internationaal als binnen Nederland van belang. Internationaal is dit van  belang  om  buitenlandse  bedrijvigheid  en  kenniswerkers  aan  te  trekken,  daarbij  rekening  houdend  met de beperkingen van geo‐return. Binnen Nederland om de ruimtevaartbedrijvigheid (nog) meer in  deze regio te concentreren en de steun van overheden (vooral het Rijk) voor de ruimtevaartsector te  versterken.  Initiatieven  die  in  het  kader  van  de  dreigende  bezuinigingen  zijn  opgezet  zoals  SpacePoort, de notitie De Nederlandse Ruimtevaart, de aparte Space bijlage in de ‘Metro’ en opinie  artikelen van bijvoorbeeld FME, VNO‐NCW, Bart Reijnen (SpaceNed) en André Kuipers hebben sterk  bijgedragen  om  het  maatschappelijk  belang  van  de  ruimtevaart  te  tonen.  Wat  ontbreekt  in  de  profilering  is  een  gezamenlijke  aanpak  en  structuur  van  ESA  ESTEC,  overheden,  bedrijfsleven  en  kennisinstellingen om het maatschappelijk belang  van de ruimtevaart aan te tonen. Naast de inzet  van  partijen  binnen  het  Holland  Space  Cluster  om  te  werken  aan  profilering  is  er  ook  een  centrale  werkorganisatie  nodig  die  de  profilering  versterkt  en  op  elkaar  afstemt.  Deze  werkorganisatie  kan  ook  fungeren  als  aanspreekpunt  van  het  NSO  om  aandachtspunt  5  uit  het  ESTEC  White  Paper,  het  verbeteren  van  de  zichtbaarheid  van  de  ruimtevaartsector  (zie  kader  2  ESTEC  white  Paper),  tot  uitvoering te brengen. De meerwaarde van het Holland Space Cluster ten opzichte van het NSO ligt  ook in het feit  dat het Holland Space Cluster een vrijere rol op zich kan nemen in het kader van lobby  activiteiten  richting  het  Rijk.  In  tegenstelling  tot  NSO  is  het  Holland  Space  Cluster  namelijk  geen  onderdeel van het Rijk.  Een vaste ambassadeur voor de ruimtevaartsector die sterke contacten heeft  met  politiek  en  pers  kan  helpen  in  de  profilering.  Door  het  gebruik  van  het  merk  ‘Holland  Space  Cluster’  bij  activiteiten  van  partijen  binnen  het  Holland  Space  Cluster  wordt  de  profilering  van  de  sector  in  deze  regio  versterkt.  Het  is  de  uitdaging  voor  het  Holland  Space  Cluster  om  het  maatschappelijk  belang  van  de  ruimtevaart  naar  voren  te  blijven  brengen,  ook  wanneer  besluitvorming  en  lobby  voor  budgetten  voor  de  ruimtevaart  niet  direct  aan  de  orde  zijn.  De  profilering buiten Nederland is van belang in verband met het internationale schaalniveau waarop de  ruimtevaartsector  opereert.  De  regio  Noordwijk‐Leiden‐Delft  moet  bekend  staan  als  een  Europese  topregio  voor  ruimtevaartbedrijvigheid  vergelijkbaar  met  Europese  Space  Clusters  in  de  omgeving  van  Toulouse,  Turijn  en  München.  Het  aansluiten  bij  het  Europese  netwerk  van  Space  regio’s  via  NEREUS of Ariane Cities kan hieraan bijdragen.     In paragraaf 5.2, onder de kop “activiteitenscenario’s”, worden de activiteiten die voor de profilering  moeten worden ondernomen verder uitgewerkt.      

23

Samenwerking en netwerkvorming  De missie wat betreft samenwerking en netwerkvorming kan als volgt worden omschreven:    

Bedrijven, ESA ESTEC, kennis‐ en onderzoeksinstellingen en overheidsinstanties  stimuleren, activeren, faciliteren en verbinden.    Uit de interviews kwam naar voren dat het binnen de ruimtevaartsector ontbreekt aan coördinatie  en  afstemming.  De  ruimtevaartsector  kent  een  redelijk  niveau  van  activiteiten  die  inspelen  op  het  versterken van de netwerkvorming. Space Match van TNO en de Woensdagmorgen sessies van ESA  BIC  zijn  daar  voorbeelden  van.  Samenwerking  tussen  partijen  vindt  vooral  plaats  rond  specifieke  projecten.  Delfi‐C3 (samenwerking van o.a. de TU Delft, TNO en Dutch Space) en het Miri‐instrument  (samenwerking van o.a. Astron, TNO en NOVA) zijn hier voorbeelden van. Wanneer deze projecten  ten  einde  lopen  valt  ook  vaak  de  samenwerking  tussen  partijen  weg.  Voor  het  versterken  van  de  samenwerking  en  netwerkvorming  is  een  structureel  kader  nodig  waarbinnen  partijen  elkaar  gemakkelijk kunnen vinden. Bij het verbinden van partijen moet niet enkel gekeken worden naar de  ‘usual suspects’ binnen de sector maar ook naar ‘cross over’ sectoren. De samenwerking met lokale  en  regionale  overheden  is  zwak.  De  ontwikkeling  van  het  Space  Business  Park  in  Noordwijk  en  de  samenwerking om de ruimtevaartbudgetten van het Rijk te behouden hebben hierin wel verbetering  gebracht. Er ontbreekt echter nog een structureel kader waarin lokale en regionale overheden met  de  ruimtevaartsector  in  contact  komen.  Een  centrale  ‘werkorganisatie’  Holland  Space  Cluster  kan  informatie  verschaffen  aan  bedrijven,  kennisinstellingen,  expats,  beleidsmakers  etc.  over  de   netwerken‐ en samenwerkingsinitiatieven die er zijn, en kan inzicht geven in de ruimtevaartpartijen  met  hun  activiteiten  en  contactpersonen.  De  ‘werkorganisatie’  kan  optreden    als  adviseur  om  de  verschillende  netwerkinitiatieven  beter  op  elkaar  aan  te  laten  sluiten.  Door  de  oprichting  van  een  ‘werkorgansatie’ ontstaat er meer overzicht en coördinatie in de netwerkvorming en samenwerking.  Hierdoor  wordt  het  ook  inzichtelijk  of  er  nog  activiteiten  ontbreken  of  samenwerkingskansen  niet  benut worden. De ‘werkorgansatie’ Holland Space Cluster kan partijen ondersteunen om gebruik te  maken  van  innovatieregelingen  binnen  de  topsector  High  Tech  Systems  and  Materials  (HTSM)  en  binnen het Economische Fonds voor Regionale Ontwikkeling (EFRO).    

