Hoe duurzaam is Nederland? In deze notitie wordt Nederland vergeleken met het buitenland op het gebied van duurzaamheid. Hierbij wordt gekeken naar bestaande onderzoeken en benchmarks die ons iets vertellen over de verschillende onderdelen van duurzaamheid. Er wordt onder andere gekeken naar milieuaspecten, ruimtegebruik, CO2 uitstoot, arbeidsparticipatie, levensverwachting, welvaart en corruptie. MVO Nederland, Waterstraat 47, 3511 BW Utrecht, www.mvonederland.nl 08-12-10
Inhoudsopgave
Samenvatting
……………………………………………………………….p.2
1. Broeikasgassen ……………………………………………………………….p.4 2. Milieu ……………………………………………………………………………..p.9 3. Ecologische voetafdruk/ landgebruik 4. Water
………………………p.11
……………………………………………………………………………..p.13
5. Groene financiering
.…………………………………………………p.15
6. Economische en sociale ontwikkeling
……………………...p.16
7. Werkgelegenheid en arbeidsparticipatie
………………………p.17
8. Ontwikkeling en levensverwachting
………………………p.20
9. Gelijkheid man/vrouw 10. Giften
………………………………………………….p.21
………………………………………………………………………………p.22
11. Corruptie
………………………………………………………………..p.23
12. Mensenrechten ………………………………………………………………..p.24 Verwijzingen
………………………………………………………………..p.26
Samenvatting ‘Duurzaamheid’ is een breed begrip. Op veel aspecten van duurzaamheid behoort Nederland tot de kopgroep van de wereld. Echter zeker niet op alle. Op sociale aspecten scoort Nederland over het algemeen goed. Nederlanders hebben een hoge levensverwachting, economische en sociale ontwikkeling en een hoge werkgelegenheid en arbeidsparticipatie. Nederland scoort daarnaast hoog op gelijkheid tussen man en vrouw en heeft in vergelijking zeer weinig te maken met corruptie. Het vertrouwen in de Nederlandse instituties is erg hoog. Dat Nederland over het algemeen hoog scoort op sociale aspecten wordt bevestigd door het feit dat Nederland goed scoort in het behalen van de economische en sociale doelen van Lissabon. Met name op sociale factoren kan Nederland dus nog steeds worden gezien als gidsland. Al nemen de Scandinavische landen in alle rijtjes de eerste plaatsen in op sociale factoren. Naast een welvarend land is Nederland overigens ook een vrijgevig land. We besteden wereldwijd het meest aan officiële ontwikkelingshulp en we staan in de hoogste regionen wanneer het private giften betreft. Nederland scoort op milieugebied in vergelijking met andere landen wereldwijd zeker niet zo goed als op sociaal gebied. Absoluut gezien heeft Nederland weliswaar een geringe bijdrage aan het mondiale klimaatprobleem, omdat het een klein land is. Relatief gezien echter – per hoofd van de bevolking – is deze bijdrage wel erg groot. Per hoofd van de bevolking heeft Nederland bijvoorbeeld een hoge CO2-uitstoot en een grote voetafdruk. En ook met de biodiversiteit is het niet goed gesteld. In vergelijking met andere Europese landen is scoort Nederland ondergemiddeld. De absolute cijfers laten op milieugebied dus geen rooskleurig beeld zien. Het (internationale) beleid van Nederland op duurzaamheidgebied scoort echter wel vaak hoog. Het is dan ook van belangrijk om de negatieve milieuprestaties van Nederland in perspectief te plaatsen. Landen die net als Nederland een hoog welvaartsniveau hebben, scoren over het algemeen beter op sociale aspecten van duurzaamheid. Ook in deze context, scoort Nederland hoog ten opzichte van vergelijkbare landen. Landen die net als Nederland dichtbevolkt zijn en hoge inkomens hebben, scoren over algemeen minder goed op milieuaspecten. Een ontwikkeld en dichtbevolkt land als Nederland scoort al snel negatief op milieu. In vergelijking met landen met een vergelijkbaar welvaartsniveau (Europa) springt Nederland er ook niet echt in positieve zin uit. Ook in vergelijking met deze Europese landen zijn de Nederlandse milieuprestaties aan de lage kant: relatief hoge broeikasemissies, laag percentage gebruik van hernieuwbare energie en lage biodiversiteit. Bovenstaande conclusies komen overeen met de Happy Planet Index, die deze sociale en milieuaspecten e van duurzaamheid samen probeert te nemen. Nederland staat hier op de 43 plaats van de 143 landen. Deze plek heeft Nederland te danken aan de hoge score op het gebied van ‘voldoening in het leven’ en ‘levensverwachting’, en de lage score op het gebied van ‘ecologische voetafdruk’. Hoog op deze index staan de Zuid-Amerikaanse landen, die een hoge levensverwachting en tevredenheid hebben in combinatie met ste een lage ecologische voetafdruk. Opvallend is wel dat Nederland met haar 43 plaats het hoogst geplaatste Europese land is. Nederland kan zich op een aantal punten nog verbeteren om duurzamer te worden ten opzichte van andere landen. De focus zou daarbij moeten liggen op het vergroten van de milieu-inspanningen, aangezien we op sociaal gebied al erg hoog scoren. •
Verminderen van CO2-uitstoot door het verminderen van het gebruik van fossiele brandstoffen.
