Hier sta je er alleen voor

“Hier sta je er alleen voor”

Fles en kinderwagen zijn meer gebruikelijk in Nederland.

Hoe Marokkaanse moeders in Nederland hun baby’s verzorgen Jet van Rijswijk

1

2

“Hier sta je er alleen voor” Hoe Marokkaanse moeders in Nederland hun baby’s verzorgen

Jet van Rijswijk Augustus 2007 Begeleider: Vincent de Rooij Culturele Antropologie Faculteit der Maatschappij en Gedragswetenschappen Universiteit van Amsterdam 3

Niets uit deze scriptie mag worden overgenomen zonder bronvermelding. Niets uit deze uitgave mag op welke wijze dan ook worden overgenomen in de media zonder voorafgaande toestemming van de auteur. © H. van Rijswijk, 2007 contact: [email protected]

4

Summary The learning-research for anthropology by Jet van Rijswijk (2007) “Here you stand on your own for it.” How Moroccan mothers in the Netherlands look after their baby. has been based on conversations and participant observations in the Netherlands and in Morocco. She has examined the way of baby care by Moroccan mothers in the Netherlands and has compared this to what is usual in the Netherlands and what in Morocco. She has looked at four aspects: feeding, carrying, crying and sleeping. The difference between how babies are looked after in the Netherlands and how in Morocco, has to do mainly with the condition that mothers here have to do it alone and there it is common to be supported by others. Moroccan mothers in the Netherlands also stand alone after their migration, and this and other changes in the conditions makes that the baby care here goes differently. This research produces a number of unexpected outcomes. In the Netherlands, we find many differences both among Moroccans and among Dutch people. There is also much variation within Morocco. Many generalizations do not appear to be based on real facts. From this research it becomes clear that each mother does things slightly different. On the other hand, in the Netherlands we also find many similarities between Moroccan and Dutch mothers. In both groups, some mothers breastfeed and some mothers bottle-feed. Almost everyone uses a pram, but also in both groups some mothers carry their babies. Some mothers let their babies cry more than others. Some mothers let their babies sleep in a cradle beside the parental bed and others keep them in bed. However, it is clear that a certain way of childcare is more common in the Netherlands than in Morocco. The most important outcome of the research is that, in spite of that internal variety within both groups, the way of baby care by Moroccan mothers in the Netherlands has more similarities with how it is common in the Netherlands, than one thought so far. A number of changes happens immediately with the arrival in the Netherlands, for example babies are here no longer carried in a cloth like in Morocco, but transported in a pram. Other aspects change just later, such as letting cry. In Morocco one does not let babies cry, in the Netherlands one usually does for some time. If a Moroccan mother in the Netherlands has several children, then she will also start doing this. There is no other way for her, because she is on her own for it. Finally there are also aspects which do not change or possibly only after a few generations, such as living ‘on schedule’. Another aspect of baby care is whether mothers and small children ‘sleep together’. In Morocco this happens everywhere. More Dutch mothers ‘sleep together’ than is generally perceived, but typically in the Netherlands you do not do this. Several Moroccan mothers don’t co-sleep anymore in the Netherlands. The picture that the attitude towards children in Moroccan families is authoritarian and distant, does not seem to be correct. Babies are in their need instantly satisfied. This is less usual in the Netherlands. In the twentieth century till the seventies the advice was to care for babies in a very rigid and distant way. There was a ‘civilisation offensive’ going on. Over the last decades this has softened. There is now a kind of ‘informalisation’. But the old ‘hard’ way of baby care has not yet disappeared. Many Dutch mothers feed still ‘on schedule’, the baby must then wait, also when he is hungry. In Morocco such advice does not exist and the cues of the baby are followed. Thus the opposite of what is the prejudice is the case. The attitude towards babies usually is more authoritarian in the Netherlands, than in Morocco. This difference becomes smaller as soon as Moroccan mothers have migrated to the Netherlands. But still more Moroccan than Dutch mothers breastfeed, feed ‘on demand’, keep their babies on laps, do not or hardly let them cry, and co-sleep. Another remarkable outcome of this learning-research is that Dutch mothers have more sense of shame than mothers in Morocco. Here since the second half of the 20th century, breasts have been more sexualised. To show a breast, what happens when feeding the baby, makes a mother feel uncomfortable. Mothers feed in seclusion. It is possible that this is a reason why breastfeeding has decreased here. Only 30% of the babies at three months of age are still breastfed. In Moroccan families this percentage is much higher. In Morocco we find a striking lack of sense of shame. Although women are sometimes covered up to the pulses and the ankles, a breast may be bared, in public, necessary even in the presence of 5

male strangers, because a baby must be fed. Moroccan mothers in the Netherlands become more modest, with the pictures in advertising and on television having their effect on them. In the Netherlands, just like Dutch mothers, they rather not feed their babies in public. This makes it difficult to feed ‘on demand’. Another remarkable outcome of this research concerns the role of fathers. According to the mothers this is not sufficient. The picture of Moroccan fathers is that they are not much involved in baby care. But observations show the opposite both in the Netherlands and in Morocco. On the other hand, we find shortcomings of Dutch fathers. It is generally perceived that Dutch fathers are more involved in raising children en household chores, but this is often not true. So from this research it becomes clear that in many areas there exist only little differences between Dutch and Moroccan. Jet van Rijswijk links her research with a social science debate concerning integration. First one thought that assimilation had to be imposed from above. Then one praised multiculturalism and believed in differences. Now in social science, the conviction dominates that assimilation happens automatically. Although migrants can feel themselves differently and can experience discrimination, at the same time they automatically adapt to the new conditions. In the Dutch discussions in politics and media the fear predominated that migrants will not assimilate without firm political measures and thus forms a danger for the cohesion in the society. Out of this study on baby care this fear appears unfounded. Migrants in large degree prove to extremely rapidly adapt to the way of daily life as is usual in the Netherlands.

6

Samenvatting Het leeronderzoek voor Antropologie van Jet van Rijswijk (2007) “Hier sta je er alleen voor.” Hoe Marokkaanse moeders in Nederland hun baby’s verzorgen. is gebaseerd op gesprekken en vooral ook op participerende observaties in Nederland en Marokko. Ze heeft de manier van babyverzorging onderzocht bij Marokkaanse moeders in Nederland en die vergeleken met wat gebruikelijk is in Nederland en wat in Marokko. Ze heeft hierbij gekeken naar vier aspecten: voeden, dragen, huilen en slapen. Het verschil tussen hoe baby’s in Nederland en hoe ze in Marokko worden verzorgd, heeft voornamelijk te maken met de omstandigheid dat moeders er hier alleen voor staan en zij het daar gezamenlijk met anderen doen. Marokkaanse moeders in Nederland staan er na de migratie hier ook alleen voor en dit en nog enkele andere veranderingen van condities, maken dat de babyverzorging hier anders gaat. Dit onderzoek heeft een aantal onverwachte resultaten opgeleverd. Er blijkt in Nederland een grote variëteit te bestaan zowel tussen Marokkanen onderling als tussen Nederlanders onderling. Er is ook veel variatie binnen Marokko. Veel generalisaties blijken niet op de werkelijkheid te berusten. Uit deze scriptie blijkt dat elke moeder het weer enigszins anders doet. Omgekeerd zijn er in Nederland juist veel overeenkomsten tussen Marokkaanse en Nederlandse moeders. Bijvoorbeeld voor beide groepen geldt dat sommigen borstvoeding en anderen flesvoeding geven; dat bijna iedereen de kinderwagen gebruikt en dat er bij beide groepen enkele moeders zijn die hun baby dragen; dat sommigen hun baby meer laten huilen dan anderen; dat de ene haar baby in een wiegje naast het ouderlijke bed laat slapen en de andere hem in bed houdt. Wel is het duidelijk dat een bepaalde manier in Nederland meer gebruikelijk is dan in Marokko. De belangrijkste uitkomst van het onderzoek is dat, ondanks die interne verscheidenheid binnen groepen, de manier van babyverzorging bij Marokkaanse moeders in Nederland meer overeenkomsten heeft met wat in Nederland gebruikelijk is, dan tot nu toe bekend was. Een aantal zaken veranderen meteen bij aankomst in Nederland, bijvoorbeeld baby’s worden hier niet gedragen in een doek zoals algemeen het geval is in Marokko, maar vervoerd in een kinderwagen. Andere zaken veranderen iets later, zoals het laten huilen. In Marokko laat men baby’s niet huilen, in Nederland in sommige gevallen wel. Als een Marokkaanse moeder in Nederland meerdere kindjes heeft, dan gaat ze hier in mindere mate ook toe over. Dit kan niet anders, omdat ze er hier alleen voor staat. Ten slotte zijn er ook zaken die niet of mogelijk pas na enkele generaties veranderen, zoals het leven ‘op de klok’. Eén van de aspecten van babyverzorging is het wel of niet ‘samen slapen’ van moeder met kleine kinderen. In Marokko gebeurt dit overal. Ook meer Nederlandse moeders dan wordt gedacht ‘slapen samen’, maar de norm in Nederland is dat je dat niet doet met je kind. Meerdere Marokkaanse moeders slapen niet meer ‘samen’ in Nederland. Het beeld dat de houding tegenover kinderen in Marokkaanse gezinnen autoritair en afstandelijk zou zijn, blijkt niet te kloppen. Behoeften van baby’s worden direct bevredigd. Dit is in Nederland minder gebruikelijk. In de twintigste eeuw tot de zeventiger jaren werd geadviseerd de babyverzorging zeer rigide en afstandelijk te doen. Er was een ‘beschavingsoffensief’ aan de gang. De laatste decennia is dit wel ‘verzacht’. Er is sprake van ‘informalisering’. De oude ‘harde’ manier van babyverzorging is hiermee nog niet verdwenen. Veel Nederlandse moeders voeden nog steeds ‘op de klok’, de baby moet dan wachten tot het tijd is, ook al heeft hij honger. Dat kan betekenen dat men hem enige tijd laat huilen. In Marokko heeft een dergelijke advisering niet bestaan en worden de impulsen van de baby gevolgd. Het omgekeerde is dus aan de hand. De houding tegenover baby’s zoals die in Nederland gebruikelijk is, is autoritairder dan die in Marokko. Dit verschil wordt kleiner zodra Marokkaanse moeders naar Nederland zijn gemigreerd. Maar nog steeds geven meer Marokkaanse moeders dan Nederlandse, borstvoeding, voeden ‘op verzoek’, houden de baby op schoot, laten niet of nauwelijks huilen, slapen samen. Een andere opvallende uitkomst uit dit leeronderzoek is, dat er bij Nederlandse moeders meer sprake van schaamte is dan in Marokko. Hier zijn sinds de tweede helft van de 20ste eeuw borsten meer geseksualiseerd. Borsten ontbloten om een kind te voeden, maakt dat moeders zich hierdoor ongemakkelijk voelen. Moeders voeden in afzondering. Mogelijk is 7

dat mede een reden waarom borstvoeding hier is afgenomen. Slechts 30% van de baby’s krijgt bij drie maanden nog borstvoeding. Bij Marokkaanse gezinnen ligt dit percentage veel hoger en krijgen baby’s ook veel langer moedermelk. In Marokko is een opvallend gebrek aan schaamte. Hoewel vrouwen soms bedekt zijn tot de polsen en de enkels, kunnen in het openbaar, desnoods in aanwezigheid van vreemde mannen, borsten ontbloot worden om een baby te voeden. Marokkaanse moeders in Nederland krijgen ook last van schaamte, aangezien hier de beelden in reclame meteen hun uitwerking hebben. Net als Nederlandse moeders voeden ze in Nederland liever niet in het openbaar. Dit maakt het lastig om ‘op verzoek’ te voeden. Nog een uitkomst die opmerkelijk is bij dit onderzoek, betreft de rol van vaders. Deze is volgens moeders niet toereikend. Het beeld van Marokkaanse vaders is dat ze weinig doen aan de verzorging. Uit observaties blijkt het tegendeel. Ook in Marokko. Aan de ander kant blijken Nederlandse vaders vaak tekort te schieten. Dat Nederlandse vaders meer aan opvoeding en huishouden zouden doen, is alleen wat ‘wij’ ervan denken, maar klopt niet altijd met de werkelijkheid. Uit dit onderzoek blijkt dus dat er in vele aspecten van babyverzorging in Nederland, weinig verschil is tussen Nederlanders en Marokkanen. Jet van Rijswijk sluit met haar onderzoek aan bij een debat binnen de sociale wetenschappen over integratie. Eerst was men ervan overtuigd dat assimilatie opgelegd moest worden van bovenaf. Toen geloofde men in multiculturalisme en werd verschil verheerlijkt. Nu heerst binnen de sociale wetenschappen de overtuiging dat assimilatie vanzelf gaat. Hoewel migranten zich wel anders kunnen voelen en ook last kunnen hebben van discriminatie, passen zij zich tegelijkertijd vanzelf aan de nieuwe omstandigheden aan. In de Nederlandse discussies in politiek en media overheerst de angst dat migranten zonder stevige politieke maatregelen niet integreren en een gevaar vormen voor de cohesie in de samenleving. Uit dit onderzoek naar babyverzorging blijkt deze angst ongegrond. Migranten blijken in grote mate uiterst snel de manier van dagelijks leven aan te nemen zoals gebruikelijk is in Nederland.

8

Inhoud 1. Inleiding 1.1 Theorieën en het veld van onderzoek….………………………..………… 11 Verzorging en opvoeding………………………………………………. 11 Cultuur en integratie…………………………………………………… 14 1.2 Het onderzoek ……………………………………….………………….… 21 1.3 Antropologisch onderzoek naar babyverzorging ……….…………..…….. 29 Opbouw van de scriptie………………………………………………. 31

2. Babyverzorging bij Nederlandse gezinnen……………………… 2.1 Voeden…………………………..…………………….…………………… 2.2 Dragen…………………………..………………….…………………........ 2.3 Huilen………………………………………………………………………. 2.4 Slapen………………………………………………………………………. 2.5 Steun……………………………………………………………………….. 2.6 Attachment Parenting………………………………………………………. 2.7 Samenvatting en conclusie………………………………………………….

33 34 40 43 46 51 53 55

3. Babyverzorging in Marokko. …………………………………………

57 3.1 Voeden…………………………..……………….………………………… 58 3.2 Dragen…………………………..……………….……………………........ 60 3.3 Huilen………………………………………………………………………. 64 3.4 Slapen………………………………………………………………………. 65 3.5 Steun……………………………………………………………………….. 69 3.6 Samenvatting en conclusie………………………………………………… 71

4. Marokkaanse migranten…………………………………………….…..

73 4.1 Voeden…………………………………………………………………....... 75 4.2 Dragen……………………………………………………………………… 82 4.3 Huilen………………………………………………………………………. 86 4.4 Slapen………………………………………………………………………. 89 4.5 Steun……………………………………………………………………….. 94 4.6 Samenvatting en conclusie…………………………………………………. 97

5. Slotbeschouwing 5.1 Overeenkomsten en verschillen…………………………………………… 99 5.2 Integratie ……...………………………………………………………….. 105 5.3 Conclusie .…….………………..…………………………………………. 107 Literatuur……………………………………………………………………………

109

9

10

1

Inleiding

Hoe mensen baby’s verzorgen is geen onveranderlijk universeel gegeven. In de wijze waarop men baby’s voedt, vervoert, laat slapen, hoe men reageert op huilen,

Een Marokkaanse moeder geeft open en bloot de borst, terwijl iedereen die net in het vliegtuig naar Marokko is ingestapt, langs haar heen loopt, op zoek naar zijn plaats en bagage weg stopt. Bij de terugreis op Schiphol aangekomen, draagt een Marokkaanse moeder haar kindje, wachtend op de bagage. Zodra ze die heeft, gaat haar kindje meteen in de kinderwagen.

blijken verschillen te bestaan tussen landen, tijden, klassen en groepen1. Ik ben geïnteresseerd in de verschillende manieren waarop moeders hun baby’s verzorgen in Marokko en in Nederland. Uit literatuuronderzoek blijkt dat baby’s in Marokko worden gedragen, slapen bij moeder, enkele jaren borstvoeding krijgen en men hen niet laat huilen. In Nederland is het gebruikelijk dat kindjes in wieg en kinderwagen liggen, korter of helemaal geen borstvoeding krijgen en dat men niet altijd en niet meteen op huilen ingaat2. In het bijzonder heb ik belangstelling voor de manier van babyverzorging van Marokkaanse moeders na hun migratie naar Nederland. Mijn betrokkenheid bij dit onderwerp komt mede doordat ik een kindje heb gekregen en een Marokkaanse partner heb.

1.1 Theorieën en het veld van onderzoek Mijn onderzoek bestrijkt twee velden. Ten eerste het veld van ‘verzorging en opvoeding’, het gaat immers over babyverzorging en ten tweede het veld van ‘integratie en cultuur’, omdat we gaan kijken naar een onderdeel van de ‘levenswijze’ van Marokkaanse migranten. Welke theorieën zijn op deze velden ontwikkeld?

Verzorging en opvoeding In de geïndustrialiseerde westerse samenlevingen is een ontwikkeling te zien van minder normen naar meer en “van dwang van anderen … tot zelfdwang”, aldus de socioloog N. Elias (1939; zie ook Verrips, 1993). Hij beschrijft vele voorbeelden van dit ‘civilisatieproces’, zoals tafelmanieren. In de 16de eeuw at men met de handen, nu met mes en vork. Met deze ‘beschaving’ onderscheidden ‘hogere’ klassen zich van ‘lagere’ klassen en westerse van niet1 2

zie De Loache, 2000; Maher, 1992; Mead & Wolfenstein, 1955; Whiting & Whiting, 1963; Zwaan, 1993. zie Eppink, 1981: 28/36, 46, 87/89, 97; Van Rijswijk, 2007

11

westerse culturen. De manieren verspreidden zich van ‘hoog’ naar ‘laag’. Tot alle klassen in West Europa het de normaalste zaak van de wereld gingen vinden om bijvoorbeeld met mes en vork te eten. Voor een deel verspreidde zich dit vanzelf door imitatie, voor een ander deel was er sprake van een ‘beschavingsoffensief’ waarbij zogenaamde deskundigen aan armen, boeren en arbeiders kwamen vertellen hoe ze het behoorden te doen. De sociologe A. de Regt heeft bestudeerd hoe dit proces zich in de 18de en 19de eeuw in Nederland voltrok. Onder meer “in het gebruik van tijd” en “in hun houding tegenover kinderen” moesten lagere klassen een grotere mate van zelfbeheersing leren, aldus De Regt. Ze moesten ertoe gebracht worden “lange-termijnoverwegingen te laten prevaleren boven directe behoeftebevrediging” (1984: 246). De socioloog C. Wouters werkt de civilisatietheorie van Elias verder uit en meent dat er nu sprake is van een nieuwe fase. Dankzij sterke zelfdwang gaan mensen sinds de jaren zestig van de 20ste eeuw losser met elkaar om. Hij noemt dit ‘informalisering’. Normen worden ruimer, er is meer toegestaan. Er is meer speelruimte om eigen wensen te volgen. Door de grotere zelfcontrole worden bepaalde emoties meer toegelaten. Ze hoeven niet meer helemaal onderdrukt te worden.Wouters noemt dit de emancipatie van emoties. Opwellingen worden niet meer ‘beheerst’, maar ‘bemeesterd’. Wat dus niet wil zeggen dat ze nu spontaan tot uiting kunnen komen. Dit gebeurt op een gecontroleerde manier. Voorbeelden die Wouters beschrijft zijn onder meer manieren, omgang tussen de seksen en omgang met de dood en rouw door verpleegkundigen en artsen (Wouters, 1990: 36). Geen van deze sociologen spreekt over de manier van babyverzorging. Ik ben gaan kijken of deze ontwikkelingen misschien ook hierin zijn terug te vinden. In wetenschappelijke literatuur over babyverzorging worden verschillende stromingen beschreven3. De twee uitersten hiervan zijn: 1. De calvinistische opvatting in de 17e en 18e eeuw, die onder meer verwoord wordt door de psycholoog J. Watson (1928). De wil van het kind moet gebroken worden, vanwege het geloof in aangeboren zondigheid. Toegeeflijkheid is de grootste fout die ouders kunnen maken. Kwaad is aangeboren en moet onderdrukt worden. Het laten huilen van baby’s bijvoorbeeld is om de wil te breken. Verwant hiermee is ook de visie van de filosoof J. Locke in de 17de eeuw over de noodzaak kinderen te ‘harden’. 2. De andere opvatting is van onder meer de filosoof J. Rousseau met zijn roman Emile (1762). Kwaad zit in de omgeving en kinderen zijn goed en onschuldig. Kinderen hebben bepaalde behoeften en mogelijkheden, die de ouders niet moeten frustreren of controleren, maar eerder moeten helpen vervullen en bemoedigen. 3

zie Cleverley & Phillips, 1976: 22, 23, 30; Damsa, 1993: 62; Sunley, 1955: 160, 161; Wolfenstein, 1955:170

12

De vraag ontstond: Is wat een baby prettig vindt, ook goed voor hem? Volgens de eerste opvatting kan wat leuk is niet goed zijn. Baby’s vinden het bijvoorbeeld leuk opgepakt te worden, maar dat is niet goed voor hen. Volgens de tweede opvatting wel. De psychologe M. Wolfenstein (1955: 169-170) neemt een verandering waar in Amerika tussen 1914 en 1942. Eerst overheerst de eerste en later de tweede opvatting. Er lijkt bij babyverzorging inderdaad ook sprake van een ‘civilisatie-‘ en een ‘informaliserings’proces te zijn. Lang borstvoeding geven, ‘op verzoek’ zogen, evenals dragen en bij moeder slapen, verzorgingsgewoonten zoals te zien zijn in het minder ‘geciviliseerde’ Marokko, bestaan sinds kort ook binnen bepaalde kringen in westerse samenlevingen, ook in Nederland. Sommigen noemen dit ‘attachment parenting’ of ‘natuurlijk ouderschap’ en honderden ouders hebben zich georganiseerd rond websites en emaillijsten. Ze baseren zich op onder meer psychoanalytica J. Liedloff die in de zeventiger jaren bij Yequana-indianen observaties heeft gedaan om de oorzaken van hun geluk te achterhalen. Het bijzondere van Liedloff is dat zij dragen, ‘samen slapen’ en borstvoeding propageert voor moeders in moderne westerse culturen, omdat zij meent dat hun kinderen dan gelukkiger zullen worden. Maar moeders in andere culturen doen dit vermoedelijk niet hierom, maar omdat het noodzakelijk is om baby’s in hun omstandigheden te laten overleven4. Verband met later gedrag Dat er verband is tussen bepaalde typen van babyverzorging en later gedrag van mensen en algemener ook de cultuur van een samenleving, is in meerdere of mindere mate de mening van allerlei wetenschappers. De antropologe M. Mead (1968: 23) denkt dat ervaringen in de kindertijd niet de oorzaak zijn van een bepaalde cultuur. Maar kinderen vijandig resp. vriendelijk bejegenen maakt, dat ze wel of niet in die cultuur kunnen leven. Kinderervaringen zijn belangrijk, maar niet verantwoordelijk voor het geheel van het latere gedrag, aldus Mead. Anderen denken van wel. Socioloog M. Weber (1922) verklaarde het gehoorzame gedrag van mensen in onder meer Duitsland uit hun opvoeding: ieder mens heeft in een dictatuur geleefd toen hij klein was. De psychoanalyticus E.H. Erikson (1964: 125-127) vermoedde dat het vrijgevige gedrag van Sioux-indianen verankerd ligt in het oude gebruik van ongelimiteerde borstvoeding. Het uitgangspunt van de antropologen B.B. Whiting & J.W.M Whiting (1975: 9-13) bij zes veldstudies van babyverzorging in verschillende culturen is dat vertrouwen, optimisme en sociaal gedrag gevolg is van toegeven in de babytijd en van veel verzorgende personen. Volgens Liedloff (1979) is het kunnen ‘afzien’ binnen hiërarchische werkverhoudingen, misschien het resultaat van laten huilen in de babytijd. Door antropologen als F. van Gemert (1998), H. Werdmölder (2005) en de journaliste en

13

filosofe F. Jurgens (2007) wordt de verklaring voor ontsporing van Marokkaanse jongens tegenwoordig onder meer gezocht in de hoek van hun opvoeding, die te streng zou zijn. Over dit laatste hebben de antropologes J. van der Zwaard (1993) en M. Jonkers (2003) overigens andere bevindingen. Volgens hen zijn Nederlandse ouders strenger of even streng. In dit geval blijkt dus geen direct verband tussen ontsporing en opvoeding. Opvattingen hierover hebben gevolgen voor het beleid dat gekozen wordt. Jurgens5 is voor een harde aanpak. Ze geeft moeders de “schuld” van de ontsporing van hun Marokkaanse zonen. Als problematisch bij deze moeders beschouwt ze: lage opleiding, analfabetisme, geen kennis van de Nederlandse taal, slecht geïntegreerd zijn en een machtsongelijkheid tussen mannen en vrouwen. Ze vindt dat er geen excuus in cultuur of migratie mag worden gezocht. Dit debat over de oorzaak van wangedrag van pubers, is niet nieuw. Nederland kende interne migratie omstreeks 1900 van het platteland naar de stad. Deze migranten waren niet succesvol in het bereiken van een behoorlijk levenspeil. De tweede generatie kwam niet veel verder. Pas bij de derde generatie steeg het opleidingsniveau. Er was armoede, verwaarlozing en vorming van straatbendes en jeugdcriminaliteit (Bouman & Bouman, 1952: 56). Het ligt aan hun opvoeding, werd destijds gezegd door de burgerij die een juiste opvoeding als onderscheidingskenmerk koesterde. Van der Zwaard (1993) wijst erop dat sindsdien de schuld aan moeders wordt gegeven. Dit was de reden waarom er toen een ‘beschavingsoffensief’ werd ingezet (De Regt, 1984: 246). Een uiting hiervan was het consultatiebureaubeleid met de drie r’s (reinheid, regelmaat en rust). Het maatschappelijk debat en het beleid in die tijd vertonen veel overeenkomsten met de huidige waar het Marokkaanse migranten betreft. Nu lijkt het ‘beschavingsoffensief’ niet gericht te zijn op de lagere klasse, maar op een andere cultuur: ‘inburgering’.

Cultuur en integratie Cultuur is een belangrijk begrip binnen de antropologie. De antropoloog A. Kuper (1999) definieert cultuur als een systeem van kennis, waarden en gebruiken die door een bepaalde groep gedeeld worden. Binnen het begrip cultuur zijn twee fenomenen te onderscheiden. Cultuur als a way of life, een collectief geheel van geïnternaliseerde kennis en waarden van een bepaalde gemeenschap. En cultuur als lifestyle, het gebruik van objecten, symbolen en verhalen dat iemand onderscheidt van een ander, met de bedoeling een imagined community te creëren6. Hierbij wordt cultuur als homogeen gezien. Dit werd al zo gezien sinds de 4

zie Maher, 1992; Hrdy, 1999; Liedloff, 1973 Haar boek is in opdracht van Politie en Wetenschap geschreven, een afdeling van de Politieacademie. 6 zie Vermeulen, 1984; Niekerk, 2001: 189 5

14

klassieke sociologie en antropologie. De socioloog E. Durkheim (1893) zei dat er om desintegratie van een samenleving te voorkomen een consensus nodig is over fundamentele waarden en normen. De antropologen A.L. Kroeber & C. Kluckhohn (1952) definieerden cultuur als ideeën en waarden die resulteren in en als voorwaarden dienen voor gedrag van leden van een samenleving. Het idee was toen dus dat leden van een samenleving hun betreffende cultuur met elkaar delen, dat cultuur homogeen is. Dit cultuurbegrip is in de loop der jaren door antropologen stevig bekritiseerd (Kuper, 1999: X, 247), maar is nog steeds helemaal ‘in’ bij politici en journalisten. Velen schuiven alles op ‘de cultuur’. Problemen van migranten zouden op te lossen zijn door het aanleren van kernwaarden van ‘de Europese cultuur’. Er overheerst de angst dat migranten zonder stevige politieke maatregelen niet integreren en een gevaar vormen voor de cohesie in de samenleving (Lindo, 2005). Binnen de psychologie bestaat ook deze visie van homogeniteit. De antropoloog H. Verrept waarschuwt voor culturalisering van een probleem. Dat wil zeggen dat je het persoonlijke probleem van een patiënt afdoet met “dat is nu eenmaal hun cultuur” (1998: 67). Deze visie van homogeniteit van cultuur, roept de vraag op of de cohesie van een samenleving verdwijnt als mensen van een andere ‘cultuur’ immigreren of verandert dan de ‘cultuur’ van migranten7? Assimilatie In de sociale wetenschappen wordt onderscheid gemaakt tussen assimilatie en integratie8. Assimilatie wil zeggen dat migranten zich volledig aanpassen aan de ontvangende samenleving en geen eigen culturele eigenschappen overhouden. Integratie is een proces waarbij migranten met behoud van elementen van hun eigen cultuur in de ontvangende samenleving participeren, waarbij wederzijds overdracht van bepaalde cultuurelementen plaats vindt. Er worden in de sociale wetenschappen nog meer begrippen gebruikt in studies over integratie. Men onderscheidt acculturatie (dit is culturele assimilatie, resp. sociaal-culturele integratie) en structurele assimilatie (resp. politiek-economisch integratie)9. Er bestaat meningsverschil over of deze processen hand in hand gaan of niet. Aanvankelijk dacht men dat dit een rechtlijnige ontwikkeling was, die gepaard gaat met het verlies van de eigen cultuur10. Gedacht werd dat het verlies van de eigen cultuur bevorderd wordt door hogere opleiding en meer inkomen. Acculturatie, beheersing van de taal en overname van essentiële 7

zie Londen, 2001: 167, Brubecker, 2001: 532 zie Shadid, 1979; Entzinger, 1984; Heckmann, 2004; Lucassen, 2004; Risvanoglu e.a., 1986: 1-6; Vermeulen, 1997: 3,4; 1998 9 zie Geertz, 1973; Gordon, 1964, Vermeulen, 1997: 46 10 zie Gordon: 1964; Warner & Strole, 1945; Portes & Rumbaut, 1996: 247, 248 8

15

gedragspatronen, waarden en doeleinden, zou een proces zijn dat leidt naar incorporatie in de statusgroep van de middenklasse (Gordon, 1964). Maar anderen denken dat het twee aparte processen zijn: toename van participatie in de nieuwe samenleving èn culturele oriëntatie op die samenleving gaan niet altijd samen (Risvanoglu e.a., 1986: 6). Er zijn meerdere studies op dit gebied over de Verenigde Staten11. Sedert de koloniale tijd had dit land steeds golven immigranten en hun nakomelingen in zich opgenomen. Smolten die alle samen met de oude Engelse migranten, met de American way of life, zoals meerdere wetenschappers voorheen dachten? De socioloog N. Glazer (1970: XXXIII) weerlegt dit. Terwijl alle groepen inderdaad wel Amerikaans werden, wilden ze

ondertussen tegelijk hun etnische oorsprong bewaren en ontwikkelen. Glazer schrijft over vijf etnische groepen in New York, die van elkaar verschillen wat betreft economische, politieke en culturele patronen. Maar als de vroegere cultuur wegvalt, en dat gebeurt snel, vormt zich een nieuwe etnische identiteit door de levens-ervaring in Amerika. Iedere migrantengroep heeft dus een andere migrantenidentiteit, maar die is anders dan die van de thuisblijvers van de betreffende groep. ‘Multiculturalisme’ Sinds 1960 ontstaat er kritiek op het begrip assimilatie12. Het is etnocentristisch en gaat uit van een bevoogdende visie op migranten. Er wordt in de Verenigde Staten van uit gegaan dat de cultuur van de middenklasse blanke protestanten de beste cultuur is. Migranten moeten allemaal zo worden. Deze mening werd bekritiseerd in de jaren zestig toen er een bloei aan protest- en sociale bewegingen was. Het is de vraag of die mainstream waarmee migranten zouden moeten assimileren, wel werkelijk bestaat. De cultuur van het ‘gastland’ is niet homogeen. Er wordt bijvoorbeeld gewezen op de neerwaartse assimilatie met de onderklasse13. Vanaf de jaren zeventig kwam een nieuw begrip op: ‘multiculturalisme’. Hierbij is verschil toegestaan. Men spreekt over droit à la différence (van vrouwen, homo’s, migranten)14. Maar rond 2000 raakt ook dit begrip alweer uitgeput. Als probleem van ‘multiculturalisme’ werd gezien, dat het verschil verheerlijkt wordt. De nieuwe opinie binnen sociale wetenschappen is nu dat migranten het in het algemeen goed doen. Ze zijn adaptable. Ze zijn in staat in een andere omgeving een andere manier van leven aan te leren. Sinds het begin der tijden vonden vermengingen plaats (Kuper, 1999: 243). De term ‘assimilatie’ heeft 11

zie Abbott, 1917; Alba & Lee, 2003; Glazer, 1970; Gordon, 1964; Portes & Rumbaut, 1996; Mollenkopf, 1999; Warner & Strole, 1945 12 zie Alba & Lee, 2003: 1-16; Brubaker, 2001: 531 13 zie Alba & Lee, 2003: 1-16; 282-292; Kuper, 1999: 233; Portes & Zhou, 1993 14 zie Brubaker, 2001: 536; Hartmann, 2005; Penninx e.a. 1998