5.2 Uitvoering en organisatie    Werkorganisatie  De doelstelling van de werkorganisatie kan als volgt worden omschreven:    

Het realiseren van een “Start Lean en Mean / zwaan kleef aan” organisatie die  bedrijven, kennisinstellingen en overheid weet te vinden en te binden.     Profilering en het versterken van netwerken en samenwerking zijn de twee belangrijkste uitdagingen  voor de sector en de regio. Voor beide uitdagingen is naast individuele inzet van partijen binnen het  Holland  Space  Cluster  ook  behoefte  aan  een  gezamenlijke  werkorganisatie  die  de  uitvoering  van  missies  coördineert  en  of  uitvoert.    Met  betrekking  tot  profilering  en  samenwerking  en  netwerkvorming  worden  door  partijen  (die  ook  grotendeels  vertegenwoordigd  zijn  in  het  Holland  Space  Cluster)  al  veel  activiteiten  ondernomen.    Deze  activiteiten  vinden  vaak  ad  hoc  plaats  in  tijdelijke coalities met betrekking tot een project of zijn bestemd voor slechts een gedeelte van het  cluster,  bijvoorbeeld  alleen  het  bedrijfsleven.  Wat  ontbreekt  in  de  regio  Noordwijk‐Leiden‐Delft  is  een  centraal  punt  en  structuur  waarin  ESA  ESTEC,  kennisinstellingen,  overheden  en  bedrijfsleven  elkaar ontmoeten, en afstemming en samenwerking tot stand kan komen. De doelstellingen van het  Holland  Space  Cluster  sluiten  aan  bij  de  aanbevelingen  uit  het  ESTEC  ‘white  paper’.  De  coördinatie  van  de  uitvoering  van  het  ESTEC  white  Paper  ligt  bij  NSO.  Hiervoor  is  in  2013‐2015  8  miljoen  euro  24

voor beschikbaar. De werkorganisatie  Holland Space Cluster moet de organisatiekracht hebben om  de partijen uit het Holland Space Cluster te binden aan de uitvoering van het ESTEC ‘white paper’ en  gezamenlijk  met  het  NSO  te  werken  aan  het  verbeteren  van  de  zichtbaarheid  van  de  ruimtevaartsector  regionaal,  landelijk  en  in  Europa.  Het  opzetten  van  een  ‘werkorganisatie’  is  het  middel om deze stap te zetten.      Het initiatief voor het oprichten van het Holland Space Cluster lag in de voorbereiding vooral bij de  overheid  (Holland  Rijnland)  met  daarbij  veel  steun  vanuit  de  leden  van    de  trekkersgroep.  In  de  volgende  stap  zal  er  een  professionaliseringsslag  moeten  worden  gemaakt.  Hierbij  heeft  het  de  voorkeur om de projectleiding die nu in handen ligt van Holland Rijnland  over  te dragen  aan een  nader  te  definiëren  en  te  creëren  partij  (bijvoorbeeld  een  Stichting),  waarbij  de  trekkersgroep  (of  beter:  een  vervolg  hier  op)  opdrachtgever  is  en  een  ondersteunende/adviserende  rol  heeft.  Deze  centrale  organisatie  wordt  het  eerste  aanspreekpunt  van  het  Holland  Space  Cluster  en  moet  voldoende  organiserend  vermogen  hebben  om  de  gezamenlijke  ambities  op  het  gebied  van  Profilering  en  Samenwerking  en  netwerkvorming  met  de  clusterpartijen  tot  uitvoering  te  brengen.   De totstandkoming van de ‘werkorganisatie’ is faciliterend aan het Holland Space Cluster. Het succes  van  het  Holland  Space  Cluster  blijft  afhankelijk  van  de  wil  en  inzet  van  partijen  om  de  kansen  van  netwerkvorming, kennisdeling en samenwerking te pakken.  Eigen inzet van partijen door  ‘in kind’  bijdragen aan het het Holland Space Cluster en ‘cash’ bijdragen voor de werkorganisatie zijn beiden  belangrijk om het Holland Space Cluster tot een succes te maken.      

Activiteitenscenario’s   Bovenstaande  taken  kunnen  op  verschillende  activiteitenniveaus  worden  opgepakt.  De  mate  van  intensiteit waarop de taken worden opgepakt hangt samen met het ambitieniveau van verschillende  partijen en de middelen die hiervoor worden ingezet.     Niveau 1:  Dit scenario richt zich op de activiteiten waarop met weinig inzet veel winst te behalen is.  Werkzaamheden  met  betrekking  tot  de  lobby  voor  ruimtevaartbudgetten,  en  informatiedeling  van  activiteiten die nu al plaats vinden zijn daar voorbeelden van.    Niveau  2:  In  het  tweede  scenario  gaat  het  cluster  intenser  aan  de  slag  met  profilering,  door  bijvoorbeeld ook een ambassadeur in te zetten en buitenlandse bedrijven en kenniswerkers meer te  faciliteren.  Daarnaast  doet  het  Cluster  ook  meer  aan  samenwerking  en  netwerkvorming,  onder  andere door  te participeren in  bijeenkomsten en symposia. Alle activiteiten  die bij  niveau 1 horen,  worden ook in het scenario van niveau 2 uitgevoerd.       Niveau  3:  In  dit  scenario  worden  alle  middelen  aangegrepen  om  de  sector  te  stimuleren  en  het  Holland Space Cluster op de kaart te zetten. Contact met de media is intenser, er wordt meer actief  op acquisitie van buitenlandse bedrijven ingezet en er worden door het cluster ook (matchmaking)  events  georganiseerd.  Alle  activiteiten  in  Tabel  5,  inclusief  degenen  die  bij  niveau  1  en  niveau  2  horen, horen bij dit derde scenario.      Onderstaande  activiteiten  in  tabel  5  worden  niet  enkel  door  de  ‘werkorganisatie’  uitgevoerd.  De  werkorganisatie is wel verantwoordelijk voor de coördinatie op deze activiteiten.   