2
• • • • •
Een ambitieuzer nationaal klimaatbeleid. Op internationaal klimaatbeleid scoort Nederland wel hoog. Nederland scoort ondergemiddeld vanwege de grote druk die de Nederlandse visvangst legt op biodiversiteit. e De arbeidsparticipatie van ouderen kan nog worden verbeterd, Nederland staat op een 9 plaats in Europa. Het aantal vrouwen in bestuursfuncties van het grootbedrijf kan worden verbeterd. Op het gebied van mensenrechten is verbetering nodig in het asielbeleid, het voorkomen van discriminatie en mensenrechteneducatie.
3
1. Broeikasgassen - Nederland is een klein land, waardoor de absolute bijdrage aan het mondiale klimaatprobleem gering is. - Per hoofd van de bevolking zijn in Nederland – net als in andere rijke landen – de broeikasgasemissies hoog in vergelijking met arme landen. In vergelijking met Europese landen met vergelijkbaar welvaartsniveau, zijn de broeikasgasemissies ook hoog. Per hoofd van de bevolking stoten Nederlanders relatief veel CO2 uit. Per eenheid Bruto Binnenlands Product valt het energieverbruik mee. Dit komt vooral door de grote dienstensector en door de energieefficiënte industrie. - Van alle energie die in Nederland wordt verbruikt, is 7.5% hernieuwbaar. Daarmee bevinden we ons in vergelijking met de andere EU-lidstaten in de achterhoede. - Nederland scoort goed op haar internationale klimaatbeleid. Climate Change Performance Index 2010: German Watch In de Climate Change Performance Index (op de volgende pagina) worden de klimaatprestaties van 56 verschillende landen vergeleken. De Duitse milieu-organisatie Germanwatch heeft hiervoor de CO2-uitstoot van 56 landen vergeleken die gezamenlijk verantwoordelijk zijn voor 90% van de totale uitstoot. In de berekening telt de ‘emissions trend’ voor 50% van het totaal, het ‘emissions level’ voor 30% en de ‘climate policy’ voor 20%. e Hoe hoger hoe beter, Nederland: 27 plaats (plaats 1-3 zijn niet gevuld omdat geen enkel land goed genoeg is om niet bij te dragen aan de klimaatverandering) Nederland gebruikt per hoofd van de bevolking veel energie en doet niet veel aan het terugdringen van zijn CO2-uitstoot. Ook het nationale klimaatbeleid laat te wensen over, aldus het rapport. Omdat ons land internationaal gezien wel bereid is tot grote inspanningen voor een beter klimaat is desondanks een 27e plaats veroverd.
4
5
Duurzaamheidsverkenningen NMP Per hoofd van de bevolking zijn in Nederland – net als in andere rijke landen – de aan consumptie gerelateerde broeikasgasemissies hoog in vergelijking met arme landen.
6
The European Environment – State and Outlook 2010 – European Environment Agency Copenhagen De European Environment Agency publiceert eens in de vijf jaar een rapport met informatie over de toestand van, trends in en vooruitzichten voor het milieu in Europa. Dit met inbegrip van oorzaken, effecten en mogelijke antwoorden. Van de 27 EU lidstaten staat Nederland zevende op de lijst met hoogste CO2 uitstoot per hoofd van de bevolking (2008). De energie- en industriesector zorgen voor de meeste uitstoot. Het aandeel hernieuwbare energie in de totale landelijke energie consumptie is 7.5% (2008). Daarmee bevinden we ons in de achterhoede van alle EU lidstaten. Ondanks inspanningen om voertuigen energiezuiniger te maken, is tussen 1990 en 2008 de CO2 uitstoot van het wegtransport met meer dan 35% toegenomen. Echter de recente opkomst van biobrandstoffen zorgt wel voor een afname van emissies.