16

een comeback, maar niet in de oude vorm. In de Verenigde Staten bestaat nu het idee bij sociale wetenschappers dat migranten niet worden geassimileerd, maar zelf assimileren. Dit ontrolt zich vanzelf over verschillende generaties15. Er wordt verwezen naar de antropoloog C. Levi-Strauss (1971), volgens wie mensen meer met elkaar gemeen hebben dan waarin ze verschillen, bijvoorbeeld de mogelijkheid om te assimileren. Sociale context De antropologe M. van Niekerk is van mening dat ‘cultuur’ het resultaat is van aanpassing aan een sociale context. Migratie van de ene naar de andere sociale context, betekent een zeer snelle sociaal-culturele verandering (Niekerk, 2001, 185). Historisch onderzoek laat zien dat migrantengroepen na twee of drie generaties in het algemeen ten opzichte van de gevestigde bevolking een gelijkwaardige positie gaan innemen (Crul, 2001: 85). Cultuur en structuur zijn met elkaar verweven. Ze zijn niet scherp van elkaar te onderscheiden. Ze zijn afhankelijk van elkaar. Ze veronderstellen elkaar. Wat oorzaak en gevolg is, is moeilijk vast te stellen. Veranderingen zijn grotendeels onbedoeld. Je kan het niet opzettelijk naar je hand zetten, zoals zowel regeringen als migranten proberen. Pogingen van migranten om oude cultuuraspecten te handhaven kunnen goed samengaan met assimilatie in het dagelijkse leven (Londen, 2001: 165, 190). Kuper beschrijft twee mogelijke reacties op de menging van culturen: de fundamentalistische strategie, het bewaren en versterken en ophemelen van traditionele waarden, en hybridisation of creolisering, het omarmen van verschillen. Dit laatste doen migranten, aldus Kuper (1999: 168). Migratie leidt uiteindelijk tot verlies van de eerdere etnische cultuur, door het omarmen van de cultuur van het ontvangende land. Toch kan het gevoel van anders-zijn blijven. De meest ‘aangepaste’ migranten kunnen zich blijven richten op hun vroegere cultuur. Spontane onbedoelde assimilatie kan samengaan met een sterk etnisch bewustzijn (Niekerk, 2001: 179,180). Discriminatie Tot nu toe werd niet gesproken over de gevolgen van de ervaring met discriminatie. Meerdere sociaal wetenschappers hebben hier wel aandacht voor16. Voor het zoeken naar verklaringen voor integratieproblemen van migranten, is het nodig te kijken naar het nieuwe land: hoe worden nieuwkomers ontvangen, wat is hun sociale klasse in de nieuwe samenleving. Bij eerdere onderzoeken werd niet gelet op de reactie van het ontvangende land op de migranten. De sociologen N. Elias & J.L Scotson (1976) beschrijven een proces dat volgens hen in alle samenlevingen werkzaam is, en dat versterkt kan worden bij raciale of 15

zie Brubaker, 2001: 543; Vermeulen, 1998: 87; Lindo, 2005

17

etnische aspecten. Ze onderzochten een gemeenschap in een voorstadje van een Engelse industriestad, waarbij een scherpe scheiding bestond tussen de oude gevestigde groep en de nieuwe bewoners. De gevestigden behandelen de nieuwelingen als buitenstaanders, ze hebben geen contact met hen, stigmatiseren hen als minderwaardig en kennen zichzelf superieure deugden toe. De nieuwelingen worden als niet-opgevoed beschouwd. Het beeld van de gehele groep buitenstaanders wordt gevormd naar de ‘slechte’ kenmerken van het ‘slechtste’ deel van die groep. Het zelfbeeld van de gevestigden wordt gevormd naar de beste aspecten van de beste leden (11-12). Elias & Scotson gaan niet in op de vraag hoe buitenstaanders hierop reageren. Ze gaan zich minderwaardig voelen (19-20). Maar gaan ze ook normen en gedrag van de gevestigden overnemen? In andere literatuur vinden we hier wel iets over. Ervaring met discriminatie werkt bij migranten bewustwording van etnische identiteit in de hand, zelfs nog bij de vierde en latere generaties. Cultuur wordt door migranten soms gebruikt als een wapen in de strijd om politiek-sociale erkenning te krijgen, terwijl tegelijkertijd tradities in het niet verdwijnen (Kuper, 1999: 169). De antropoloog H. Ono (2002) onderzoekt hoe het komt dat Amerikaanse staatsburgers die nakomelingen van Mexicaanse migranten zijn, zich als Mexicaans blijven identificeren. Zij assimileren evenals migranten die uit Europa afkomstig zijn. Dat zij zich toch minder Amerikaans voelen ligt niet zozeer aan hun (gebrek aan) assimilatie, maar aan hun reactie op ervaren discriminatie, blijkt uit dit onderzoek. De antropoloog Lindo (1996) komt erachter dat jongeren die niet met tenminste één Nederlander een goede relatie hebben, zoals een buurman, leraar of vriend(in), meer lijden onder discriminatie. Dan trekken ze zich namelijk meer van pesterijen aan (20, 79). De journaliste M. Kleijwegt (2005) merkt op dat ze zelf vaak de eerste Nederlander is die bij mensen over de vloer komt. Ze volgt een jaar lang leerlingen van een ‘zwarte’ klas in een buurt waar veel schoolverzuim en jeugdcriminaliteit is. Hulpverleners en onderwijzers komen vrijwel nooit bij gezinnen thuis (206). Uit haar boek blijkt opnieuw dat de meeste Marokkaanse gezinnen geen goede relatie hebben met op zijn minst één Nederlander. Wat de ervaring met discriminatie dus verergerd. Heterogeen en veranderlijk Een kernmerk van discriminatie is zwart-wit denken. Wat Jonker noemt: ‘het West/Oost schema van cultuurverschillen’17. Ten aanzien van opvoeding wordt op deze manier in media, en bijvoorbeeld ook in opvoedingsliteratuur onder meer onderscheid gemaakt tussen 16

zie Elias & Scotson, 1976; Risvanoglu e.a., 1986: 6; Lindo, 1996; Portes & Rumbaut, 1996: 93-140; Alba & Lee, 1997; Castles, 2000; Ono, 2002

18

Nederlandse en Marokkaanse opvoeding. De antropologe L. Eldering heeft het over individualistische versus collectivistische culturen. Van Gemert noemt het onderhandelingshuishouding versus bevelshuishouding. Er wordt ook wel gesproken van modern versus traditioneel. Dergelijke indelingen gaan in werkelijkheid niet op en zijn te generaliserend. Dit zwart-wit denken over culturen, komt doordat culturen als homogeen, onveranderlijk en vaststaand worden gezien. Op deze manier lijkt het er bijna op dat het in de genen vastligt, als iets aan de ‘cultuur’ ligt. De antropoloog G. Baumann (1999) waarschuwt hiertegen (zie ook Ratcliffe, 1994). Een belangrijke functie hierin heeft religie. Religie wordt als het meest absolute, onveranderlijke en vaststaande cultuuraspect gezien (Baumann, 1999: 23). In Nederland worden heden ten dage Marokkaanse migranten vooral gezien vanuit de religie. Ze hebben een ander geloof dan gebruikelijk is in Nederland, niet christelijk, maar islamitisch. Tot in de jaren negentig werden Marokkaanse migranten gezien als ‘gastarbeiders’. Maar na veranderingen in de wereldpolitiek, de verschuiving van het vijanddenken van ‘de Russen’ naar ‘de Islam’, worden mensen met een iets donkerder huids- en haarkleur en vrouwen met een hoofddoek gezien als behorend tot een bepaalde andere religie. Ook in veel wetenschappelijke onderzoeken worden migranten automatisch in verband gebracht met religie. Maar tussen de manier van babyverzorging en de religie van mensen heb ik tijdens dit onderzoek geen verband gevonden. Mede met behulp van religie worden mensen vaak ten onrechte als homogene groep gezien. Kuper legt uit dat het oude cultuurbegrip niet werkbaar is voor onderzoek, omdat erbij van uitgegaan wordt dat cultuur homogeen en onveranderlijk is. Kenmerk van alle culturen is dat ze heterogeen zijn. In feite is geen enkele situatie cultureel homogeen. Cultuur toont zich als inconsistent, vloeiend, dubbelzinnig en dynamisch, aldus Kuper. Het is beter het over onderdelen te hebben (zoals babyverzorging). Vervanging van het begrip cultuur door het begrip identiteit is geen oplossing, vervolgt Kuper. Identiteiten zijn net als culturen complex, heterogeen en inconsistent18. Mensen verkeren in elkaar overlappende culturen (beroepsgroepen, sociale klassen, talen, leeftijdgroepen, lifestyles, levensfasen, religieuze en etnische groepen). Deze heterogeniteit is niet het probleem. Het probleem is dat er een dominante heersende cultuur is (blank, middenklasse, man, hetero), van waaruit regels worden opgelegd aan de ‘anderen’, die als afwijkend worden gestigmatiseerd, aldus Kuper (1999: 167, 233). Niet alleen is de cultuur van het ontvangende land intern heterogeen. Uit meerdere studies blijkt ook dat migranten afkomstig uit hetzelfde land onderling verschillen. De titel van het onderzoek van econome S. Risvanoglu e.a (1986) is “Verschillend als de vingers van 17 18

zie Said, 1978; Meurs & Gailly, 1998: 76; Van Gemert, 1998: 66; Eldering, 2002: 52, 139; Jonkers, 2003: 4 zie Van Londen, 2001: 169; Kuper: 1999: X, 169, 174, 247

19

een hand” 19. Ook is de startpositie van migranten tegenover de Nederlandse cultuur niet uniform, vanwege klassen- en cultuurverschillen in het land van herkomst. Bovendien komen latere migranten uit een “ander land” dan zij die hen voorgingen, want thuisblijvers maken ook veranderingen door 20. De werkelijkheid komt dus niet overeen met de oude opvatting dat cultuur homogeen zou zijn. Het dagelijkse leven Sociale wetenschappers zijn op het gebied van onderzoek naar integratie en cultuur nog op een ander punt te bekritiseren. Onderzoekers blijven namelijk te abstract en houden zich weinig bezig met het alledaagse leven van mensen, zoals naar de bakker gaan. Er worden allerlei begrippen gebruikt om processen te beschrijven, maar dit is voornamelijk retoriek, en gaat minder over de realiteit21. Er is ook literatuur over beleid ten aanzien van migranten22. Dit gaat ook niet over hun dagelijkse werkelijkheid. Hierin worden uitspraken gedaan over vermeende verschillen tussen Nederlanders en Marokkanen zonder empirisch onderzoek. Studies over wel of niet veranderen van gedrag Deeg maken in Marokko

en ideeën in het dagelijkse leven van

migranten, eventueel onder invloed van beleid, gaan niet over babyverzorging of eetgewoonten. Voorzover er dergelijke studies zijn gedaan, gaan ze alleen over sociale mobiliteit, omdat migranten in het ontvangende land meestal met een sociale achterstand ten opzichte van de gevestigde bevolking beginnen23. Kunnen ze die inhalen en na hoeveel generaties? Het politiek maatschappelijk debat over integratie gaat echter over meer dan alleen hun sociaal-economische positie, bijvoorbeeld ook over de mate van strengheid bij opvoeding. In de studies over integratie en cultuur ben ik op zoek gegaan naar voorbeelden van gedrag, hoe men in het dagelijkse leven dingen doet (Tennekes, 1985: 28). Wat hierin verandert en hetzelfde blijft, daarover is heel weinig te vinden in studies over integratie en 19

zie ook Coenen, 2001:2; Vermeulen; 2001; Alba & Lee, 2003: 1-16 zie Lesthaeghe, 1996: 38; Risvanoglu e.a., 1986: 5; Vermeulen, 2000: 211 21 zie Vertovec, 1999: 456, Brubaker, 2001: 536 22 zie Penninx, 1998; Slijper, 1998; Vermeulen, 1984; Scheffer, 2001 23 zie Crul, 2000; 2001; Fase & Kleijer, 1996; Vermeulen, 2001 20

20

cultuur. Elias & Scotson beschrijven wel enkele verschillen in het dagelijkse leven tussen de gevestigden en de buitenstaanders. De ene groep heeft een ander café gedrag dan de andere (57). De ene groep heeft hechtere familiebanden dan de andere (83). Cammaert wordt ook concreet. Het valt Cammaert op dat de huisinrichting bij Berberse gezinnen in Brussel anders is dan die in Marokko. Hier komen allerlei nieuwe spullen. Men at in Marokko aan lage tafels op de grond en hier aan hoge tafels op stoelen. Men waste op de hand en hier met een wasmachine (Cammaert, 1985: 182-184). Over dergelijke praktische veranderingen in het dagelijkse leven na de migratie, is verder weinig te vinden in studies. Opvallend is dat wel veel wordt gesproken over integratie en cultuur, maar dit blijft abstract. Integratie is een proces dat juist over deze praktische veranderingen gaat. Is er wel of niet een groot verschil in ‘levenswijze’ tussen Nederlandse en Marokkaanse mensen in Nederland, zoals wel in het maatschappelijk debat wordt verondersteld?

1.2 Het onderzoek Voor dit leeronderzoek in Culturele Antropologie bekijk ik hoe Marokkaanse moeders hun baby’s verzorgen na hun migratie naar Nederland. De onderzoeksvraag is: Hoe verzorgen Marokkaanse moeders in Nederland hun baby’s, wat betreft voeden, dragen, huilen en slapen? Verzorgen zij hun baby zoals dat in Marokko of zoals dat in Nederland gebruikelijk is? Wat verandert wél en wat niet, direct na de migratie of na één of meer generaties? Uit literatuurstudie blijkt dat de babyverzorging in Marokko en in Nederland van elkaar verschilt. Hoe verzorgen Marokkaanse moeders hun baby’s, nadat ze naar Nederland zijn gemigreerd? Zijn er generatieverschillen? Wordt wat gebruikelijk is in Marokko hier voortgezet? Of gaan moeders de verzorging na de migratie hetzelfde doen als wat in Nederland gebruikelijk is? Welk deel verandert en welk deel blijft hetzelfde? En wanneer verandert dit, al meteen na aankomst of langzamerhand of pas bij de tweede generatie? Welke rol speelt hierbij de Nederlandse advisering aan Marokkaanse moeders? Gaan veranderingen vanzelf of als gevolg van Nederlands beleid? Welke adviezen worden er aan Marokkaanse ouders gegeven? Studies over Marokkaanse moeders en hun kinderen betreffen meestal de oudere leeftijd en gaan grotendeels over disciplinering. Dat speelt pas op zijn vroegst als een baby begint te kruipen. Ik ben het aspect disciplinering wel tegen gekomen tijdens observaties en gesprekken, maar heb dit niet in de scriptie verwerkt. Als ik praat met moeders van wie het kindje ouder dan één à twee jaar is, gaat het gesprek vrijwel alleen hierover, mede omdat er 21

op dit moment in de media kritiek op hun opvoeding wordt gegeven. Moeders willen het negatieve beeld ontkrachten. Dit is zo belangrijk, dat het moeilijk is het over babyverzorging te hebben. Hetzelfde gebeurde bij het onderzoek van de psycholoog K. Phalet (1998), die groepsgesprekken voerde met Turkse en Marokkaanse moeders. Overigens praten Nederlandse moeders hier ook aldoor over: streng-zijn is de norm. Disciplinering komt dus vaker aan de orde dan ik had gedacht, ook omdat het soms al op babyleeftijd speelt. Het komt wel eens voor dat baby’s een tikje krijgen, zowel door Nederlandse als Marokkaanse moeders, hoewel ze er soms bij zeggen dat het geen zin heeft, want dat de baby er waarschijnlijk nog te jong voor is. Aan de andere kant heb ik ook zowel Nederlandse als Marokkaanse moeders gesproken die tegen deze ‘opvoedkundige’ of ‘corrigerende’ tik zijn. Dit is ook de mening die het NIZW24 uitdraagt. Straffen werkt op jonge leeftijd nog niet, vanwege het gemis aan coördinatie tussen denken en doen en het gemis aan geheugen en geweten. Omdat studies over Marokkaanse migranten nauwelijks gaan over de verzorging van baby’s, ben ik dit zelf gaan onderzoeken, met name de volgende vier aspecten: voeden, Aspecten van babyverzorging •

Voeden

•

Dragen

•

Huilen

•

Slapen

dragen, huilen en slapen. Hoe en wanneer worden baby’s gevoed? Worden ze gedragen of in de kinderwagen of box gezet? Wordt het wel of niet normaal gevonden dat ze huilen en wordt daar wel of niet en hoe snel op gereageerd? Waar slapen ze en hoe slapen ze in, alleen of in gezelschap? Het aspect zindelijkheid komt in deze scriptie niet aan de orde, hoewel er ook veel over te zeggen zou zijn, maar binnen het beperkte kader van dit leeronderzoek was dit

niet haalbaar. Toen ik met het veldwerk begon bij Halimah, een Marokkaanse moeder in Nederland, kwam er nog wel een ander aspect bij: steun. Ik zag bij haar namelijk dat dit een probleem is en wou weten of dit ook voor andere moeders geldt. Heeft moeder wel of niet steun bij de verzorging van haar baby? Hoeveel steun een moeder krijgt, is een factor die verklaring kan bieden voor de manier van babyverzorging. Er is wel onderzoek naar babyverzorging onder een andere migrantengroep gedaan namelijk in Groot-Brittannië onder een groep afkomstig uit Punjab in India (Dosanjh & Ghuman, 1996). Er zijn ook studies gedaan naar andere aspecten van het leven van Marokkaanse vrouwen (Cammaert, 1985; Bartels, 1993). Ook zijn er meerdere 24

Het NIWZ, het Nederlands Instituut voor Zorg en Welzijn heeft een folder gemaakt voor in wachtkamers van huisartsen en consultatiebureaus, om ouders ervan te weerhouden hun kinderen te slaan. In de folder wordt uitgelegd hoe kinderen wel en niet gehoorzamen en waarom. Het NIWZ heeft steeds gepleit voor een wettelijk verbod op slaan van kinderen, dat sinds kort ook in Nederland is ingevoerd. Zie http://www.nieuwsbank.nl/inp/1999/12/1202M109.htm. In Nederland worden per jaar ten minste 50.000 kinderen ernstig mishandeld. Elke week sterft in Nederland een kind aan de gevolgen hiervan. Zie http://www.stopkindermishandeling.nl/stopkindermishandeling/.

22

antropologische onderzoeken gedaan naar babyverzorging in het algemeen, maar niet specifiek onder migranten. Meer onderzoek naar babyverzorging bij migranten is dus nodig. Veldwerk Op zoek naar Marokkaanse moeders met baby’s in Nederland, heb ik in de periode van een jaar van april 2006 tot april 2007 in deeltijd participerende observatie gedaan in Amsterdam en omgeving. Ik heb bij speelgroepjes, speeltuinen, speelafspraakjes, kraamvisites, consultatiebureau-spreekuren, een Moederkindcentrum geobserveerd en gesprekken gevoerd. Ik heb actief contacten geworven met een dertigtal Marokkaanse moeders. Ik vond onder andere twee zwangere vrouwen, bij wie ik vervolgens op kraamvisite ging en die ik daarna nog enkele maanden heb gevolgd. Bij één moeder heb ik ook overnacht. Het kostte veel tijd en moeite om aan deze contacten te komen. Ik heb moeders gevonden van de eerste generatie, die op volwassen leeftijd naar Nederland zijn gekomen en van de tweede generatie, die in Nederland zijn geboren of heel erg jong hierheen zijn gekomen. In hoofdstuk 4 komen de resultaten aan de orde. Om dit hoofdstuk gaat het. Hoe verzorgen Marokkaanse moeders in Nederland hun baby’s? Dit hoofdstuk wordt vooraf gegaan door twee hoofdstukken over hoe Nederlandse moeders dat doen en hoe moeders dat in Marokko doen, ter vergelijking. Ik heb voor een andere scriptie onderzoek gedaan naar advisering in Nederland over babyverzorging (Van Rijswijk, 2007). Vanaf de 16de eeuw zijn hier baby-adviesboeken verschenen. Naast deze boeken, heb ik ook de advisering van het consultatiebureau onderzocht. Niet door de boeken, maar wel door het consultatiebureau wordt 98% van de bevolking bereikt, ook Marokkaanse moeders. Om te zien wat het beleid van consultatiebureaus is, heb ik bekeken wat er van op papier25 staat. Om erachter te komen wat verpleegkundigen in de praktijk mondeling adviseren, ben ik ook op inloopspreekuren van consultatiebureaus gaan kijken. Mondelinge advisering kan anders zijn dan het beleid. Hoe baby’s vervolgens werkelijk verzorgd worden is ook niet hetzelfde als wat geadviseerd wordt, maar houdt wel verband met elkaar. Daarom maak ik van de bevindingen van dit onderzoek gebruik (zie de scriptie Van Rijswijk, 2007, samengevat in hoofdstuk 2). Verder heb ik voor dit nieuwe onderzoek gesprekken gehad met Nederlandse moeders en observaties gedaan van de manier van babyverzorging bij Nederlandse moeders. Bij drie moeders ben ik in de kraamperiode geweest voor hele dagen en soms ook nachten. Ik ontmoette hen nog af 25

Als belangrijke bron heb ik hiervoor www.ouder-kindzorg.nl gebruikt van I. van der Hoek (red.), 2006. Enkele verpleegkundigen uit de jeugdgezondheidszorg hebben een inventarisatie van de meest gestelde vragen op het consultatiebureau gemaakt. De vragen zijn beantwoord volgens de landelijk bepaalde richtlijnen binnen de reguliere Jeugdgezondheidszorg.

23

en toe tot een jaar erna. Ook heb ik nog waarnemingen genoteerd bij negen locaties als speelgroepjes, speeltuinen en bij acht weegspreekuren van consultatiebureaus. In hoofdstuk 2 komen de resultaten hiervan aan de orde. Bij onderzoek naar migranten is het belangrijk om ook naar het geboorteland te gaan. De historische ervaring die migranten met zich meebrengen, blijft nog lang in hun bewustzijn. Het is daarom nodig dat een onderzoeker daar kennis van heeft26. Afgezien van een onderzoek 36 jaar geleden27 is er niet één naar babyverzorging en opvoeding in Marokko gedaan. Ik kom zelf al gedurende vijftien jaar regelmatig in Marokko en heb een cursus Marokkaans Arabisch gevolgd. Ter vergelijking met Marokkaanse moeders in Nederland en om te verifiëren of beschrijvingen in eerdere studies (nog steeds) kloppen, ben ik in 2007 drie weken naar Marokko (Casablanca en omgeving) geweest om participerende observaties te doen. Ik heb geobserveerd op straat en markten, bij een tiental families thuis, waarvan drie met baby’s en bij twee heb ik ook overnacht. Ook heb ik gesprekken gehad met een tiental moeders. Ik ben op een kraamafdeling in een kliniek geweest en op een ‘consultatiebureau’. In hoofdstuk 3 komen de resultaten hiervan aan de orde. Bij de meeste moeders staat in de scriptie vermeld hoe oud ze is, hoeveel kinderen ze heeft, welk werk zij of haar man doet, in wat voor een huis ze woont. Vanwege de anonimiteit zijn deze gegevens aangepast. De gefingeerde beroepen hebben ongeveer hetzelfde inkomen en dezelfde sociale status als de werkelijke beroepen. Niet alle gegevens over een moeder staan hierbij vermeld. Wat betreft inkomen zijn er grote verschillen tussen moeders in Marokko, moeders in Nederland en migrantenmoeders. (Er dient wel mee rekening te worden gehouden dat de kosten van levensonderhoud hier hoger zijn.) In Marokko verdient men gemiddeld 300 euro per maand, het laagste inkomen dat ik ben tegengekomen is 80 euro en het hoogste 500 euro. In Nederland is dit meestal bij Nederlandse gezinnen hoger dan bij Marokkaanse. Het minimuminkomen hier is bijna 1300, modaal is ruim 2500 per maand. De Marokkaanse gezinnen bij wie ik in Nederland ben geweest, wonen kleiner. In kleine driekamerflats in volksbuurten waar meer migranten wonen. De Nederlandse wonen groter. In een eengezinswoning of iets van een dergelijk formaat. Sommigen zijn wel pas verhuisd uit een kleine twee of driekamerflat naar deze woning. Dit 26

zie Niekerk, 2001: 190; Guibernau & Rex, 1997: 3 Eppink (1981) heeft participerende observaties gedaan in Marokko. Hij heeft in 1971 in Marokko drie maanden bij een familie gewoond en keerde er gedurende drie jaar nog enige malen terug. Verder woonde een informant deze jaren bij hem thuis in Nederland. Veel andere studies verwijzen naar Eppink. In zijn proefschrift van 1977 staat niets over babyverzorging, wel in zijn latere boekje over opvoeding. Zijn boekje over o.a. opvoeding is niet wetenschappelijk, maar wel gebaseerd op eerdere studies van hemzelf en bedoeld voor hulpverleners van diverse pluimage. Opvallend is dat hij niet naar andere literatuur verwijst. Eldering en ook Werdmölder zijn (met hun informanten) naar Marokko gereisd, maar zonder systematisch onderzoek te doen (Van Gemert, 1998: 32; Eldering, 1973: 28; Werdmölder, 1990: 186). 27

24

onderzoek gaat over te weinig moeders om verschillen in generaties, inkomens, opleiding, beroepen, sociale klassen, denkwijzen, stad-dorp, leeftijden, het geslacht van de baby, enzovoorts te kunnen analyseren. Hier stuiten we op een probleem. Zoals we net zagen, verkeren mensen in overlappende culturen. De variabele Marokkaans of Nederlands wordt dus overlapt door vele andere variabelen, die binnen het kader van dit leeronderzoek onderbelicht blijven en waarvan we de betekenis voor de manier van babyverzorging niet kunnen achterhalen. De onderzoeksgroep is hiervoor te klein. Hoe verwerkte ik de informatie? Ik maakte soms tijdens observaties aantekeningen. Bijvoorbeeld bij een consultatiebureau, schreef ik op: “Nederlandse moeder met oma, twee weken, huilt bij wegen, spruw”. Met deze aanwijzingen ging ik later het hele verhaal uitwerken. Ik gebruikte wel de opname-apparatuur, niet tijdens gesprekken, maar direct erna, zodat zo min mogelijk verloren ging. Lopend of fietsend op straat sprak ik in wat ik had gezien en gehoord en thuis werkte ik het uit op de computer. In Marokko typte ik materiaal meteen per aspect: voeden, dragen, enz. Maar in Nederland zette ik eerst al het materiaal chronologisch per moeder in een bestand, omdat er een persoonlijk proces gaande was. Mogelijk veranderde haar manier van verzorging. Toen het onderzoek was afgerond, ordende ik het materiaal pas per aspect. Dit is gedetailleerd materiaal van waarnemingen en een beschrijving van de wijze waarop ik aan dit materiaal ben gekomen. Dit materiaal is beschikbaar voor secundaire analyse of ter controle van mijn bevindingen. Een kleine selectie ervan is opgenomen in deze scriptie in kaders. Tijdens mijn observaties heb ik ook foto’s gemaakt op straat en bij gezinnen thuis (ook hiervan is een selectie in deze scriptie opgenomen). Methode en techniek Ik heb gepraat met moeders en ik heb participerende observaties gedaan. De gesprekken zijn spontaan, zonder vragenlijst (die zit wel in mijn hoofd) en zonder opname apparatuur. Bij het eerste interview met Halimah, blijkt het opnemen namelijk contraproductief te zijn. Ze zegt weinig en ze probeert wenselijke antwoorden te geven. Verder, telkens als ik later weer iemand uitnodig voor een interview, loopt dat op een mislukking uit. Moeders denken dat het niet belangrijk is wat ze doen. Of ze denken dat ze het niet goed doen. Doordat ik kies voor het spontane vrije gesprek, van moeder tot moeder, vinden ze het juist fijn aandacht te krijgen voor dagelijkse problemen zoals de nachtrust en de borstvoeding, zonder enig waardeoordeel. Belangrijk bij het onderzoek is dat ik geen genoegen neem met alleen gesprekken, maar vooral observaties verzamel. Ik wil niet alleen weten hoe moeders denken dat ze hun baby verzorgen, maar vooral zien hoe ze dat doen. Dit komt namelijk niet altijd met elkaar 25

overeen. Een moeder zegt bijvoorbeeld: "mijn baby huilt nooit", maar als ik bij haar thuis observeer blijkt ze de baby langdurig te laten huilen. Andersom zegt een andere moeder dat ze geen bezwaar tegen huilen heeft: "dat is goed voor de longen", maar bij observatie blijkt ze haar baby niet te laten huilen. Ik ben in de eerste plaats geïnteresseerd in hoe de babyverzorging werkelijk gedaan wordt en minder in hoe moeders zelf of anderen over hen denken dat ze het (moeten) doen. Bij andere studies over Marokkaanse opvoeding, blijkt dit consequenties te hebben. Er wordt te weinig aandacht gegeven aan het feit dat geïnterviewden vaak sociaal wenselijke antwoorden geven of een vertekend beeld van de werkelijkheid hebben. Als we alleen afgaan op wat mensen zeggen, baseren we onze conclusies op onvolledige feiten. Door middel van triangulatie, het toepassen van verschillende methoden en technieken van dataverzameling zoals observatie èn interviews kan een vergelijking worden gemaakt. Dit leidt tot een betere validiteit van het onderzoeksresultaat. Wat betreft studies over Marokkaanse opvoeding, is er niemand in Nederland die is ingetrokken bij een gezin, zoals antropologen wel doen in andere landen. Sociaal wetenschappers waarschuwen er wel voor niet alleen af te gaan op wat mensen zeggen28, maar vervolgens baseren ze zich zelf vaak toch alleen op gesprekken of ze vertellen wel dat ze participerende observatie hebben gedaan, maar baseren hun analyse hier niet op. De belangrijkste conclusie van onderzoeken van Van Gemert, Werdmölder en Jurgens namelijk dat criminaliteit deels gevolg is van de Marokkaanse opvoeding, stoelt niet op observaties van díe opvoeding. Jurgens heeft niet alleen geen observaties gedaan, ze heeft bovendien niet gesproken met de betreffende Marokkaanse jongeren en hun ouders, waarover haar boek gaat (alleen met zogenaamde deskundigen). Deze kritiek heeft ook Werdmölder op Jurgens boek (Zuithof, 2007). Van Gemert en Werdmölder hebben nog wel observaties gedaan en gesprekken gehad in buurthuizen waar (hoofdzakelijk niet-criminele) Marokkaanse jongens over de vloer kwamen. Maar het lukte hen niet bij de jongens thuis te worden toegelaten, terwijl hun conclusie gaat over wat er in het gezin gebeurt. Van Gemert (1998: 225) en Werdmölder (1990: 177; 2001) verwijzen als het over opvoeding gaat veel naar andere studies en naar uitspraken van hulpverleners. Er wordt telkens verwezen naar Eldering (1978) en naar de sociologe T. Pels (1991; 1994; 1998; 2003), terwijl ook bij hen onduidelijk is in hoeverre ze zich mede op observaties baseren, hoewel ze dat wel zeggen, wordt daar geen verslag van gedaan. Pels baseert zich hoofdzakelijk op gesprekken en denkt dat hierbij een grote mate van betrouwbaarheid en validiteit gold, aangezien er een zeer vertrouwelijk 28

zie; Brouwer, 1997: 21; Cammaert, 1985: 17, 29; Dosanjh & Ghuman, 1996: 29; Eldering, 1978: 21, 22, 27; Van Gelder & Kleijer, 1993: 10; Van Gemert, 1998: 220, 279; Kaufman & Verbraeck, 1985; Meurs & Gailly, 1998; Pels, 1998: 11; Risvanoglu e.a., 1986: 157; Werdmölder, 1990: 187

26

contact werd opgebouwd met de moeders29. Zonder observaties, is er echter geen vergelijking mogelijk tussen resultaten van verschillende onderzoekstechnieken. Jonkers pakt het anders aan. Haar valt bij haar onderzoek onder Marokkaanse tussengeneratie-moeders een tegenstrijdigheid op tussen wat mensen zeggen en wat ze doen. Dit heeft beslissende gevolgen voor de uitkomst van haar analyse. De betreffende moeders hebben namelijk een negatief beeld over zichzelf, hun partners en hun kinderen, terwijl de realiteit volgens Jonkers anders is30. Komt dit andere onderzoeksresultaat doordat Jonkers zich ook op observaties baseert?31 Ze kwam bij mensen over de vloer als wijkverpleegkundige van een consultatiebureau, dus niet in het kader van een interview. Ze vergelijkt uitspraken met waargenomen gedrag van ouders en kinderen (Jonkers, 2003: 4). Als we conclusies willen trekken over verschillen in opvoeding tussen Nederlandse en Marokkaanse gezinnen, dan is het nodig in gezinnen van beide met precisie en systematiek te observeren. Het heeft geen zin om af te gaan op allerlei willekeurige waarnemingen, stigma’s en beelden die mensen van zichzelf en anderen hebben. Zelf gaan observeren lijkt meer valide, maar ook dan kan er van alles misgaan. Er is het storende effect van de aanwezigheid van de onderzoeker. Vaak heeft die een andere sekse, etniciteit, taal of sociaal-politieke achtergrond. Dat kan het onderzoek beïnvloeden. Tijdens mijn onderzoek, ben ik deelnemer aan allerlei activiteiten voor moeders. Men ziet mij niet als onderzoeker, maar als medemoeder. Ik ben zelf een vrouw. Het feit dat mijn partner Marokkaans is en mijn kindje half Marokkaans, maakt dat Marokkaanse moeders soms zeggen dat ik deel van hun groep ben. Maar mijn beheersing van de Marokkaanse taal is onvoldoende, en ik ken geen Berbers. In Marokko had ik meestal een tolk mee, die Engels kent. In Nederland sprak ik met Marokkaanse moeders Nederlands. Slechts een enkele keer was haar beheersing van de Nederlandse taal onvoldoende. Ik voelde me betrokken bij de groep die ik onderzocht. Een gevaar bij langdurig participeren kan zijn, dat de onderzoeker onvoldoende afstand kan nemen. Aanwezig te mogen zijn bij persoonlijke momenten in de privé sfeer van moeder en baby, heeft me diep ontroerd. Maar de manier van verzorging die moeders doen, stuitte me soms tegen de borst. Mijn moeilijkheid met afstand houden was, dat ik mij in de praktische situatie van de 29

zie Eldering, 1978: 18, 27; 1981: 4; Pels, 1998: 11 De Marokkaanse tussengeneratie-moeders die Jonkers bezocht, vinden het bijvoorbeeld groepseigen dat hun kinderen stout zijn. Maar als ze informeert wat hun kinderen dan precies doen, beschrijven deze moeders gedrag dat volgens Jonkers Nederlandse kinderen ook vertonen (op tafels klimmen, rennen, gillen, andere kindjes duwen, niet willen luisteren). 31 Zich op observaties baseren is geen garantie voor een andere beeldvorming. Kleijwegt (2005) baseert zich ook geheel op eigen observaties en gesprekken en heeft ook gezinnen thuis opgezocht, toch schrijft ze negatief over gedrag van Marokkanen. 30

27

participerende observatie, niet mocht bemoeien met de babyverzorging. Dit was in het belang van het onderzoek. Maar hoe moeders het ook doen, ik heb begrip voor hun situatie en ik ben nieuwsgierig naar de verscheidenheid aan manieren, die vormen immers mijn motivatie om dit te onderzoeken. In tal van situaties zowel in Nederland als in Marokko ben ik dus volgens de methode van de participerende observatie te werk gegaan. Op enkele gesprekken na, heb ik dit verborgen gedaan. Ik deed mee met allerlei activiteiten voor moeders, ik kwam bij moeders thuis, zonder dat ik erbij vertelde dat ik alles noteerde. Meestal als ik een moeder vertelde waarmee ik bezig was en daarom met haar wilde praten, mislukte het contact. Vermoedelijk voelde ze zich beoordeeld. Daarom heb ik bij meerdere gesprekken en observaties geen toestemming gevraagd. Deelnemers aan een wetenschappelijk onderzoek behoren geïnformeerd te worden (informed consent). De sociale wetenschappers M. Hammersley & P. Atkinson zeggen hierover: “To say that the goal of research is the production of knowledge, then, is not to say that this goal should be pursued at all costs” (1995: 263). Ze leggen hierbij sterk de nadruk op het situationele karakter van beslissingen op het gebied van onderzoeksethiek en leggen uit dat als in bepaalde settings het onmogelijk is om in openheid data te verzamelen ‘verborgen’ onderzoek in sommige gevallen toch te rechtvaardigen is. Het vragen van toestemming mag achterwege blijven, onder twee voorwaarden. Ten eerste moet de privacy en anonimiteit van de informanten in het verslag van een onderzoek gewaarborgd zijn en hun belangen mogen niet worden geschaad. Hiervoor heb ik zorg gedragen. Ten tweede mag dit alleen als anders het onderzoek zou falen en als het onderzoek van groot wetenschappelijk en maatschappelijk belang is. Aan deze voorwaarde voldoet dit onderzoek over babyverzorging ook, omdat het gaat over het proces van integratie na migratie, waarover weinig studie van het dagelijks leven is gedaan. Ook omdat weinig bekend is over babyverzorging in Marokkaanse gezinnen en dit onderzoek mogelijk tot aanbevelingen kan leiden voor consultatiebureaus. Een ander probleem bij dit onderzoek is de representativiteit. Bij interviews en enquêtes, kan een grotere groep mensen bestreken worden dan bij participerende observatie. Als we maar bij tientallen gezinnen participerende observatie doen, kan er geen generaliserende uitspraak gedaan worden. Het gevaar van subjectiviteit is dan groot. Maar het levert kwalitatief meer valide informatie op (Cammaert, 1985: 13, 14, 33). Het onderzoek van Cammaert, die gebruik maakte van een combinatie van “meelevende” observatie en gesprekken, duurde zes jaar en ze kwam bij een zestigtal gezinnen in Nador en omgeving en een dertigtal in Brussel. Cammaert geeft aan dat dit niet representatief is. De sociaal-psychologen J.S. Dosanjh & P.A.S. Ghuman bestrijken met hun onderzoek wel een groter aantal gezinnen in Engeland. Zij hebben kinderverzorging bij twee generaties 28

Indiase migranten met elkaar vergeleken en met Engelsen. Het betrof tweehonderd resp. veertig Indiase gezinnen en twaalf Engelse. Ze hebben diepte interviews met hen gedaan, geen observaties (Dosanjh & Ghuman, 1996: 2, 31, 32). Het blijkt dat we moeten kiezen tussen kwantiteit en kwaliteit. Mijn leeronderzoek van één jaar in deeltijd bij dertig moeders in Nederland en tien in Marokko, is nog minder omvangrijk dan dat van Cammaert, maar hopelijk wel net zo valide.