25

Tabel 5: Activiteitentabel  Holland Space Cluster     Activiteit  Profilering  Aantonen maatschappelijke  meerwaarde ruimtevaart  

Aantrekken bedrijvigheid en  kenniswerkers  

Samenwerking en  netwerkvorming 

Informatieverschaffing 

Afstemming 

Toelichting  Niveau 1: Website, Actieve lobby  politiek, Space Poort.  Niveau 2: Niveau 1 + Inzetten  ambassadeur, Jaarlijkse update  position paper de Nederlandse  ruimtevaart, Twitteraccount,   opinie artikelen geplaatst krijgen,  profilering projecten samen met  het NSO uitvoeren in het kader  van het ESTEC white paper.   Niveau 3: Niveau 1 + Niveau 2 +  public publishing (bijv. Metro  actie).  Niveau 1: Website.  Niveau 2: Niveau 1 + faciliteren  geïnteresseerde buitenlandse  bedrijvigheid ism WFIA of ROM 1  (soft landing program),  Samenwerken met Expat Centers  Leiden en Delft, Samenwerking  met Joint Consultative  Committee, Participeren in Ariane  Cities en Nereus.   Niveau 3: Niveau 1 + Niveau 2 +  Actieve buitenlandse acquisitie  plegen i.s.m. WFIA of ROM,  Reclamecampagnes ‘merk’  Holland Space Cluster.  Niveau 1: Website met overzicht  en agenda events in sector,  Contactenlijst met  activiteitbeschrijvingen,   Nieuwsbrief, Nieuwsberichten,  bedrijven, kennisinstellingen en  overheden, Twitteraccount.   Beschreven activiteiten in niveau 1  zitten ook in niveau 2 en 3.   Niveau 1: Website met overzicht  en agenda events in sector.  Niveau 2: Niveau 1 + Centraal  aanspreekpunt, Participeren in  events.  Beschreven activiteiten in niveau 1  en 2 zitten ook in niveau 3.  

1

De WestHolland Foreign Investment Agency (WFIA) houdt zich bezig met marketing & acquisitie in Zuid‐Holland. Dit  worden ook taken van de ROM (zie p. 11). Hierdoor zal de WFIA waarschijnlijk in de ROM opgaan (Boer & Croon, 2012).

26

Aansluiting bij innovatieregelingen  voor samenwerking 

Eigen ‘netwerk’ events organiseren 

Niveau 1: /   _______________________  Niveau 2: Partijen ondersteunen  om gebruik te maken van kansen  binnen de topsector HTSM en  EFRO,  Zelf gebruik maken van  EFRO regelingen.  _____________________  Niveau 3: Niveau 2+  Penvoerderschap  subsidieaanvragen binnen de  topsector HTSM.  Niveau 2: 1 of 2 ‘borrel’events per  jaar.    Niveau 3: Matchmaking events 

  5.3 Financiën  Op basis van de activiteiten die zijn geschetst in de verschillende scenario’s, kan een raming van de  kosten voor het Holland Space Cluster worden gegeven. Om de kans van slagen te vergroten is het  belangrijk  dat  door  de  verschillende  partijen  van  het  Holland  Space  Cluster  een  tweejarig  commitment  wordt  aangegaan,  waardoor  het  Holland  Space  Cluster  te  tijd  krijgt  om  te  ‘rijpen’.  Partijen kunnen op twee manieren commitment aangaan. Enerzijds door in ‘cash’ bij te dragen aan  de  ‘werkorganisatie’  Holland  Space  Cluster,  anderzijds  door  ‘in  kind’  kennis  of  activiteiten  in  te  brengen. Bij in kind gaat de voorkeur uit naar ‘nieuwe’ activiteiten die het Holland Space Cluster in  het geheel versterken. De in kind inzet van partijen voor het algemeen belang voor het Holland Space  Cluster,  zorgt  ervoor  dat  het  cluster  meer  is  dan  op  basis  van  de  eigen  organisatie  verwacht  mag  worden. De Woensdagmorgen sessies door ESA BIC en de Spacepoort bijeenkomst van SpaceNed zijn  hier  voorbeelden van.     Bij ‘niveau 1’ moet gedacht worden aan  80.000 tot 160.000 euro per jaar waarvan de helft ‘in kind’.  Bij  ‘niveau  2’  aan  zo’n  160.000  tot  300.000  euro  per  jaar  waarvan  de  helft  ‘in  kind’.  Bij  ‘niveau  3’  moet gedacht worden aan meer dan 300.000 euro per jaar, waarbij wederom de helft ‘in kind’.  Het  bedrijfsleven en de kennisinstellingen kunnen ‘in kind’ bijdragen aan het cluster door eigen kennis en  expertise in te brengen. Bij overheden zijn de mogelijkheden  voor  ‘in kind’  bijdragen geringer en is  een ‘cash’ bijdrage belangrijker.   De verwachting is dat dat de verhouding cash / in kind voor de overheid zo’n 70 % / 30 % bedragen,  terwijl deze voor universiteiten en bedrijfsleven zo’n 30% / 70% zal bedragen.     De  geschetste  bedragen  kunnen  op  een  later  moment,  na  de  oprichting  van  het  Cluster,  mogelijk  worden  uitgebreid  met  activiteiten  gefinancierd  uit  innovatieregelingen  zoals  het  Europees  Fonds  voor Regionale Ontwikkeling (EFRO). Er is bewust gekozen om deze kansen niet op te nemen in de  scenario’s  omdat  deze  regelingen  gebonden  zijn  aan  een  aantal  jaar  en  het  wegvallen  van  deze  mogelijkheden niet mag leiden tot het ‘eind’ van het Holland Space Cluster.     5.4 Governance   Uit  de  interviews  met  stakeholders  is  gebleken  dat  er  behoefte  is  aan  een  vast  kader  waarbinnen  samenwerking in de ruimtevaartsector plaatsvindt. Met het Holland Space Cluster wordt getracht dit  vaste kader voor de sector te bieden. Zo moet worden voorkomen dat opgebouwde samenwerking,  die na losse projecten van partijen ontstaat, in elkaar valt wanneer een project voorbij is. Het kader  kan  worden  vormgegeven  door  een  Stichtingsbestuur  en  Werkorganisatie.  Het  Stichtingsbestuur  bestaat  uit  de  aandeelhouders,  een  selecte  groep  van  stakeholders,  die  aansturing  geven  op  de  27

werkorganisatie  (zie  paragraaf  5.1).  In  de  werkorganisatie  is  een  onderscheid  te  maken  tussen  een  vast en een flexibel gedeelte. Het vaste gedeelte bestaat uit FTE’s van de ‘werkorganisatie’  Holland  Space Cluster. Het flexibele gedeelte bestaat voornamelijk uit projectgeld.  Uit  het  traject  tot  de  oprichting  van  het  Holland  Space  Cluster  is  gebleken  dat  de  Triple  Helix  structuur, de samenwerking tussen bedrijfsleven, kennisinstellingen en overheden, erg belangrijk is.  Daarom zijn de stakeholders uit bedrijfsleven, overheid en kennisinstellingen vertegenwoordigd in de  ‘Advisory Board’ van het Cluster. Deze ‘Advisory Board’ geeft de opdracht aan het Stichtingsbestuur  van het Cluster. Via de Advisory Board krijgt het Holland Space Cluster input vanuit de verschillende  partijen  in  de  Triple  Helix.  De  stakeholders  in  de  Advisory  Board  kunnen  zorgen  voor  een  breed  draagvlak voor de sector, door als ambassadeurs voor het Holland Space Cluster op te treden.   In  figuur  10  is  het  governance  model  met  Stichtingsbestuur,  Advisory  Board  en  Werkorganisatie  weergegeven.     Figuur 10: Governance Model Holland Space Cluster  