7
2. Milieu − −
In vergelijking met andere landen, doet Nederland het goed op het gebied van het gebruik van natuurlijke hulpbronnen: Nederland gebruikt weinig natuurlijke hulpbronnen per hoofd van de bevolking. Daarnaast stort Nederland weinig afval In vergelijking met andere Europese landen. Op het gebied van biodiversiteit scoort Nederland ondergemiddeld
Environmental Performance Index 2010 – Yale University In de Environmental Performance Index (op de volgende pagina) worden 149 landen gerangschikt op thema’s als milieuhygiëne, luchtvervuiling, watervoorraden, biodiversiteit, productieve natuurlijke bronnen, en de verandering van het klimaat. De index identificeert doelstellingen voor milieuprestaties, de maatregelen en de prestaties ervan. e
Hoe hoger hoe beter, Nederland: 47 plaats In de berekening telt ’environmental health’ voor 50% van het totaal, en ‘ecosystem vitality’ ook voor 50%. Nederland scoort op ‘environmental health’ gemiddeld, en voor ‘ecosystem vitality’ wat ondergemiddeld. Dit met name door een ondergemiddelde op het gebied van ‘fisheries’. Aan de EPI doen landen van verschillende grootte, van verschillende welvaartsniveaus en met verschillende bevolkingsdichtheden mee. Het is belangrijk Nederland in deze context te plaatsen. In de context van de e groep van dichtbevolkte landen staat Nederland op de 9 plaats (van 25). In de groep van landen met hoge e inkomens (1st income decile) 11 plaats (van 17). Ook het feit dat Nederland een klein land is, bepaalt de score: als klein land heeft Nederland minder kans om een groot groen gebied vrij te houden om de biodiversiteit in ere te houden. The European Environment – State and Outlook 2010 – European Environment Agency Copenhagen In dit rapport van de EEA worden de resultaten weergegeven van een onderzoek onder de Europese landen op het gebied van klimaatverandering; natuur en biodiversiteit; milieu, gezondheid en kwaliteit van leven; en natuurlijke hulpbronnen en afval. Nederland scoort wat betreft CO2 uitstoot, hernieuwbare energie, luchtkwaliteit en biodiversiteit vergeleken met de rest van Europa slecht. Wat betreft natuurlijke hulpbronnen en afval, behoort Nederland echter tot de koplopers in Europa: Nederland gebruikt weinig natuurlijke hulpbronnen per hoofd van de bevolking, en produceert weinig afval.
8
9
3. Ecologische voetafdruk/ landgebruik - Nederland heeft - net zoals veel rijke landen - een grote voetafdruk per hoofd van de bevolking. In het licht van andere rijke landen valt de voetafdruk van Nederland mee. - Het overgrote deel van de Nederlandse voetafdruk wordt bepaald door de CO2-afdruk, zoals bij veel landen met een grote voetafdruk. - De voetafdruk van Nederland is in relatief grote mate bepaald door landbouwgrond. - De afdruk door consumptie is ongeveer gelijk aan het wereldgemiddelde per hoofd van de bevolking. Het Nederlandse ruimtegebruik is lager dan in veel andere rijke landen. Dit komt vooral omdat zowel binnen als buiten Nederland gebruik wordt gemaakt van landbouwgronden met een hoge productiviteit. Ecologische voetafdruk: Living planet report 2010 – WNF De ecologische voetafdruk geeft aan hoeveel biologisch productieve grond- en wateroppervlakte een bepaalde bevolkingsgroep in een jaar gebruikt om zijn consumptieniveau te kunnen handhaven en zijn afvalproductie te kunnen verwerken. Zoals bij alle rijke landen, wordt in Nederland het overgrote deel van de voetafdruk bepaald door de CO2-afdruk. De voetafdruk van Nederland wordt in relatief grote mate bepaald door landbouwgrond. De grootste uitdaging ligt voor Nederland dan ook in het verminderen van het gebruik van fossiele brandstoffen. e Hoe lager hoe beter, Nederland: 11 plaats
10
Landgebruik door consumptie - Duurzaamheidsverkenningen – 2007 – MNP Hoe later hoe beter Veel van het ruimtegebruik voor Nederlandse consumptie ligt buiten de Nederlandse grenzen. Via de import van goederen en de daarvoor benodigde tussenproducten draagt Nederlandse consumptie bij aan het ruimtegebruik en verlies aan biodiversiteit elders op de wereld. Het ruimtegebruik per Nederlander is ongeveer gelijk aan het wereldgemiddelde per hoofd van de bevolking. Het Nederlandse ruimtegebruik is lager dan in veel andere rijke landen. Dit komt vooral omdat zowel binnen als buiten Nederland gebruik wordt gemaakt van landbouwgronden met een hoge productiviteit.