1.3 Antropologisch onderzoek naar babyverzorging Met mijn onderzoek wil ik aansluiten bij een oude antropologische traditie van onderzoek naar babyverzorging in verschillende culturen van de antropologes M. Mead (1928, 1930, 1935, 1964, 1965), B.B. Whiting & J.W.M. Whiting (1975), V. Maher (1992), en J.S. de Loache (2000)32. Wat zijn hun bevindingen? Er zijn wel verschillen en uitzonderingen, maar de toegeeflijke manier van verzorging komt het meeste voor33. We kunnen hier verder niet in detail op ingaan. Er zijn wel enige opmerkelijke conclusies te trekken uit deze onderzoeken, die relevant zijn omdat ze mogelijk een rol spelen bij gedrag en afwegingen die moeders in Nederland maken. Maher schrijft over ontwikkelingen ten aanzien van borstvoeding. In het Westen ontstond de laatste honderd jaar overwicht van flesvoeding over borstvoeding. Een argument voor flesvoeding was onder meer de grotere gelijkheid tussen mannen en vrouwen (Maher, 1992: 1, 8, 30). Onder invloed van de borstvoedingsorganisatie La Leche League (LLL) is deze trend aan het keren, aldus Maher. Deze organisatie constateerde verwaarlozing van borstvoeding in ziekenhuizen en verkeerde adviezen van (mannelijke) doktoren. De medische elite stond onder druk van commerciële belangen van de babyvoedingindustrie (Maher, 1992: 2). De Wereld Gezondheidsorganisatie daarentegen adviseert vanwege de hoge kindersterfte in derde wereld landen juist wel (minimaal twee jaar) borstvoeding. Baby’s konden alleen met borstvoeding overleven. Waar men overging op poedermelk 32

Mead doet meerdere studies op Samoa, (1928) en New Guinea (1930, 1935). Onder redactie van Whiting & Whiting (1963) is in navolging van Mead door verschillende onderzoekers een cross-cultural onderzoek gedaan bij zes culturen in Kenia, India, Japan, Mexico, op de Filippijnen, in de Verenigde Staten. Onder redactie van Maher (1992) is een antropologische studie verschenen over borstvoeding met bijdragen over Tunesië, Italië, IJsland, Iran en Nepal. De Loache (2000) geeft een overzicht van babyverzorging bij zes culturen, bij twee West-Afrikaanse volkjes, in en Turks dorp, op Bali, bij een groep aboriginals in Australië, op een eiland in de Stille Oceaan en bij Engelsen in de Verenigde Staten. Verder schrijft Van Lieburg (2001: 44) over de verpleegkundige B. de Jonge Veenland die anno 1953-1956 was uitgezonden naar Indonesië. Andere antropologische studies die met babyverzorging te maken hebben zijn: Aijmer, 1992; Bartels, 1993; Creyghton, 1981; Hrdy’s, 1999; Kenntner, 1973; Lefeber & Voorhoeve, 1998; Middledon, 1970; Naaktgeboren, 1988; E. Vermeulen, 2001. 33 Bijvoorbeeld op Bali wordt de pasgeborene als een god beschouwd, die moet je met respect behandelen, anders gaat hij terug naar de goden.

29

vermengd met onhygiënisch plaatselijk water leidde dit tot dysenterie en sterfte. Hoe langer een moeder haar baby zoogde, des te groter de kans dat hij overleefde, zolang er geen goed water en gepasteuriseerde koemelk was. Veel culturen kennen daarom een sekstaboe, ter voorkoming van zwangerschap, zodat de borstvoeding niet stopt34. Antropologes constateren dat slapen van baby’s bijna overal en altijd samen met anderen plaats vindt. Het is een sociale en geen eenzame aangelegenheid, zoals in het westen. ‘Alleen’ laten slapen wordt gezien als kinderverwaarlozing. Ook constateren antropologes dat baby’s in veel culturen aldoor gedragen worden, helemaal de grond niet mogen raken. Zonodig geeft moeder de baby hiervoor aan een ander. Als de baby bij een ‘oppas’ is, wordt die bij honger, snel naar moeder gebracht voor een voeding. De ‘oppas’ blijft met de baby als dat kan dicht in de buurt van moeder. Het is een probleem als moeder er niet meer is, bijvoorbeeld omdat ze gestorven is of afstand heeft gedaan of als ze van huis moet om hout of voedsel te verzamelen, wat heel zwaar en ver weg kan zijn. Voor ‘oppas’ bij een zuigeling gaat de voorkeur dan uit naar een zogende vrouw in de gemeenschap35. ‘Samen slapen’ en dragen blijken niet zomaar een willekeurige manier van babyverzorging te zijn. Volgens antropologes heeft ‘samen slapen’ en dragen tot functie dat het kind geregeld moedermelk krijgt. Deze zijn voor het welslagen van borstvoeding en dus voor het overleven van baby’s van belang. Nachtelijke voedingen bepalen hoeveel zog moet worden aangemaakt en dit beïnvloedt de ovulatie. Drie tot vier voedingen ’s nachts stellen de volgende zwangerschap meer uit dan zes dagvoedingen.’s Nachts scheiden van moeder en kind kan fataal zijn voor het kind. Frequent zogen stimuleert de tepels, dit geeft hormonale reacties. Daarom is het nodig de baby overdag te dragen en er ’s nachts mee ‘samen te slapen’, aldus Maher36. Uit gesprekken met Marokkaanse moeders in 1970/71, was Maher gebleken dat borstvoeding een probleem kon zijn en dat de keuze voor flesvoeding niet voortkwam uit onwetendheid (1974). Er blijkt in de praktijk vaak al snel naast de borstvoeding ook flesvoeding als bijvoeding gegeven te worden. Exclusieve borstvoeding bleef echter gepropageerd, omdat medici aantoonden dat ondervoede moeders toch goede melk hebben. Maar Maher wijst op uitputting van moeders. Voortdurend kinderen baren, soms te dicht opeen, voortdurend zog aanmaken is zware arbeid die vrouwen nekt. Dit leidt tot vroege veroudering en jong sterven, aldus Maher (1992: 5, 153-160). Mead wijt het hoge sterftecijfer onder zuigelingen bij een volk op New Guinea onder meer aan de uitputting van 34

zie Hrdy, 1999: 297, 298, 301, 302, 364, De Loache, 2000: 8, over sekstaboes zie Hrdy, 1999: 104, 105, 194, 409 35 zie De Loache, 2000: 16, 81, 102, 109, 163, 188, 202, 240; Hrdy, 1999: 197, 217, 497-499; Mead, 1935: 300; Whiting & Whiting, 140; 313, 314, 460, 643, 645, 817 36 zie Maher, 1992: 17; zie ook Hrdy, 1999: 194, De Loache, 2000: 81

30

moedermelk na jaren van voeding. Daarom worden bij dit volk baby’s vanaf het begin bijgevoed (Mead, 1930: 279). Maher benadrukt dat het er niet om gaat voor of tegen borstvoeding of flesvoeding te pleiten, het gaat erom oog te hebben voor de gehele situatie van moeders en kinderen. Volgens haar is het niet de borstvoeding die van invloed is op de verlaging van kindersterfte, maar de hoogte van het inkomen, de verbetering van de kwaliteit van koemelk, stromend water, goed sanitair en adequate medische zorg. Als dat er is, is er geen significant verschil in kindersterfte tussen borst- en flessen-kinderen. Dit is ook wat sociologe R. van Daalen schrijft over Nederland aan het eind van de 19de eeuw, ter verklaring van waarom toen de kindersterfte ging dalen37.

Opbouw van de scriptie Nu volgen de bevindingen van mijn onderzoek. Hoofdstuk 2 gaat over babyverzorging in Nederland. Hier wordt een samenvatting gegeven van mijn eerdere onderzoek naar advisering voor babyverzorging in Nederland en er wordt verslag gedaan van mijn observaties en gesprekken met Nederlandse moeders hierover. Hoofdstuk 3 gaat over babyverzorging in Marokko. Hoofdstuk 4 is het belangrijkste en gaat over de vraag: Hoe verzorgen Marokkaanse moeders van de eerste en tweede generaties in Nederland hun baby’s? In hoofdstuk 5 zoek ik verklaringen voor verschillen en overeenkomsten tussen hoe Marokkaanse migranten hun baby’s verzorgen en wat gebruikelijk is in Nederland en in Marokko. Elk hoofdstuk eindigt met een samenvatting en conclusie.

37

zie Maher, 1992: 4, 174, Van Daalen, 1981 en zie ook de Regt, 1984

31

32

2

Babyverzorging in Nederland Voordat we gaan bekijken hoe de babyverzorging in Nederland gedaan wordt, hier eerst een korte beschrijving van de Nederlandse samenleving38. Nederland is een (post)industriële welvaartssamenleving met parlementaire democratie. In bepaalde opzichten heeft Nederland een andere geschiedenis dan andere

Europese landen, omdat hier al vroeg in de 16de eeuw een burgerij tot ontwikkeling kwam. Weliswaar kende Nederland in de 19de eeuw ook nog zelfvoorzienende agrarische gebieden, maar daar is niets meer van over. In Nederland is sinds 1900 de kindersterfte sterk afgenomen. De bevolkingsgroei zorgde voor een verviervoudiging en nu is er sprake van vergrijzing. Typisch voor West Europa en ook voor Nederland is dat er al eeuwen een zekere mate van individualisme heeft gegolden, door bilaterale afstamming en verwantschap, monogaam huwelijk en neolokale vestiging39. De welvaartsstijging heeft sinds 1960 als gevolg gehad dat men minder afhankelijk is van elkaar, waardoor er meer egalitaire verhoudingen tussen mensen ontstaan. Nederlandse babyverzorging Sinds de laatste eeuw is de advisering ten aanzien van babyverzorging in het westen enorm toegenomen. Ouders in Nederland gaan niet meer alleen af op ervaring en kennis opgedaan binnen hun eigen kring van familie en buren. Omdat ze het anders doen dan de grootouders, zoeken ze steun bij artsen, psychologen en pedagogen. Het bestaan van adviesliteratuur is een indicatie dat de cultuur in verandering is, volgens Mead. De veranderingen maken ouders onzeker over hoe ze het moeten doen. Adviseurs beroepen zich op wetenschappelijke resultaten, echter ook op morele opvattingen van de tijd en plaats waarin ze leven40. Veranderingen komen vanzelf tot stand doordat leefomstandigheden veranderen of door imitatie, maar ook door bewust beleid. Het ‘beschavingsoffensief’in de 20ste eeuw was ook gericht op een andere babyverzorging dan ouders gewend waren. Adviesliteratuur betekende in eerste instantie een ‘verharding’. De benadering werd meer afstandelijk, rigide en restrictief. Sinds de zeventiger jaren treedt er een ‘verzachting’ op. De benadering wordt meer aanhankelijk en toegeeflijk ten opzicht van baby’s (Brandt & Hollema, 1982: 9-15; Van Rijswijk, 2007: 26;). Er is nog meer aan de hand. De mate van individualisme is mogelijk een andere verklaring voor de behoefte aan advisering. In een individualistische cultuur zijn families 38

zie Flandrin, 1979; Kloek, 1981; Knippenberg & Pater, 1988; Kooy, 1985; Kruithof, 1993; Schama, 1987, Sussman, 1982; Wouters, 1990 39 Bilaterale afstamming (verwanten van man en vrouw zijn even belangrijk), en neolokale vestiging (men vestigt zich niet bij ouders).

33

kleiner, waardoor ouders weinig voorbeelden en ervaring hebben met babyverzorging. Ook kan dit verband houden met de genoemde ‘verharding’. Kenmerkend is dat babyverzorging in Nederland een dag- en nachttaak is geworden voor moeders, die de zorg in de regel niet met andere vrouwen kunnen delen, behalve met een betaalde oppas of een crèche. In een kerngezin is de relatie tussen moeder en kind exclusief en geïsoleerd. De individualistische cultuur heeft gevolgen voor de wijze van babyverzorging. Omdat toegeeflijke verzorging intensief wordt gevonden, is deze verzorging moeilijker uit te voeren als er slechts één persoon voor beschikbaar is. In de advisering is dit terug te vinden. Er wordt moeders aangeraden bijvoorbeeld niet te dragen, niet altijd op huilen te reageren, omdat ze er anders aan onderdoor zouden gaan (Van Rijswijk, 2007: 49). Hieronder volgt per aspect hoe adviezen door de eeuwen heen zijn veranderd, gebaseerd op mijn eerdere scriptie over advisering (Van Rijswijk, 2007). Ook volgt per aspect, gebaseerd op mijn observaties en gesprekken, een overzicht van de manier waarop Nederlandse moeders op dit moment hun baby lijken te verzorgen.

2.1 Voeden Door de tijden heen veranderde in Nederland het percentage baby’s dat borstvoeding kreeg. Dit was vroeger veel hoger. Het percentage borstvoeding tot drie maanden daalde enorm en steeg dan weer: in 1950 was het nog 75%, in 1975 10%, in 2007 30%. Ondanks de propaganda bleek het moeilijk om dit percentage verder te doen stijgen. Het is maar een beetje meer geworden. Dit komt overeen met mijn waarnemingen (zie Speelgroepjes).

Speelgroepjes bij buurthuizen en speelo’theken in Amsterdam Van ongeveer vijftig merendeel Nederlandse moeders bij meerdere dreumesgroepjes die ik bezocht, gaf niemand (meer) borstvoeding. De kindjes zijn tussen de half en twee jaar. Sommigen hadden het wel geprobeerd tot een paar weken na de geboorte. Bij één groep vertelt een moeder dat volgens haar borstvoeding niet beter is dan flesvoeding en dat ze ook niet van plan is het bij de tweede wel te gaan geven. Bij een andere groep zeggen moeders dat het hen spijt dat het niet was gelukt.

Vroeger werd het telkens aangeraden, vanwege de hoge kindersterfte, vooral in de laagste sociale klassen, net als nog steeds in derde wereldlanden. Als baby’s geen borstvoeding meer kregen, kregen ze iets anders, dat ongeschikt is. Aan het eind van de 19de eeuw werd ontdekt dat de kindersterfte veel lager was bij borstvoeding, dus adviseerden dokters dit. Ook nadat de kindersterfte was gedaald, overigens als gevolg van verbeterde koemelk en water, werd borstvoeding nog steeds geadviseerd, nu ten behoeve van onder meer het immuunsysteem en het moedergevoel (Van Rijswijk, 2007: 13). 40

zie Mead & Wolfenstein, 1955: 145; De Loache, 2000: 19

34

Voor die sterke daling in de periode 1950-1975 van het percentage dat borstvoeding krijgt, wordt in de literatuur een aantal factoren aangewezen41. Het mislukte onder meer vaak als gevolg van andere adviezen zoals het voeden ‘op de klok’. In de jaren zeventig wordt dit ingezien en aangepast in de adviesrichtlijnen. Maar de huidige door mij waargenomen mondelinge adviezen om minimaal twee uur tussen voedingen te laten en om al na een paar weken een fopspeen te geven, kunnen opnieuw leiden tot het mislukken van borstvoeding (Van Rijswijk, 2007: 14, 34, 36). Over moeders die zeggen dat ze willen stoppen, zegt een verpleegkundige tegen mij: “Met de fles groeien kinderen ook goed op”. Ze zegt dat ze er begrip voor heeft als moeders willen stoppen, omdat het ook soms geen pretje is (tepelkloven enz). Om een baby op de fles over te laten stappen, is soms een harde aanpak nodig, waaraan de verpleegkundige meewerkt (zie moeder 3).

Moeder 3 op een consultatiebureau, alleenstaand, baby is elf weken Ze wil hulp om van de borst af te komen. Haar kindje weigert de fles pertinent. Als niets lukt, dan gaat ze een tijdje de baby uit handen geven. Een vriendin is ertoe bereid de baby over te nemen. Ze heeft het al eens eerder gedaan bij twee nichtjes van drie maanden. De baby zal helemaal overstuur zijn. De verpleegkundige zegt dat maximaal zes uur mag. Twee weken later wordt me verteld dat de baby twee keer acht uur lang overdag bij die vriendin is geweest, niets heeft gedronken en uiteindelijk aan de fles is begonnen.

De keus van de moeder wordt ondersteund en het beleid van het consultatiebureau wordt niet “opgedrongen”, legt een verpleegkundige me uit (Van Rijswijk, 2007: 32). Moeders die ik tegen kom tijdens mijn onderzoek, stoppen om allerlei redenen, vanwege schimmelinfectie, willen zien hoeveel de baby drinkt, beëindigen van het verlof, de baby weigert na een keizersnede, een medicijnenkuur, oorontsteking bij de baby, borstontsteking, oma in het ziekenhuis. Er is weinig kennis beschikbaar bij moeders om bij problemen door te gaan. Afbouwen Door de tijden heen verschilde in Nederland de richtlijn hoe lang een baby aan de borst mag of moet blijven. In de 17de eeuw moest dit tenminste twee jaar duren. Ook in 1969 waren er nog streken waar kinderen tot vier jaar borstvoeding kregen, aldus staat afkeurend in een 41

Het vermoeden dat de daling veroorzaakt werd doordat vrouwen gingen werken, klopte niet, volgens onderzoek van Newson & Newson in 1960 in Engeland (1968: 45; zie ook Maher, 1992: 17). Met jonge baby’s werkten in die tijd nog niet veel vrouwen. Er worden nog andere factoren in de literatuur genoemd voor het lage percentage borstvoeding. Borstvoeding werd meer gezien als primitief, minder veilig en minder betrouwbaar. Dit had te maken met de verhoging van de levensstandaard, zoals stromend water, hygiëne en verbeterde kunstvoeding. Artsen stonden onder druk vanuit commerciële belangen van de babyvoedingindustrie (Maher, 1992:5, 153-160). Schaamte kan een rol spelen, omdat borsten geseksualiseerd zijn (Newson & Newson, 1968: 55). Borstvoeding werd gezien als onsmakelijk en vies. Het figuur zou eronder lijden. Er waren ook veel fysieke problemen. Moeders hadden soms niet genoeg melk, pijnlijke tepels, een baby die niet wilde drinken, lekkende borsten. Een ander bezwaar dat ouders hebben is dat je bij borstvoeding niet kunt zien hoeveel een baby binnen krijgt. Op het consultatiebureau is het mogelijk om de baby wekelijks te wegen, om ouders gerust te stellen. Vrijwel altijd blijkt de baby voldoende gegroeid te zijn. Problemen werden ook veroorzaakt door het late beginnen met borstvoeding na de geboorte (in ziekenhuizen), hierdoor komt onvoldoende prolactinevorming tot stand en daarmee de zogvorming. Het voeden “op de klok” om de drie uur, maakt moeders nerveus en onzeker (Van Rijswijk, 2007: 14, 32).

35

adviesboek. Langer dan een jaar borstvoeding zou het kind nodeloos afhankelijk maken van zijn moeder, terwijl het niet meer nodig zou zijn voor de voeding. Het consultatiebureau adviseerde in de zestiger jaren van de vorige eeuw bij drie maanden al af te bouwen; op dit moment is dit bij een half jaar. Borstvoeding exclusief geven, is voor de gezondheid van de baby en om de zogvorming niet in gevaar te brengen. Moeders mogen zelf beslissen hoe lang ze doorgaan. In combinatie met andere voeding, mag langer dan één jaar ook. Maar impliciet wordt verwacht dat ze binnen een half jaar stoppen (Van Rijswijk, 2007: 14, 30). In de mondelinge advisering worden moeders die langer doorgaan, vaak gestimuleerd om meer andere voeding te geven, omdat de baby anders niet genoeg zou groeien. Ik vond maar één Nederlandse moeder die langer dan anderhalf jaar borstvoeding gaf. Dit wordt als uitzonderlijk lang ervaren. Haar omgeving

Els 36, twee kinderen, landarbeidershuisje in een dorp bij Hoorn, werkt op een crèche, man is kleine zelfstandige. Als mensen ernaar vragen, als haar dochter ouder is, zegt moeder dat ze nog alleen voor en na het slapen voedt (hoewel ze het wel meer doet). Men vindt dat wel eens gek. Moeder laat zich hier niet door weerhouden.

reageerde hier negatief op (zie Els). Voor het afbouwen wordt duidelijk een begingrens geadviseerd. Als een baby in de eerste zes weken uit een speen drinkt, zou er namelijk tepel-speen-verwarring kunnen ontstaan, dan lukt het de baby niet meer om melk uit de borst te krijgen, aldus staat in één van de adviesboeken over drinktechniek. Maar op het consultatiebureau dat ik bezocht, adviseert de verpleegkundige al na een paar weken af en toe een flesje te geven, om het mogelijk te maken dat een moeder dan weg kan zonder kind (Van Rijswijk, 2007: 33). ‘Op de klok’ of ‘op verzoek’ Tot in de 20ste eeuw was er geen vast patroon. Baby’s kregen melk ‘op verzoek’ als ze begonnen te huilen of andere geluiden maakten. Vanaf het begin van de 20ste eeuw ging het consultatiebureau adviseren te voeden op strikte uren ‘op de klok’. Eén van de drie R-en betekent “regelmaat”. Moeders durfden vervolgens “een hongerige baby geen minuut te vroeg te voeden”. Tegen deze heersende opvatting van de eerste helft van de 20ste eeuw, waren ook toen al tegenstanders. De arts C.N. Van de Poll (1922: 136)42 protesteert ertegen, omdat volgens hem baby’s door het wachten zo overstuur raken dat ze te weinig drinken en dan vanzelf weer eerder wakker worden van de honger enzovoorts. Bij nalezen van verschillende drukken ontdekte ik dat na Van de Poll’s overlijden zijn boek door iemand anders is bewerkt. Alle kritische pagina’s op het gevoerde beleid in die tijd werden uit de herziene druk (1925: 42

Poll, C.N. van de; 1922 (4de druk), later bewerkt door B. Slingenberg; 1925 (5de druk),1936 (8ste druk); Moeder en kind, zwangerschap, bevalling en verzorging van zuigelingen. Amsterdam: Scheltema &Holkema

36

55) weggelaten. In plaats daarvan werd onder dezelfde naam geadviseerd net als door iedereen in die tijd: om volgens schema om de drie uur te voeden. De voedingsfrequentie, om de hoeveel uur gevoed mag worden, is veranderd. Rond 1900 was het om de twee, dan in de 20ste eeuw wordt het om de drie, zelfs om de vier uur. Tegenwoordig wordt in meerdere adviesboeken aangeraden in ieder geval de eerste weken te voeden ‘op verzoek’. De frequentie wordt nu gezien als individueel verschillend en afhankelijk van de groei van de baby. Sinds 1975 is dit ook het officiële beleid van het consultatiebureau. In adviesboeken staat nu dat baby’s vanzelf naar regelmaat zouden neigen, dat hoeft niet te worden opgelegd (Van Rijswijk, 2007: 15-16). Enige flexibele regelmaat blijft toch de voorkeur. De huidige mondelinge richtlijn door verpleegkundigen en kraamhulpen is nog steeds: voed om de drie uur, maak de baby daarvoor wakker of als die eerder wakker wordt wacht even met voeden. Er wordt bij het consultatiebureau dat ik bezocht een minimum van twee uur aangehouden. Regelmaat betekent, aldus een verpleegkundige, dat er geen voeding komt, ook al huilt de baby43 (Van Rijswijk, 2007: 34). Welke argumenten voor regelmaat geeft men? De psychologen J. Newson & E. Newson (1963: 56-60) verklaren het mede uit het moderne stadsmilieu dat geregeld is ‘op de klok’: vader werkt, kinderen op school. Inderdaad stond toen in één van de adviesboeken dat je het voedingsschema in overeenstemming moet brengen met de orde en regelmaat van het huishouden. Een andere verklaring was dat dokters in de eerste helft van de 20ste eeuw dachten dat dit goed was ter voorkoming van darminfecties44. Verder wordt genoemd dat de baby of de moeder slaap of rust nodig heeft en dat te hoge frequentie oorzaak zou zijn van darmkrampjes45. Het meest genoemde argument is dat ‘op verzoek’ het kind zou verwennen. Maar vanuit de ‘zachtere’ benadering wordt gezegd dat de baby honger heeft en daarom huilt. Troosten helpt niet, want hij krijgt alleen maar steeds meer honger (Van Rijswijk, 2007: 17). Meerdere moeders die ik bezoek, voeden ‘op de klok’, om de drie uur en één om de vier uur. Als moeders toch eerder gaan voeden, omdat de geluiden van de baby haar daartoe aanzetten, hebben ze hierbij het idee dat ze het eigenlijk verkeerd doen. Ik ben vanaf de kraamtijd wekelijks bij een moeder die haar kindje huilend van de honger laat wachten, omdat het volgens haar nog geen tijd is. Na vier weken huilt de baby niet meer (zie Marion). 43

Deze mondelinge advisering is in strijd met het beleid van het consultatiebureau, dat er alleen een maximum is. Baby’s moeten worden wakker gemaakt als de tijd tussen voedingen te lang wordt, omdat ze anders te weinig binnen krijgen. Maar als ze eerder wakker worden, hoef je niet te wachten. Laat baby’s niet huilen van de honger. 44 Spock, B., bewerkt door H. Fiedeldij Dop; 1959, Baby en kinderverzorging. Amsterdam/Antwerpen, Uitgeverij Contact: 63. Latere druk: Spock, B. en S. Parker; 2003, Baby- en kinderverzorging en opvoeding. Utrecht/Antwerpen: Lifetime, Kosmos: 134 45 Dit wordt bij mijn observaties op een consultatiebureau in mondelinge advisering genoemd. In het beleid van het consultatiebureau en in adviesboeken wordt echter nergens deze koppeling gelegd. Wel wordt er op gewezen dat huilen niet altijd met melk geven verholpen is, dat het huilen ook van pijn kan zijn. Verder wijzen anderen erop dat moedermelk al in twintig minuten verteerd kan zijn.

37

Marion, 39, twee kinderen, jongste is pasgeboren, eengezinswoning in Purmerend, man werkt bij een bank. De baby is drie dagen oud en begint boven te huilen, terwijl wij beneden zitten. Moeder gaat naar boven. Ik ga even later kijken, omdat het huilen niet ophoudt. Ze doet eerst andere dingen ter voorbereiding, ondertussen huilt de baby in het wiegje. Op een gegeven moment, ik ben beneden, is het stil, en blijft het stil, ik ga weer kijken. Ze heeft hem aangelegd. Als de baby twee weken oud is, kom ik weer op visite. De baby ligt in de box, op een verhoogde vloer, is wakker, beweegt en maakt geluidjes. Als niemand komt op de eerste geluiden gaat het na een tijdje geleidelijk over in echt huilen. Hij zoekt met zijn hoofd en mond. Moeder legt mij uit dat ze nu geen borst wil geven, dat het nog geen tijd is. De baby blijft huilerig en dit duurt lang. Moeder laat hem toch liggen. Na een tijdje til ik hem eruit en ga met hem heen en weer lopen en wiegen. Hiervan huilt hij soms wat minder. Na ongeveer een uur gaat moeder dan toch maar voeden, al hoewel het nog steeds te vroeg is volgens haar. Na zijn slaapje als de baby wakker wordt, huilt hij weer. Ze neemt hem op schoot, terwijl hij huilt en zoekend beweegt. Ze zit stil, wiegt niet, zingt niet. Ze probeert verder niets. Ze legt hem na een tijdje neer in de box. Het lijkt of ze hem niet hoort. Hij huilt nu harder. Ze gaat wat anders doen, reageert niet op de geluiden en bewegingen van de baby. Ik pak hem voor de tweede keer deze dag op en ga weer heen en weer lopen en wiegen. Hij is even stil als hij denkt dat er nu voeding komt en zo niet dan gaat hij weer huilen. Ondertussen maakt moeder thee en eet in de keuken. Hierna voedt ze hem, maar hij wil niet veel, zegt ze. ’s Middags gaat iedereen naar bed. Er is nog een half uur veel gehuil boven te horen van de baby. Ze vertelt me later dat ze heel kwaad op de baby wordt als hij ‘s middags blijft huilen, terwijl ze zelf ook hard een middagslaapje nodig heeft. Hij krijgt nog een voeding (buiten het schema, maar moeder wil graag slapen). Na vijf minuten is alles stil. Opnieuw bij mijn derde bezoek als de baby drie weken is, reageert moeder helemaal niet op huilen, omdat het volgens haar nog geen tijd is om te voeden. Na vier weken huilt de baby veel minder, alleen aan het eind van de middag, als we aan het koken zijn.

Waarom doen moeders dit? Niet omdat ze niet van de baby houden (zie foto 1). Omdat hen dat is geadviseerd, omdat vaker voeden tot krampjes zou leiden (zie Petra), omdat ze oververmoeid zijn en denken dat minder vaak voeden helpt om te herstellen (zie Marion), omdat er nog andere huishoudelijke klussen gedaan moeten worden (zie Heleen).

Petra, 42, één kindje, woont op een kleine etage, man is werkloos Ze voedt om de drie uur, dat is haar geadviseerd. De kraamhulp heeft haar zo geïnstrueerd vanaf de eerste dag. En de verpleegkundige van het consultatiebureau waarschuwde later ook voor darmkrampjes door te vaak voeden. Marion, 39, twee kinderen, eengezinswoning in Purmerend, man werkt bij een bank. Moeder legt me nu uit dat ze te moe wordt van de borstvoeding, dat ze hersteltijd nodig heeft en dat minder frequent meer drinken, voor haar zelf beter is. Dit had ze niet bij de eerste, zegt ze. De baby krijgt genoeg binnen, want hij groeit harder dan normaal, dus alles gaat goed, vindt vader. Hij vindt dus dat ‘veel huilen’ en ‘hongerig zijn’ geen kwaad kan.

Heleen, 38, één kindje, werkt zelf als logopedist, man is pianist, woont in een grote eengezinswoning in Haarlem Moeder wast af. De baby piept bij vader op schoot. Vader legt me uit: “een kind moet leren dat niet alles in huis om hem draait en dat hij maar even moet wachten”. Pas als moeder klaar is met de afwas, krijgt hij zijn voeding. Foto 1. Ze vertelt hoeveel ze van haar baby houdt

38

Sinds 1945 werden borsten meer geseksualiseerd, aldus Newson & Newson (1963: 55). Reclame laat borsten zien, behalve de tepels (zie foto 2). Borsten zijn seksueel beladen en niet in de eerste plaats voor borstvoeding bestemd. Mogelijk zien moeders er hierom vaak helemaal van af, vermoeden Newson & Newson. Het kan ook zijn dat vrouwen bang zijn dat hun borsten ‘lelijk’ worden van de borstvoeding. Borsten laten

Foto 2. (Neckermann catalogus, zomer 2007) In Nederland zijn overal borsten te zien in reclame van mode en andere producten.

zien, wordt als seksueel uitnodigend ervaren. Dit zou kunnen betekenen dat moeders zich ongemakkelijk voelen als er anderen bij zijn terwijl ze de borst geven. Niet in de aanwezigheid van anderen kunnen voeden, bemoeilijkt voeden ‘op verzoek’. In openbare ruimten wordt geen borstvoeding gegeven, zelfs niet bij een babymassagecursus en bij het spreekuur op het consultatiebureau, aldus mijn observatie. Verder valt het op dat moeders als zij de borst geven, zich meestal omdraaien of afzonderen (zie Marion).

Nachtvoeding

Marion, 39, twee kinderen, eengezinswoning in Purmerend, man werkt bij een bank. Iedere keer als moeder gaat voeden, excuseert ze zich en gaat naar boven, waar niemand het kan zien.

Baby's moeten ’s nachts zes uur doorslapen zonder voeding, was de algemene opvatting in adviesboeken gedurende de 20ste eeuw in Nederland. Om dit te bereiken mag maximaal een half uur laten huilen vanaf één maand en acht pond. ’s Nachts voeden verstoort de nodige nachtrust, is het argument, aangezien moeder en kind (die apart slapen) ervoor hun bed uit moeten komen. Dit standpunt werd telkens aangevochten. Een vader vraagt aan de arts A.W. Ausems46: “Kunt u hem niets geven dat hij gaat slapen?” “Jawel, zei ik, breng hem op visite bij zijn moeder”. De tijdsruimte tussen voedingen wordt vanzelf bij het ouder worden steeds langer, volgens deskundigen. Het beleid van het consultatiebureau is tegenwoordig dat het per kindje verschillend is wanneer het gaat doorslapen. Als de moeder er zelf geen probleem mee heeft, dan is het ook geen probleem, legt een verpleegkundige van het consultatiebureau aan mij uit (Van Rijswijk, 2007: 17, 35). Moeders die ik spreek en die ik ontmoet op het consultatiebureau, geven echter aan blij te zijn als hun pasgeborene doorslaapt en er moeite mee te hebben als hij dat niet doet (zie Liza). 46

Liza, 32, twee kinderen, jongste is vier, woont op een etage, werkt bij een hulpverleningsorganisatie, heeft een LATrelatie Het heeft toch wel even geduurd voor hij doorsliep. Moeder verlangde er enorm naar. Ze kan niet tegen gebroken nachten, zegt ze. Ze voedde zittend.

Ausems, A.W.; ca 1939, 10.000 baby’s, herinneringen en overpeinzingen. Utrecht: Het Spectrum (159)

39

2.2 Dragen Bij het vervoeren van baby's wordt in Nederland over het algemeen een kinderwagen, buggy of draagstoeltje (voor in de auto of op de fiets), gebruikt47. Sinds de zestiger jaren van de 20ste eeuw worden baby’s hier soms ook gedragen in een draagdoek of zak. Dit is nieuw. Vroeger kwam dit in het straatbeeld van Nederland zelden voor. Op afbeeldingen uit de 14de tot de 19de eeuw zijn wel beelden te zien van baby's in draagdoeken, maar dit zijn bedelaars, zwervers en zigeuners (Kloek, 1993: 62-65). De kinderwagen, een engelse uitvinding uit 1840, was hier tot begin 20ste eeuw omstreden. Ook daarna blijft “rust” nog steeds het motto (één van de drie R's). Een hele dag van huis is niet goed. Waar de laatste tijd in adviesboeken terloops buiten dragen gesuggereerd wordt in rugdrager (foto 3) of kangeroezak, wordt dan verwezen naar andere volken, waar baby’s de hele dag rondschommelen op de rug. Eerst werd hier nog afkeurend over geschreven, later wordt dit juist aangeprezen. “Deze baby’s spugen niet, huilen niet, zijn niet onrustig en hebben geen last van darm-krampjes”, aldus Op straat Ik heb het een tijd bijgehouden. Als ik in Amsterdam onderweg ben, zie ik dagelijks meer dan tien kinderwagens en bakfietsen op straat en soms een kindje gedragen. Op bepaalde plekken gebeurt dragen meer, bijvoorbeeld bij het rootsfestival. Voor dat dragen zijn speciale zakken te koop, waarin de baby op de buik wordt gedragen. En rugzakken (foto 3), waarbij er nauwelijks fysiek contact met de baby is, omdat er een aluminium constructie in zit. Kindjes worden niet gedragen in een doek, die normaliter voor andere doeleinden is bestemd. Foto 3. Dragen in Nederland 48

kinderarts B. Spock . Toch verwacht hij niet van westerse moeders dat ze hun baby’s gaan dragen (Van Rijswijk, 2007: 19). In Nederland laten moeders kindjes huilen in de kinderwagen als ze ergens vertrekken. Ze dragen hun baby zelden (zie op straat, speelgroepjes, Noord Hollands dorp en fotocollage 4).