 

 

     

28

Literatuur    Beleidsbrief ruimtevaart dd. 26 juni (2012).  Zie: www.rijksoverheid.nl/documenten‐en‐ publicaties/kamerstukken/2012/06/26/beleidsbrief‐ruimtevaart.html    Boer & Croon (2012). Naar een integrale versterking van de innovatiekracht in de Zuidvleugel.  Business Plan ROM Zuidvleugel.     Brown, S. (2007). Wat maakt projectmatige samenwerking tussen universiteiten en de  ruimtevaartindustrie succesvol? Universiteit Leiden.     Economische Agenda Zuidvleugel 2012‐2015 (2011). Uitvoeringsprogramma.     High Tech Systems and Materials Top Team (2012). ESTEC White Paper. Spinning in and spinning off:  ways to strengthen the ties between ESTEC and the Dutch knowledge infrastructure.     High Tech Systems and Materials Top Team (2011). Top sector HTSM. Roadmap Space 2012‐2020.     Kamerbrief Ruimtevaartbeleid / ESA minstersconferentie te Napels dd. 20 november en 21  november (2012). http://www.rijksoverheid.nl/documenten‐en‐ publicaties/kamerstukken/2012/11/14/kamerbrief‐ruimtevaartbeleid‐esa‐ministersconferentie‐te‐ napels‐d‐d‐20‐en‐21‐november‐2012.html    Kamer van Koophandel Den Haag (2011). Tempo in de Topregio. Economische Agenda 2020.    OECD (2011). The Space Economy At A Glance. OECD, Directorate for Science, Technology and  Industry.     Oxford Economics (2009). The Case for Space: The Impact of Space Derived Services and Data.     Position Paper Ruimtevaart (2012). De Nederlandse ruimtevaart: een notitie over kansen en  bedreigingen van het Nederlandse ruimtevaartcluster.     Provincie Zuid‐Holland (2012). Kansen zien, kansen grijpen. Beleidsvisie en uitvoeringsstrategie  regionale economie en energie 2012‐2015.     Satellite Industry Association (2012). Zie: www.sia.org. Geraadpleegd voor cijfers  ruimtevaartindustrie.                             29

Bijlage 1: Overzicht leden trekkersgroep    

De trekkersgroep van het Holland Space Cluster bestaat uit:     Naam          Organisatie    Geert Mennenga      SpaceNed  Leendert de Lange   Overheden (Noordwijk, Leiden, Delft, Holland Rijnland en  provincie Zuid‐Holland)  Nico van Putten      Netherlands Space Office   Wilfried Boland       Universiteit Leiden  Toon Buddingh       Akebia Management  Pieter Visser        Technische Universiteit Delft (later toegevoegd)   Wim Rutgers        WestHolland Foreign Investment Agency (later toegevoegd)  Peter Meijer        Kamer van Koophandel (later toegevoegd)   Martijn Weeber      ESA BIC (later toegevoegd)  Jeroen Thijs        ATG (later toegevoegd)  Simon Bremmer       Holland Rijnland  Christiaan de Goeij      Holland Rijnland (later toegevoegd)       

Bijlage 2: Gesproken personen / organisaties   Naam          Wilfried Boland     Tanja Masson      Pieter Visser      Geert Mennenga    Jeroen Rotteveel    Jeroen Thijs & Bas Oberndorff  Marco Beijersbergen    Bart Peeters      Martijn Weeber    Niels Eldering      Toon Buddingh     Nico van Putten    Ruud Grim      Peter Reffeltrath    Ron Overgoor      Peter Meijer      Linda van Duivenbode  Erik Vredebregt  Maarten van der Plas    Joost van Hameren    Martijn Schol        Nettie Buitelaar  

 

Organisatie 

                               

Universiteit Leiden  Universiteit Leiden  TU Delft  Dutch Space  ISIS  ATG  Cosine  Ursa Minor Space & Navigation  ESA BIC (vanaf oktober 2012)  ESA ESTEC (TTPO)  Akebia Management  NSO  NSO  Kennisalliantie  Triarii  Kamer van Koophandel   Ministerie van Econ. Zaken, Landbouw & Innovatie   Provincie Zuid‐Holland   Gemeente Leiden  Gemeente Noordwijk  Gemeente Delft  Leiden Bio Science Park  

       

30

Bijlage 3 ‐ Overzicht Upstream bedrijvigheid in Provincie Zuid‐Holland   Bedrijf  Dutch Space  (onderdeel EADS  Astrium)  Cosine Research 

Kernactiviteit  Adres en website  (Aero‐) Space Industry:   Mendelweg 30  R&D, manufacturing  2333 CS Leiden   Tel: 071 524 5000   Website: www.dutchspace.nl  (Aero‐) Space Industry:   Niels Bohrweg 11    R&D, manufacturing  2333 CA Leiden.   Tel: 071 528 4964.  Website: www.cosine.nl 

Terma 

(Aero‐) Space Industry:  development,  operating and  monitoring services 

Schuttersveld 9  2316 XG Leiden   Tel: 071 524 0800  Website: www.terma.com 

Schonenborg  Space  Engineering 

(Aero‐) Space Industry:  Residence Astrid 23  development of flight  2202 BM Noordwijk  hardware  Tel: 06 24519822   Website: www.schonenborg.com 

Taniq 

(Aero‐) Space Industry 

Sydneystraat 112   3047 BP Rotterdam  Tel: 010 415 6170  Website: www.taniq.com 

Active Space  Technologies  V.O.F. 

(Aero‐) Space Industry 

Huygensstraat 34   2201 DK Noordwijk   Tel: 06 25135966  Website:http://www.activespacete ch.com 

Omschrijving  Dutch Space designs, develops and test subsystems for satellites and  launch vehicles, and supports industry and science, for example with  micro‐gravity  research.  Dutch  Space  is  the  leading  independent  supplier of solar panels in Europe.   Cosine  develops  and  builds  measurement  systems  for  its  customers.  These find use in scientific, industrial, medical, environmental, energy,  agri/food,  security,  semiconductor  and  space  applications,  with  customers  ranging  from  small  high‐tech  companies  to  the  European  Space Agency, IBM and EADS.  Terma B.V. is an international supplier of mission‐critical high‐tech  products, solutions and systems to the aerospace, defense and  homeland security markets. The products, developed both in The  Netherlands and in Denmark, are designed for use in extreme  mission‐critical environments and situations, where human lives and  high value material assets are at risk.  Schonenborg Space Engineering has been founded by R.A.C.  Schonenborg and exists since 2002. The main areas of expertise are:  development of flight hardware for the International Space Station for  experimental as well as for supporting equipment; chemical  propulsion engineering and the conduct of feasibility studies.  TANIQ develops unique technology for manufacturers of reinforced  rubber products to improve their product performance and  production process. TANIQ offers this technology through product  redesign and supply of software and production equipment.  Thermal Analysis and Simulation of instruments, satellites, and  launchers. Development, calibration, and qualification of  instrumentation and optoelectronics. 