11
4. Water Water – een kostbaar goed – De Nederlandse watervoetafdruk nader bekeken 2010 – WNF Het watergebruik per hoofd van de bevolking in Nederland is hoog, bijna 2 keer zo hoog als het wereldwijde gemiddelde. Van onze watervoetafdruk ligt 11% in Nederland zelf, de rest valt buiten onze grenzen en hangt samen met de producten die we importeren. Bij agrarische producten komt zelfs 97% van het water uit het buitenland. Het betreft onder meer import uit landen met veel meer waterschaarste dan in Nederland, zoals Sudan en Spanje. Slechts 2% van het totale waterverbruik van de Nederlander is water voor huishoudelijk gebruik. 98% is indirect watergebruik, water voor het maken van onze goederen.
12
5. Groene financiering European SRI Assets 2010 Eurosif Socially responsible investment door institutionele beleggers In de wereld wordt ongeveer 7 triljoen geinvesteerd in ‘socially responsible investments’, 5 triljoen in Europa. De Europese markt voor socially responsible investments wordt gedreven door institutionele beleggers. Met name in Nederland, Zwitserland, en de scandinavische landen zijn de institutionele beleggers actief in socially responsible investments.
13
6. Economische en sociale ontwikkeling Prestaties van Nederland t.a.v. de doelen in de Lissabon strategie 2009 Alle EU landen hebben in 2000 gezamenlijk doelen gesteld op het gebied van economie en sociale ontwikkeling. De doelstellingen zijn erop gericht dat de EU in 2010 veranderd moest zijn in de meest concurrerende en dynamische kenniseconomie van de wereld, met een arbeidsparticipatie van 70% en een economische groei van 3%. Verder was het streven om het Europese welvaartsmodel te verbeteren en het milieu te ontzien. De doelstellingen zijn grotendeels niet gehaald. Toch scoort Nederland relatief goed ten opzichte van andere Europese landen.
14
7. Werkgelegenheid en arbeidsparticipatie Employment rates in the EU – Eurostat 2008 Nederland heeft in vergelijking met andere Europese landen een hoge werkgelegenheid (2008). Alleen Denemarken scoort op dit gebied hoger. De werkgelegenheid is in de periode 2000-2008 ook sterk gegroeid.
Arbeidsdeelname – Eurostat 2008 De arbeidsparticipatie ligt in Nederland gemiddeld ten opzichte van andere Europese landen. Vooral de participatie van mannen ligt erg hoog. Opvallend is dat het percentage deeltijdwerkers zeer hoog ligt, bijna twee keer zo hoog als gemiddeld. Conclusie: in Nederland werken relatief veel mensen, maar ze werken minder uren per persoon. Arbeidsdeelname van personen van 15-65 jaar in percentages, 2008
Nederland Noorwegen (*) Denemarken Zwitserland Zweden Verenigd Koninkrijk Duitsland België EU (27 landen)
Vrouwen 71 75 74 74 72 66 65 56 59
Mannen 83 81 82 85 77 77 76 69 73
(*) Hoogste arbeidsdeelname van vrouwen in Europa Bron: Eurostat
15
Percentage deeltijders (minder dan 35 uur per week) van de werkende, 2008 (Nb. banen vanaf 1 uur per week zijn meegeteld)
Nederland Zwitserland Duitsland Noorwegen Verenigd Koninkrijk Zweden België Denemarken EU (27 landen) Bron: Eurostat
Vrouwen 75,3 59,0 45,4 43,6 41,8 41,4 40,9 36,5 31,1
Mannen 23,9 13,5 9,4 14,4 11,3 13,3 7,9 14,2 7,9
Arbeidsparticipatie van ouderen – Eurostat 2008 De arbeidsparticipatie van ouderen in Nederland is gemiddeld tot hoog in vergelijking met andere Europese e landen. Nederland staat op de 9 plaats in vergelijking met de 17 EU-landen. Zweden heeft de hoogste ouderenparticipatie (ruim 75%), Malta de laagste (bijna 40%).