47

Speelgroepjes bij buurthuizen en speelotheken in Amsterdam Van ongeveer vijftig moeders bij meerdere speelgroepjes die ik bezocht draagt niemand hun kindje. Bij 38 bezoekers aan het consultatiebureau, ook niet. Iedereen heeft een kinderwagen of heeft een enkele keer de baby op de arm. Eén van de moeders bij een speelgroepje, Wilma met een Chileense man, vertelt me dat ze het absurd vindt dat sommige moeders hun kindjes op dreumesleeftijd nog steeds dragen. Noord Hollands dorp In de dorpsstraat waar ik logeer, zijn bij de linker buren drie kindjes, bij de rechter buren drie kindjes, bij de overburen twee en een paar huizen verderop is een gezin met nog twee kindjes. Niemand van hen wordt gedragen in een doek of zak. De auto staat voor het huis. De baby wordt in een draagstoeltje van huis naar de auto gebracht en moet daar wachten tot ouders klaar zijn om te vertrekken. Els die iets verder op woont, vervoert haar baby in de kinderwagen, als ze bij de buren op visite gaat.

zie Hout, 1993; zie ook Hrdy, 1999: 204 Spock, B. en S. Parker; 2003, Baby- en kinderverzorging en opvoeding. Utrecht/Antwerpen: Lifetime, Kosmos (20)

48

40

Fo

Fotocollage 4. In Nederland zijn vele manieren om de baby te vervoeren.

41

Binnenshuis dragen Naast dragen als vervoerswijze, kan men ook binnenshuis dragen. Dit wordt soms wel geadviseerd als troostmiddel en tegen darmkrampjes. Dat dit ook vroeger wel gebeurde (zonder doek), blijkt uit adviesboeken en uit afbeeldingen in de zeventiende eeuw (VogelKöhn, 1981). Tot de zeventiger jaren van de 20ste eeuw was het advies baby’s zoveel mogelijk te laten liggen op een eigen vaste plek, ook als ze wakker zijn. Ze mogen alleen opgenomen worden voor “voeding en reiniging”. In de 19de eeuw begon ook het waarschuwen voor verwennen. Als baby's zich ongelukkig voelen als je ze neerlegt , zou dit het gevolg zijn van verkeerde “training”, namelijk van teveel optillen. De laatste decennia is dit iets veranderd en wordt in sommige adviesboeken wel geadviseerd bij (langdurig) huilen jonge baby’s op te nemen. Baby’s worden graag vastgehouden en geknuffeld en dat hebben ze ook nodig, staat in 2006 in de Groeigids van het consultatiebureau. Liefloff (1979) voorstandster van Attachment Parenting, antwoordt op de vraag of je een baby mag oppakken als hij huilt: “Je had hem nooit moeten neerleggen”. Maar waar bij het consultatiebureau dragen (in een doek of draagzak) staat genoemd, staat er meteen bij: “denk ook om uzelf, dat u voldoende rust krijgt”. Omgekeerd wordt ook gezegd dat dragen juist rust kan betekenen, omdat de baby dan stil wordt en moeder de handen vrij heeft om andere dingen te doen. Dit staat genoemd op de site van het consultatiebureau en wordt ook een keer gezegd door een verpleegkundige op een consultatiebureau dat ik bezocht. Maar verder is er weinig aandacht voor dragen bij de mondelinge advisering, die ik bijwoonde. Ook niet bij huilen of pijn. Er worden bovendien nergens instructies gegeven op welke manieren baby’s gedragen kunnen worden. Zonder instructies lukt het niet en zal men het dus niet doen (Van Rijswijk, 2007: 18, 38-40). Waar ligt een niet-gedragen baby? Als een moeder waarbij ik logeer, met het huishouden bezig is, draagt vader de baby. Maar hij legt hem na een half uur op een poef in de woonkamer. Het loopt anders, dan ze me

Heleen, 38, één kindje, werkt zelf als beroepskeuzeadviseur, man is kunstschilder, woont in een grote eengezinswoning in Haarlem Een paar weken na de geboorte vertelt moeder dat haar baby altijd wordt gedragen, of door haar, of door vader of opa. Ze heeft over AP gelezen. Als ik bij hun logeer, zie ik vader inderdaad met hem rondlopen of met hem op schoot de krant lezen. Moeder is dan aan het koken. Maar na een half uur wil vader weg en legt hem neer. Na ongeveer vijf minuten begint de baby piepgeluidjes te maken, om aandacht te vragen. Na vijftien minuten dringender tot moeder komt. ’s Nachts in de kraamtijd is er iedere nacht een enorm gehuil. Op een keer ga ik kijken. De baby ligt op de commode. Vader kijkt naar de baby: wat is er? Hij is al gevoed en verschoond. Moeder komt ook even kijken: tja wat is er? Niemand pakt hem op.

eerder vertelde (zie Heleen). Bij een andere moeder die ik bezoek, ligt de baby als pasgeborene, bij vijf maanden en bij één jaar in de box. Als pasgeborene ligt hij er soms wakker, valt er soms in slaap en ligt er te

42

huilen als het nog geen tijd is voor een voeding. Als hij één jaar is zit hij er rustig te kijken (zie Marion en foto 5).

Foto 5. Een uur wakker liggen in de box

Marion, 39, twee kinderen, jongste in één, eengezinswoning in Purmerend, man werkt bij een bank. Ze vertelt dat ze het betreurt dat de eenjarige baby tijdens de vakantie van drie weken aldoor in de box moest zitten, vanwege een open kelder. Als ik haar bezoek, is hij twee en een half uur wakker. Hiervan zit hij ook de helft van de tijd in de box tussen speelgoedjes naar ons te kijken en de andere helft in de kinderstoel aan tafel, waar moeder hem voert. Alleen het laatste uur protesteert de baby met af en toe een huilkreetje. Moeder reageert erop door te zeggen: “wacht even”. Moeder vertelt tijdens het voeren, dat ze haar baby prachtig vindt en zegt liefkozende woordjes tegen hem.

2.3 Huilen Hoe er in Nederland over het huilen van baby's wordt gedacht, verandert door de tijden heen. Vroeger werd huilen van baby’s niet als normaal gezien. Maar sinds het begin van de 20ste eeuw tot in de zestiger jaren overheerste een andere houding ten opzicht van huilen. Troosten en optillen bij huilen werden in felle bewoordingen afgekeurd. Regelmaat bij voeding en ‘alleen’ leren inslapen, gingen ook gepaard met laten huilen. Het huilen moest dus worden goed gepraat. Eerst wordt gezegd dat huilen goed zou zijn voor de longen. Een pedagoog beweert zelfs in zijn babyadviesboek dat kinderen het leuk zouden vinden: “Gun hen dat plezier”. Anderen zeggen dat huilen onvermijdelijk zou zijn, vanwege het wennen de eerste maanden aan het leven buiten de baarmoeder. En tenslotte wordt nu bijna overal gezegd dat huilen van baby’s een algemeen verschijnsel zou zijn, zelden vanwege iets ernstigs, dat bij volstrekt gezonde kinderen voorkomt en geen schade zou veroorzaken. De bedoeling is ouders hiermee gerust te stellen, zodat ze het kalm kunnen aanvaarden. Dit is ook het beleid van het consultatiebureau. Huilen hoort erbij. Het zou het enige communicatiemiddel zijn van een baby. Er staat telkens bij vermeld hoe lang dat huilen kan duren: zoveel minuten of zoveel uren en zoveel gemiddelden per dag (Van Rijswijk, 2007: 20)49. Dit wijst erop dat men baby’s inderdaad wel laat huilen. Laten huilen zou geen bezwaar zijn als er geen redenen zijn die verholpen kunnen worden. Om ouders te helpen de reden van het huilen te 49

Er wordt gesproken van “het huiluurtje” en van gemiddelden van twee uur per dag of acht minuten per uur, soms zelfs twintig minuten per uur, aaneengesloten drie, vier of vijf uur in de nacht of vanwege darmkrampjes, en er wordt gesproken van het verschijnsel ‘huilbaby’ (drie uur per dag, drie dagen per week, drie weken lang). Ook in consultatiebureaugidsen staat dat de gemiddelde baby ongeveer anderhalf of twee uur per dag huilt. En dat er ook baby’s zijn die veel meer uren huilend doorbrengen. Baby’s huilen: in de tweede week 1.45 uur per dag; na zes weken is “de top”van bijna drie uur per dag; na twaalf weken minder dan één uur per dag.

43

vinden, worden er in adviesboeken checklijstjes gegeven van redenen waarom een baby kan huilen. Bijvoorbeeld: vanwege honger, pijn, kou, vieze luier, behoefte aan aandacht, een aanloopje bij het inslapen. Aan deze lijstjes valt iets op. Rond 1900 werd ‘opgetild willen worden’ als reden genoemd, maar later komt dit nergens meer voor in de lijstjes, ook niet bij het consultatiebureau. Als ‘opgetild willen worden’ geen reden om te huilen zou zijn, hoeft het dus ook niet verholpen te worden. Sinds de 19de eeuw bestaat angst voor verwennerij. ‘Opgetild willen worden’ zou een aangekweekte gewoonte zijn. Je mag niet meteen reageren. Het wordt afgekeurd als moeders “opspringen bij elke kik” om te zien wat er is. Er is het eerste jaar “dressuur” nodig, “training”, zodat de baby geen veeleisende “huistiran en huilebalk” wordt en moeder een “slavin”. Tegenwoordig wordt hier alleen nog zo over gedacht waar het oudere baby’s betreft. Het advies is tegenwoordig anders waar het jonge baby’s tot vier à zes maanden betreft. Hiervoor is een ‘zachtere’ benadering. Er wordt nu erkend dat baby’s en ouders behoefte hebben aan troosten. Verwennen kan in dit stadium nog niet, omdat het geheugen nog niet zover ontwikkeld is. Als je de baby goed leert kennen, merk je aan andere geluidjes en gebaren wanneer huilen gaat komen, staat op de site van het consultatiebureau. Op deze manier is het dus mogelijk dat de baby nauwelijks huilt. In enkele adviesboeken wordt dit inderdaad geadviseerd sinds de zeventiger jaren en in één staat zelfs: neem hem bij je in bed. Dergelijke adviezen werden voorheen nooit gegeven. Het beleid van het consultatiebureau is tegenwoordig dubbel aangaande jonge baby’s die huilen. Er wordt expliciet gepleit tegen onnodig laten huilen, maar ook tegen altijd en snel optillen (zie moeder 8).

Moeder 8 op een consultatiebureau, met pasgeboren baby Ze vertelt aan de verpleegkundige dat de baby ’s avonds wakker blijft tussen zes en zeven en dan krampjes heeft. Moeder vraagt wat ze dan moet doen. Mag je haar in haar bedje laten huilen? De verpleegkundige antwoordt dat dat mag, mits hij verschoond is en zo, maar dat ze hem ook mag opnemen.

Uit het onderzoek van Newson & Newson (1963) onder zevenhonderd informanten rond 1960 in Engeland, blijkt deze tegenstrijdige advisering verwarrend te zijn voor moeders. Aan het begin van de 20ste eeuw mocht troosten bijvoorbeeld niet bij nachtvoedingen leren overslaan en werd beloofd dat na een paar erbarmelijke nachten of weken huilen van de honger, de baby “wijzer wordt en zich in vervolg stil houdt”. Moeder moest hard zijn, zodat het later niet nog moeilijker wordt. Ditzelfde wordt tegenwoordig nog steeds gezegd over huilen bij het inslapen, ook mondeling bij verschillende consultatiebureaus. Een paar minuutjes is normaal. In adviesboeken worden zelf twintig à dertig minuten genoemd. Op de site van het consultatiebureau wordt de "wekkermethode" geadviseerd. De ouder gaat dan om

44

de zoveel minuten even kijken, niet als reactie op het huilen, maar op de wekker. Dus in sommige gevallen wordt ook bij langer huilen troosten en optillen afgeraden (Van Rijswijk, 2007: 22, 46). Van meerdere moeders hoor ik dat ze deze methode toepassen bij het inslapen (zie Patricia en Liza).

Patricia, 35, één kind van drie, woont in eengezinswoning in Purmerend, werkt in een bibliotheek, man is groenteboer Moeder zegt eerst dat het ‘alleen slapen’ van haar kindje vanzelf ging, maar later in het groepsgesprek blijkt dat ze haar kindje eerder wel heeft laten huilen. Ze wilde haar leren om gewoon te gaan slapen ’s avonds. Ze wachtte twintig minuten. Als ze daarna nog steeds huilde, dan ging ze ernaar toe.” Als ik moeder vraag of haar kindje dan zachtjes of hard ging huilen, zegt ze: “jaaha jaha ja ja ja. Nee echt wel hard, dus ik vind dat ook wel moeilijk hoor”. Het heeft gewerkt, volgens moeder, want na een half jaar was dat huilen over en nu slaapt ze zodra haar hoofd op de matras valt.

Liza, 32, twee kinderen, jongste is vier, woont op een etage, werkt bij een hulpverleningsorganisatie, heeft een LATrelatie Moeder vertelt over haar opstelling gedurende de babytijd: “Laat maar even tien minuten wachten. Kijk of ze in die tien minuten misschien weer in slaap valt. Soms was dat ook echt zo, soms ook niet. Je kan er altijd nog naar toe gaan. Ik ga ze niet heel lang laten huilen. Ik vind tien minuten niet heel lang namelijk. Ik keek op de wekker dan ja. Dat is ook om mezelf rustig te houden. Want (praat luider) mijn moederhart (legt handen op hart) wil er ook heen, maar ik denk: het is gewoon beter om even te wachten, dan kan ik beter even op de wekker kijken.”

De enige reden die in adviesboeken wordt gegeven voor laten huilen ook de eerste maanden is dat moeder anders prikkelbaar en vermoeid wordt en geen tijd meer voor zichzelf heeft. Maar tegelijkertijd wordt uiteengezet dat laten huilen voor de baby niet goed is, omdat er dan geen basaal vertrouwen en gevoel van geborgenheid ontstaat en geen gevoel dat de wereld een vriendelijk oord is. Baby’s worden minder ondernemend, onzekerder, minder sociaal en hebben minder vertrouwen in andere mensen. Hier schijnt dus een keus gemaakt te moeten worden tussen wat goed is voor moeder en wat goed is voor de baby. Anderen zeggen dat toegeven ook ouders fysiek en mentaal goed doet (Van Rijswijk, 2007: 42). Meerdere Nederlandse moeders zie ik hun kindje laten huilen. Een moeder laat haar baby huilen, als het nog geen tijd is om te voeden. De baby huilt dan gedurende een uur met tussenpozen. Deze moeder vindt zelf dat haar baby nauwelijks huilt. Uit observatie blijkt dat er een verschil is tussen wat ze zegt en wat er gebeurt (zie Marion). Marion, 39, twee kinderen, jongste is pasgeboren, eengezinswoning in Purmerend, man werkt bij een bank. Moeder laat haar baby regelmatig langdurig huilen, als hij drie dagen oud is. Hij huilt gedurende een uur met tussenpozen, omdat ze ‘op de klok’ wil voeden. Dit gebeurt meerdere malen per dag. Ze draagt hem niet. Hij is dan ontroostbaar, want hij heeft honger. Als ik arriveer, slaapt de baby nog boven en wordt na een tijdje wakker. Er is geen babyfoon. De baby huilt hard. Moeder gaat hem niet meteen uit zijn wiegje halen. Later heeft ze hem huilend op schoot en legt hem vervolgens weg. Dan gaat hij harder huilen, maar ze reageert daar niet op. Als ik met haar praat, vertelt ze me dat haar baby heel rustig is en makkelijk en nauwelijks huilt en dat alles goed gaat. De baby is twee weken als we een keer naar buiten gaan. De baby is in de kinderwagen. Hij huilt hard. Als we gaan rijden wordt hij stil. Bij het speelplaatsje huilt hij weer en dit keer erg hard. “Volgens mij gaat het wel goed” vindt moeder die met haar buurvrouw staat te praten: “Het klinkt niet ernstig”. Even later slaapt hij. Op een ander moment legt ze me uit dat baby’s het soms nodig hebben een huiltje om in slaap te komen. Bij het verschonen huilt hij heel hard (elke keer): “dat vindt hij niet leuk” verklaart moeder. Later vertelt moeder me weer dat hij nooit huilt.

45

Bij consultatiebureau’s huilen veel baby’s, bij het uitkleden en wegen, bij het in de kinderwagen leggen. Meestal reageren moeders hier niet op met optillen of voeden. Met het tweede kind gaat het makkelijker die te laten huilen, zegt een moeder tegen de verpleegkundige. Een ander teken dat de ‘harde’ manier van babyverzorging nog steeds invloed heeft, is dat moeders niet alleen thuis, waar de buren zich eraan storen, maar ook in publieke gelegenheden, waar nog meer mensen zich eraan storen, soms hun kindje laten huilen (zie Marjolein en Silvia).

Marjolein, 32, één baby, bij een babycursus in Amsterdam Aan een babymassagecursus nemen acht vrouwen deel. De baby’s zijn enkele maanden tot een half jaar oud. Eén baby gaat elke les huilen en is ontroostbaar. Dit stoort de les. Niemand zegt er wat van. Eén keer vraagt de lerares aan moeder of voeden niet zou helpen, maar moeder wil dat nu echt niet doen. Silvia, 38, twee kindjes, werkt zelf parttime als handwerklerares, wonen in een etagekoopwoning, man werkt in ICT Bij een uitje van een speelgroepje gaat een tweejarige op de terugweg in de tram jammeren in de buggy. Ze is moe en wil door haar moeder opgetild worden. Eerst gaat moeder niet akkoord. Maar het kindje houdt aan. Moeder maakt heel even aanstalten om haar kind eruit te halen, maar bedenkt zich. Vervolgens laat ze het kindje erin zitten. Gedurende een half uur huilt het kindje tot ze de tram uitgaan.

2.4 Slapen Slaapgewoonten waren vroeger anders dan nu. In de Middeleeuwen werd de kamer èn het bed gedeeld met kinderen, net als met andere verwanten, bedienden en gasten. Er werd ook wel een wieg gebruikt, die stond naast het echtelijke bed. Dit is te zien op 17de eeuwse Hollandse schilderijen van burgerfamilies50. Sinds begin 20ste eeuw werd erop aangedrongen dat een kind een eigen bedje heeft en er aan went zonder gezelschap in slaap te vallen. Er is een goede “dressuur” nodig in het eerste levensjaar. Ook als een kindje last van angst en eenzaamheid heeft, of overstuur is, mogen ouders hem niet bij zich in bed nemen. Sinds 1975 verandert deze benadering. In een paar adviesboeken wordt ouders de keuze voorgelegd of ze ‘samen’ of ‘alleen slapen’. Over het algemeen wordt er tegenwoordig weinig meer tegen ‘samen slapen’ gepleit. De boodschap is impliciet. Het is vanzelfsprekend geworden. De advisering heeft effect gehad (Van Rijswijk, 2007: 46). Uit onderzoeken blijkt dat momenteel in Nederland maar vijf à tien procent van de baby’s ‘samen slaapt’. In Engeland rond 1960 sliepen eenjarigen voor zestig procent in de slaapkamer van ouders, maar weinig baby’s sliepen in bed bij hun ouders, wel werden ze soms in bed genomen om te troosten (Newson & Newson, 1963: 78, 79; Ball, 2000). Maar er is nieuw onderzoek met andere resultaten. Uit een onderzoek in 2002 in Engeland blijkt dat bijna de helft van de ouders altijd of soms 50

Elias, 1939; Van Ussel, 1968: 83,86; Schama, 1987: 540

46

‘samen slapen’ tot de baby één maand is, dertig procent tot hij drie maanden is, hoofdzakelijk omdat dat makkelijker is voor de borstvoeding en twaalf procent kiest er bewust voor, omdat ‘samen slapen’ hoort bij hun manier van ouderschap. Dit percentage is gebaseerd op gedetailleerde nacht-logboeken, die ouders hiervoor moesten bijhouden (Ball, 2002: 217). In Nederland is een dergelijk onderzoek niet gedaan. Nederlandse moeders die ik heb gesproken en geobserveerd, slapen niet ‘samen’ met hun baby's en kindjes (behalve de moeders van de AP-groep). In alle woningen staan wiegen of kinderbedjes met spijltjes (zie foto 6). Mogelijk is ‘samen slapen’ taboe en gebeurt dit meer dan wat ik ben tegen gekomen (zie Tamara).

Tamara, 32, twee kinderen, de jongste is twee We staan rond de tafel met hapjes, tijdens een afsluitend feestje voor de peuterspeelzaal. Iedereen is aangeschoten. Vader zegt ineens luid: “weet je ha ha dat wij met zijn vieren in dat kleine bedje van 1,60 slapen”. Een andere moeder lacht: “jullie ook?”. Ze stoot hem aan. Ze werpen elkaar een blik van verstandhouding toe. Iedereen zwijgt enige tijd. Iemand schenkt nog wat in. Vader lacht weer: “af en toe krijg je dan een elleboog in je gezicht”.

Ook is duidelijk dat er soms een uitzondering wordt gemaakt, bijvoorbeeld met vakantie of bij ziekte (zie Patricia, Marion en Els). Patricia, 35, één kind van drie jaar, woont in eengezinswoning in Purmerend, werkt in een bibliotheek, man is groenteboer Moeder vertelt me dat ze het slapen heel wisselend deden. Er zijn periodes geweest dat ze ’s avonds alleen wilde zijn. In het begin vond ze het erg zwaar om een kind te hebben en ‘s avonds en ‘s nachts wilde ze dan even tot zichzelf komen. Ze hebben ook wel periodes gehad dat hun baby wel bij hun sliep, in een eigen bedje en ook wel in hun bed. Uiteindelijk toen ze verhuisden bij elf maanden, kwam er een kinderkamer en een eigen bed. Ze komt wel even spelen ’s ochtends. Nu haar vriend op vakantie is en moeder even alleen is, vindt ze het gezellig om haar kindje wel af en toe bij haar te nemen. Nu is er veel meer ruimte in bed. “Dus de verleiding is wel groot, maar ik doe het uiteindelijk toch maar niet.” Marion, 39, twee kinderen, eengezinskoopwoning in Purmerend, man werkt bij een bank. Toen de tweede nog niet was geboren, sliep de oudste ’s middags bij moeder in bed. ’s Nachts niet (want ze maakt moeder wakker, door aan haar haar te trekken), maar ‘s middags wel, legde moeder uit. Nu de tweede is geboren, vertelt ze me dat ze wel weer een keertje met de oudste ’s middags wil slapen, zodat die wat tot rust komt. De oudste is erg wild en druk (schreeuwen, rennen, duwen). Voorheen stond het bedje van de oudste bij het ouderlijke bed. Sinds er een tweede kindje aan kwam staat het kinderbed in een aparte kamer in het nieuwe huis. De oudste wordt in het kinderbedje gelegd. De nieuwe baby heeft de plek van de oudste ingenomen en ligt in een wiegje naast het bed van de ouders. Els 36, twee kinderen, landarbeidershuisje in dorp bij Hoorn, man is kleine zelfstandige. De oudste kan zelf uit haar eigen bedje klimmen en komt ’s nachts om vier uur bij ouders in bed, tussen hen in en iedereen slaapt rustig door. Dat vinden ze wel gezellig.

Veiligheid is het meest genoemde argument tegen ‘samen slapen’ de eerste vier maanden. Op de baby gaan liggen en ouderlijke beddengoed zijn gevaarlijk. Er wordt echter geen voorlichting gegeven over (veilig) ‘samen slapen’, ook niet wanneer een moeder vertelt dat het wel eens “fout” gaat (zie moeder 3).

Moeder 3 op een consultatiebureau alleenstaand, baby is elf weken Vannacht ging het fout, vertelt ze aan de verpleegkundige. Ze was zo moe, dat ze bij een voeding in slaap was gevallen en wakker werd met het kussen bijna over het hoofd van de baby. Later vertelt ze dat ze altijd de baby teruglegt na de voeding.

47

Foto’s 6. In je eigen bedje op de kinderkamer

Wel laten moeders aan de verpleegkundige weten ervan op de hoogte te zijn dat dit niet zou mogen. Het idee is dus dat het niet veilig kan. Toch gaat de voorlichting over veilig slapen vooral over wat anders51. Het wordt juist beter gevonden de baby wel dag en nacht in de buurt te houden en niet op een babykamertje. Veel moeders houden in het begin hun baby inderdaad in het oog (zie Marion).

Marion, 39, twee kinderen, eengezinskoopwoning in Purmerend, man werkt bij een bank. De eerste maanden slaapt de baby overdag vaak in de box in de woonkamer beneden als moeder op is. Als de baby drie maanden oud is, gebeurt dat niet meer. Slapen gebeurt boven in zijn wieg.

Een ander argument dat wordt genoemd is: een ongestoorde slaap voor beiden. De één adviseert hiervoor ‘alleen slapen’, maar de ander juist ‘samen’52. Nog een ander argument is de toekomst. Het zou moeilijk zijn om het later weer af te wennen, dit zou jarenlange strijd geven. Blijkbaar zou een kind er nooit uit zichzelf mee willen stoppen. Ook blijft onduidelijk waarom hij het niet mag zolang hij het wil. Het is vanzelfsprekend dat men ‘alleen slaapt’. Dit heeft mogelijk te maken met de individualistische cultuur. Soms wordt er begrip voor gevraagd dat een kindje uit eenzaamheid niet alleen naar bed wil. Er wordt dan verwezen naar andere volkeren, waar kinderen en volwassenen immers dicht tegen elkaar aankruipen. Maar ‘wij’ doen dat niet (Van Rijswijk, 2007: 24). 51

Dankzij advisering neemt het aantal sterfgevallen ten gevolge van wiegendood af van 220 in 1986 tot 32 in 1997. Deze verandering treedt in niet dankzij het advies tegen ‘samen slapen’, maar sinds het advies is: laat de baby vanaf twee weken op de rug slapen, volgens G. Baan-Manenschijn (2000). 52 In het boek voor verpleegkundigen over voedingsadvisering staat: “Nachtvoeding wordt liggend in bed gegeven, zodat de moeder tijdens de voeding in slaap kan vallen en zo weinig mogelijk in haar nachtrust gestoord wordt” (Donkers, 1999: 58).

48

Niet alleen komt het wel voor dat moeders hun baby buiten hun gezichtsveld laten slapen, maar ook laten meerderen zelfs wel eens hun slapende baby overdag alleen thuis. Het zou kunnen dat hij dan wakker wordt en gaat huilen en dan komt er dus niemand, want er is niemand thuis. Een moeder verzekert me dat haar tweejarige tijdens een half uur boodschappen doen, niet wakker wordt. Een andere gaat een uur met haar oudste naar de speeltuin. Als ze terug komt, rent ze snel naar boven om te kijken of haar eenjarige misschien ligt te huilen. Inslapen Als een baby zonder gezelschap in moet slapen, huilt hij daar meestal bij, jengelt en pruttelt. Laten huilen bij inslapen is pas sinds 1950 in Nederlandse adviesboeken het advies en nog steeds: “Leg de baby moe, maar wakker in bed. Laat de baby even huilen zonder erbij te blijven. Je mag hem er niet bij helpen.” De ene adviseur is ‘harder’ dan de ander. “Ga om de paar minuten naar je huilende kind toe, maar hou het saai, alleen een aai over de bol”. Bij de “wekkermethode” is dit met behulp van een wekker. ‘Harder’ is: helemaal niet meer gaan kijken. De baby mag hierbij twintig tot dertig minuten huilen. Er wordt beloofd dat dit na een paar nachten overgaat (Van Rijswijk, 2007: 46). Hoewel ouders in 1960 in het onderzoek van Newson & Newson (1963) van dit advies weten, doen de meesten dat niet. Baby’s worden in slaap geholpen met flesje, speentje, eerst op schoot, aaien, opnemen, verschonen, rond lopen, wiegen, op schoot voor de t.v zitten. Over hun toegevendheid voelen ouders zich schuldig, vanwege de officiële adviezen. Er is een groep van elf procent die niet toegeeft, die het kindje laat huilen tot het inslaapt. Dit wordt gezien als een botsing der willen, waarbij moeder moet winnen (Newson & Newson, 1963: 81-83). Meerdere moeders die ik sprak, laten de kinderen wel huilen bij inslapen (zie Els, Moeder 3 en Jacqueline).

Els 36, twee kinderen, landarbeidershuisje in dorp bij Hoorn, man is kleine zelfstandige Ze vertelt dat ze haar kinderen wel vijf à tien minuten laat huilen en dan vallen ze vanzelf in slaap. Moeder 3 op een consultatiebureau, alleenstaand, baby is elf weken Moeder zorgt ervoor dat het kindje na de voeding, wakker in bed terug wordt gelegd. Dit zegt ze vanwege het feit dat de baby in haar armen in slaap begint te vallen, wat haar ontroert, maar gauw herinnert aan de regel dat dat niet mag.

Jaqueline, 41, twee kinderen, de jongste is een half, eengezinswoning in Bussum, heeft met haar man een fysiotherapiepraktijk In een vakantiehuisje met deze familie is het elke nacht herrie. De moeder klaagt dat ze sinds de oudste is geboren nog geen nacht rust hebben gehad. Ze zijn onlangs begonnen met deuren dicht, niet meer erheen te gaan, vertelt ze me. Als de kinderen de eerste nacht van de vakantie, in bed liggen gaat moeder haar man boven helpen de koffers uit te pakken. Beneden huilt de jongste. Moeder aarzelt even, maar besluit toch naar boven te gaan om haar man te helpen uitpakken. Dit duurt lang. Ik ga naar de jongste toe. Moeder komt later terug en besluit met een deken naast het kampeerbedje te gaan liggen tot de jongste slaapt.

49

Bij ‘alleen slapen’ blijven er ook op oudere leeftijd problemen bij het inslapen, blijkt uit adviesboeken. In de periode van vier maanden tot één jaar zouden baby’s nog geen afscheid kunnen nemen van de dag, dan is een rustig bedritueel nodig. Vanaf negen maanden kunnen inslaapproblemen toenemen, vanwege de eenkennigheidsperiode. Het kindje kan (paniekerig) gaan huilen tijdens de nacht, naar aanleiding van dromen. Er wordt gesproken over “nachtangst” bij peuters (Van Rijswijk, 2007: 25). In een groepsgesprek tussen Nederlandse moeders is de heersende opinie dat je niet moet toegeven aan de wens van een kind om bij je te slapen, anders krijg je een lastig kind, dat over jou de baas speelt. Ze mogen een enkele keer bij ouders slapen als ze ziek zijn, maar vervolgens komt er een strijd om hen weer apart te laten slapen (zie Speelgroepje).

Speelgroepje in Amsterdams buurthuis Ik zit in een buurthuis in de Jordaan aan tafel met een aantal moeders, wier kinderen in dezelfde ruimte aan het spelen zijn. De andere moeders kennen elkaar goed en praten over van alles. “Sinds mijn kindje ziek is geweest, slaapt ze weer bij ons. Ze wil niet in haar eigen bed”. “Gewoon drie dagen volhouden” antwoordt de andere moeder met een veelbetekenende blik. Ze zegt er niet bij wat je moet volhouden. Kennelijk weet iedereen dat (het kindje laten huilen, zonder er naar toe te gaan). “Ja, ik kan daar ook helemaal niet tegen, dan ga ik een blokje om. Mijn man kan daar beter tegen” zegt een andere moeder.

De vraag is of zij in de praktijk hun kind inderdaad laten huilen, zoals ze in het groepsgesprek doen voorkomen of dat ze thuis meestal wel toegeven. Anderen zeggen ook dat laten huilen geen kwaad kan en ik heb waargenomen dat sommigen dat

Marja, 32, één kindje en diens halfbroer, woont in een koopwoning in het centrum, haar man is psycholoog. Ik vertel het voorval van dit groepsgesprek van de vorige dag aan een andere groep moeders in het buurthuis. Marja reageert meteen: “ooo dat geeft toch helemaal niet”.

inderdaad ook doen (zie Marja). Maar er zijn ook enkele moeders die een manier vinden om het huilen bij het inslapen te omzeilen, zonder de baby bij zich te nemen. De ene blijft bij het bedje zitten tot ze slaapt. De andere gaat wandelen met de kinderwagen. Deze moeders zijn er tegen om de baby te laten huilen (zie Wilma en Heleen). Wilma, 36, één kindje (later nog één), heeft Chileense man, die kok is in voedingsindustrie, flat in Amsterdam West Ze vertelt me dat ze haar kindje nooit laat huilen. Bij het inslapen blijft ze bij haar, tot ze slaapt. Soms duurt het haar wel eens te lang, maar ze weet dat ze haar dan te snel erin heeft gelegd, zonder langzaam “afbouwen”. Heleen, 38, één kindje, werkt zelf als beroepskeuzeadviseur, man is kunstschilder, woont in een grote eengezinswoning in Haarlem Ze laat haar baby niet huilen bij het inslapen, heeft gelezen over AP. Als de baby een half jaar oud is, zie ik dat moeder een nieuwe manier voor het inslapen heeft gevonden. Moeder gaat met hem wandelen in de kinderwagen tot hij in slaap valt en laat hem dan in de kinderwagen slapen. Dit lukt sinds hij er op een gegeven moment aan gewend was bij de grootouders, als moeder werkt.

50

2.5 Steun Vroeger was er in Nederland meer steun dan nu voor moeders met kleine kinderen. Armere families hadden netwerken om zich heen en rijke mensen hadden personeel, zoals kindermeisjes en bakers (Kooy, 1985). In hedendaagse adviesboeken wordt steun weinig genoemd. Eén keer wordt genoemd dat ouders vrienden kunnen vragen hen af te lossen, als een kind veel huilt en ze er helemaal niet meer tegen kunnen. Maar in ‘normale’ situaties worden mensen niet geadviseerd vrienden en familie in te schakelen. En vrienden en familie worden ook niet aangesproken om moeder/ouders bij te staan. Dat het wel eens fout gaat, wordt wel gesignaleerd. Bijvoorbeeld het huilen van ‘huilbaby’s’ kan bij ouders allerlei vervelende gevoelens veroorzaken, zoals machteloosheid, wanhoop en neerslachtigheid. “Blijf daar niet alleen mee rondlopen, maar neem contact op met het consultatiebureau”. Moeders worden gewaarschuwd dat ze voldoende rust moeten nemen door de baby niet teveel te dragen, en niet teveel op huilen te reageren (Van Rijswijk, 2007: 39). Bij observaties thuis is me opgevallen dat moeders meestal geen hulp krijgen en dat de taak te zwaar is. Als moeders thuiskomen uit het ziekenhuis na de geboorte, is hun huis verlaten. Geen van de moeders bij wie ik observeerde, heeft steun van familie, vrienden of buren. Deze moeders staan alleen voor de babyverzorging. Een uitzondering is een oma bij het consultatiebureau. Hier was sprake van ernstige ziekte (zie oma 13).