31

Bedrijf  JAQAR Space  Engineering 

Marshall  Aerospace  Netherlands 

Kernactiviteit  Adres en website  (Aero‐) Space Industry:  Postadres: ESTEC‐TEC/SYE  space engineering  P.O. Box 299   2200 AG Noordwijk  Tel: 06 31388218  Website:  www.jaqar.com/engineering.html  (Aero‐) Space Industry:  Haagse Schouwweg 8‐M  design & engineering  2332 KG Leiden   Tel: 071 579 5949   Website:  www.marshallaerospace.nl 

AOES Technology  (Aero‐) Space Industry:  Huygensstraat 34  Group (ATG)  engineering services  2201 DK Noordwijk  and consultancy  Tel: 071 5795500   Website: www.aoes.com  West Consulting 

(Aero‐) Space Industry:  Delftechpark 5   ICT services and  2628 XJ Delft  consultancy  Tel: 015 219 1600  Website: www.west.nl 

Aurora  Technology 

(Aero‐) Space Industry:  Heereweg 345  engineering  2161 CA Lisse   consultancy  Tel: 0252 532 239   Website: www.aurora.nl  (Aero‐) Space Industry:  Huygensstraat 44‐2A  engineering  2201 DK Noordwijk   consultancy  Tel: 071 341 7500  Website: www.hespace.com 

HE Space  Operations 

Omschrijving  JAQUAR’s business philosophy is to respond to the needs of the latest  trend in the Space and Non‐Space industry: smaller and cheaper  missions, spacecrafts, systems and products, which require fast  solutions to system design. JAQAR Space Engineering was formed on  January 1st, 1999 and is part of the JAQAR group.  The main activities of Marshall Aerospace Netherlands BV are design  and analysis of conventional and composite structures, concept and  feasibility studies, avionics and structural modification design and  analysis, certification and approval, aircraft interiors design,  refurbishment and certification and m odifying special missions  aircraft.   ATG consists of ATG People, ATG Projects and ATG Medialab. ATG  People is most important within the company, it’s a key player in  delivering highly educated personnel for R&D environments  throughout Europe. The headquarter is located in Noordwijk, The  Netherlands and ATG has subsidiaries in Germany and the UK.  West is an IT company specialised in developing demanding, business  critical IT‐systems. West has a working relationship with a number of  leading companies in the space sector and is currently actively  involved in providing solutions and setting up services based on  SAR/Galileo technology.  Aurora, formed in 1995, is firmly established within the Space industry  as a support company providing a high level of service. Aurora’s core  business activity is the provision of engineers and scientists as on‐site  support. The European Space Agency (ESA) is the main client.  Personnel recruitment with an exclusive focus on the space sector. HE  Space has concentrated its activities on supplying space experts to  ESA, to EUMETSAT and to the European space industry. Industry  customers include EADS‐Astrium, Kayser‐Threde, Jena‐Optronik, SES  Astra, TESAT Spacecom, IABG, Spaceopal and Euro Cryospace.  32

Bedrijf  Science and  Technology Corp.  (S&T) 

Kernactiviteit  (Aero‐) Space Industry:  engineering  consultancy in earth  observation and  astronaut support 

NCIM Group 

(Aero‐) Space Industry:  Overgoo 11  Leidschendam   ICT services and  consultancy  Tel: 070 350 1554  Website: www.ncim‐groep.nl  (Aero‐) Space Industry:  Witte Singel 85   Consultancy  2311 BP Leiden  Tel: 071‐5127493  Website: www.black‐holes.eu  (Aero‐)Space Industry:  Molengraaffsingel 12‐14  Manufacturing  2629 JD Delft  Tel: 015 256 93 00  Website: www.type22.aero 

Black Holes 

Type 22  (Quintech) 

Sapienza  Consulting 

VorTech 

Lens Research &  Development     

Adres en website  Olof Palmestraat 14  2616 LR Delft   Tel: 015 262 9889   Website: www.stcorp.nl 

(Aero‐) Space Industry:  Rijnstraat 3  software engineering  2223 EG Katwijk   consultancy  Tel: 071 407 6518  Website:  www.sapienzaconsulting.com  (Aero‐) Space Industry:  Martinus Nijhofflaan 2  software engineering  2624 ES Delft   consultancy  Tel: 015 285 0125  Website: www.vortech.nl  (Aero‐) Space Industry  Kapteynstraat 1  2201BB Noordwijk  Tel: 071 2020 123  Website: www.lens‐rnd.nl 

Omschrijving  S&T is a private company conducting challenging high‐tech projects  and consultancy. S&T started in 2000 and has grown to a diverse  group of scientists and engineers. Typical customers and partners are  the European Space Agency (ESA), TNO, EADS, ASTRIUM, VEGA,  Siemens, SNECMA, Logica and more.  NCIM Group is specialised in the secondment of well educated  professionals for project management, consulting, the development  of software and system management.   Black Holes B.V. was established in 2007 in order to accommodate the  growing need for professional advice on international legal, policy and  political aspects of outer space activities and their applications here  down on Earth in the broadest sense of the word.  Quintech designs and manufactures state‐of‐the‐art proprietary  hardware solutions (DC to 40 GHz) to facilitate RF signal management  for Satellite uplink and downlink applications in satellite teleports,  cable HFC head ends, broadcast, wireless and military  telecommunications networks.  Sapienza Consulting is a leading supplier of collaborative web‐based  solutions and services in the area of Space Project Management and  Product Assurance for institutional and commercial space industry. 