16
Percentage vrouwen in bestuursfunctie grootbedrijf - Eurostat In Europa is het percentage vrouwen in bestuursfuncties in het grootbedrijf gemiddeld 10%. Nederland ligt net iets boven dat gemiddelde, met ongeveer 12%. De Scandinavische landen steken hier samen met de UK ver bovenuit.
17
8. Ontwikkeling en levensverwachting Human Development Index – UNDP 2009 De Human Development Index is gebaseerd op verschillende factoren, zoals armoede, analfabetisme, e onderwijs en levensverwachting. Nederland staat al drie jaar lang op de 6 plaats van alle landen in de wereld, achter Noorwegen, Australië, IJsland, Canada en Ierland.
Life expectancy estimates – CIA World Factbook 2008 Nederland heeft relatief hoge levensverwachting, net als de rest van West-Europa. In Canada, Australie en Zuid-Europa ligt de levensverwachting het hoogst: boven de 80 jaar. In Afrika is de levensverwachting het laagst, voornamelijk vanwege de gebrekkige gezondheidszorg en hygiëne. Het gaat om de geschatte levensverwachting bij de geboorte. Cijfers uit 2008.
over 80 77.5-80 75-77.5 72.5-75 70-72.5 67.5-70 65-67.5
60-65 55-60 50-55 45-50 40-45 under 40 not available
18
9. Gelijkheid man/vrouw Gender-related Development Index (GDI) – UN 2008 De index brengt de ongelijkheid tussen mannen en vrouwen in kaart op het gebied van ‘lengte en gezondheid van leven’, ‘kennis’ en ‘levensstandaard’. e
Hoe hoger hoe beter, Nederland 6 plaats na alle Scandinavische landen. De lijst wordt aangevoerd door Europese landen. Het eerste niet-Europese land is Nieuw-Zeeland op plaatst 10. Landen waar de grootste ongelijkheid is tussen mannen en vrouwen zijn voornamelijk Islamitische landen, zoals Jemen, Marokko, Egypte en Saudi-Arabie.
19
10. Giften Commitment for development Index 2009 In Nederland wordt ontwikkelingshulp voornamelijk van overheidswege verstrekt. Dit wordt gecoördineerd door het ministerie van Buitenlandse Zaken. Nederland geeft ongeveer 0.8% van het BNP uit aan ontwikkelingssamenwerking. Dit komt neer op ongeveer 4 miljard euro per jaar (2007). Dit komt neer op €642,- per hoofd van de beroepsbevolking. De Nederlandse uitgaven liggen boven de Europese norm van 0.7% van het BNP. e Nederland staat op de 3 plaats in de ‘commitment for development index’ achter Zweden en Denemarken. Italië en Griekenland zijn de Europese hekkensluiters. Zuid-Korea en Japan geven van alle ontwikkelde landen de minste ontwikkelingshulp.
Charities Aid Foundation Wanneer we kijken naar private donaties (particulieren en bedrijven) aan goede doelen ontstaat er een andere ranglijst. De ‘Charities Aid Foundation’ heeft een ranglijst gemaakt van 12 landen waar veel gegeven e wordt aan goede doelen. Nederland staat op deze lijst op een 7 plaats, met in totaal 0.45% van het BNP aan giften voor goede doelen.
20
11. Corruptie Global Corruption Barometer - Transparency International 2009 http://www.transparency.org/publications/publications/gcb2009 De Global Corruption Barometer is een jaarlijks wereldwijd onderzoek naar corruptie. In de barometer wordt onderzoek gedaan naar de publieke opinie omtrent corruptie in het eigen land. Nederland scoort zeer goed op de barometer. Dit betekent dat mensen veel vertrouwen hebben in de instituties in Nederland. Gemiddeld geven Nederlanders een 2.6 voor de mate van corruptie (1= zeer laag, 5= zeer hoog). Wereldwijd ligt dit cijfer op 3.6, de EU scoort 3.4. Wereldwijd geeft 13% van de geïnterviewden aan de afgelopen 12 maanden te maken gehad met pogingen tot omkoping. In Nederland ligt dit percentage op 1%, in de EU op 5%. In welke mate vindt u dat de volgende instituties worden beïnvloed door corruptie? (1= helemaal niet, 5 = helemaal wel)
Welke van de volgende instituties zijn volgens u in uw land het meest corrupt?