Oma 13 op een consultatiebureau, met baby van zeven maanden Ze vertelt tussen het controleren van de baby door, dat vader (haar zoon) in coma in het ziekenhuis ligt. Oma’s logeren om de beurt drie/vier dagen bij moeder.

In normale situaties komt dit zelden voor. In het geval moeders werken, krijgen ze in Nederland enkele maanden verlof, geen jaar zoals in sommige andere westerse landen. Zij krijgen een week steun van een kraamverzorgster, niet langer, terwijl herstel van de geboorte nog wel maanden kan duren. Vaders De steun van de partner wordt wel belangrijk gevonden. Alleenstaande moeders moeten ook dat missen. In adviesboeken en op een consultatiebureau dat ik bezocht, wordt ervan uit gegaan dat een moeder voldoende steun heeft als er een vader is. Maar bij mijn observaties blijkt hun steun tekort te schieten. Op de consultatiebureaus die ik bezocht waren van veertig Nederlandse bezoekers, bij vijftien de vader meegekomen. Ze hielpen niet bij het aan- en uitkleden van de baby. Moeders deden alles. Ook thuis staat moeder er vaak alleen voor. Vaders zijn beperkt beschikbaar, blijven in de kraamtijd één of twee weken en dan kunnen ze alleen ‘s avonds na het werk helpen, als ze niet ook nog andere bezigheden hebben. De verzorging van baby’s is in de handen van moeders (zie Marion en Heleen). 51

Marion, 39, twee kinderen, eengezinskoopwoning in Purmerend, man werkt bij een bank. Ze heeft helemaal niemand die haar kan helpen. Ze zijn net verhuisd naar een andere stad en ze kent hier nog niemand en heeft ook geen familie in de buurt. Haar vader wil wel helpen, maar woont verder weg. Met haar moeder heeft ze een minder nauw contact. Als ze na de geboorte thuiskomen uit het ziekenhuis, is er niemand om hen te helpen. Haar man kan wel een weekje vrij nemen na de geboorte, de tweede week. De derde week kom ik helpen. Er zijn onvoldoende boodschappen in huis, die ga ik halen. Bij mijn derde bezoek belt haar man om zes uur dat hij nog niet thuis komt om zeven uur. Pas om tien uur of zo. Ik blijf nog wat langer helpen. Stress. Twee huilende kinderen. Als ik moeder een jaar later spreek, zegt ze dat het veel beter met haar gaat. Ze was oververmoeid geweest de eerste maanden na de geboorte. Heleen, 38, één kindje, werkt zelf als beroepskeuzeadviseur, man is kunstschilder, woont in een grote eengezinswoning in Haarlem Ik kom haar een week na de geboorte helpen. Ze is nog maanden enorm verzwakt en moe. Haar vader helpt haar, maar haar moeder is ziek. Haar man heeft het druk. Hij heeft zijn geregelde werk aan huis en begint daarnaast juist deze maand met een interessante goed betaalde baan als tekenleraar. In de week dat ik er logeer, heeft hij wel af en toe vrij, maar dan gaat hij naar zijn andere dochter (uit een eerder huwelijk). Ik doe ondertussen hun was en boodschappen. Als moeder na haar verlof weer parttime gaat werken, passen haar ouders op de baby.

Dat Nederlandse vaders meer aan opvoeding en huishouden zouden doen, is alleen wat ‘wij’ ervan denken, niet dat ze dat ook echt doen, volgens Van der Zwaard (1993: 137,141, 143)53. Moeders blijven nog steeds de hoofdverantwoordelijke. Toch maakt het wel uit of er wel of geen partner is. Het is voor deze alleenstaande vrouw te zwaar (zie moeder 3).

Moeder 3 op een consultatiebureau, alleenstaand, baby is elf weken Haar verlof houdt per 1 november op. De verpleegkundige zegt tegen haar: je mag je onder deze omstandigheden best ziek melden (nog steeds borstvoeding, en slapeloze nachten), maar dat wil moeder absoluut niet. Moeder was afgevallen, zag de verpleegkundige, tot ver onder haar gewicht voor de zwangerschap. Als het niet goed gaat met de moeder, als die zich niet lekker voelt, voelt de baby zich ook niet lekker. Zo redeneert de verpleegkundige. Je moet er niet onder lijden. De verpleegkundige zegt, als moeder weg is, meteen dat de situatie van deze moeder erg triest is. Twee weken later vertelt de verpleegkundige me dat deze moeder nog wel drie keer heeft gebeld. Ze kan verder nergens terecht met haar vragen en ook niet voor steun als alleenstaande.

Advisering Moeders oriënteren zich op allerlei adviesboeken en tijdschriften en kunnen ook terecht bij het consultatiebureau, dat naast medische controle ook de manier van babyverzorging ondersteunt. Moeders komen er met vragen als: “mag ik hem laten huilen” en “hoe krijg ik hem aan de fles”. Als er in adviesboeken over steun wordt gesproken, wordt meestal bedoeld dat je naar de dokter of het consultatiebureau kunt gaan als je problemen hebt. Zij kunnen echter niet de steun geven die nodig is in het huishouden en bij de babyverzorging. Ze kunnen alleen adviseren of weer verder doorverwijzen, zoals naar het centrum voor alleenstaande moeders.

53

zie ook Grunell, 1984: 75

52

2.6 Attachment parenting In Amsterdam komt een groep van attachment parenting (AP) bijeen. Er zijn groepen in allerlei westerse landen. Ze baseren zich op de ideeën van onder anderen Liedloff (1979) en komen met elkaar in contact via een website en emailgroep. Omdat deze moeders weinig herkenning vinden om hen heen, zoeken ze elkaar op. De speelgroep in Amsterdam wordt afwisselend bezocht door in totaal zo’n dertig vrouwen met kinderen (zie foto 7). Omdat deze manier van babyverzorging uitzonderlijk is in Nederland behandel ik die hier apart. Hoe verzorgen deze moeders hun baby’s? Deze moeders geven borstvoeding langer dan een jaar, sommige langer dan vier jaar. Hoewel ‘op verzoek’ voeden het formele beleid van het consultatiebureau is, zijn bij de Nederlandse moeders die ik heb ontmoet alleen die van de AP-groep die dit zo doen. Uit observaties bij een moeder bleek dat ze onregelmatig ongeveer om de twee uur voedt en dat haar baby nooit huilt. ’s Nachts voeden vindt ze normaal. APmoeders dragen hun baby’s (zie foto 8) en soms ook nog op peuterleeftijd. Een moeder zegt: “ik ben aldoor met hem, dag en nacht, niet alleen in dezelfde kamer, maar ook fysiek tegen elkaar aan”. Hun baby’s huilen zelden, moeders reageren al voordat het zover is. Er wordt ‘samen geslapen’. Vaak wordt er een kinderbedje tegen het tweepersoonsbed van de ouders

Foto 7. Attachment Parenting speelgroep in het park

53

aan gezet. Soms slapen ouders met meerdere kinderen in bed. Inslapen gebeurt zonder te huilen. Moeders blijven bij de baby tot hij slaapt en vaak ook tijdens de slaap. Hij hoeft dan niet te huilen. Ook AP-moeders staan er helemaal alleen voor, zonder tantes, oma’s, buurvrouwen of vriendinnen. Wel hebben ze steun aan elkaar, maar dit is alleen op het vlak van uitwisseling van ervaringen. Deze moeders worden nog meer dan andere moeders volledig door hun uitzonderlijke manier van babyverzorging in beslag genomen (zie Jeanette).

Jeanette, 37, heeft twee kinderen, zit bij de AP-speelgroep in Amsterdam, man is logistiek onderzoeker Ze heeft enkele jaren in Australië gewoond, waar haar man vandaan komt. Ze is in Amsterdam sinds haar oudste een half jaar was. Ze heeft hier nieuwe contacten gevonden bij de AP-speelgroep en via een speelgroep in haar buurt. Haar familie woont in een andere stad. Haar schoonfamilie in Australië. Er is niemand die haar helpt nu ze een nieuwe baby heeft gekregen. Vader heeft twee weken vrij gehad, deed toen veel in het huishouden en trok met de oudste op, vertelt moeder.

Een moeder stopte bij de oudste bij een half jaar al met dragen, omdat het haar te zwaar werd. Bij de jongste lukt het nu langer. Een andere moeder krijgt problemen met de oudste, sinds een nieuwe baby is geboren. Ze kan hem niet meer hetzelfde geven als ervoor. Soms staat de vader helemaal achter deze uitzonderlijk intensieve manier. Maar soms wil hij ergens niet (meer) aan meewerken. Een moeder vertelt dat vader de tweede baby niet weer zoals de eerste in het ouderlijke bed wil hebben. Moeder lost dat op door de baby halverwege de nacht bij zich te houden, als vader slaapt (zie Jeanette). Jeanette. Ze hebben besloten om de baby in het kinderbedje aansluitend aan het ouderbed te laten slapen, dat is de wens van haar man. Maar na drie slapeloze nachten stopt moeder daarmee. Ze is dan telkens bezig hem uit het bedje te halen en weer terug te leggen. De volgende nacht houdt ze hem eens bij zich, omdat ze een nachtje lekker wil slapen en dat gaat goed. Voortaan blijft ze dat zo doen. Ze wil het er met haar partner over hebben. Maar die zegt meteen: “hij gaat toch in zijn bedje”. Dus laat ze het daar maar bij. Nu laat ze hem de helft van de nacht in dat bedje, tot hij gevoed wil worden. De andere helft houdt ze hem bij zich.

Er zijn mogelijk tien- tot honderdduizenden moeders in Nederland die één of meerdere manieren van deze APbabyverzorging toepassen, zonder aangesloten te zijn bij een emaillijst. Er zijn meer emaillijsten voor moeders, die een voor Nederland uitzonderlijke manier van babyverzorging voorstaan. Bijvoorbeeld die van de borstvoedingsorganisatie LLL, waar ook andere aspecten van babyverzorging aan de orde komen. Een moeder van deze groep liet haar eerste kind apart slapen, maar is daar halverwege van terug gekomen en Foto 8. Moeder draagt baby in een sling

laat haar tweede vanaf het begin ‘samen slapen’. “Nu slaapt iedereen beter”, zegt ze (zie Magda).

54

Magda, 41, twee kinderen, jongste is twee, etagewoning in Noord, werkt bij personeelszaken, man is leraar Vanwege dromen nam ze de oudste bij acht maanden bij zich in bed. Eerst kreeg ze wel pijn in haar schouder. Na een paar dagen was dit voorbij. En sindsdien slapen ze alle drie beter. Voorheen werden moeder en vader klaar wakker en waren echt gebroken. Moeder werd geïnspireerd door een vrouw met een Dominicaanse partner die haar adviseerde ‘samen te slapen’. Volgens moeder word je meer wakker als je ’s nachts ‘op de klok’ kijkt, dus dat doet ze niet meer. Haar baby dronk ’s nachts nog wel, maar sinds ze ‘samen slapen’, werden ze er niet meer klaar wakker van. In die borstvoeding zit een stofje dat ervoor zorgt dat je doezelig wordt, aldus moeder. Als je er niet helemaal uit hoeft, dan word je ook niet echt wakker. Hun jongste hebben ze van begin af aan in bed gehouden en dat doet ze nu nog steeds. Toen moeder het een keer bij hield, bleek ze drie uur ’s avonds te slapen en daarna kwam ze om de twee uur voor een voeding. Moeder is daar erg tevreden mee. Dat is volgens haar normaal.

2.7 Samenvatting en conclusie Er is veel variatie in verzorging van baby’s in Nederland. Er zijn ook moeders die langer borstvoeding geven, ‘op verzoek’ voeden, dragen, niet of nauwelijks laten huilen of ‘samen slapen’. Maar de meeste gezinnen volgen een patroon zoals dat hier gebruikelijk is en geadviseerd wordt. In Nederland geeft op dit moment slechts 30% van de moeders bij drie maanden nog borstvoeding. Het advies is dan de eerste weken na de geboorte geen fles of speen aan te bieden vanwege tepel-speen-verwarring. Ook de eerste dagen, wanneer vaak de zogvorming bij moeders nog niet op gang is, mag dat om die reden niet. Baby’s huilen dan van de honger en vallen af. Hoewel moeders vaak eerder stoppen, is wel het advies om het eerste half jaar uitsluitend borstvoeding te geven. Zolang ze borstvoeding geven, houden ze zich hieraan. Moeders voelen schaamte bij het geven van borstvoeding, mogelijk omdat borsten geseksualiseerd zijn. Het adviesbeleid van het consultatiebureau is weliswaar om ‘op verzoek’ te voeden, maar het mondelinge advies is ‘op de klok’ en dit laatste is ook wat Nederlandse moeders meestal doen. Dat betekent dat ze baby’s soms laten huilen van de honger. Als ze toch eerder gaan voeden, omdat hun baby zo aandringt, denken ze daar verkeerd aan te doen. Gebruikelijk in Nederland is de baby te vervoeren in kinderwagen of andere vervoerssystemen. Thuis worden baby’s ook niet gedragen, liggen bijvoorbeeld in de box. Huilen wordt in bepaalde gevallen als normaal gezien. Nederlandse baby’s huilen in totaal een uur of meer per dag. Ze slapen meestal de eerste maanden of het eerste jaar op de slaapkamer van de ouders, in een apart bedje. ‘Samen slapen’ van ouders met kinderen in één bed is taboe, maar gebeurt waarschijnlijk meer dan gedacht wordt. Zeker is dat er allerlei uitzonderlijke situaties zijn waarbij er ‘samen’ wordt geslapen, zoals bij ziekte of op vakantie. Er wordt een strijd aangegaan met het kindje om hem ‘alleen’ te laten slapen.

55

Huilen bij inslapen wordt als normaal gezien. Gebruikelijk is dat baby’s niet met hun ouder(s) ‘samen slapen’. Nederlandse moeders staan er meestal alleen voor. Er is nauwelijks steun van familie, buren, personeel of wie dan ook. Er wordt van uitgegaan dat de steun van vader voldoende is. Maar dat is niet zo. Nederlandse vaders doen minder in het huishouden en aan de verzorging van de kinderen, dan wordt gedacht. Moeders krijgen maar enkele maanden verlof, niet een jaar. Moeders krijgen een week steun van een kraamverzorgster, niet enkele maanden. Langere professionele hulp is nodig bij gebrek aan een informeel verzorgingsnetwerk. De manier van babyverzorging van AP-moeders is een verhaal apart en dat gaat in Nederland om een kleine groep van een paar honderd moeders aangesloten bij een emailgroep en nog enkele tien- tot honderdduizenden niet aangeslotenen. Ze gaan in tegen de heersende opvattingen en verwerven allerlei kennis, geïnspireerd op manieren van babyverzorging in niet-westerse culturen. Zonder hierbij aangesloten te hoeven zijn, passen mogelijk meer moeders delen van deze ‘zachtere’ manier van babyverzorging toe. En moeders die er wel bij zijn aangesloten, voeren op sommige aspecten deze ‘zachtere’ wijze niet uit, als dit in de praktijk niet uitvoerbaar is, bij gebrek aan steun. Ook AP-moeders staan er alleen voor. De conclusie is dat babyverzorging in Nederland sinds het begin van de 20ste eeuw is ‘verhard’, waarna sinds de zeventiger jaren een proces van ‘informalisering’ op gang kwam, maar het blijkt in de praktijk vaak nog steeds ‘hard’ te zijn. Het wordt nu meer aan moeders overgelaten welke manier van verzorging ze prefereren. Bij moeders bestaat twijfel over wat de goede wijze van verzorging is en bijna alle gezinnen hebben wel adviesboeken in de kast staan. Moeders volgen adviezen niet altijd op. Vaak ook volgen ze die wél op. Maar het jarenlange advies om ‘op de klok’ te voeden, kan niet zomaar omgedraaid worden naar ‘op verzoek’ voeden. Mede omdat het hele leven in Nederland ‘op de klok’ gebeurt. Adviezen kunnen hedendaags ‘zachter’ zijn, terwijl ouders nog de adviezen van voor de zeventiger jaren toepassen, die na een lang offensief net waren ‘ingeburgerd’. De mondelinge advisering van het consultatiebureau waar ik observeerde is ‘harder’ dan hun schriftelijke beleid. En hoewel hun beleid is om moeders een keuze aan te bieden, worden bovendien adviezen ten behoeve van een ‘zachtere’ toegeeflijkere babyverzorging niet goed onderbouwd. Er is geen goede hulp bij problemen bij borstvoeding, het is niet duidelijk hoe ‘op verzoek’ voeden precies gaat, er zijn geen instructies hoe je kan dragen, geen uitleg over hoe je veilig ‘samen’ kunt slapen.

56

3

Babyverzorging in Marokko Hier volgt eerst een korte beschrijving van Marokko54. Het is een meer agrarisch ambachtelijke armere samenleving met een dictatoriale monarchie. Het is een derde wereld land, kent zelfvoorzienende agrarische gebieden. De kindersterfte is

in sommige gebieden nog steeds hoog. Ik heb meerdere moeders gesproken die één of meerdere kinderen zijn verloren of een ziek kindje hebben en de behandeling niet kunnen betalen. Ondertussen is wel het bevolkingsaantal sinds 1900 verachtvoudigd. Maar het gemiddelde kindertal per moeder was in de 20ste eeuw hoger dan nu. In 1974 was dit nog ruim zeven. Het is gedaald naar gemiddeld drie, in steden twee. Bijna de helft van de bevolking is onder de achttien jaar. De urbanisatie duurt nog steeds voort. Het verschil tussen dorp en stad is groot. Mensen leven grotendeels in extended families via patrilineaire afstamming en patrilokaliteit55. In steden leven mensen individueler, maar de banden met familie blijven. Familieleden wonen bij elkaar in de buurt, bezoeken elkaar dagelijks. Het komt ook wel voor dat men bij de ouders van de vrouw gaat wonen, bijvoorbeeld omdat er anders niemand meer bij hen woont om voor hen te zorgen. Onlangs zijn de rechten van vrouwen bij de wet verbeterd. Marokkaanse babyverzorging In traditionele culturen waar hetzelfde patroon van generatie op generatie wordt herhaald, zijn grootouders, niet artsen en psychologen autoriteit in zaken als babyverzorging, aldus Mead (1955: 145). In Marokko bestaan nauwelijks adviesboeken. Voor zover die er zijn, zijn ze (vertaald uit het) Frans. Op bureau’s waar baby’s gevaccineerd worden en medisch behandeld, worden geen adviezen voor babyverzorging gegeven. Als moeders hierover vragen hebben, gaan ze te rade bij buurvrouwen en familie. De manier van babyverzorging is door de psycholoog A. Eppink onderzocht in 197156. Wat waren zijn bevindingen? Borstvoeding wordt soms tot het vierde jaar volgehouden, als er niet eerder een volgend kind komt. Men laat baby’s niet huilen. Dit wordt geïnterpreteerd als honger en bepaalt het tijdstip van de voeding. Volgens Eppink ervaart men een ‘dienstregeling’ zoals Nederlandse gezinnen die kennen, als koud, liefdeloos en overdreven streng. Baby’s worden veel geknuffeld en gezoend. Ze hangen in een soort doek om moeders schouders, worden meegedragen door moeder of een andere vrouw en ze slapen naast hun moeder. Aan jonge kinderen valt niets op te voeden, 54

zie Heinemeijer, 1960; Maher, 1974; Cammaert, 1984: 57, 59; Hourani, 1991; Buskens: 1993; 2003; Obdeijn e.a., 2002; Berger 2004 55 men gaat bij de familie van de man wonen 56 zie Eppink, uitgegeven in 1981, het onderzoek was in 1971: 28/31, 36, 46, 87/89, 97; zie ook Pels, 1994: 94

57

vinden ouders. Tot één à twee jaar krijgen kinderen elke vorm van behoeftenbevrediging en worden zij op geen enkele manier gefrustreerd. Andere familieleden en buurvrouwen helpen mee, aldus Eppink. Op die manier zitten baby’s niet vast aan die ene ‘mama’. Ook de antropologe E. Bartels die overigens verder niets over babyverzorging schrijft, meldt dat moeder niet naast de echtgenoot, maar naast haar kinderen slaapt (Bartels, 1993: 135, noot 14). Al deze bevindingen komen grotendeels maar niet helemaal overeen met mijn bevindingen in Marokko. Die volgen hier per aspect. Hoe verzorgt men in Marokko baby’s?

3.1 Voeden Vroeger en nog steeds in bepaalde streken en sociale klassen is borstvoeding belangrijk om de baby te laten overleven. Tegenwoordig is er in Marokko en Turkije goede flesvoeding te krijgen, aldus een verpleegkundige van een Nederlands consultatiebureau, dus als men het kan betalen, is overstappen op de fles daar nu net zo makkelijk als in Nederland. Als het fout gaat met de borstvoeding, gebruikt men de fles of vraagt een andere moeder (zie Dries).

Dries, 35, die bij het gesprek met moeder Fathna zit, hij is haar zoon De baby laten voeden door een andere moeder, gebeurt nu minder, nog wel in dorpen, aldus zoon Dries.

In de wachtkamer van een soort ‘consultatiebureau’ met ruim twintig moeders, krijgen alle baby’s de borst voor en na de vaccinatie. Dit gebeurt soms ook op straat. Als moeders de borst geven, is dit vaak voor meerdere jaren. Dit komt veel voor (zie Jamila). Jamila, 27, draagt hoofddoek, heeft een kindje van een half jaar, man werkt in de bouw, driekamerwoning, Casablanca, is kort geleden uit dorp hierheen gekomen Tijdens mijn visite bij een familie waar een heleboel buurvrouwen langskomen, worden een aantal baby’s de borst gegeven. Na een tijdje komt een buurvrouw die eerst bij ons zit zonder baby, weer terug nu met baby, die kennelijk wakker is geworden. Ze gaat hem de borst geven. Hij is mollig. Als de baby even pauzeert met drinken, glimlachen moeder en baby naar elkaar.

Afbouwen De bedoeling is dat het niet langer duurt dan twee jaar. Ik zie geen kinderen van drie of vier borstvoeding krijgen, ook niet als ze de jongste zijn. Over borstvoeding op oudere leeftijd wordt afkeurend of lacherig gedaan. Dit vindt men te oud. Moeders stoppen soms wel eerder dan twee jaar, niet omdat ze het willen, maar omdat er iets fout gaat. Het gaat niet (meer) (zie Hafila). Hafila, 38, een ‘zwarte’ vrouw, één kind van acht jaar, alleenstaand, secretaresse, in Rabat Moeder en tante Aicha zeggen voorstander te zijn van kindjes dichtbij zich houden, maar hebben geen melk. Ze vinden borstvoeding wel beter en flesvoeding is veel gedoe met schoonmaken en opwarmen. Door een keizersnee was moeder de eerste dagen gescheiden van haar baby.

58

Ze weten niet hoe hun probleem is op te lossen. Moeders die de borst geven, geven ook vroeg na een paar maanden aanvullend de fles, zodat ze bijvoorbeeld zelf even kunnen eten (zie Jamila).

Jamila, 27, draagt hoofddoek, heeft een kindje van een half, man werkt in de bouw, driekamerwoning, Casablanca, is kort geleden uit dorp hierheen gekomen Tijdens het avondeten wordt de baby die eerder wel de borst kreeg, nu met een fles op de grond gelegd. Naast de borst, krijgt hij dus ook flesvoeding. Hij kan niet zelf de fles pakken als die wegrolt. Moeder gaat er een paar keer heen om hem weer terug te stoppen.

Opmerkelijk is dat sommige moeders de eerste drie dagen de fles geven, als ze nog geen zogvorming hebben. Het is vanzelfsprekend, niemand vindt het nodig me dit uit te leggen: anders zou de baby honger lijden (zie Dounia; zie foto 9) (zie ook Mead, 1930: 279). Dounia, 41, draagt hoofddoek, heeft vijf kinderen, jongste pasgeboren, man doet administratief werk bij het energiebedrijf, driekamer etagewoning in Casablanca Ze is die morgen bevallen, geeft geen voeding aan haar baby in de periode van een paar uur dat ik bij haar in het ziekenhuis op bezoek ben, maar wel de volgende dag thuis. Dan geeft ze flesvoeding. Ik vraag voorzichtig of ze geen borstvoeding (wijzend) geeft. Ze zegt dat ze niets heeft. Morgen wél, dan zal de baby melk uit de borst krijgen. Volgens Nederlandse advisering, is het risico als je niet meteen aanlegt, dat er geen zogvorming op gang komt. Ja de baby wordt wel aangelegd, wordt geantwoord door een zwager (dit heb ik echter niet zelf gezien). Foto 9. Pasgeborene krijgt de eerste dagen een flesje

‘Op de klok’ of ‘op verzoek’ Er wordt niet ‘op de klok’ gekeken voor voedingen. Er is vaak geen klok aanwezig in huishoudens. Als die er wel is, worden lege batterijen niet meer vervangen, zeker niet nu (meestal) mannen een mobieltje hebben, waarop immers een klokje zit. Ook andere activiteiten, zoals naar het werk gaan, gaan niet ‘op de klok’. Voeden gebeurt dus ‘op verzoek’, bijvoorbeeld als de baby huilt (zie Fathna),

Fathna, 70, draagt hoofddoek, vijf volwassen kinderen, haar jongste zoon en haar man zijn overleden, man werkte in de bouw, driekamer villa met tuin in Bournazel, Casablanca Als ik moeder vraag wat je doet als een baby huilt, zegt ze: “voeden”. Eigenlijk als hij wakker wordt, meteen voeden.

behalve in het ziekenhuis (zie Naïma). Naïma, 32, draagt hoofddoek, heeft twee kinderen, jongste is vier, man is school- en beroepskeuze adviseur, driekamer etagewoning in Tit Mellil Ze vertelt dat in het ziekenhuis ‘op de klok’ wordt gevoed. Verder laten ze dus de baby huilen. Ik vraag wat ze daarvan vindt. “Alle moeders hebben er moeite mee als hun baby huilt”.

Soms krijgt een baby wel eens teveel, als hij om iets anders huilt (zie Hasna). 59

Hasna, 26, draagt hoofddoek, de baby is vijf maanden, man werkt in de bouw, driekamerwoning, Casablanca, is kort geleden uit dorp hierheen gekomen Bij het bezoek aan een familie slaapt een buurjongetje in de slaapkamer met de baby van de gastvrouw. Hij wordt meteen wakker als we er even gaan kijken en huilt dan telkens. Ten slotte wordt moeder (een buurvrouw) geroepen. Die is uit beeld, vermoedelijk in de keuken, een flesje aan het maken en komt dat nu geven. Toen we hem wekten, spuugde hij melk uit (net gehad?) en nu meteen alweer een flesje? Hij is mollig. Hij is stil aan de fles. Later huilt hij weer, hij is verkouden, wordt gezegd.

Er zijn in Marokko geen borsten op reclamefoto’s en dergelijke te zien en ik kom bij borstvoeding een opmerkelijk gebrek aan ‘preutsheid’ tegen. Moeders voeden op straat, in het vliegtuig, op het ‘consultatiebureau’, als er visite is, ongeacht wie erbij is. Soms ontbloten ze de borst en schudden ermee, als teken dat er niets in zit. Ook verstoppen ze hem niet gauw als de baby klaar is met drinken (zie bij het ‘consultatie-bureau’ en in het vliegtuig).

Bij het ‘consultatiebureau’ in Tit Mellil In de wachtkamer geeft een vrouw haar baby de borst. De hele borst steekt uit haar kleren. Ze draait zich niet af van het publiek. Ze stopt hem ook niet gauw weg, als de baby klaar is. In de wachtkamer bevinden zich ook een paar mannen, die geen verwanten zijn. In het vliegtuig naar Marokko In het vliegtuig op de heenweg geeft een moeder open en bloot de borst, terwijl iedereen die net is ingestapt, langs haar heen loopt, op zoek naar zijn plaats, bagage weg stopt enz.

Een gebrek aan ‘preutsheid’ maakt het makkelijker voor moeders om ‘op verzoek’ te voeden. “Dat moet nou eenmaal gebeuren” is de uitleg. Een Marokkaanse moeder in Nederland vertelt me dat op vakantie in Marokko, familie heel verbaasd reageert als ze tijdens de voeding haar borst zoveel mogelijk probeert te bedekken: “na drie kinderen, schaam je je nog steeds?”. Nachtvoeding Baby’s worden ’s nachts gevoed, ze hoeven niet door te slapen. Niemand heeft het er over dat ze problemen met de nachtrust hebben (zie Fathna).

Fathna, 70, draagt hoofddoek, vijf volwassen kinderen, haar jongste zoon en haar man zijn overleden, man werkte in de bouw, driekamer villa met tuin in Bournazel, Casablanca ‘s Nachts moet je voeden als de baby wakker wordt, aldus moeder.

3.2 Dragen In Marokko worden baby’s meestal gedragen. Soms vóór op de buik in een speciaal daarvoor gefabriceerde buikdrager. Meestal achter op de rug in een doek die ook voor andere doeleinden geschikt is: hoofddoek, laken, deken. Het gebeurt ook dat mannen kindjes dragen (zie fotocollage 20 en foto 21), maar dan zonder doek, op de arm. Meisjes dragen hun broertje of zusje (zie foto 12). Hoe gaat dat dragen?

60

Heel kleine baby’s worden in een deken los in de armen gehouden (zie fotocollage 10). Grotere baby’s en kindjes wel tot vier jaar en ouder als het moet, worden in een doek achter gedragen (fotocollage 11). Vaak wordt erom heen nog een mooi laken of deken gedrapeerd. Op bepaalde plekken zoals bij de grote supermarkt waar je alleen met de auto kunt komen, dus waar bezoekers middenklasse zijn, dragen de meeste moeders hun baby op de buik in een buikdrager. Een buikdrager kost geld, een doek die ook andere doelen dient, niet (zie in de stad).

fotocollage 10. De baby zit in de deken

Fotocollage 11. Ook grote kinderen worden gedragen

61

Foto 12. Ook kinderen dragen kinderen

Foto 13. Hier ligt een baby in de buggy

In de stad • Er staat een vrouw langs de straat te wachten. Op een taxi? Met een deken in de armen. Voorheen had ik er geen erg in. Nu realiseer ik me dat hier een baby in zit. • Vlakbij het huis van moeder Fathna zie ik twee jonge vrouwen, één met deken om (dus met baby). We kijken om, zij ook. De vrouw met deken komt helemaal naar ons terug lopen, dat is ongeveer vijftig meter en ze slaat de deken af, giechelend. De baby is heel klein en slaapt. • Ik heb zelf een kinderlaken gekocht op de markt. Het lukt me niet mijn kindje erin te krijgen. Ik hoor later dat het de tweede sierlaag is. Er is eerst een langere doek nodig. • Naïma laat me zien hoe je de doek om doet. Ondanks dat er eerst een langere doek onder moet,

62

Vervolg in de stad: lukt het haar toch hierin mijn kindje enige tijd op de rug te dragen. • Bij de supermarkt in het voorbijgaan helpt een voor mij onbekende oudere vrouw me mijn kindje goed in de doek te doen, als ze ziet dat dit “verkeerd” zit.

Een enkele keer wordt een baby in de kinderwagen vervoerd (zie foto 13). Soms vermoed ik dat mensen, die een kinderwagen gebruiken, in Europa wonen. Dat is te zien aan hun kleding, welke taal ze spreken en op welke plek ik hen ontmoet, bijvoorbeeld aan het strand. Op de honderden gedragen kindjes, ben ik tien kinderwagens tegen gekomen. Ik denk dat het een probleem is dat de meeste wegen in Marokko niet geasfalteerd zijn of vol diepe gaten zitten. Een Marokkaanse moeder in Nederland verklaart het geringe gebruik uit het feit dat men er in Marokko geen geld heeft (zie Halimah).

Halimah, 31, woont twaalf jaar in Europa, heeft één kindje van één jaar, maakt schoon bij een bank, man werkt op een postkantoor Ze legt uit “Vrouwen in Marokko hebben geen geld om een kinderwagen te kopen”. Haar vriendin in Marokko wilde toen ze daar was, graag haar kinderwagen overnemen.

Ik zie echter bij een gezin met een tweejarige een buggy ongebruikt aan de muur hangen op het dakterras. Op bepaalde plekken en tijden in Marokko komen veel moeders met kindjes op straat, zoals op de markt en bij het ‘consultatiebureau’ en enkele in woonwijken. In één uur tijd tel ik ruim dertig moeders die een kindje dragen. Op het vliegveld wordt het contrast duidelijk. In Marokko is dragen gebruikelijk, in Nederland de kinderwagen

Op het vliegveld in Marokko • De douane bij de bagagecontrole bij het verlaten van Marokko spreekt mijn partner aan: “dat heb je goed gedaan. Je hebt haar geleerd hoe ze op zijn Marokkaans het kindje moet dragen” (ik draag haar op dat moment). Op het vliegveld in Nederland: • Het kindje wordt bij moeder weggenomen en in een draagstoeltje gezet, dat vader vervolgens draagt. • Moeder draagt een kind, wachtend op hun bagage. Het kindje gaat erna meteen in de kinderwagen.

(zie op het vliegveld). Binnenshuis dragen In huis worden baby’s door vrouwen of oudere kinderen gedragen, om te laten inslapen en om hen rustig te houden. Iemand draagt een baby wiegend, speciaal om te laten inslapen (zie Fatima op pagina 67 en foto 18). Maar het is vooral gebruikelijk te dragen tijdens

huishoudelijk werk dat ondertussen doorgaat (zie Hasna). Hasna, 26, draagt hoofddoek, de baby is vijf maanden, man werkt in de bouw, driekamerwoning, Casablanca, is kort geleden uit dorp hierheen gekomen De baby huilt telkens. Ghadisha met wie ik hier op visite ben, neemt hem op een gegeven moment even op en blijft met hem staan. Tot nu toe bleven de vrouwen aldoor zitten, met om de beurt de baby op schoot. Nu een vrouw met hem blijft staan en lopen, is hij meteen rustig. Moeder neemt hem op een gegeven moment mee, ik kan niet zien wat er gebeurt. Even

63

Vervolg Hasna: later huilt hij niet meer. Ze heeft hem slapend in de slaapkamer gelegd. ’s Avonds na het avondeten om negen uur, neem ik hem even, als moeder iets gaat doen. Achteraf denk ik dat ze een doek zocht. Ze vraagt me hem te geven met een gebaar. Ze legt hem op haar rug en zwaait de doek eromheen met een knoop aan de voorkant. “Zo doe je dat” is haar blik en gebaar erbij (weet ze dat dit in Europa ongebruikelijk is?). De baby is meteen helemaal rustig. Ze heeft de baby niet op de rug genomen, om de straat op te gaan. Ze blijft thuis opruimen en afwassen. Ik zie haar rondlopen met de baby op de rug in het huis. Haar baby had eerder telkens gehuild, omdat hij verkouden is, werd me verteld. Maar nu is hij helemaal rustig. Overdenkend wat er gebeurde, vermoed ik dat deze baby normaal gesproken gewend is meer gedragen te worden. Maar dat ze hem bij ons in de visitekamer had gepland, om ons een plezier te doen. Ik had immers laten weten dat we voor de baby kwamen.