VORtech is a combination of a software company and an engineering  office in the field of applied mathematics. Knowlede of mathematical  modelling, simulation and calculation techniques gets combined with  state‐of‐the‐art methods for software development.   The activities of Lens R&D include design for manufacturing, multi  disciplinary research and development activities, optical detectors,  EMC engineering, high reliability interconnect and packaging,  miniaturisation and MEMS.  33

Bedrijf  3D‐One 

Kernactiviteit  (Aero‐) Space Industry: Electronics and   Software 

Adres en website  Niels Bohrweg 11  2333 CA Leiden  Tel: 071 524 10 91  Website: www.3d‐one.com 

J‐CDS 

(Aero‐)Space Industry 

Advanced  Lightweight  Engineering 

Composites & New  Materials 

Crown Business Center Keypoint   (4th floor)   Schipholweg 103  2316 XC Leiden  Website: www.j‐cds.nl  Rotterdamseweg 145  2628 AL Delft   Tel: 015 251 3430  Website: www.ale.nl 

Leuveco 

Composites & New  Materials 

Ambachtstraat 4  2861 EX Bergambacht  Tel: 0182 353 944  Website: www.leuveco.nl 

GTM‐Adanced  Structures 

Composites & New  Materials 

Laan van Ypenburg 84  2497 GB Den Haag  Tel:  070 319 50 30  Website: http://www.gtm‐ ap.com/company.html 

Kok & van  Engelen  Composite  Structures (KVE) 

Composites & New  Laan van Ypenburg 56  Materials: Composites  2497 GB  Den Haag  Tel: 070 307 47 10  Website: www.kve.nl 

Omschrijving  3D‐ONE supplies 3D (stereoscopic) imaging modules tailor‐made for a  wide variety of applications, ranging from high accuracy stereoscopic  metrology systems to quality assurance systems. 3D‐One delivers  complete modules with integrated motorised optics, processing  electronics and software. The majority of their customers are system  integrators.  J‐CDS B.V. is the leading provider of Concurrent Design Services and  Solutions. Concurrent Design is the multidisciplinary, integrated  approach to engineering. J‐CDS focuses on the application of this  approach during the early stages of complex system design e.g. the  preliminary conceptual and feasibility stages.   Advanced Lightweight Engineering (ALE) is a highly innovative  company that specializes in the design, development and production  of lightweight structures. With expertise in fiber‐reinforced polymers  and light metals (and combinations of these two), they offer ready‐to‐ use solutions where weight, strength and maintenance are important.  Leuveco specializes in cables, assemblies, umbilicals and connectors. It  develops, produces mechanical and electrical components according  all specifications. Leuveco is involved in several space projects, e.g. for  Dutch Space and Surrey Satellite Technology Ltd, Leuveco delivered  interface connectors for solar arrays and flexprint cable assemblies.  GTM is founded in 2004 to perform R&D on advanced materials and  structures. During the first 5 years of its existence the prime focus of  GTM was on hybrid materials and structures. Recently GTM has  expand its R&D service into testing of customer materials and  structures and has include manufacturing of proto‐types and small  scale series production.  The combination of high performance fibers and plastics, named  composites, possess unique characteristics. KVE uses these unique  characteristics for efficient product design.   34

Bedrijf  Airborne  Composites 

Kernactiviteit  Adres en website  Composites & New  Laan van Ypenburg 70  Materials: Composites  2490 AA Den Haag  Tel: 070‐3017400  Website: www.airborne.nl 

LW Materials / L‐ Sim 

Composites & New  Materials: Composite  Products   

Specto Group 

Promolding 

Sergem  Engineering 

Integricom 

Leidsestraat 170  2182DS Hillegom  Tel: 0252‐516941  Website: www.lwmaterials.nl     Composites & New  Wassenaarseweg 75/ 356‐B  Materials: Composites  2223 LA Katwijk   Components  Tel: 071 589 8798   Website:  www.spectoaerospace.com    Composites & New  Laan van Ypenburg 100   Materials: Light weight  2497 GB Den Haag   materials  Tel: 070 3074730  Website: www.promolding.nl    Composites & New  Spoorlaan 6  Materials: Light weight  2495 AL  Den Haag  products, installations  Tel: 070 307 47 25  and constructions  Website: www.sergem.nl    Satellite Industry  Tjalkenwerf 30  2317 DD Leiden  Tel: 071‐8795620  Website: www.integricom.nl 

Omschrijving  Airborne Composites specialises in the development and production  of advanced composite products. The privately owned company has  two sites: one in The Hague, The Netherlands and one in Girona,  Spain. Products range from solar arrays for satellites to deep sea risers  for oil & gas production.    LW Materials is a producer of L‐Sim. L‐Sim is a very strong type of  composite which is translucent, UV‐resistant and insensitive to  aggressive solvents, cleaning fluids, boiling water and steam.  

Composite maintenance, composite manufacturing and composite  training. 

Promolding designs, develops and manufactures products wherein  plastic (injection molded) parts are important. The in‐house  development team consists of industrial designers, polymer chemists,  production technologists, medical technologists and toolmakers.   Development and design of solid (lightweight) structures, new  materials and production processes, strength calculations and lifetime  analysis.  

Integricom is a company that provides technical consultancy in the  field of navigation systems. It specialises in performance‐related  issues and has a proven track record with Eurocontrol, national  aviation authorities, industry and navigation service providers.  35

Bedrijf  ISIS 

Kernactiviteit  Satellite Industry:  Satellite Engineering  Services &  Development of nano  satellites 

Adres en website  Molengraaffsingel 12‐14  2629 JD Delft  Tel: 015 256 9018  Website: www.isispace.nl 

Satellite Services 

Satellite Industry:  Satellite Engineering  Services &  Development 

Huygensstraat 44    2201 DK Noordwijk   Tel: 071 3615092  Website: www.ssbv.com 

SystematIC 

Satellite Industry:  Power Systems for  Nano Satellites 

Motorenweg 5G   2623 CR Delft   Tel: 015 25 111 00  Website: www.systematic.nl 

MetaSensing 

Satellite Industry:  Satellite based  services for high  resolution radar  imaging 

Huygensstraat 44  2201DK Noordwijk  Tel: 0717515960  Website: www.metasensing.com 

Ursa Minor Space  Satellite Industry:  & Navigation  Development of  location based  services 

Rotterdamseweg 183C   2629 HD Delft  Tel: 015 2682559  Website: www.ursaminor.nl  

Omschrijving  ISIS is a vertically integrated small satellite company, focused on  providing highly value, cost effective space solutions by making use of  the latest innovative technologies. As one of Europe’s leaders in the  nanosatellite domain, ISIS offers contract research, innovative satellite  systems and turnkey space solutions to a broad range of customers  for small satellite missions and applications.  SSBV is a technology driven organisation, active in the domains of  (aero)Space, Remote Sensing & Monitoring, Defence & Security and  development of High‐Tech Systems. Based on in‐house technology,  engineering skills and long‐lasting partnerships, SSBV is able to  provide system, subsystem and unit level solutions.  SystematIC Design is an IC design company offering various services in  Electronic and Integrated Circuit (IC) design. The complete IC design  trajectory, from system‐level specification to IC layout is supported.  The services include consulting, feasibility study, design of system  architecture, technology evaluation, analog, digital and mixed‐mode  IC design and prototype implementation.    By combining a new radar technology and advanced Synthetic  Aperture Radar (SAR) techniques, MetaSensing offers high resolution  airborne sensors and quality radar mapping services. High resolution  mapping is used for homeland security, environmental assessment  and infrastructure monitoring.     Ursa Minor provides a range of services, based on experience in the  space industry, involving software and hardware development as well  as development of novel space‐based integrated applications. The  main services are space systems engineering, communication and  navigation hardware design, software development, technology  analysis and Cospas Sarsat Distress Beacon Signal Testing.     36

Bedrijf  Logica 

Kernactiviteit  Satellite Industry:  Software Solutions for  SatelliteSystems 

Adres en website  George Hintzenweg 89  3068 AX Rotterdam  Tel: 088 564 0000  Website: http://www.logica.nl/we‐ work‐in/space 

Omschrijving  Logica is a leading IT and business services company. Because of  knowledge of space systems and the excellence in IT systems, Logica  focuses on development of, and generating trust and confidence in,  software solutions for satellite systems.  