Opvallend is dat Nederland in tegenstelling tot de rest van de wereld het meeste wantrouwen koestert ten opzichte van het bedrijfsleven. In Nederland wordt veel meer vertrouwen geschonken aan de politiek. Het relatieve wantrouwen ten opzichte van het bedrijfsleven kan op verschillende manieren verklaart worden. Of de Nederland wantrouwt het bedrijfsleven vanwege corruptie, óf de Nederlander heeft zoveel vertrouwen in de andere instituties dat het bedrijfsleven er alleen relatief slecht uitkomt.
21
12. Mensenrechten Er zijn geen standaard ranglijsten voor de mensenrechten. De problemen en visies verschillen sterk per land en het is dus lastig om onderling te vergelijken. Wel is in maart 2009 een kritisch rapport verschenen van de Raad van Europa over de mensenrechten in Nederland. Ons land scoort niet goed op asielbeleid, opsluiting van kinderen met gedragsproblemen, bescherming tegen discriminatie en mensenrechteneducatie. Happy Planet Index De Happy Planet Index is een index van de New Economics Foundation die aangeeft, hoe gelukkig inwoners van de diverse landen ter wereld Bij de berekening van de plaats op de index is uitgegaan van verschillende factoren, waaronder de ecologische footprint, die uitdrukt hoeveel middelen zoals brandstoffen gemiddeld door de inwoner van een land worden verbruikt. Een sterk vereenvoudigde conceptuele versie van de gebruikte formule luidt: HPI = (voldoening in het leven x levensverwachting) / ecologische footprint zijn. Op de volgende pagina wordt de Happy Planet Index van de New Economics Foundation afgebeeld. e Nederland staat op de 43 plaats. De levensverwachting is in Nederland hoog (> 75 jaar), zoals in alle welvarende landen met een hoog BNP. Ook op de factor ‘voldoening in het leven’ scoort Nederland hoog. Zoals bij levensverwachting, is ook hier een sterke relatie te constateren tussen ‘voldoening in het leven’ en economische welvaart. Nederland scoort slecht op de factor ‘ecologische footprint’. Ook deze factor heeft een sterke relatie met welvaart. De welvarende landen hebben een grote footprint.
22
Happy Planet Index – New Economics Foundation
23
Verwijzingen Om tot bovenstaande conclusie te komen, zijn de volgende onderzoeken en indexen bekeken. 1. Broeikasgassen - Climate Change Performance Index - German Watch - Duurzaamheidsverkenningen – NMP - The European Environment – State and Outlook 2010 – European Environment Agency Copenhagen 2. Milieu - Environmental Performance Index – Yale University - The European Environment – State and Outlook 2010 – European Environment Agency Copenhagen 3. Ecologische voetafdruk/ landgebruik - Living Planet Report 2010 - WNF - Duurzaamheidsverkenningen - NMP 4. Economische en sociale ontwikkeling - Lisbon league table 5. Water - Water – een kostbaar goed – De Nederlandse watervoetafdruk nader bekeken 2010 – WNF 6. Groene financiering - European SRI Assets 2010 Eurosif 7. -
Werkgelegenheid en arbeidsparticipatie Employment rates in the EU – Eurostat Arbeidsdeelname van personen van 15-65 jaar – Eurostat Percentage deeltijders van werkende – Eurostat Arbeidsparticipatie van ouderen – Eurostat Percentage vrouwen in bestuursfuncties grootbedrijf
8. Ontwikkeling en levensverwachting - Human Development Index – UNDP - Life expectancy estimates – CIA World Factbook 9. Gelijkheid man/vrouw - Gender-related Development Index – UN 10. Giften - Commitment for development index - Charities Aid Foundation 11. Corruptie - Global Corruption Barometer – Transparency International 12. Mensenrechten - Happy Planet Index – New Economics Foundation
24