Er zijn voor baby’s geen boxen, maar er is ook geen gevaar in kamers voor kruipbaby’s. Er ligt een tapijt op de grond en er staan banken tegen de wand en een lage tafel in het midden. Verder zijn er geen kasten of andere meubels met spullen, die een gevaar zouden kunnen betekenen.

3.3 Huilen In Marokko laten moeders en andere mensen kindjes niet huilen. Over alle aspecten had ik tijdens het veldwerk in Marokko materiaal verzameld, maar ik had niets over ‘huilen’ verzameld, omdat het nauwelijks voorkomt. Een Marokkaanse moeder in Nederland is hier duidelijk over: “In Marokko laat men baby’s niet huilen”. In de wachtkamer van een ‘consultatiebureau’ waar ruim twintig kinderen zijn, wordt niet gehuild. Ook niet in de kamer waar de vaccinaties worden gegeven. Als ik op visite ben bij een familie waar meerdere buurvrouwen met baby’s langs komen, wordt nauwelijks gehuild (zie Jamila).

Jamila, 27, draagt hoofddoek, heeft een kindje van een half, man werkt in de bouw, driekamerwoning, Casablanca, is kort geleden uit dorp hierheen gekomen Bij de familie waar ik op bezoek ben, komt een buurvrouw met haar baby. Deze baby hoor ik tijdens mijn bezoek gedurende zeven uur niet één keer huilen. Als hij een beetje piept en zoekende bewegingen maakt met hoofd en schouders, krijgt hij de speen (die was weggevallen). Na het drinken zet moeder hem met zijn buik tegen een kussen op de bank (het kussen waar anders de arm op kan rusten). Zo ligt hij te kijken met zijn hoofd opgericht. Een ander groter kindje gaat bij hem “ terug” kijken. Op de tafel tikken, wordt soms ook gebruikt om de baby af te leiden, rustig te houden. Later loopt deze moeder weer weg, met slapend kind in haar armen.

Het kindje dat wel telkens huilt, gaat van schoot naar schoot, om hem rustig te houden. Iedereen zorgt ervoor dat de baby niet huilt. Ze hebben het er wel druk mee. Ze doen op schoot van alles om de baby af te leiden. Het half lege flesje babymelk wordt als rammelaar gebruikt. Als hij gaat piepen, wordt hij in een andere houding genomen, krijgt klapjes op de billen, of wordt aan een lege borst van zijn moeder gelegd (ze geeft geen borstvoeding). Alles helpt even, maar ze mogen er niet mee stoppen en dat doen ze ook niet. Dragen helpt het beste (zie Hasna op pagina 63). 64

3.4 Slapen Woningen hebben minimaal één à twee kamers met langs alle wanden banken tegen de muur (zie foto 14). Zo’n bank is net te smal voor één persoon om op te slapen. Dat wordt wel vaak gedaan. Je kan je ene arm dan niet kwijt. Het is zeker te smal om er met een kindje op te liggen. Er wordt ook op de grond geslapen. Op een kleed en wat extra dekens als matras. Bijna alle woningen die ik heb bezocht, hebben een tweepersoonsbed. Bij eerdere bezoeken aan Marokko heb ik wel dorpswoningen gezien die geheel ongemeubileerd zijn. Men zit en slaapt dan Foto 14. In de woonkamer wordt ook geslapen

op de grond op het vloerkleed. Elke ochtend worden de dekens netjes opgevouwen en in

een hoek op een stapel gelegd. De vraag is nu: wie slaapt in het tweepersoonsbed van 1,40 meter breed? Het echtpaar of moeder met baby? Een Marokkaanse moeder in Nederland vertelt dat in Marokko ‘samen slapen’ gebruikelijk is (zie Nadya).

Nadya, 42, woont 40 jaar in Nederland, heeft twee tieners, alleenstaand, heeft WAO In Marokko hoor je nooit iets over wiegendood. Iedereen in de wereld slaapt samen, behalve in Europa, volgens moeder.

Dat blijkt ook, moeders ‘slapen samen’ met kleine kinderen. In alle woningen die ik bezoek, wordt er ‘samen geslapen’. Moeder ligt met één of twee kleine kinderen in het tweepersoonsbed. Vader en andere kinderen liggen in dezelfde kamer op de grond of er wordt een eenpersoonsbed aangeschoven (zie foto 15 en Latifa en Naïma).

Foto 15. Waar slaapt het kindje? Met moeder op het grote bed en vader ernaast

65

Latifa, 42, draagt hoofddoek, heeft drie kinderen, waarvan één geadopteerd, is onderwijzeres voor tachtig euro per maand, tweekamerwoning in Rabat; man van buurvrouw is privéchauffeur Ik loop zo brutaal mogelijk rond als ik maar durf, zoals ook in andere huizen, om te kijken waar ze slapen. Er is een kamerdeur dicht. Later pakt moeder er iets. Het is de slaapkamer. Er staat een klerenkast en een tweepersoonsbed van 1,60 breed. Bij de buurvrouw ben ik niet in de slaapkamer geweest. Die deur bleef dicht. Zij vertellen beiden dat ze hier met de kinderen slapen. Naïma, 32, draagt hoofddoek, heeft twee kinderen, jongste is vier, man is school- en beroepskeuze adviseur voor vijfhonderd euro per maand, driekamer etagewoning in Tit Mellil We doen bij haar een middagslaapje. Haar zoontje van vier jaar slaapt op het tweepersoonsbed. In het huis zijn drie kamers. De achterste heeft één eenpersoonsbed en speelgoed. Volgens zeggen slaapt hier de oudste. In één van de voorkamers staat het tweepersoonsbed en een klerenkast. De andere is de visitekamer met t.v. Andere keren zie ik ook nog hoe hij slaapt: als we bij hen thuis overnachten, slaapt hij ook op de kamer in het tweepersoonsbed met zijn ouders. Er zijn geen andere sporen waar anders een derde had kunnen slapen op die kamer. Als hij een keer logeert in moeder Fathna’s huis, ligt hij dicht tegen zijn vader aan, op de grond. Als we hem wakker maken, kruipt hij afwerend nog dichter bij zijn vader. In dezelfde kamer slapen nog twee familieleden. Als we bij een andere familie logeren in Ben Slimane, liggen wij en de andere gasten in de visitekamer. De vierjarige die ook mee is, ligt op de bank bij moeder onder een deken. Maar niet naast elkaar Wel onder één deken, met de voeten naar elkaar toe zeg maar. Als we wakker worden blijkt hij verhuisd. Bij zijn vader op de smalle bank steekt zijn hoofd boven de deken uit. Hij ligt daar nog een tijdje in de armen van zijn vader.

Vanaf een jaar of zes willen kinderen in een andere kamer slapen, wordt me telkens verteld. Overdag, nadat een baby in gezelschap is ingeslapen, wordt hij in de slaapkamer te slapen gelegd, maar soms slapen ze in de drukte van de familie (zie Dounia en foto 16).

Foto 16. Pasgeborene slaapt in de drukte

Dounia, 41, draagt hoofddoek, heeft vijf kinderen, jongste pasgeboren, man doet administratief werk bij het energiebedrijf, driekamer etage in Casablanca Grotere kinderen zitten in de slaapkamer te kijken naar de pasgeborene en willen er graag aan zitten, maar weerhouden elkaar daarvan, om de baby niet wakker te maken.

Er blijken in Marokko ook wiegen te bestaan, wordt me verteld. Men maakt erbij een schommel-beweging, dus het is een schommelwieg. Die was vroeger van hout. Tegenwoordig zijn de wiegjes lichter van gewicht, want bij een familie die ik heb bezocht, heb ik inderdaad een reiswieg op hun slaapkamer zien staan, waarin hun kindje sliep. Maar dat is de enige wieg die ik gezien heb. Er is meer onderzoek nodig om te weten te komen of wiegen daadwerkelijk gebruikt worden zoals een moeder zegt (zie Fathna).

66

Fathna, 70, draagt hoofddoek, vijf volwassen kinderen, haar jongste zoon en haar man zijn overleden, man werkte in de bouw, driekamer villa met tuin in Bournazel, Casablanca Moeder vertelt hoe ze hier vroeger kinderen verzorgden. Voor kleine baby’s had ze een wieg, vanwege de veiligheid. Gevaarlijke beestjes zouden de baby ziek kunnen maken of doden. Moeder heeft overal wiegjes gezien, ook vroeger in het dorp bij Marakech waar ze opgroeide. Altijd. Het is dus niet iets van de stad of van de Fransen. Dries, haar zoon die bij het gesprek zit, zegt dat drie dingen collectief in gebruik zijn: wiegen, kinderwagens en stokken.

Nu ik heb gehoord dat men een wieg gebruikt, maar ik die nergens zie, ga ik moeders ernaar vragen. Maar de ene moeder geeft een ander antwoord dan de ander. Van de ene begrijp ik dat een kinderbedje gebruikelijk is (zie Leyla)

van de ander dat kindjes er niet in willen liggen en ze die dus bij zich houdt (zie Hafila).

Leyla, 37, heeft drie kinderen, de jongste is acht, secretaresse, man is leraar op een basisschool, driekamerwoning in Rabat Ze liet de kinderen toen ze klein waren in een kinderbedje met hek slapen. Tot drie jaar wel op dezelfde kamer als de ouders, omdat je anders ’s nachts naar een andere kamer moet als het kindje wakker wordt. Met borstvoeding ligt het kindje wel naast de moeder, maar alleen dan. Het is me niet duidelijk of er ook een wieg was. Wel een schommelstoeltje. Dit is de enige keer dat ik hoor in Marokko dat moeder en kind niet samen slapen. Moeder praat op een stroeve manier met een knijpende gezichtsuitdrukking. Het is niet uitgesloten dat ze gewenste antwoorden probeert te geven. Haar zus woont in Europa.

Hafila, 38, een ‘zwarte’ vrouw. één kind van acht jaar, alleenstaand, secretaresse, woont in Rabat Ze is heel enthousiast als we hierover beginnen. Haar gezicht straalt. Ze zegt meteen dat haar kindje, dat naast haar zit, nu acht jaar, altijd dicht bij haar is. Ook met slapen, ze maakt een gebaar met haar arm, alsof de baby erin ligt. Er is wel een wieg (weer die schommelbeweging), maar daar houden kindjes niet van, legt ze uit. Zodra ze wakker zijn willen ze eruit.

In antropologische literatuur over babyverzorging wordt gesproken van een sekstaboe, ten behoeve van het voorzetten van de borstvoeding, zodat kinderen overleven. Mogelijk bestaat dit taboe ook in Marokko. Mannen en vrouwen slapen in ieder geval een groot deel van hun leven niet ‘samen’, zolang ze kinderen onder de zes jaar hebben. Inslapen Baby’s zijn bij hun moeders als ze inslapen. Tijdens het huishoudelijk werk, dragen moeders hun baby in een doek en zo valt hij in slaap. Uitzonderlijk is een oudere zus die haar gedurende een half uur in slaapt wiegt, terwijl ze haar aankijkt (zie Fatima). Fatima, 43, draagt hoofddoek, vier kinderen, de jongste is één jaar, man is leraar op een middelbare school, nieuwbouw vierkamerwoning in Ben Slimane Als we op visite zijn, wordt na een half uurtje gezegd dat de baby moe is. Ze wordt bij grote zus in de keuken in een schommelstoeltje gezet (zie foto 17). Ik ga telkens even in de keuken kijken hoe het gaat. In het stoeltje valt de baby niet in slaap, Na een tijdje zie ik dat de grote zus de baby in haar armen heeft genomen (zie foto 18) en met haar staat te wiegen. Ze kijkt zeer indringend naar haar, alsof dat ook helpt. Op een gegeven moment slaapt de baby. Dan nog blijft ze haar een hele tijd wiegen. Tot slot brengt moeder de baby naar het grote bed in de voorkamer. De baby doet dan wel even de ogen open, maar vervolgens slaapt ze verder op het grote bed (zie foto 19).

67

Foto 17. Eerst wiegen in een stoeltje

Foto 19. en dan als ze slaapt wordt ze op bed gelegd

68

Foto 18. en dan in de armen

3.5 Steun Steun aan een moeder met een baby is gebruikelijk in Marokko. Die hoor je te geven en die geeft ook iedereen, familie en buren. Een moeder zit nooit alleen thuis met baby (zie Fathna). Fathna, 70, vijf volwassen kinderen, haar jongste zoon en haar man zijn overleden, man werkte in de bouw, driekamer villa met tuin in Bournazel, Casablanca Ze vertelt dat iedereen helpt, als er een baby is. Een moeder doet het nooit alleen. Oma, zusters, tantes, buurvrouwen (die geeft ze veel lof). Ze kan zich niet voorstellen dat dat in Frankrijk (=Nederland) anders is. Ze heeft gehoord hoe daar een vrouw de buurvrouw hielp (maar die waren wel beiden afkomstig uit Marokko). Moeder heeft zelf ook anderen geholpen met het huis schoonmaken, vloeren dweilen, eten koken.

Bij een bezoek aan een familie blijkt hoe nauw de band met de buren is (zie Adiba).

In een ziekenhuis na een

Adiba, 25, draagt hoofddoek, heeft een ziek kindje van één jaar, man werkt in de bouw, Casablanca, driekamerwoning souterrain, is kort geleden uit dorp hierheen gekomen Bij het bezoek aan de familie waar buurvrouwen in en uit lopen, blijkt dat er veel steun is tussen hen. Vrouwen helpen bij een huilende baby, die wordt nooit neergelegd en ze helpen met koken, met huiswerk maken van een ouder kindje. Het is mij onduidelijk wie buren en wie familie zijn.

geboorte, is een hele groep familieleden van moeder aanwezig. Ook bij de andere kraambedden. De volgende dag thuis opnieuw zit moeders’ huis vol (zie

Dounia, 41, draagt hoofddoek, heeft vijf kinderen, jongste pasgeboren, man doet administratief werk bij het energiebedrijf, driekamer etagewoning in Casablanca Tijdens de kraamperiode van moeder, heeft haar schoonzus voor de drie oudere kinderen gezorgd toen moeder in het ziekenhuis lag, andere vrouwen doen dat op andere dagen. Nu de dag na de geboorte, op visite bij haar thuis heeft een buurvrouw gekookt en grootmoeder is er ook en een tante uit Frankrijk en nog allerlei andere mensen en kinderen.

Dounia).

Fotocollage 20. Vaders dragen ook, maar niet in een doek

69

Vaders Van vaders in Marokko komt ook steun voor de verzorging. Meerdere moeders zijn zeer te spreken over de steun die ze krijgen. Op straat is ook te zien dat mannen een bepaalde rol vervullen in de kinderverzorging (zie Fathna en foto’s 20-22). Fathna, 70, vijf volwassen kinderen, haar jongste zoon en haar man zijn overleden, man werkte in de bouw, driekamer villa met tuin in Bournazel, Casablanca Vader helpt ook. Hij doet alles (“als ik plat lig”, zegt ze er wel bij). Geen negatief woord over hem.

Foto 21. Man met klein meisje op de heup aan het voetballen

Foto 22. Opa past op

70

Steun ontbreekt een enkele keer ook in Marokko. Cammaert legt uit dat het alleen bepaalde vrouwen zijn die steun geven, dat hangt samen met de verwantschapsrelaties. In een dorp blijft men omringd door verwanten, maar in de stad kan het anders zijn. Cammaert beschrijft hoe een vrouw in de stad aan zichzelf is overgelaten. Ze probeert contact te krijgen met een vrouw die ver weg woont. Ze wordt omringd door Marokkaanse vrouwen, maar krijgt geen steun van hen (Cammaert, 1985). Ik kom dit zelf ook een keer in Marokko tegen (zie Aziza). Aziza, 27, draagt hoofddoek, kindje van één jaar, ze werkt als schoonmaakster, tweekamerwoning in Rabat Moeder is de enige dochter van de familie en ook de enige die naar de stad is verhuisd. Haar hele familie, ouders en vijf broers, waarvan vier getrouwd, wonen in een dorp. Ze hebben moeder jaren niet gezien. Ze hebben geen auto. Het dorp is een half uur reizen vanaf Rabat. De familie is niet blij met de partnerkeuze van moeder. Er wordt gepraat dat haar man alcoholist is en dat hij bij andere vrouwen komt. Ik ga naar haar op zoek. Moeder is uit werken en komt ‘s middags weer terug. Er zitten zes kinderen in de kamer, zonder volwassene. De eenjarige zit in een loopstoeltje met een poepluier. De buurvrouw houdt een oogje in het zeil, maar die zit nu boven in haar eigen woning. Een aantal van de kinderen zijn mogelijk van haar.

Advisering In Marokko krijgen moeders geen adviezen voor de verzorging en opvoeding op een ‘consultatiebureau’ of uit adviesboeken. Wel is er advisering over gevaren. Een moeder vertelt dat ze een cursus heeft gevolgd en dat een minister op de televisie een waarschuwing gaf (zie Naïma). Er staan richtlijnen in de

Naïma, 32, draagt hoofddoek, heeft twee kinderen, jongste is vier, man is school en beroepskeuze adviseur, driekamer etagewoning in Tit Mellil Ze zegt dat dragen op de rug beter is, als je valt, dan bezeer je jezelf en niet het kind. Moeder vertelt dat de minister van gezondheid bij een bezoek aan het brandwondencentrum moeders op de televisie heeft opgeroepen hun kindjes tijdens het koken op de rug te dragen. Moeder vertelt verder dat ze toen haar kind baby was een soort cursus heeft gevolgd ten behoeve van babyverzorging, over hygiëne.

Koran voor bepaalde manieren van babyverzorging. In het tweede soera Al-Baqarah in vers 234 staat: "Moeders zullen hun kinderen twee volle jaren zogen", maar niemand heeft het hierover. Er wordt geen verband gelegd tussen baby-verzorging en religieuze voorschriften. Ik heb er overigens ook niet gericht naar gevraagd.

3.6 Samenvatting en conclusie Vrijwel het gehele beeld van babyverzorging in Marokko zoals in de literatuur is beschreven komt overeen met mijn bevindingen. Er zijn wel een paar verschillen. Een verschil met dertig jaar geleden is, dat er minder vaak en minder lang de borst wordt gegeven. Kindjes tot vier jaar voeden, blijkt nu ongebruikelijk te zijn. Ook valt op dat meerdere moeders door 71

problemen eerder stoppen met de borstvoeding: “het gaat niet (meer)”. Mogelijk stopt men eerder dan vroeger en dan in dorpen, omdat in de stad goede babymelk te koop is. Als de baby een paar maanden oud is, wordt naast borstvoeding ook de fles gegeven. Opvallend is dat de eerste drie dagen, als de zogvorming bij moeder nog niet op gang is, een flesje wordt gegeven. Moeder wil haar baby niet laten huilen van de honger en laten afvallen. Er is een opvallend gebrek aan schaamte in Marokko over borsten, dit maakt het makkelijk om ‘op verzoek’ te voeden. Er wordt helemaal niet ‘op de klok’ gelet, niet bij voeden, niet bij bedtijd, zoals verder in het hele dagelijkse leven ook weinig gebeurt. Baby’s worden gedragen, meestal in een doek op de rug, in huis en op straat, soms ook oudere kinderen tot een jaar of vier. Men laat baby’s niet huilen. Ze huilen ook niet of nauwelijks. In het geval een baby wel huilt, gaat hij van hand tot hand. Moeder slaapt meestal met de baby, niet met de vader. Er is een variëteit in de manier waarop moeders in Marokko hun baby verzorgen. Er wordt borst- en flesvoeding gegeven. Er wordt voor èn achter gedragen. Eén moeder slaapt niet met haar baby, anderen wel. Waardoor komt dit verschil? Misschien komt het doordat moeders van verschillende sociale klassen of bevolkingsgroepen zijn. Ook maakt het uit of er wel of niet een vader van het kind in huis aanwezig is. De druk van de vader speelt in ieder geval niet bij alleenstaande moeders. Maar niemand in Marokko heeft me gezegd dat moeders eerder stoppen met ‘samen slapen’ met hun kindjes, onder druk van de wens van de vader, zoals door een aantal Marokkaanse en Nederlandse moeders in Nederland wel wordt aangegeven. We kunnen concluderen dat het gebruikelijk is dat moeders in Marokko toegeeflijk zijn tegenover hun baby’s, dat ze met zorg aan hun behoeftes tegemoet komen. Zodra de baby iets behoeft, wordt daarin voorzien. Moeders worden daartoe meestal vrijgesteld. Ze hebben geen andere werkzaamheden of verplichtingen, die hen belemmeren de baby toegevend te verzorgen. Bovendien helpen familie en buren met het huishouden en met het verzorgen van de baby als die huilt, of als die voeding of slaap nodig heeft. Vader speelt ook een rol in deze steun. In Marokko staan moeders er niet alleen voor, ook meestal niet in de stad. Ik heb vooral participerende observatie bij gezinnen in de stad gedaan. Niet in krottenwijken en niet in dorpen. Hoewel ook hier veranderingen zullen hebben plaatsgevonden, is het misschien wel meer hetzelfde gebleven als enkele decennia geleden. Er is meer onderzoek nodig om te zien wat wel en niet in dorpen en armere buurten is veranderd.

72

4

Marokkaanse migranten Sinds de tweede helft van de twintigste eeuw zetten in Marokko de bevolkingsgroei en toenemende armoede vooral jonge mannen aan tot migratie van arme agrarische naar stedelijke gebieden. Dit betekent een grote

verandering voor gezinnen. De migratie vindt niet alleen binnenlands plaats, ook naar het buitenland. Eind jaren vijftig en begin jaren zestig kende West Europa een economische opbloei en bestond er gebrek aan ongeschoolde arbeidskrachten. Dit leidde tot actieve werving van ‘gastarbeiders’. Door de inzakkende economie en automatisering kwam er in 1973 in West Europa een eind aan werving van buitenlandse arbeiders. Migratie is vervolgens wel verder doorgegaan. Er kwam een omslag toen migranten niet meer aan terugkeer dachten en dus vrouwen en kinderen over lieten komen, in het kader van hun gezinshereniging (Coenen, 2001: 12). In 2000 was de Marokkaanse populatie in Nederland gestegen tot een paar honderdduizend. Migranten wonen meestal in de arme verwaarloosde stedelijke buurten in de randstad. Ondertussen zijn de grenzen vrijwel gesloten, maar de migratiedruk van Marokko naar Nederland is alleen maar gestegen, als gevolg van de ongelijke verdeling van welvaart. Volgend op de eerste generatie zijn er nu enkele andere generaties Marokkanen in Nederland woonachtig. De tussengeneratie omvat hen die in Marokko zijn geboren en opgegroeid en rond de puberteit zijn gemigreerd op basis van gezinshereniging. Vader migreerde voor of na hun geboorte. Moeder en kind kwamen niet meteen achter hem aan. Dit ontwrichtte het gezin. Een ander soort eerste generatie zijn huidige huwelijkspartners die migreren op basis van hun relatie. Hun bestaan in Nederland begint dus bij of na hun huwelijk met een migrant in Nederland. Verder is er nog de tweede generatie, de kinderen van migranten, die ondertussen zelf soms ook weer kinderen krijgen. Ze zijn in Nederland geboren, kennen Nederland goed en Marokko weinig, maar ervaren zichzelf vaak wel als Marokkanen en worden door Nederlanders zo gezien. De helft van de mensen die als Marokkaans wordt beschouwd, is hier geboren. Marokko en Nederland verschillen in economische, politieke en demografische zin van elkaar. Deze verschillen betekenen dat mensen ook andere leefomstandigheden hebben, andere economische mogelijkheden, andere omgangsvormen, meer of minder individualisering kennen. De welvaartsstijging in Nederland heeft sinds 1960 als gevolg gehad dat men minder financieel afhankelijk is van elkaar, waardoor hier een meer egalitaire verhouding is ontstaan tussen mannen en vrouwen en tussen ouders en kinderen. In Marokko is dit anders. Migranten die van Marokko naar Nederland komen worden geconfronteerd met dit verschil in welvaart en cultuur. In de tijd gezien is er maar een klein demografisch 73

faseverschil57, slechts enkele decennia, maar dit valt precies in de periode van de migratie. Voor wie later migreerde, is het verschil kleiner. Onder migranten in het meer welvarende Nederland bleek kindersterfte onlangs nog steeds hoger dan onder Nederlanders. Volgens onderzoek van het CBS (2002: 11) komt dit voor eenderde door het lagere welvaartsniveau. Er is hier onder hen ook bevolkingsaanwas geweest. Er werd niet meteen aan meer geboortebeperking gedaan. Toch nam de laatste tijd het kindertal ook bij Marokkaanse gezinnen in Nederland af tot ondertussen hetzelfde aantal als bij Nederlandse gezinnen. Babyverzorging bij Marokkaanse moeders in Nederland Pels schrijft over Marokkaanse babyverzorging in het Nederland van vijftien jaar geleden, dat het sterk overeenkomt met Marokko. Niet laten huilen, slapen bij moeder, op de rug dragen, niet alleen laten, geen slaap- en voedingstijdsschema en geen box of hekjes. In de gezinnen die afkomstig zijn van het meer traditionele platteland, bekend als het meest autoritair, zijn de genoemde toegeeflijkheden en vrijheden het grootst. Deze intensieve dichtbijheid duurt tot ongeveer drie jaar wanneer een omslag plaatsvindt, meestal bij de komst van een nieuwe baby. In Nederland worden Marokkaanse kinderen eerder gespeend, maar langer geknuffeld dan in Marokko, aldus Pels58. De bevindingen van mijn onderzoek onder Marokkaanse moeders in Nederland in 2006/2007, komen deels wel en deels niet overeen met het bovengenoemde. Pels en anderen zien vooral overeenkomst met Marokko, ik zie meer overeenkomst met de wijze van babyverzorging zoals die in Nederland gebruikelijk is. Hieronder volgen mijn bevindingen per aspect. Bij elk aspect volgt ter vergelijking eerst een samenvatting van de voorgaande hoofdstukken over de gebruikelijke wijze van babyverzorging in Nederland en in Marokko. Nederlandse advisering aan Marokkaanse moeders Terwijl in Nederland een toename heeft plaatsgevonden van advisering voor babyverzorging, gebeurt in Marokko de babyverzorging nog steeds ‘spontaan’, zonder adviesboeken en professionele adviseurs. Welke adviezen worden er op het consultatiebureau in Nederland aan Marokkaanse moeders gegeven en worden ze daardoor beïnvloed? Eén van de rayonmanagers van het consultatiebureau vertelde me aan de telefoon dat er geen verschil bestaat tussen advisering aan Nederlandse en Marokkaanse ouders. Er is een wettelijk pakket. Het basistakenpakket van de jeugdgezondheidszorg is voor iedereen gelijk, aldus deze rayonmanager. De verpleegkundigen die ik sprak, zeiden ook geen onderscheid te maken. 57

Demografische fasen zijn: 1) een hoog sterftecijfer en een hoog geboorte cijfer, 2) het sterftecijfer daalt, maar geboortecijfer blijft nog hoog 3) tenslotte wordt ook het geboortecijfer laag 58 zie Pels, 1991: 76, 78, 82, 85, 96; 1994: 94/96; zie ook Eldering, 1978: 117; 2003: 45; Eppink, 1981: 32/33; Van Gemert, 1998: 67

74

Daarom dacht ik eerst tijdens mijn observaties dat er weinig te melden is over een verschil in advisering. Het was me wel opgevallen dat er twee soorten adviezen bestaan, de ene biedt een vrije keus, de andere duidelijke richtlijnen hoe moeders het moeten doen. Toen ik later het verzamelde materiaal bestudeerde, kwam ik erachter dat de eerste soort aan Nederlandse bezoekers wordt gegeven en de tweede aan Marokkaanse. Dat komt deels doordat Marokkaanse met andere vragen komen dan Nederlandse, maar een verpleegkundige vertelde me dat ze ook uitgaat van bepaalde voorkennis. Van Daalen, de begeleidster van mijn scriptie over advisering, wees me toen op de term ‘beschavingsoffensief’. Dit offensief werd begin 20ste eeuw in Nederland gevoerd (De Regt, 1984; zie ook in de inleiding). Verder onderzoek moet uitwijzen of voor Marokkaanse ouders inderdaad nu sprake is van een nieuw ‘beschavingsoffensief’ en voor Nederlandse ouders van ‘informalisering’ (Wouters, 1990). Tijdens mijn observaties is namelijk de vrije keuze dat je de baby in zijn wiegje mag laten huilen, maar dat je hem óók mag opnemen en met hem rondlopen, aan een Nederlandse moeder gegeven. Terwijl de adviezen dat je minder vaak moet aanleggen, en baby’s zelfstandig moet leren inslapen, zonodig huilend, tijdens mijn observaties uitsluitend aan Marokkaanse moeders gegeven zijn (Van Rijswijk, 2007: 52). Uit een gesprek met een Marokkaanse VETCvoorlichtster (Voorlichting in Eigen Taal en Cultuur) bij het consultatiebureau, blijkt dat zij ook de meer ‘harde’ aanpak gebruikt voor Marokkaanse gezinnen, bijvoorbeeld ‘op de klok’ voeden. Moeders moeten een aantal dingen leren, omdat ze die in Marokko niet kennen. Onder de noemer van wegwerken van de informatieachterstand en het terugdringen van kindersterfte, worden door haar Nederlandse gebruiken overgedragen. Ook de toon van de advisering is zoals die in Nederland tot de zeventiger jaren bij consultatiebureaus heerste. Die laat geen ruimte voor keuzes. Er wordt gezegd hoe het moet. Volgens sommigen is dat ook wat deze moeders van consultatiebureau-medewerkers verwachten (Van der Stouwe, 2006: 53; Van Rijswijk, 2007: 51). Mijn bevindingen spreken dit deels tegen. Marokkaanse moeders zijn het regelmatig niet eens met adviezen. Per aspect volgt, naast hoe moeders de babyverzorging doen, ook welke adviezen Marokkaanse moeders krijgen.

4.1 Voeden In Nederland wordt al eeuwen geadviseerd om borstvoeding te geven, maar volgens de statistieken doet op dit moment maar dertig procent van de moeders dit nog bij drie maanden. Meer dan een jaar borstvoeding geven is ongebruikelijk. Geadviseerd wordt minimaal een half jaar en liefst een jaar. Dat moeders dit vaak toch laten, is mogelijk gevolg van onder 75

meer schaamte en het strakke leven volgens de klok. In Marokko is het anders. Als moeders borstvoeding geven is twee jaar daar niet vreemd. Toch stoppen ze vaak eerder, hoewel ze volgens hun zeggen wel graag door hadden willen gaan. Hoe lang geven Marokkaanse moeders in Nederland borstvoeding? Van de 27 kindjes in mijn onderzoek, krijgen de meeste borstvoeding, gemiddeld een half tot een jaar lang. • • • • • •

negen tussen de half en een jaar drie langer dan een jaar drie krijgen twee jaar of langer vijf krijgen een paar dagen of weken één moeder lukte het bij twee baby’s vanaf het begin niet, bij haar andere twee wél. drie baby’s krijgen nog steeds borstvoeding, hiervan zijn twee net geboren, één is één jaar

Iedereen spreekt de wens uit borstvoeding te willen geven. Niemand besluit al van te voren dit niet te geven. Uit mijn gegevens blijkt het aantal Marokkaanse moeders in Nederland dat borstvoeding geeft groter te zijn dan het aantal Nederlandse moeders en ze geven de borst gedurende langere tijd. Dat Marokkaanse moeders in Nederland vaker en langer borstvoeding geven, komt mogelijk doordat ze Marokko kennen en er hierdoor mee bekend zijn. Ook Nederlandse moeders die Marokko kennen, omdat ze een Marokkaanse partner hebben, voeden langer. Maar Marokkaanse moeders in Nederland geven wel korter de borst dan moeders dat in Marokko doen. Twee jaar is hier uitzonderlijk (zie Aïcha).

Aïcha, 28, draagt hoofddoek, woont acht jaar in Nederland, heeft drie kinderen, de jongste is net geboren, man is kok, kleine driekamer woning De oudste heeft zes maanden borstvoeding gehad. Toen was er geen melk meer, aldus moeder. De kleine heeft vijftien maanden gehad. Toen is ze gestopt omdat ze hem te oud vond worden.Na de geboorte krijgt de nieuwe baby, volgens mijn observaties, de borst.

Afbouwen Twee moeders stoppen, omdat ze daarvoor kiezen, na 15 maanden en na 2,5 jaar. Ze vinden hun kindje te oud geworden. Verder stoppen moeders alleen als het niet meer gaat. Soms al vroeg. Ze willen wel, doen er hun best voor, maar het lukt niet. Dit kan allerlei oorzaken hebben zoals te grote of ontstoken tepels, een slechte drinktechniek of te weinig vraag van de baby, soms is de moeder erg jong of heeft een postnatale depressie. De melk kan ook stoppen, omdat er wordt bijgevoed (zie Halimah). Moeders stoppen soms omdat ze denken dat de baby niet genoeg groeit op moedermelk. Het is belangrijk voor deze moeders dat

76

Halimah, 31, woont twaalf jaar in Europa, heeft één kindje van één jaar, maakt schoon bij een bank, man werkt op een postkantoor Waarom is ze met borstvoeding gestopt? De zogvorming stopte vanzelf, zegt ze. Ze gaf ook flessenmelk erbij. Rachida, 22, draagt hoofddoek, in een speeltuin, heeft één kindje van één jaar Ze heeft borstvoeding gegeven tot hij tien maanden was. Ze is toen gestopt, hoewel ze nu nog steeds melk heeft. Hij wilde namelijk niets anders dan alleen melk. Ze wijst op haar borst, dat hij daar ging graaien. Volgens haar groeit hij niet goed, als hij alleen melk drinkt. Wel vindt ze dat borstvoeding gezond is.

de baby er “gezond” uit ziet (zie Rachida). Verschillende moeders stoppen met de borstvoeding als ze in Marokko zijn. Dit komt doordat de baby het andere eten niet lust waarvan de smaak in de moedermelk terecht komt. Of doordat moeder voor een paar dagen vanwege familieperikelen op bezoek moet zonder de baby. Een moeder dacht dat haar melk op was, maar achteraf denkt ze dat het regeldagen waren59. Een andere moeder is bang dat het in Marokko fout gaat en bereidt zich goed voor (zie Malikah).

Malikah, 30, woont 27 jaar in Nederland, was doktersassistente, man werkt in een pizzeria, heeft drie kinderen, de jongste is pas geboren Morgen gaat ze op vakantie naar Marokko. Ze is bang dat met de onrust van het reizen, de borstvoeding vermindert. Ze gaat borstvoedingsthee meenemen. Ze hoopt dat dit helpt. Als ik haar weer zie na haar vakantie, blijkt het inderdaad ondanks dat ze erg ziek was, dankzij de thee goed te zijn gegaan, zegt ze.

Volgens de adviezen van verpleegkundigen en kraamhulpen in Nederland mag de eerste dagen en weken geen fles of speen gegeven worden in combinatie met borstvoeding. Dit is niet goed voor de drinktechniek, als gevolg van tepel-speen-verwarring, waardoor de borstvoeding vroegtijdig afgebroken dreigt te worden. Nederlandse moeders die borstvoeding willen geven, houden zich hieraan, wat betekent dat baby’s de eerste dagen na de geboorte huilen van de honger en afvallen, omdat er dan meestal nog geen zogvorming is. In Marokko kom ik erachter dat een moeder juist de eerst dagen een flesje babymelk geeft, omdat ze zelf nog geen melk heeft. Ze wil haar baby niet laten huilen van de honger.