                                                37

Bijlage 4 – Overzicht Downstream bedrijvigheid in Provincie Zuid‐Holland      Bedrijf  06 GPS 

Kernactiviteit  Navigatie 

ARS Traffic &  Transport  Technology 

Navigatie 

DSH Electronics 

Navigatie 

Geometius 

Navigatie 

Kanteff Speech  Processing 

Navigatie 

Adres en website  Kubus 11  3364 DG Sliedrecht.  Tel: 0184 448 900.   Website: www.06‐gps.nl    Nassaulaan 25   2514 JT Den Haag.  Tel: 070 360 8559.  Website: www.ars.nl 

Koningsspil 17   2265 VH Leidschendam.   Tel: 070 3206117.   Website: www.dsh2000.com    Maatschapslaan 39  2404 CL Alphen aan den Rijn.   Tel:  088 436300.  Website: www.geometius.nl 

Lijnbaanstraat 4,   2222 AR Katwijk aan Zee.  Tel: 088 526 8333.   Website: www.kanteffspeech.nl 

Omschrijving  Provides a nationwide network for GPS RTK and post‐processing  based on 21 referential stations. 

ARS T&TT is an independent provider of technology for the  international market of Intelligent Transport Systems (ITS). They  provide traffic information and traffic management systems for inter  alia road and rail transport, fleet management systems, on board  systems for tracking & tracing, traffic information, route planning and  route guidance, road‐rail planning and tracking tracing systems.     Supplies receivers and software for GPS navigation, tracking & tracing,  weather satellite receivers, consultancy and training. The core activity  is Holux GPS.  

Geometius is a supplier of positioning systems (GNSS) and  measurement equipment for geodesy, hydrography, geo‐ICT, GIS and  civil engineering. Geometius is the primary distributor of Trimble.  Other dealerships include Teledyne Odom Hydrographic, Getac,  Pacific Crest, Ohmex, Laser Technology, GPS Networking, General  Dynamics and IDS, FARO, IDBLUE and Optimal Ranging.    Kanteff provides speech recognition software, for example for vehicle  navigation systems.        38

Bedrijf  LNR Globalcom 

Kernactiviteit  Navigatie  

Adres en website  Verrijn Stuartlaan 1  2288 EK Rijswijk.   Tel: 070 413 4000.   Website: www.lnrglobalcom.nl 

First Element 

Navigatie 

Pitney Bowes  Software  (voormalig  MapInfo) 

Navigatie 

Scheepmakerij 11  2628 AA Delft.  Tel: 015 219 0885.   Website: www.firstelement.nl  Stephensonweg 14   4207 HB Gorinchem.  Tel: 0183 642 950.  Website: www.pbinsight.nl 

Telepointer 

Navigatie 

Fugro (Omnistar) 

Navigatie 

Thales Navigation 

Navigatie 

Nijverheidsweg 13  3381 LM Giessenburg.  Tel: 0184 ‐ 65 44 73  Website: www.telepointer.com    Dillenburgsingel 69   2263 HW Leidschendam.  Tel: 070 311 1422.   Website: www.fugro.com 

Ketelweg 12‐14   3356 LE Papendrecht  Tel: 078 615 79 88  Website:  www.thalesgroup.com/NLHome   

Omschrijving  LNR develops, optimizes and expands a network of reference stations,  whereby a GPS user can access accurate, quality‐controlled data 24  hours a day in real‐time and/or post‐processing mode. This allows the  user to measure with accuracy while operating only one mobile rover  receiver.  First Element develops software in‐house and on behalf of customers.  With geographic analysis software, named MapAnalyse, First Element  has a leading position within the Dutch police.   Developer of MapInfo Professional. MapInfo Professional is a  powerful Microsoft Windows–based mapping and geographic analysis  application. Designed to easily visualise the relationships between  data and geography, the latest version of MapInfo Professional makes  it fast and easy to create, share and use maps.  TelePointer B.V. Mobile Location Solutions and Services is a mobile  Telematics Service Provider. Their key activity is the provision of  Location Based Services. 

Fugro is the largest Dutch company active in the navigation segment.  The company’s core business consists of the collection and  interpretation of data of the earth’s surface and the sea bed and  consultancy based on these data, mostly for oil and gas industry,  mining companies and construction works.    Thales Navigation is a innovator of global satellite positioning,  navigation, and guidance equipment operating throughout the U.S.  and Europe.  Popular brands are Magellan®, MLR, Ashtech®, and DSNP. 

39

Bedrijf  iOpener Media BV     

Kernactiviteit  Navigatie 

Mobzili 

Navigatie 

bliin yourLive 

Navigatie 

Toogethr 

Navigatie 

EARS 

Aardobservatie 

Arcadis 

Aardobservatie 

Carthago  Consultancy B.V. 

Aardobservatie 

Adres en website  Molengraaffsingel 12‐14  2629 JD Delft (R&D Office)  Tel: +49 (0)241 894 671 89  Website:www.iopenermedia.com  Kapteynstraat 1   2201 BB Noordwijk   Tel: 06 24 828 949   Website: www.mobzili.com  Keplerlaan 1  2201 AZ Noordwijk (R&D Office)  Tel: 020 681 5751   Website: http://bliin.com/  Kapteynstraat 1  2201 BB Noordwijk  Tel: +31208932828  Website: www.toogethr.com  Kanaalweg 1  2628 EB Delft  Tel: 015 2562404  Website: www.ears.nl  Vestigingen in o.a. Rotterdam,  Berkel en Rodenrijs en  Bodegraven.  Website: www.arcadis.nl  Oostzeedijk Beneden 23‐A  3062 VK Rotterdam.  Tel: 010 213 0004.  Website: www.carthago.nl 