Fatima, 36, draagt hoofddoek, is 16 jaar in Nederland, heeft vier kinderen, de jongste is bijna twee jaar, man heeft een groentewinkel We praten over het beleid ten aanzien van de eerste dagen/weken na de geboorte. Haar pasgeboren baby had enorme honger, terwijl de zogvorming nog niet op gang was. Ze moest met een spuitje en vinger voeden. Wat een gedoe. Later heeft ze er spijt van dat ze het zo heeft gedaan (zeker toen bleek dat de borstvoeding nooit is gelukt). Ze hoorde van een andere moeder, van wie de baby in het ziekenhuis al meteen een flesje kreeg en die nooit de borst is gaan geven.

Haar borstvoeding begint pas na drie dagen, aldus deze moeder. Sommige Marokkaanse moeders in Nederland vertellen me veel moeite te hebben met de richtlijn de eerste dagen geen flesje te mogen geven en ze willen die regel graag overtreden, maar doen dat niet (zie Fatima en Aïcha).

Aïcha, 28, draagt hoofddoek, woont acht jaar in Nederland, heeft drie kinderen, de jongste is net geboren, man is kok, kleine driekamer woning De baby is eergisteren geboren. Ze geeft hem telkens de borst, maar daarna huilt hij weer. De kraamhulp zegt dat de zogvorming nog niet goed op gang is. Omdat de baby laat geboren is, dus groter is, heeft hij meer nodig. Even lijkt het alsof de kraamhulp het gangbare beleid wil doorbreken, op verzoek van moeder om een flesje erbij te geven. Maar later legt de kraamhulp precies uit, dat ze dat niet moet doen. Deze baby krijgt de eerste week geen extra flesje en huilt ’s nachts van de honger. Een paar weken later zie ik dat moeder haar baby naast borstvoeding nu toch ook wel de fles geeft.

59

In de gids van het consultatiebureau staat uitgelegd dat een “borstkind” soms plotseling door zijn groei meer behoefte heeft. Moeder moet hem dan vaker aanleggen tot de zogvorming is toegenomen. Die overgangsperiode wordt regeldagen genoemd.

77

Maar er is ook een moeder die wel meteen volop zogvorming krijgt en nog nooit gehoord heeft van de eerste dagen een flesje geven (zie Khadijah).

Khadijah, 32, woont 32 jaar in Nederland, heeft twee kinderen, de jongste is twee, man is voorzitter bij een stichting Ze heeft er nog nooit van gehoord dat je de eerste drie dagen geen melk hebt. Haar jongste kreeg na de geboorte wel een vingerhoedje vocht, toen hij niet op temperatuur kwam. Die is meteen aangelegd en meteen kwam er melk en ze had al snel heel volle borsten (ze maakt gebaren).

In Nederland wordt geadviseerd om in ieder geval tot een half jaar uitsluitend borstvoeding te geven en daarna pas andere voeding, onder meer omdat anders de zogvorming kan stoppen. In Marokko is deze richtlijn er niet en krijgen baby’s al eerder ook de fles. Ook door Marokkaanse moeders in Nederland wordt deze richtlijn meestal niet aangehouden. Al na een paar weken wordt ook flessenmelk gegeven. Waarom? Zodat moeder tijdens de maaltijd zelf rustig kan eten. Of omdat moeder denkt dat haar borsten ‘leeg’ zijn. Ook met vast voedsel wordt eerder begonnen dan geadviseerd wordt (zie

Malikah, 30, woont 27 jaar in Nederland, was doktersassistente, man werkt in een pizzeria, heeft twee kinderen, de jongste is bijna één en ze is zwanger Ze vertelt dat ze het absurd vindt om een half jaar te wachten met eten. Ze geeft al eerder andere voeding erbij: pap. Tegen de adviezen in. Omdat het kindje dat volgens haar graag wil. Ze geeft dan minder de borst, die is nu voor als het kindje troost nodig heeft, en bij het inslapen en ‘s morgens.

Malikah).

Een Marokkaanse oma, die zelf haar eigen kinderen lang borstvoeding gaf, is teleurgesteld dat haar dochter dat niet doet. Andere oma’s adviseren juist hun dochters te stoppen, als het kindje ouder wordt of omdat er “genoeg melk in de winkel te koop is” (zie Sharifah en Malikah).

Sharifah, 35, woont vijf jaar in Nederland, heeft één kindje van 2,5 jaar, man werkt in de kassen Ze is onlangs gestopt op aanraden van oma: “dat is niet goed, zo lang”.

Malikah, 30, woont 27 jaar in Nederland, was doktersassistente, man werkt in een pizzeria, heeft twee kinderen, de jongste is bijna één en ze is zwanger Oma woont in Nederland in het kader van gezinshereniging. Oma heeft zelf zes kinderen de borst gegeven. Moeder schat dat ze zelf drie jaar borstvoeding van haar heeft gekregen. Opmerkelijk is dat oma aan moeder toch adviseert te stoppen, omdat er genoeg melk in de winkels te koop is. Moeder wil dit absoluut niet en gaat gewoon door met borstvoeding. “Dit is misschien mijn laatste kind”, zei moeder toen ze nog niet zwanger was van de derde.

Als moeder zwanger is van de derde, adviseert oma vanwege de zwangerschap te stoppen met de borstvoeding van de tweede. Dit is gebruikelijk in Marokko, legt moeder mij uit. Oma vindt het levensbedreigend voor de eenjarige, de melk zou giftig zijn. Meestal is het kindje dan een jaar of twee, als moeder weer zwanger wordt. Deze oma is zelf bij één kindje al na een jaar gestopt omdat ze zo snel weer zwanger was. Maar wat als moeder na drie maanden

78

al weer zwanger is en haar baby blijft voeden tijdens de zwangerschap? (zie Malikah).

Malikah. Moeder is trots dat ze tijdens de zwangerschap borstvoeding is blijven geven. Ondanks dat het in sommige periodes pijn deed en de zogvorming terugliep, heeft ze het toch doorgezet. Ze vertelt dat ze “de hele Marokkaanse gemeenschap” (vooral oma dus) over zich heen kreeg. Je hoort te stoppen als je zwanger bent, aldus moeder.

Na de geboorte geeft ze allebei de borst. De jongste gaat voor. De oudste wordt als “kolf” gebruikt, aldus moeder. Uit observaties blijkt dat de eenjarige ook mag als ze aandringt. Moeder vindt borstvoeding belangrijk. ‘Op de klok’ of ‘op verzoek’ Het adviesbeleid in Nederland is om ‘op verzoek’ te voeden, toch worden er ook tijden genoemd. Nederlandse moeders kijken meestal ‘op de klok’ voordat ze gaan voeden en reageren niet op iedere kik van de baby. Sommigen laten hun baby huilen van de honger, omdat het nog geen tijd is. In Marokko wordt ‘op verzoek’ gevoed, dat wil zeggen als de baby wakker wordt of ontevreden geluidjes gaat maken. Er wordt niet ‘op de klok’ gelet. De Nederlandse mondelinge advisering aan Marokkaanse moeders is om te voeden om de twee à drie uur. Tijdens de spreekuren die ik bezocht op een consultatiebureau werd dit advies alleen aan drie Marokkaanse moeders gegeven, niet aan Nederlandse. Hun baby’s zouden last van darmkrampjes hebben en dit komt door te frequent voeden, was de diagnose (Van Rijswijk,

Moeder 18, bezoekt met partner een consultatiebureau, heeft één kindje van vijf weken De baby huilt erg (ook nu) en is helemaal bezweet en rood van het huilen. Moeder wil weten of hij te weinig melk krijgt. De baby is goed aangekomen. Na even doorvragen concludeert de verpleegkundige dat de baby te snel drinkt. Hij drinkt vijf minuten en slaapt dan weer in (normaal is twintig minuten) en komt dan na één uur weer om te drinken. Het advies van de verpleegkundige is niet alleen hem langzamer te laten drinken, maar ook meer per keer: zodat hij zo’n twee uur gaat doorslapen.

2007: 34) (zie moeder 18). Wat doen Marokkaanse moeders in Nederland? Ook hier letten ze niet ‘op de klok’. Er wordt om de één à twee uur gevoed, maar moeders houden dit niet bij. De ene keer zit er een half uur of een uur tussen twee voedingen, de andere keer vier uur, bijvoorbeeld omdat moeder en kind op stap zijn. Dan wordt een speen gebruikt om de baby rustig te houden. Moeders reageren op signalen van de baby of op de druk op haar borsten. Ze voeden zoals het uitkomt, blijkt uit een reeks observaties bij onder meer twee moeders (zie Aïcha en Malikah).

79

Aïcha, 28, draagt hoofddoek, woont acht jaar in Nederland, heeft drie kinderen, de jongste is net geboren, man is kok, kleine driekamer woning De kraamhulp adviseert om de drie uur, maar zegt dat moeder eerder om de 2,5 uur voedt. Tijdens mijn aanwezigheid, als de kraamhulp weg is, blijkt moeder helemaal niet ‘op de klok’ te letten. De baby ligt dan eerst nog een uur wakker. Hij ligt op de bank op het verschoonkussen, terwijl wij met zijn allen soep eten aan tafel. De baby geeft amper een kik. “Heeft genoeg gedronken” verklaart moeder. Wel maakt hij bewegingen met zijn mond op zoek naar de borst. Als zijn gezicht betrekt, alsof hij wil gaan huilen, en een klein geluidje daartoe geeft, stopt moeder een speen in zijn mond. Die valt er af en toe uit, en dan wordt die weer terug gestopt. Als hij ook begint te geeuwen, ongeveer een uur na de vorige voeding, neemt ze hem weer aan de borst. Een paar weken later, is het drie uur als moeder haar baby aan de linker borst voedt. Later geeft ze een flesje babymelk en legt die in de wieg aan zijn mond, terwijl wij aan tafel gaan. Om vier uur geeft ze hem een speen. Om half zes “meldt” hij zich weer en nu haalt ze hem eruit om hem te voeden. Hij huilt… ze legt hem gauw weg op de bank, waar hij nog harder huilt, om haar jurk omhoog te halen, zodat ze hem kan voeden. Ze geeft nu de rechter borst. Deze voeding duurt meer dan twintig minuten. Ze zegt dat ze hem de borst geeft als ze voelt dat haar borst vol is en anders geeft ze een flesje of een speen. Op mijn vraag zegt ze dat dit ongeveer om de twee à drie uur is. Malikah, 30, woont 27 jaar in Nederland, was doktersassistente, man werkt in een pizzeria, heeft drie kinderen, is eerst zwanger en heeft daarna een pasgeborene èn een eenjarige. Tijdens ons samenzijn van twee uur in de speeltuin, heeft ze haar bijna eenjarig kindje niet één keer gevoed. Het kindje vraagt er ook niet om. Ze benadrukt dat ze geeft wanneer het kindje erom vraagt en niet ‘op de klok’ kijkt. Zeven weken later is de baby geboren en vertelt moeder me, dat de baby ’s nachts vaker komt en overdag langer doorslaapt. Vanmiddag wel vier uur, volgens moeder. Dan geeft ze de baby buiten –onderweg naar huis- een speen. Als ze thuis is gaat ze meteen voeden, dan is de baby er wel echt aan toe, aldus moeder. Ze maakt de baby er niet voor wakker, zegt ze als ik haar erom vraag. Ik kom twee weken later weer bij haar. Als ik aankom om tien uur zegt ze: “ik moet even voeden”. Aan het eind van het bezoek om elf uur weer. Een paar dagen later, als ik aankom is moeder douchen. De jonge baby blijft een tijdje vredig met oogjes half open op mijn schoot. Later zegt moeder dat ze net was gevoed. En dan valt ze in slaap. Als ik een andere keer weer op bezoek kom, huilt de baby bij aankomst, “kom snel binnen, ik moet voeden”, zegt moeder. De volgende keer slaapt de jongste in de wieg op de slaapkamer als ik aankom, wordt even later wakker, er zijn kleine geluidjes te horen. Moeder gaat er meteen heen, haalt haar eruit en gaat voeden. Als ik weer terug kom, gaat ze meteen de jongste voeden. Om zeven uur voedt ze en om acht uur weer. Dit gebeurt als de baby onrustig wordt, dus nog voordat ze echt gaat huilen. Ik vraag haar of ze ‘op de klok’ voedt, of ‘op verzoek’. Ze zegt dat ze kijkt hoe het kindje is. Het is drie maanden later als ze de baby de borst geeft in een speeltuintje, terwijl ze liever niet buiten voedt. Maar ze voelt druk op haar borsten. Het is even nodig.

Bij Nederlandse moeders viel op dat ze niet in het openbaar voeden, mogelijk omdat borsten hier geseksualiseerd zijn. In Marokko speelt dit niet. Een Marokkaanse moeder vertelt me in Nederland wel last te hebben van schaamte. Ze ontbloot niet zomaar haar borsten op straat, hierdoor loopt haar baby wel eens voedingen mis als ze op stap zijn (zie Malikah).

Malikah. Moeder verbergt haar borst tijdens voeden op straat. We zitten in een speeltuin. Liever doet ze het helemaal niet buiten. De baby wil niet drinken als haar borst zo bedekt blijft, zegt ze, als uitleg waarom het kindje nu zo snel stopt. Verder zegt ze: “als je voedt in een restaurant, wordt je eruit gezet. Maar overal zijn borsten op reclames te zien. Dat kan wél”.

Nachtvoeding In Nederland wordt tegenwoordig (in tegenstelling tot vroeger) geadviseerd baby’s de eerste maanden wel ’s nachts te voeden, dit zou vanzelf minder worden bij het groter worden. Nederlandse moeders proberen echter vaak baby’s eerder van nachtvoedingen af te krijgen. In Marokko wordt ’s nachts gevoed, dit gaat vanzelf, aangezien de baby bij moeder slaapt. 80

Voeden Marokkaanse moeders in Nederland hun baby’s ’s nachts? Die worden ’s nachts wakker, de eerste weken, maar ook nog na een jaar, vaak wel om de twee uur. Ze vinden dit weliswaar niet prettig, maar laten hun baby niet huilen, met de bedoeling dat de baby dan gaat doorslapen (zie Malikah, Aïcha en Maryam). Malikah, 30, woont 27 jaar in Nederland, was doktersassistente, man werkt in een pizzeria, heeft drie kinderen, de jongste is pas geboren Als de baby zeven weken is, vertelt moeder me, dat ze zelf ‘s nachts tijdens voedingen in slaap valt. Als ze de baby wil wegleggen, is die net weer aan een voeding toe. Ze voedt ’s nachts om de twee uur. Twee weken later is moeder blij dat de baby vannacht om twaalf uur dronk en dan pas om half vijf weer. Een maand later vertelt ze dat ze om de drie uur wakker wordt. “Dat hoort erbij, duurt maar een paar maanden.” Aïcha, 28, draagt hoofddoek, woont acht jaar in Nederland, heeft drie kinderen, de jongste is net geboren, man is kok, kleine driekamer woning De baby is twee dagen oud. Moeder klaagt erover dat hij sinds de geboorte, twee nachten de hele nacht huilt en niet slaapt. In de wieg huilt hij, op de arm ook, omdat er nog geen zogvorming is. Twee weken later is hij nog steeds ‘s nachts wakker. Hij slaapt twee uur en daarna is hij de rest van de nacht wakker, vertelt ze. Ze legt hem af en toe aan. Ze valt met hem zittend op de bank zelf in slaap. Een paar maanden later als de baby drie maanden oud is, vraag ik weer hoe het ’s nachts gaat. Ze vertelt me dat na veertig dagen, baby’s rustig worden, dan worden ze niet meer ’s nachts wakker, alleen als ze gepoept hebben. Hij is nu drie maanden, dus… Maryam, 29, is elf jaar in Nederland, heeft drie kinderen, de jongste is elf maanden, man is fourageur, driekamerwoning Ze moet voor de borstvoeding soms drie keer per nacht eruit (baby slaapt op de kinderkamer), om de twee à drie uur. Dan moet moeder bij haar blijven, zegt ze. Moeder gaat dan met haar spelen in de woonkamer.

Als een kindje bij twee jaar nog steeds wakker wordt, vindt haar moeder dat het nu wel moet stoppen (zie Halimah).

Halimah, 31, woont twaalf jaar in Europa, heeft één kindje van bijna twee jaar, maakt schoon bij een bank, man werkt op een postkantoor ’s Nachts om vier uur wil het kindje een fles melk. Dat vindt ze een probleem. Bij anderhalf moet dat eigenlijk stoppen, vindt ze. Ze gaat het consultatiebureau om advies vragen.

Foto 23. Een Marokkaanse moeder in Nederland met haar baby in de kinderwagen

81

4.2 Dragen Dragen wordt af en toe aangeraden in Nederlandse adviesboeken, maar het is niet gebruikelijk. Een enkele keer wordt een baby in een draagsysteem op buik of rug gedragen. In het straatbeeld overheersen echter kinderwagens en fiets- en autostoeltjes. In Marokko zijn op straat baby’s te zien in een doek, meestal op de rug. Op een manier die nooit in Nederland te zien is. Door beter-gesitueerden wordt daar wel een buikdrager gebruikt, zoals die ook wel eens door Nederlanders gebruikt wordt. Een enkele keer is er in Marokko een kinderwagen op straat te zien, grotendeels bij migranten die op vakantie in Marokko zijn. Wat doen Marokkaanse moeders in Nederland, dragen ze hun baby? Vrijwel iedereen gebruikt een kinderwagen (zie Halimah en foto 23 en collage 25). Halimah, 31, woont twaalf jaar in Europa, heeft één kindje van één jaar, maakt schoon bij een bank, man werkt op een postkantoor Ze vervoert haar kindje met de kinderwagen. Dit vindt ze wel lastig reizen met de bus. Ze blijft dan ook in de buurt, in en rond het huis. Het winkelcentrum is op een paar minuten loopafstand. Een andere keer vertelt ze me dat ze dragen zoals dat in Marokko gebeurt, nooit heeft gedaan. Haar vriendin in Marokko wil graag haar kinderwagen overnemen. Hoewel ze hier nog twee kinderwagens in de box heeft staan, kan ze hem niet afstaan, omdat ze die zelf nodig heeft op het vliegveld, zegt ze. Hoe kan ze anders haar kind vervoeren?

Een tweede-generatie moeder zegt dat ze haar kinderen toen ze klein waren droeg, dat hoort denk ik bij haar identiteit. Onbekend is of ze dit wel echt heeft gedaan (zie Nadya). Nadya, 42, woont 40 jaar in Nederland, heeft twee tieners, alleenstaand, heeft WAO “Dragen, dat doen we allemaal”, zegt ze. Oma deed dat ook met hen. Ze laat me een foto met haar ex-man zien (foto 24). De baby zit op de rug in een doek met een knoop erin. Zou de foto geposeerd zijn? Toen ik haar voor het eerst ontmoette (de kinderen waren toen ongeveer zes en acht), had ze last van haar rug en mochten de kinderen niet in haar ‘klimmen’.

Foto 24. Vader in Nederland poseert.

82

Fotocollage 25. Marokkaanse moeders in Nederland gebruiken meestal de kinderwagen

83

Binnenshuis dragen Hetzelfde geldt in huis. In Nederland liggen baby’s in boxen of (wip)stoeltjes. In Marokko zitten ze op schoot of worden in een doek gedragen, ook in huis tijdens huishoudelijk werk. Baby’s gaan daar van schoot naar schoot, niet alleen de eigen moeder draagt hier zorg voor.

Foto 26. Even in de ‘box’ zodat moeder iets anders kan doen , zoals koken

Foto 27. Niet gedragen in een doek, wel veel op schoot

In de advisering op een consultatiebureau in Nederland geeft een Nederlandse verpleegkundige maar één keer aandacht aan dragen als een baby veel huilt. Ze adviseert aan een Marokkaanse alleenstaande moeder: “dan heb je je handen vrij. Dat mag. Hij slaapt ook in zijn bedje, maar dragen mag ook af en toe wel een tijdje.” Andere moeders wier baby veel huilt, krijgen dit advies niet. Een Marokkaanse voorlichtster op een consultatiebureau die ik interviewde adviseert om niet te dragen (Van Rijswijk, 2007: 40, 52) (zie Fatima).

Fatima, 53, is VETC-voorlichtster en vindt dat je een baby niet moet laten wennen aan “in de handen” nemen. Als je het kindje eerst wel oppakt, zodat het minder huilt, heb je het later moeilijk. Dan blijft hij aandacht vragen. Met een baby is het nog makkelijk. Maar als hij dat gewend is, dan wordt het heel moeilijk om een oplossing te vinden als hij ouder (en zwaarder) is. Als een moeder dit advies uitvoert, dan lukt het wel om het kindje zonder huilen in te laten slapen en hoef je hem niet daarvoor in de armen te houden. Maar als de moeder de volgende keer zegt dat het niet is gelukt, dan weet Fatima dat ze niet heeft volgehouden. Haar schoonzus Leyla is zelf als kind ook verwend en verwent nu haar eigen kindje, aldus Fatima. De baby is altijd “in de handen”. Nu het kindje groter en zwaarder wordt, komt moeder aan Fatima raad vragen. Maar eerder wilde ze niet naar haar luisteren.

Wat doen Marokkaanse moeders in Nederland, dragen ze hun baby in huis? Sommige spreken hun lof uit over moeders die dragen, maar geen van de moeders waarmee ik contact heb, draagt hun kindje zelf, niet binnen en niet buiten. Wel zitten baby’s aldoor in de armen (zie Aïcha en Maryam).

84

Aïcha, 28, draagt hoofddoek, woont acht jaar in Nederland, heeft drie kinderen, de jongste is net geboren, man is kok, kleine driekamer woning Ze zegt dat hij ’s nachts veel huilt. Ze zit dan met hem op de bank, zegt ze. Twee weken later vertelt ze dat oma in Marokko adviseert om hem te dragen. Ze zegt dat ze alles heeft geprobeerd, maar dat niets helpt. Ik vraag me af of ze het dragen wel echt geprobeerd heeft. Ze draagt haar kind nooit. Maryam, 29, is elf jaar in Nederland, heeft drie kinderen, de jongste is elf maanden, man is fourageur, driekamerwoning Tijdens mijn bezoek deze middag, houdt moeder de baby grotendeels bij zich. Een enkele keer loopt ze even weg. De baby richt zich tot moeder als die in de buurt komt, die haar dan weer bij zich neemt. De baby zit half tegen moeder aan op de grond of op schoot.

Ook slaapt een baby op moeders schoot. Als ze niet bij moeder op schoot zit, dan bij iemand anders (zie Malikah en foto 27).

Malikah, 30, woont 27 jaar in Nederland, was doktersassistente, man werkt in een pizzeria, heeft drie kinderen, is eerst zwanger en heeft daarna een pasgeborene èn een eenjarige. Omdat dragen te zwaar voor haar is, zoekt ze er alternatieven voor, zegt ze, door met haar kind op de bank te zitten of in bed. Een uur in de box laten, kan volgens haar niet, het kindje wil er heel graag uit. Toen ik in de speeltuin aan kwam lopen, richtte haar baby zich meteen op, om door mij opgetild te worden. Na de geboorte van de nieuwe baby zit die bij moeder of bij tante als die langs komt.

Na de geboorte van een nieuwe baby, is er minder plaats op schoot voor de oudere kindjes, of de nieuwe baby wordt minder door moeder bij zich gehouden dan de eerste (zie Malikah en Aziza).

Malikah. De nieuwe baby heeft de plek van de eenjarige ingenomen, die nu minder op schoot bij moeder zit, wel bij vader. Aziza, 27, woont negen jaar in Nederland, heeft twee kinderen, de jongste is drie jaar, man heeft een uitkering Met haar eerste kind deed ze het anders dan met haar tweede. De eerste hield ze aldoor bij zich, zegt ze. De tweede legt ze gewoon weg. Ze geeft nu ook niet meer in de armen borstvoeding, maar op een kussen, zegt ze.

Wat gebeurt er als baby’s groter worden, gaan kruipen en iets pakken? Bij Nederlandse gezinnen is veel speelgoed en een veilige speelplek. Bovendien zag ik een Nederlandse baby zonder protest een uur lang rustig in de box blijven rondkijken. In Marokko heb ik helemaal geen boxen gezien, maar daar dreigen nauwelijks gevaren in huis. Bij meerdere Marokkaanse moeders in Nederland zag ik dat ze hun baby tegenhouden. De baby moet bij haar op de bank blijven zitten, maar wil dit niet. Een moeder klaagt dat haar kindje zo ondernemend is. Haar meubilair is ‘kindonvriendelijk’, zoals een vitrinekast met prullaria (zie foto 31) en een raam dat de eenjarige zelf open kan doen op vier hoog. Moeder zet haar baby af en toe in de box, maar de baby houdt dit maar tien minuten vol (zie foto 26). Bij een andere Marokkaanse moeder zijn de meubels wel kindvriendelijk en mag de dreumes overal heen lopen en doet dat ook met veel plezier.

85

4.3 Huilen In de Nederlandse adviesboeken wordt huilen van baby’s als iets normaals gepresenteerd. In sommige gevallen, zoals bij het inslapen en vroeger ook bij ‘op de klok’ voeden, wordt geadviseerd er niet op te reageren en een baby niet op te nemen. Nederlandse moeders doen dit meestal ook niet, ook al kost het hen soms moeite. In Marokko laat men baby’s niet huilen. Een baby wordt meteen gevoed of opgenomen en gedragen. Wat doen Marokkaanse moeders in Nederland? Meestal reageren ze op huilen, vaak al voordat de baby hiermee begint, door te knuffelen. Bij observaties blijken baby’s weinig te huilen. Ik verblijf bij gezinnen urenlang. Er wordt zelden gehuild (zie moeder 19 en Halimah). Moeder 19, bezoekt met partner een consultatiebureau, draagt hoofddoek, heeft twee kinderen, één van een jaar en één pasgeboren Ze komen om te wegen. Moeder kleedt de jongste uit en aan, vader kleedt de grote uit en neemt dan de jongste over zodat moeder de grote kan aankleden. Allebei, vader en moeder, knuffelen de beide kindjes aldoor, geven kusjes, praten er lief tegen, dichtbij aankijkend. De oudste zit eerst even in de box, glimlachend, speelt met het speelding dat er hangt, vol verbazing. Beiden geven geen kik op de weegschaal (veel baby’s gaan dan huilen). De oudste ligt zelfs te lachen, zoals ze bijna aldoor doet. Halimah, 31, woont twaalf jaar in Europa, heeft één kindje van één jaar, maakt schoon bij een bank, man werkt op een postkantoor Ze reageert meteen als het kindje bepaalde geluidjes maakt. Bij ons vertrek maakt het kindje ook weer geluidjes en moeder zegt: “ze gaat zo huilen” (vanwege ons vertrek). En dat klopt als we de deur achter ons dicht hebben getrokken. Ze heeft verder helemaal niet gehuild. Moeder kent de geluidjes van haar kindje en onderneemt meteen iets waardoor ze het huilen voor weet te zijn. Neemt haar in de armen, geeft kusjes en knuffeltjes. De baby viel één keer en moeder nam haar meteen op. Ze heeft ook toen niet gehuild. Moeder vertelt dat ze soms nerveus wordt van het huilen van haar kindje. Ze zegt dat ze altijd gaat troosten of oppakken, behalve als haar man er is, dan gaat hij. Een paar maanden later is moeder drie dagen per week gaan werken. Die dagen is vader er voor het kindje. Vandaag wil vader naar een congres, terwijl moeder werkt. Ik pas op. Tijdens het oppassen, belt moeder me precies wanneer haar kindje een keer huilt. Alsof ze het wist. Als moeder thuis komt zegt ze, dat ze de volgende dag niet gaat werken (de planning was dat ik dan ook zou oppassen). Ze kon zich niet meer concentreren op het werk toen ze haar kindje door de telefoon had horen huilen.

Bij de meeste Marokkaanse gezinnen huilt de baby praktisch nooit, maar bij een alleenstaande moeder gaat het mis. De baby huilt veel en moeder is ten einde raad. Ze vindt dit niet normaal en gaat bij het consultatiebureau om raad vragen (zie moeder 20).

86

Moeder 20, op een consultatiebureau, in Nederland geboren, alleenstaand, met een baby van drie weken De eerste week was haar baby heel rustig, daarna is alles veranderd, vertelt ze aan de verpleegkundige. Hij slaapt niet lang (gisteravond van half vijf tot twaalf uur wakker, slaapt dan tot half drie ’s nachts; vandaag ook al weer wakker vanaf elf uur, het is nu drie uur), hij huilt veel. Nu ook met omkleden, gaat hij keihard huilen. Ik denk dat hij niets kan hebben, omdat hij zo moe is. “Is het een huilbaby?” vraagt ze zich af. Ze zegt een paar keer dat ze wanhopig is. Ze zegt dat ze hem wel laat huilen, wetende van “het darmkrampjeseffect” als je teveel borst geeft. Maar als hij helemaal rood aanloopt, legt ze hem toch weer aan. Gedurende het gesprek gaat haar baby huilen en ook erg hard en lang. Tenslotte na het wegen, hem huilend te hebben aangekleed, neemt ze hem eindelijk op en wordt hij rustig. Ze heeft haar trui al los gemaakt om hem te voeden, maar dat hoefde dus niet.

Sommige moeders vertellen me dat ze hun baby wel even opzettelijk laten huilen. “Hier sta je er alleen voor” is de reden die een moeder hiervoor geeft. Zij doet dat al bij haar eerste kindje (zie Samirah).

Samirah, 23, woont vier jaar in Nederland, heeft één kindje van bijna één jaar, man heeft slagerij Haar kindje heeft een slaapprobleem. Op advies van het consultatiebureau laat ze hem sinds kort een paar minuten huilen bij het inslapen. Ze zegt: “in Marokko gaat het anders, maar hier sta je er als moeder alleen voor”. ’s Nachts wordt hij wel eens wakker en dan laat ze hem ook een paar minuutjes huilen, zegt ze.

Een andere bij de tweede. En één moeder is daar bij de tweede nog pertinent tegen, maar na de geboorte van de derde, is dat toch ook haar methode voor het inslapen. Soms geven moeders aan dat het niet anders kan dan hun kind wel eens te laten

Malikah, 30, woont 27 jaar in Nederland, was doktersassistente, man werkt in een pizzeria, heeft drie kinderen, is eerst zwanger en heeft daarna een pasgeborene en een eenjarige. Als ik haar voor de geboorte van haar derde in de speeltuin ontmoet, vertelt ze dat ze ertegen is haar baby te laten huilen. Maar na de geboorte van de derde, zie ik dat ze dat wel doet, bij allebei de baby’s. De oudste huilt soms op de kinderkamer waar ze te slapen is gelegd. Soms gaat moeder of vader er dan heen, soms ook niet en dan is de eenjarige even later ingeslapen. Eerst laat ze de nieuwe baby niet huilen. Voor het zo ver is wordt ze gevoed. Bijna twee maanden later huilt de jongste een keer als ze alleen op de bank ligt, en wij ondertussen in de keuken bezig zijn. Moeder onderbreekt niet haar activiteit in de keuken en de baby wordt uit zichzelf even later stil, maar slaapt niet.

huilen (zie Malikah). Een enkele moeder laat haar baby wel eens huilen, hoewel dat niet haar gewoonte is. Misschien omdat ze op dat moment even geen tijd heeft. Ze wil eerst andere kinderen of de visite helpen. Eén moeder hoort haar baby soms niet als hij huilt (zie Aïcha). Aïcha, 28, draagt hoofddoek, woont acht jaar in Nederland, heeft drie kinderen, de jongste is net geboren, man is kok, kleine driekamer woning De baby ligt in de slaapkamer van de ouders, in een wiegje naast hun bed, met de deur dicht. Hoewel moeder tijdens ons bezoek altijd reageert op de baby als die een kik geeft of huilt, gebeurt het dat ze één keer helemaal niet reageert, omdat ze hem niet hoort. Hij is twee weken oud. Ze hoort hem pas als ze even de video die we bekijken, een stukje doorspoelt, zodat het geluid wegvalt. We horen hem huilen (hoe lang doet hij dat al?). De deur is eerst dicht en later soms open. Door de geluiden in de woonkamer kun je zijn gehuil niet horen. Als ik ernaar vraag, zegt ze dat ze af en toe erheen loopt om te luisteren, maar dat heb ik haar niet zien doen. Er is geen babyfoon. Nu ze hem hoort, kijkt ze me veelbetekenend aan en maakt aanstalten. Een paar maanden later gebeurt dit weer één keertje. Aan tafel denk ik op een gegeven moment de baby te horen huilen, niemand reageert en later hoor ik niets meer.

Waarom laat ze de baby buiten gehoorafstand liggen? De slaapkamer is een veilige plek. Als de baby bijvoorbeeld in de woonkamer zou liggen, zouden de twee oudere kindjes hem niet laten slapen. In de slaapkamer kan de baby slapen (zie Aïcha).

Aïcha. De twee grotere kinderen zijn wild en lawaaierig. Dat maakt de baby wakker. Ook zijn ze wild met de baby, willen hem kussen en oppakken. Als de pasgeboren baby op het verschoonkussen op de bank ligt te slapen, gaat moeder ernaast op de bank zitten, om de oudere kinderen te weren, die aldoor aan de baby willen wriemelen. Er is één keer een andere vrouw op visite die hierbij helpt, verder doet moeder dit alleen. Voortaan laat ze de baby op de slaapkamer slapen. De kinderen laten me weten dat het verboden is hem daar te storen (zie foto 28).

87

Foto 28. Kinderen houden baby wakker

Een andere moeder heeft ook oudere kinderen, maar die laten de baby wel met rust

Malikah, 30, woont 27 jaar in Nederland, was doktersassistente, man werkt in een pizzeria, heeft drie kinderen, waaronder een pasgeborene en een eenjarige De oudere kindjes vallen niet één keer de baby lastig. Zij zit immers veilig op schoot bij moeder. De oudste doet geen enkele poging de pasgeborene lastig te vallen op schoot. Ook mag hij niet naar de andere, de eenjarige gaan kijken, wanneer die op de kinderkamer ligt te slapen, om te voorkomen dat ze wakker wordt. Dit gaat één keer bijna fout.

(zie Malikah). Het lijkt er hier op dat het niet echt de bedoeling van moeder is dat de baby huilt, maar dat het even niet anders kan. Maar ik spreek ook twee Marokkaanse moeders die er ronduit voor uitkomen dat huilen geen probleem is. Ze zeggen het laten huilen als straf te gebruiken. Bij doorvragen zeggen deze moeders echter dat ze hun baby niet laten huilen, hoewel ze in eerste instantie zeggen dat ze huilen prima vinden. Hier is mogelijk aan de orde dat mensen soms iets anders doen dan wat ze zeggen. Mogelijk denken ze dat ik als Nederlandse laten huilen goed vindt. Voor zover ik hen heb geobserveerd, laten ze hun baby niet huilen (zie Zeynep).