Omschrijving  iOpener is headquartered in Aachen (Germany), with an R&D office at  the Delft University of Technology. iOpener is active in the games and  motorsports industries. It has the goal to become a leader in providing  and facilitating real‐time data into a wide spectrum of applications.   Mobzili uses satellite navigation data to help mobile phone users to  discover places based on their location and the time. It's a location‐ centric service, which enlivens the user's experience of their  surroundings by bringing together shopping, entertainment, culture,  tourism and public service information in an intuitive manner.  The product bliin lets you find and follow your friends across the  world in real‐time via your phone and over the web. By using their  GPS locator, people can share their Live location‐stream without the  fuzz of ever setting their location manually.    Toogethr is an online and mobile service that lets people make  optimum use of social networks. It allows people to carpool quickly  and flexibly.   Environmental Analysis and Remote Sensing.   Providing systems and data services for climate monitoring, crop  yield  forecasting, river flow forecasting and photosynthesis monitoring  Arcadis Netherlands has extensive experience in hosting and providing  access to geo‐information for local governments. It contributes to  IRIS, the Integrated Results‐oriented Information System, which  ensures the standardization of work for water and the management  of large (geographical) data streams.   Carthago Consultancy is a consultancy for GIS and spatial analysis.  Carthago’s main services and products are: GIS applications,  consultancy concerning geo‐information and climate‐water  interaction modelling.    40

Bedrijf  Royal  HaskoningDHV 

Kernactiviteit  Aardobservatie 

GeoRas 

Aardobservatie 

Grontmij 

Aardobservatie 

Hansje Brinker 

Aardobservatie 

Imagem 

Aardobservatie 

EA Tops 

Aardovservatie 

Oranjewoud 

Aardobservatie 

Adres en website  Vestigingen in o.a. Den Haag,  Capelle a/d IJssel en Rotterdam.  Website:  www.royalhaskoning.com  Amaliastraat 5  2514 JC Den Haag  Tel: 070 517 0900  Website: www.georas.nl 

Omschrijving  DHV is an international consultancy and engineering organisation  active in various markets: Construction, industry and tele‐ communications, airports, mobility and infra‐structure, environment  and water management.  GeoRas provides various digital and analytical photogrammetric  services using aerial or satellite imagery. Their core activities are  remote sensing,  photogrammetry, scanning and image mapping and agricultural  control.  Grontmij is a consultancy supplying added value in the form of advice,  Vestigingen in o.a. Waddinx‐  design, engineering, exploitation and management. The key areas of  veen en Rotterdam.  expertise are soil, water, wastage, sports, recreation, nature, con‐ Webstie: www.grontmij.nl  struction, real estate, traffic, infrastructure and telecommunications.  Oude Delft 175  Hansje Brinker is a TU Delft spin‐off, developing space technology for  2611 HB Delft  the monitoring of water defense structures such as dikes, dams, or  Tel:  015 8200225  other water barriers. Hansje Brinker developed a method based on  Website:www.hansjebrinker.com  satellite radar technology for the systematic stability analysis of such  vital infrastructure.  Barbizonlaan 1  Provides imaging solutions for reliable processing and analysis of  2908 MA Capelle aan den IJssel   geographic information.  Tel: 010 – 4200830     Website: www.imagem.nl  ESTEC ‐ TEC/ST P.O.Box 299,  The French‐Dutch‐Norwegian start‐up company EATOPS provides  Keplerlaan 1 2201 AZ Noordwijk  advanced tools and systems to monitor remote gas and oil offshore  Tel: +31 71 565 6208  installations. The initial target groups are members of the oil & gas    industry with fields and offshore platforms in the North Sea.  Gevestigd o.a. in Capelle a/d  Supplier of high‐quality services in the area of infrastructures, urban  IJssel.  development, construction, nature and environment, real estate and  Website: www.oranjewoud.nl  leisure.  Services offered cover the end‐to‐end traject: training, advise, design,  planning, realization, management and exploitation.  41

Bedrijf  Svasek Hydraulics 

Kernactiviteit  Aardobservatie 

Black Shore  Aardobservatie (E‐ Creative ǀ Cerberus  learning in Geology,  Space and Earth  Observation)  Esri Nederland 

Aardobservatie 

Magion Industrial  Software Solutions   

Telecommunicatie 

SES World Skies   

Telecommunicatie 

O3b Networks   

Telecommunicatie 

Adres en website  Schiehaven 13G  3024 EC Rotterdam  Tel: 010 ‐ 467 13 61  Website: www.svasek.com  Keplerlaan 1, Mb 029  2200 AG Noordwijk  Tel: 0614 104 204  Website:  www.cerberusplatform.com  Weena 695 (B2.036)  3013 AM Rotterdam  Tel: 010 217 0700  Website: www.esri.nl  Wolga 5  2491 BK Den Haag  Tel: 070 444 2770  Website: www.magion.nl 

Omschrijving  Svasek is a Dutch consultancy firm specialised in the field of  hydraulics, morphology and hydrographical surveys. The company is a  specialist consultant in coastal, harbour and river engineering. Their  expertise focuses on water dynamics (currents and waves) and  sediment transport caused by the water dynamics.   BlackShore ‐ creative is working on the Cerberus platform. Cerberus  can be defined as an automated processing engine to translate any  type of photographic satellite data into usable GIS data by using the  power of the crowd.    Esri  is a software development and services company providing  Geographic Information System (GIS) software and geodatabase  management applications. 

MAGION delivers software solutions to the satellite communication  industry in the field of satellite network management, frequency  planning and fraud detection applications. As part of the ESA Telecom  Initiative programme, MAGION has developed the Mobile Server  Framework.    SES New Skies and SES Americom have formed SES World Skies.  Rooseveldtplantsoen 4  Together, they offer 25 satellites spanning the globe, covering 99% of  2517 KR Den Haag  the Earth's surface providing tailored solutions for satellite  Tel: 070 3064100  communication needs.  Website: www.ses.com    Johan van Oldenbarneveltlaan 5  O3b Networks is a next generation network service provider building  2582 NE Den Haag  the world’s first medium Earth orbit satellite constellation. The  Tel: 017 0711 6500  network combines the ubiquitous reach of satellite with the speed of  Website: www.o3bnetworks.com  fibre to deliver satellite Internet services and mobile backhaul services  to emerging markets.    42

Bedrijf  Inmarsat Solutions  (voormalig Stratos  Global) 

Kernactiviteit  Telecommunicatie 

Adres en website  Loire 158‐160  2491AL Den Haag  Tel: 0703013200  Website: www.inmarsat.com 

Vizada   

Telecommunicatie 

Binckhorstlaan 151‐A  2516 BA Den Haag  Tel: 070 300 1818  Website: www.vizada.com 

Omschrijving  Inmarsat is a British satellite telecommunications company, offering  global, mobile services. It provides telephony and data services to  users worldwide, via portable or mobile terminals which communicate  to ground stations through eleven geostationary telecommunications  satellites.  Vizada is the leading independent provider of global satellite‐based  mobility services.  The company, which has recently been acquired by Astrium (EADS  Group), offers mobile and fixed connectivity services from multiple  satellite network operators through a network of 400 service provider  partners. 

43