88

Zeynep, 24, in Nederland geboren woont nu in Parijs, heeft een kindje van acht maanden, man is vuilnisman In het begin van het gesprek zegt ze dat ze huilen gezond vindt. Het is goed voor de longen. Ze checkt dat nog even in het Arabisch bij de ouderen die bij ons aan tafel zitten, onder meer bij oma. Ik versta dit niet en er is geen vertaling. Ik weet dus niet wat zij ervan vinden. Wel herhaalt moeder erna nogmaals dat het goed is voor de longen. Ze laat hem dus wel huilen, zegt ze in het begin. Maar alleen als hij verschoond is en alles in orde is. Later zegt ze ook: “alleen als ze boos op hem is”. Dan gaat hij huilen, wil troost, wil in haar armen. Maar dan geeft ze daar niet aan toe. Dan laat ze hem huilen, vertelt ze. Dit heb ik zelf haar niet zien doen. Later in het gesprek zegt ze dat ze hem niet laat huilen en dat hij dat ook niet doet. Ik heb hem niet zien huilen.

4.4 Slapen In de Nederlandse adviesboeken wordt ervan uitgegaan dat baby’s niet in het bed van hun ouders slapen. Tot één jaar ligt de baby in een kinderbedje naast de ouders en daarna op de kinderkamer. Veel Nederlandse ouders gaan hiervoor een strijd aan met hun kind. Het is een vanzelfsprekendheid niet ‘samen te slapen’ en meestal taboe om te zeggen als je het wel doet en dat prima vindt. Uit onderzoek in Engeland blijkt dat er meer wordt ‘samen geslapen’ dan gedacht wordt, mogelijk ook in Nederland. In Marokko slapen kinderen bij hun moeder, vaak tot een jaar of zes, tot het kindje zelf niet meer wil. Hoe doen Marokkaanse moeders dit in Nederland? Ze hebben hun baby wel op de slaapkamer van de ouders in zijn eigen wiegje en soms bij moeder in bed. Baby’s die apart slapen, worden als ze ‘s nachts wakker worden door moeder mee naar de woonkamer genomen. Opvallend is dat de jongste tot zijn tweede jaar, meestal nog steeds naast het bed van de ouders slaapt, als er nog geen nieuwe baby is geboren (zie Malikah). Malikah, 30, woont 27 jaar in Nederland, was doktersassistente, man werkt in een pizzeria, heeft drie kinderen, is eerst zwanger en heeft daarna een pasgeborene èn een eenjarige. Als de derde nog niet is geboren, heeft de oudste van vijf jaar zijn eigen kamertje en slaapt de jongste in een kinderbedje pal naast het bed van de ouders. Als de nieuwe baby is geboren, verhuist de eenjarige baby naar de kamer van de oudste.

Eén baby gaat al eerder naar de kinderkamer, maar moeder moet er elke nacht uit en gaat dan met de baby naar de woonkamer. Het komt veel voor in Nederland dat Marokkaanse moeders hun baby bij zich in bed nemen (zie Zeynep).

Zeynep, 24, in Nederland geboren woont nu in Parijs, heeft een kindje van acht maanden, man is vuilnisman Hoewel oma dat vroeger niet met moeder deed, slaapt moeder wel met haar eigen kindje samen. Ze heeft wel een babykamer, maar die wordt niet gebruikt.

Maar dit gaat niet altijd vanzelf. Moeders geven aan dat ze het eerst niet doen en dan toch overstag gaan. Een moeder vertelt dat ze tijdens de borstvoeding in slaap valt voordat ze de baby kan wegleggen. Een andere moeder begon het eerste jaar apart, maar belandde tenslotte zelf op de kinderkamer (zie Halimah). Halimah, 31, woont twaalf jaar in Europa, heeft één kindje van één jaar, maakt schoon bij een bank, man werkt op een postkantoor Ze laat haar kindje in een kinderbedje in een aparte kamer slapen (die ook als logeerkamer wordt gebruikt). Haar man wil het zo. Deze kamer is tegenover de slaapkamer van de ouders. Ze gaat twee à drie keer per nacht naar haar kindje telkens als dat wakker wordt en blijft dan hooguit een kwartiertje, zegt ze. Later zegt ze dat ze samen slaapt met haar kindje. Misschien is dit veranderd of durft ze me nu de waarheid te vertellen. Ze zegt nu dat ze voorheen wel naast het kindje sliep in het eenpersoons-logeerbed, met haar kindje in het kinderbedje met spijltjes. Maar nu slaapt haar kindje ook bij haar, in haar armen (in het logeerbed). “Dat vindt zij leuk en ik ook”, zegt ze.

Moeders vertellen dat ook oudere kinderen nog soms of vaak met hen ‘samen slapen’.

89

Waar slaapt de baby overdag? Bij de één slaapt de baby overdag meestal op de bank in de woonkamer (soms op schoot), bij de ander even en dan gaat de baby naar zijn wiegje afgezonderd in de slaapkamer (zie foto 29 en 30).

Foto 29. De baby valt in slaap in de woonkamer

Foto 30. en wordt dan in het wiegje op de slaapkamer gelegd

90

Moeders noemen een aantal redenen om niet ‘samen te slapen’, waar ze wel of niet aan toegeven. Meerdere moeders refereren aan het advies van het consultatiebureau dat ‘samen slapen’ gevaarlijk zou zijn. Daarom doen ze het niet (zie Samirah)

Samirah, 23, woont vier jaar in Nederland, heeft één kindje van bijna één jaar, man heeft slagerij Het kinderbedje staat aan het voeteneind. Bij het consultatiebureau hadden ze gezegd dat het kindje niet bij haar in bed mag slapen, dat is gevaarlijk, omdat hij dan onder de deken kan komen. Dus dat doet ze dan ook niet, zegt ze.

en als ze het wel doen, zeggen ze bang te zijn dat er wat mis gaat. Ook in groepsgesprekken reageren andere vrouwen met waarschuwingen. In Nederland vertellen meerdere Marokkaanse moeders dat hun man liever niet heeft dat ze met de baby slapen. Hierover heb ik in Marokko niets gehoord. Mogelijk is ‘samen slapen’ daar zo gebruikelijk, dat vaders er niet eens op komen om er iets van te zeggen. Tijdens mijn onderzoek zegt niet één Marokkaanse moeder in Nederland dat ze zelf liever bij haar man slaapt. De ene kiest voor haar man, en de andere

Aïcha, 28, draagt hoofddoek, woont acht jaar in Nederland, heeft drie kinderen, de jongste is net geboren, man is kok, kleine driekamer woning Alleen de eerste maanden slaapt een baby bij haar in bed. Haar man wil persé bij haar slapen: “dat is mijn plek”, vertelt ze in een groepsgesprek. Als de nieuwe baby is geboren zie ik dat hij vanaf de eerste dag in de wieg ligt.

voor de baby (zie Aïcha). Inslapen Het Nederlandse advies om de baby te laten huilen bij het inslapen, wordt door de meeste Nederlanders (met moeite) wel opgevolgd. In Marokko gebeurt inslapen in gezelschap. Kinderen vallen vaak zelf in slaap terwijl ze aanwezig zijn in de familie. Ook wordt een vermoeide baby gedragen en valt dan zo in slaap. Bij het consultatiebureau in Nederland waar ik meeluisterde, wordt aan meerdere Marokkaanse moeders geadviseerd de baby weg te leggen voor hij slaapt en niet op te nemen als hij dan gaat huilen (zie moeder 16). Moeder 16, draagt hoofddoek, is met partner bij een consultatiebureau, baby is drie weken Ze vertelt dat haar kindje alleen maar bij moeder wil slapen en zodra ze hem weglegt wordt hij wakker en gaat huilen. De ouders kregen vorige week van het consultatiebureau het advies de baby weg te leggen, voordat hij in slaap valt. Ze komen terug, want ze zijn kennelijk bezorgd. Waarom huilt hij nou zo, terwijl ze doen wat de verpleegkundige adviseert? Dat moet een baby leren, het is heel normaal dat hij eerst gaat huilen, legt de verpleegkundige uit.

Wat doen Marokkaanse moeders in Nederland, laten ze hun baby huilen bij inslapen? Bij het eerste kind leggen ze hem meestal nog niet weg voor hij slaapt. Toch als er meerdere kinderen in het gezin zijn, laten ze wel eens hun baby huilen bij het inslapen, omdat het niet anders kan. Opvallend is dat de meeste Nederlandse moeders zich niet en Marokkaanse moeders er bij hun eerste en soms ook tweede kindje, meestal wel tegen verzetten om de

91

Foto 31. Inslapen voor de televisie

baby weg te leggen en huilend te laten inslapen. Marokkaanse moeders doen van alles om dit te voorkomen. Veel moeders zeggen hierbij wel een probleem met het inslapen te hebben. De baby wil niet. Uit observaties blijkt dat een moeder met haar eenjarige voor de televisie gaat zitten (zie foto 31), een andere de baby aan de borst neemt of fles of speen geeft (zie foto 32). Niemand draagt de baby zoals in Marokko om te laten inslapen (zie Halimah en Aïcha).

Foto 32. in de wieg met een fles

Halimah, 31, woont twaalf jaar in Europa, heeft één kindje van één jaar, maakt schoon bij een bank, man werkt op een postkantoor Moeder blijft bij haar kindje tot ze inslaapt. Toen haar kindje kleiner was, was het inslapen makkelijk: een fles en daarna een muziekje, vertelt ze. Nu ze één jaar is, kost het haar meer moeite de baby te laten inslapen. Soms valt het kindje in de huiskamer in slaap en wordt dan daarna naar de slaapkamer gebracht, vertelt moeder. Een andere keer zegt ze dat ze het sinds drie maanden altijd zo doet, dus ook al toen ik haar de vorige keer sprak. Kennelijk wil ze me liever niet laten weten hoe het zit. Als ik een keer ga oppassen, krijg ik instructies voor het inslapen. Dat gaat moeilijk, zegt ze bij de instructies en ook als ze weer terug komt. Haar instructie is: na haar fles melk, leg je een dekbed en kussen voor de tv en laat haar kijken tot ze inslaapt. Een half jaar later, hoor ik dat er weer problemen zijn met inslapen. De video is kapot en er is geen geld om een nieuwe te kopen. Dragen in huis om te troosten of in te laten slapen, heeft moeder nooit gedaan.

Aïcha, 28, draagt hoofddoek, woont acht jaar in Nederland, heeft drie kinderen, de jongste is net geboren, man is kok, kleine driekamer woning Als de pasgeborene begint te geeuwen, geeft ze hem de borst. Ik vermoed dat ze verwacht dat dit hem helpt te gaan slapen. Inderdaad ziet hij er slaperiger uit, maar de kinderen houden hem wakker, door aan hem te wriemelen. Moeder legt de baby op het verschoonkussen op de bank tussen haar en een andere vrouw in, zodat ze de kinderen kunnen weren en de baby in kan slapen. Vlak na de geboorte en ook een paar weken later vertelt ze dat hij ’s nachts vaak wakker is, dan legt ze hem af en toe aan. Ze valt met hem zittend op de bank zelf in slaap. Op dit moment valt hij ook aan de borst in slaap. Een paar weken later valt hij ook weer aan de borst in slaap. Later hoort ze hem huilen in de slaapkamer. Ze legt een flesje in de wieg aan zijn mond. Ik ga nog eens bij de baby kijken en schuif de fles op zijn plaats. Moeder doet dat later ook nog eens als ze hem weer hoort. Een uur later is hij weer wakker, dan geeft ze hem een speen en slaapt hij weer verder.

92

Een enkele moeder volgt wel het advies op om te laten huilen bij inslapen. Moeders die er bij hun eerste kind nog bij bleven met inslapen, stoppen hiermee na de geboorte van de nieuwe baby. Mogelijk zijn zij geïnspireerd door het eerdere advies. Ook geven ze aan dat het niet anders kan in Nederland, omdat je er hier alleen voor staat (zie Samirah en Aziza).

Samirah, 23, woont vier jaar in Nederland, heeft één kindje van bijna één jaar, man heeft slagerij Ze heeft problemen met slapen van het kindje, zegt ze. Hij slaapt misschien een half uurtje overdag en ’s avonds gaat hij pas om twaalf uur inslapen. Veel te kort dus. Hij is overdag dan ook erg druk. Het probleem is hoe ze hem moeten laten inslapen. Ze legt hem over haar buik heen en zo valt hij dan in slaap. Maar als ze hem in het bedje legt, wordt hij weer wakker en laat ze hem nu dus even huilen. Gisteren kreeg ze dit advies op het consultatiebureau. In Nederland, anders dan in Marokko, doe je het als moeder alleen, dus laat je je kindje wel eens huilen, legt moeder uit. Aziza, 27, woont negen jaar in Nederland, heeft twee kinderen, de jongste is drie jaar Met haar eerste kind deed ze het anders dan met haar tweede. Als het kindje gaat huilen, dan mag hij best even huilen en na een paar minuutjes valt hij in slaap, Dat heeft ze, zegt ze, zelf zo bedacht, gewoon uit ervaring, omdat ze het met haar eerste kind zo slopend vond. Ik vraag of ze dergelijke adviezen heeft gehad, maar ze zegt dat ze niet door advisering op dat idee was gebracht.

Enkele moeders laten me weten voorlopig geen tweede kindje te willen, misschien onder meer hierom. Interessant is wat er gebeurt als een moeder op vakantie in Marokko is. Ze vertelt me dat ze bij haar familie ruzie kreeg. Familieleden in Marokko wilden haar baby niet bij het inslapen laten huilen. “Dan vinden ze me maar een bitch” houdt moeder vol (zie Malikah). Malikah, 30, woont 27 jaar in Nederland, was doktersassistente, man werkt in een pizzeria, heeft drie kinderen, waaronder een pasgeborene en een eenjarige Als ik haar voor de geboorte ontmoet is ze fel tegen het advies te laten huilen bij inslapen. Dat doet ze met haar baby niet. Maar na de geboorte van haar derde kindje is haar inslaap-methode gewijzigd, zonder me te zeggen dat ze hierin is veranderd, dit maak ik op uit observaties. Ze legt de eenjarige in bed en loopt weg. Het kindje valt alleen in slaap. Als de eenjarige even later huilt, duwt moeder de woonkamerdeur dicht, zodat ze ons niet meer hoort. De oudste houdt haar wakker met zijn lawaai, legt ze uit. Even later is de eenjarige weer stil. Ik vraag hoe ze het voor elkaar heeft gekregen dat de eenjarige zo makkelijk alleen inslaapt. Dat deed ze niet met de eerste, vertelt ze, die ging ze voorlezen, ermee lopen, zitten, drinken. Hier was ze uren mee bezig voor hij insliep, vertelt ze. De tweede is het nu ook gewend van de crèche dat ze weggelegd wordt. Ze valt zelf in slaap, dat kan ze nu wel. Moeder is met haar gezin vijf weken naar Marokko geweest. Ze vertelt me na terugkeer dat ze last had van haar familie bij het inslapen. De eenjarige huilt dan een beetje. Iedereen gaat erheen, omdat ze huilde. Moeder is echt streng geweest. “Dan vinden ze me maar een bitch.” Als ze er aldoor heen gaan, slaapt ze nooit. “Even huilen en dan slaapt ze”, legt ze me uit. Een paar maanden later zegt ze weer iets anders: “je kan baby’s wel laten huilen, maar even vasthouden helpt. Ze hebben nog net dat zetje nodig om in te slapen.” Dit helpt bij haar jongste.

Moeders hebben vaak het idee dat hun tweede of derde kindje anders is dan de eerste (zie Maryam).

Maryam, 29, is elf jaar in Nederland, heeft drie kinderen, de jongste is elf maanden, man is fourageur, driekamerwoning Ze laat haar baby’s apart slapen. Als de oudste niet kon slapen moest ze hem optillen en zo doen (klapjes op de rug), dan ging hij weer slapen. Ze moet hem nog steeds helpen met inslapen, boekje lezen en bij hem blijven. Mogelijk slaapt hij nog steeds bij haar. Bij de middelste hoeft dit niet en de jongste hoeft ze alleen te aaien, die hoeft ze niet uit bed te tillen bij het inslapen.

93

In Nederlandse gezinnen gebeurt het slapen meestal ‘op de klok’. Er is een ochtenden een middagslaapje, afhankelijk van het kindje is dat elke dag om dezelfde tijd. Moeders houden hiermee rekening voor hun dagindeling. In Marokko niet, kindjes slapen niet omdat het bedtijd is, maar omdat ze zelf in slaap vallen. Hoe doen Marokkaanse moeders in Nederland dit? Met één moeder gaan afspraakjes om de baby mee te nemen, soms niet door omdat ze geen slaapschema toepast: “sorry, ze slaapt”. De ene keer is er wel een ochtend- en of een middagslaapje, de andere keer niet. Bij meerdere moeders slaapt hun kindje om zes uur nog even kort voor het avondeten, omdat het anders huilerig wordt. Een aantal vertellen dat bedtijd niet om acht, maar om negen uur is.

4.5 Steun In Nederland is weinig tot geen steun voor Nederlandse moeders, ook in advisering wordt bij het onderwerp steun, alleen steun van vader genoemd, die overdag meestal naar zijn werk is. Op het consultatiebureau dat ik bezocht, wordt pas naar steun gekeken als een moeder alleenstaand is (Van Rijswijk, 2007: 49-50). In Marokko is er in de regel steun voor moeders. Dit is de norm. Moeders met kleine kinderen hebben steun nodig, dit betreft koken, het huishouden, zorg voor de oudere

Samirah, 23, woont vier jaar in Nederland, heeft één kindje van bijna één jaar, man heeft slagerij Ze gaat nooit met haar kindje naar buiten, dat vindt ze een beetje raar alleen naar een speelplaatsje. Ze gaat wel één keer per week met hem naar een ‘kruipgroepje’ toe. Ze zit verder altijd binnen met haar baby in dat kleine huisje. Als moeder sport, blijft het kindje bij papa. Ze zegt: “in Marokko gaat het allemaal anders. Hier doe je het als moeder alleen, wil je ook naar school en werken.”

kinderen en voor de baby. Deze steun komt van vrouwelijke familieleden en buren en soms ook van mannen. Van wie krijgen Marokkaanse moeders in Nederland steun? Bij de moeders die ik bezocht, blijkt dat alle moeders de hele dag alleen met één of meerdere kinderen thuis zitten. Steun komt alleen van hun partner en dat is te weinig. Doordat er geen anderen zijn die mee helpen, kan er van alles niet wat in Marokko wel kan. Moeders staan er hier alleen voor (zie Samirah en Halimah). 94

Halimah, 31, woont twaalf jaar in Europa, heeft één kindje van één jaar, maakt schoon bij een bank, man werkt op een postkantoor Opvallend is dat ze weinig mensen ziet. Ze heeft geen familie hier. Ze heeft één vriendin van haar Nederlandse taalcursus. Ze heeft ook geen andere activiteiten. Ze is met de taalles gestopt, omdat de school in de buurt vol zit en ze anders daarvoor helemaal naar de andere kant van de stad zou moeten gaan. Ze zit dus aldoor met haar kindje thuis. Twee maanden later is ze gaan werken. Als ze terug is van haar werk en wij hebben opgepast, zegt ze een paar keer dat ze moe is. Toch gaat ze nog afwassen en stofzuigen. Haar buurvrouw is Marokkaans, maar praat alleen berber, dus ze kan met haar niet praten. Ook niet met een andere buurvrouw, die is Turks. Familie van vaders kant die wel in Nederland woont, heeft het te druk met werk en eigen gezin. Een half jaar later is de situatie niet veranderd. Weer een half jaar later is het nog steeds niet veranderd. Ze is erg alleen, heeft geen familie en vrienden. Nog weer later blijkt een vriendin bij het gezin te zijn ingetrokken, omdat de ouders in scheiding liggen.

De ene kiest ervoor de kinderen uit nood even alleen te laten, de ander om het huishouden dan maar minder goed te doen (zie Aïcha en Malikah). Aïcha, 28, draagt hoofddoek, woont acht jaar in Nederland, heeft drie kinderen, de jongste is net geboren, man is kok, kleine driekamer woning Als ik haar een keer bel, krijg ik haar oudste aan de telefoon. Moeder is niet thuis, boodschappen doen. Als ik later bij haar ben, vertelt ze dat ze er alleen voor staat, dat het niet lukt. Soms laat ze de kinderen alleen thuis. Uit haar opmerking maak ik op dat ze het eigenlijk niet zo wil. Ze legt uit dat het teveel is, de kinderen én het huishouden. De kinderen worden vervelend. Het gaat niet. Malikah, 30, woont 27 jaar in Nederland, was doktersassistente, man werkt in een pizzeria, heeft drie kinderen, waaronder een pasgeborene en een eenjarige Omdat er geen hulp is, kiest ze ervoor dan maar het huishouden minder goed te doen. Ze vertelt dat aandacht voor de kinderen belangrijk is. “Ik laat de afwas gewoon staan, dan maar niet”. Ze geeft twee redenen waarom ze hiervoor kiest. Zodra je lekker met de kinderen gaat spelen, is hun vervelend gedrag over. Haar kinderen vinden die aandacht heerlijk, aldus moeder. De andere reden is dat ze er zelf ook van geniet. De kinderen zijn maar één keer klein, zegt ze.

Sommige moeders bezoek ik direct na de bevalling. Hun huis is niet overladen met gasten zoals in Marokko. En de weken en maanden erna zijn er geen oma’s, tantes en buurvrouwen die meehelpen. Dit geldt voor moeders die nog niet zolang geleden gemigreerd zijn. Maar ook voor moeders die hier zijn opgegroeid en waarbij oma om de hoek woont. De hele dag zien ze niemand anders dan alleen hun baby en vader, als die thuis komt van zijn werk. Er zijn wel contacten tussen Marokkaanse vrouwen, zoals bij het Moederkindcentrum. Hier komen vrouwen van de eerste èn tweede generatie. Meerdere medewerksters van het centrum zijn ook Marokkaans. Moeders volgen hier cursussen en er zijn ontmoetings-bijeenkomsten en soms feesten. Moeders beleven hier plezier

Zeynep, 24, in Nederland geboren woont nu in Parijs, heeft een kindje van acht maanden, man is vuilnisman Als ze in Nederland oma opzoekt, gaat ze ook even bij het Moederkindcentrum langs. Ze vindt de vrouwen hier heel erg lief, zegt ze.

aan (zie Zeynep). Voor de kinderen is er kinderopvang, maar moeders met baby’s komen hier niet. Als een zwangere vrouw is bevallen, komt ze na de geboorte niet meer, omdat ze thuis blijft om voor de baby te zorgen. Als de baby is geboren, staan ze er alleen voor. Contacten van het centrum zijn niet zodanig dat ze daar steun van kunnen krijgen. Moeders zitten alleen thuis. Als de baby ouder dan een jaar is, gaan een paar moeders wel naar school of werk. Zo gaat één moeder een taal- en een computercursus volgen en gaat een andere werken omdat ze geld nodig heeft (zie ook Saharso, 1998: 569). Vaders In adviesboeken en bij het consultatiebureau wordt verwacht dat vader moeder steunt. Als ze een man heeft, dan zit het goed, is de verwachting. Maar in de Nederlandse gezinnen waar ik 95

ben geweest, blijken vaders onvoldoende steun te geven, aldus deze moeders. Ze werken overdag, gaan in hun vrije weekend andere activiteiten doen. Ze doen weinig in het huishouden. Ik heb wel gehoord dat er ook Nederlandse vaders zijn die meer steun bieden. Bij de Marokkaanse gezinnen die ik bezocht, zijn een aantal vaders ziek thuis, als er een nieuwe baby is geboren. Zij kunnen zodoende helpen. Ze doen allerlei huishoudelijk werk, afwassen, koken, boodschappen. Tijdens mijn bezoeken aan consultatiebureaus waren van de dertien Marokkaanse bezoekers vijf vaders meegekomen. Ik zag bij Nederlandse gezinnen dat moeders telkens het aankleden helemaal zelf doen. Het is ongebruikelijk dat vader of oma helpt. Bij Marokkaanse gezinnen helpen tijdens mijn bezoeken aan consultatiebureaus meer vaders en oma’s mee met de baby. Hieruit kunnen we concluderen dat het beeld dat Marokkaanse vaders geen huishoudelijke en verzorgende taken uitvoeren, niet overeen komt met mijn waarnemingen. Eén moeder zegt dat ze niet zou weten wat ze zonder haar man moest beginnen (zie moeder 14 en Malikah).

Moeder 14, draagt hoofddoek, bezoekt met partner een consultatiebureau, in Nederland geboren, heeft een baby van vier maanden Ze zijn klaar met wegen. De baby ligt op het aankleedkussen. Vader is bezig de baby weer aan te kleden. Moeder zit op de bank met mij te kletsen en te lachen. Als vader klaar is met alle kleren, inclusief een warm pak, stopt hij de baby in moeders handen. Het kindje heeft bij dit alles niet gehuild. Malikah, 30, woont 27 jaar in Nederland, was doktersassistente, man werkt in een pizzeria, heeft drie kinderen, waaronder een pasgeborene en een eenjarige De eenjarige zit veel bij vader op schoot, terwijl de nieuwe baby bij moeder zit. Moeder verklaart dat er geen probleem is zolang vader thuis is, dan zit ze bij hem. Hij maakt haar flesje, legt haar in bed te slapen, gaat kijken als ze wakker wordt, haalt haar eruit. Twee maanden later vertelt ze dat ze niet zou weten wat ze zonder haar man moest beginnen. Hoe kan ze anders de vierjarige naar school brengen? Daar blijft ze dan nog een kwartiertje een kinderboekje voorlezen. Met de twee baby’s mee is dat een volksverhuizing. Die blijven dus bij vader.

Advisering Steun in de zin van advisering halen Nederlandse moeders uit tijdschriften en adviesboeken en bij het consultatiebureau. In Marokko bestaat dit nauwelijks. Adviezen halen moeders alleen bij familie en buren. Marokkaanse moeders in Nederland krijgen adviezen van het consultatiebureau. Soms volgen ze die op. Soms niet, zoals bij ‘op de klok’voeden. Soms ook zijn ze het er eerst niet mee eens, maar bij langdurig een gezin volgen blijkt dat ze er mogelijk op termijn toch door worden beïnvloed. Eén moeder laat een jaar later toch haar baby bij het inslapen huilen. Een andere moeder zegt dat ze dit niet van de advisering heeft, maar er zelf op is gekomen. Moeders krijgen gevraagd of ongevraagd ook adviezen van oma’s. Ook hier volgen ze soms de raad op en zijn het er soms ook niet mee eens. Een enkeling krijgt geen enkele raad van oma.

96

4.6 Samenvatting en conclusie Net als bij het slot van de twee voorgaande hoofdstukken over de gebruikelijke babyverzorging in Nederland en in Marokko, volgt hier een samenvatting van de manier van babyverzorging bij, in dit geval, Marokkaanse migranten. Er is veel variëteit onder Marokkaanse moeders in Nederland. Iedereen heeft haar eigen manier van babyverzorging. De ene geeft korter, de andere langer borstvoeding. Meerderen vervoeren hun kindje in de kinderwagen, enkelen dragen het in een buikdrager. De ene laat wel, de andere laat niet huilen (bij inslapen). De ene laat haar kindje ‘alleen’ slapen, de andere slaapt ‘samen’. Er zijn ook enkele overeenkomsten waar te nemen. Er wordt meestal wel borstvoeding gegeven een half tot een jaar lang. Maar al vanaf een paar weken wordt dit gecombineerd met de fles. Moeders voelen wel enige schaamte bij het geven van de borst in het openbaar. Hoewel het beleid van het consultatiebureau is om ‘op verzoek’ te voeden, is de mondelinge advisering aan Marokkaanse moeders om tenminste twee à drie uur tussen twee voedingen te laten. Toch blijven deze moeders ‘op verzoek’ voeden. De klok speelt minder een rol. Wat meteen verandert na aankomst in Nederland is het gebruik van de kinderwagen. Hiervoor is geen advisering nodig. Vrijwelel iedereen gaat meteen hierop over. Niet altijd bij het eerste kind, maar wel bij het tweede of het derde, laat men baby’s soms wel huilen, bijvoorbeeld bij het inslapen. Bij het consultatiebureau wordt dit aan Marokkaanse moeders mondeling geadviseerd. Zo worden moeders mogelijk op dit idee gebracht. Een groot deel van de moeders slaapt hier niet meer ‘samen’ met hun kindje, mogelijk als gevolg van het advies van het consultatiebureau en de kraamzorg. Vaders geven hier echter ook aan met moeder samen te willen slapen. Het kindje slaapt dan tot een jaar of twee in een apart bedje naast het bed van de ouders. Marokkaanse moeders staan er in Nederland alleen voor. Wel krijgen ze enige steun van vaders, meer dan wordt gedacht. Concluderend kunnen we zeggen dat na de migratie voor een deel direct bij aankomst overgestapt wordt op de manier van babyverzorging zoals die in Nederland gebruikelijk is, zoals vervoer van baby’s in een kinderwagen. Voor een ander deel duurt dit iets langer, zoals laten huilen bij inslapen. Maar op andere vlakken blijft de manier hetzelfde zoals die gebruikelijk is in Marokko, zoals niet ‘op de klok’ leven. Een verschil met Nederlandse moeders is zeker dat Marokkaanse moeders in Nederland wel de Marokkaanse manier kennen. De meeste Nederlandse moeders weten niet beter, bijvoorbeeld dat ze er alleen voor staan. Marokkaanse moeders van alle generaties in Nederland weten dat het in Marokko anders gaat. Ze vertellen dat ook aan me. Sommige spreken hun bewondering uit, zeggen: “zo doen wij dat”, hoewel ze dat zelf niet meer doen. Een Marokkaanse moeder kan zich hierdoor misschien verdrietig of schuldig voelen, omdat 97

ze niet voldoende kan toegeven aan de behoeftes van de baby. Een baby voelt onbewust of een moeder zich gesteund voelt door de familie, buurt en samenleving. Niet alleen is moeder anders gewend, ze leeft ook nog eens in een samenleving die vaak vijandig is ten opzichte van Marokkanen. Het lijkt erop dat er een verschil is tussen eerste generatie moeders, die hierheen komen nadat ze getrouwd zijn en hier nu bijvoorbeeld zeven jaar zijn èn tweede generatie moeders, die hier geboren zijn of op jonge leeftijd met hun ouders hierheen zijn gekomen. Waarschijnlijk is de tweede generatie zich meer bewust van de eigenheid van wat in Marokko gebruikelijk is. Ze zijn zelfverzekerder, weten hoe ze het willen doen. De eerste generatie moeders past zich zo snel mogelijk aan de nieuwe omstandigheden aan. Het idee dat de tweede generatie nog meer dan de eerste de Nederlandse manier van babyverzorging uitvoert, klopt niet altijd. Zoals we zagen, is er een oma, moeder van de eerste generatie die juist niet ‘samen slaapt’, terwijl haar dochter, een moeder van de tweede generatie dat juist wel doet. Voor een goede vergelijking tussen eerste en tweede generatie is meer onderzoek nodig.

98

5

Slotbeschouwing Hoe verzorgen Marokkaanse moeders in Nederland hun baby’s? Verzorgen zij hun baby zoals dat in Marokko of zoals dat in Nederland gebruikelijk is? En wat verandert wél en wat niet, na de migratie? 60 Het antwoord op deze

vragen volgt hier per aspect voeden, dragen, huilen, slapen en steun. Ook zal ik verschillen en overeenkomsten proberen te verklaren. Daarna gaan we nog kijken naar de mate van integratie die bij dit onderzoek opvalt en tenslotte volgt een conclusie.

5.1 Overeenkomsten en verschillen Voeden Uit de gesprekken en observaties die ik heb gedaan, lijkt het erop dat borstvoeding door Marokkaanse moeders in Nederland vaker en langer gegeven wordt dan door Nederlandse moeders. Dus niet gemiddeld drie maanden, maar een jaar. In plaats van 30%, krijgt 80% van de baby’s borstvoeding, afgaand op mijn bevindingen. Mogelijk komt dit overeen met Marokko. Beschrijvingen in eerdere studies over het leven in Marokko blijken echter deels achterhaald. Marokko verandert ook. Het lijkt er op dat in Marokko minder vaak en minder lang borstvoeding wordt gegeven dan enkele decennia geleden. Daar is in de steden nu ook goede flessenmelk beschikbaar. Een verklaring voor de afname van borstvoeding, is mogelijk de reclame van babyvoedingproducenten. Zij hebben er belang bij dat moeders stoppen met borstvoeding (Maher, 1992:

Foto 33. (Manilla, 20 juni 2007. Dagblad de Pers) Vrouwen protesteren tegen de producenten van babyvoeding die steeds agressievere methodes gebruiken om moeders te laten stoppen met borstvoeding. Volgens de producenten zijn de vervangende producten veel beter voor een kind, aldus de protesterende vrouwen.

2) (zie foto 33). Een andere verklaring voor overstappen op flessenmelk zou kunnen zijn dat in armere landen jarenlange borstvoeding moeders uitput (Maher, 1992: 5, 153-160). Mogelijk is dit de reden 60

Op verschillen tussen de eerste en tweede generatie zal ik hier niet verder ingaan, omdat hier nog onvoldoende materiaal over is.

99

waarom een Marokkaanse oma in Nederland adviseert de fles te geven, na zelf bijna haar hele leven kinderen met de borst te hebben gevoed. In Marokko stappen moeders over op bijvoeding, soms al de eerste dagen na de geboorte of na enkele maanden. Dit wordt in de Nederlandse advisering ontraden, omdat het een risico geeft voor de zogvorming. Marokkaanse moeders in Nederland volgen dezelfde gebruiken als in Marokko wat betreft bijvoeding. Dit doen moeders omdat ze willen dat de baby genoeg binnen krijgt of omdat ze dan even wat anders kunnen doen. Sommige moeders werken of volgen onderwijs. Ze willen allemaal graag borstvoeding geven, maar vaak lukt het niet en dat is mogelijk soms te wijten aan het feit dat ze al eerder met bijvoeding beginnen. Dat Marokkaanse moeders wel vaker en langer dan Nederlandse moeders borstvoeding geven kan er mee te maken hebben dat zij minder last hebben van schaamte. In Marokko zijn borsten niet geseksualiseerd zoals hier en zijn moeders niet terughoudend met het geven van borstvoeding in het openbaar. Marokkaanse moeders zijn dat in Nederland wel. De andere context in Nederland leidt tot een verandering in het gedrag van deze moeders. Er wordt door Marokkaanse moeders in Nederland net als in Marokko niet ‘op de klok’ gevoed. In de Nederlandse advisering wordt gepleit voor voeden ‘op verzoek’, maar voor Nederlandse moeders is dit vaak moeilijk om in de praktijk te brengen. Mogelijk omdat het hele leven van Nederlanders ‘op de klok’ gaat. Baby’s behoren tot de weinigen die hiervan af willen wijken. Wat dit betreft komt toevalligerwijs het gebruik van Marokkaanse moeders in Nederland overeen met het beleid van consultatiebureaus in Nederland. Ondertussen blijken in de mondelinge advisering die ik heb gehoord, pogingen te worden gedaan Marokkaanse moeders ‘op de klok’ te krijgen. Lukraak voeden zou niet goed zijn voor de spijsvertering van de baby. Ondanks deze advisering lijkt het erop dat Marokkaanse moeders niet van dit gebruik afstappen en dat ‘de klok’ nog steeds niet bepalend is. Ze geven toe aan de behoeften van de baby, ook wat betreft nachtvoedingen. Dragen Marokkaanse moeders in Nederland stappen direct af van het dragen zodra ze hier aankomen. Ze zijn niet gewend om te dragen en klagen dat ze het te zwaar vinden. In Nederland gebruiken de meesten een kinderwagen. Volgens een moeder gebruikt men in Marokko geen kinderwagen omdat men het niet kan betalen. In Marokko is het gebruikelijk de baby op de rug te dragen in een doek, die ook voor andere doeleinden geschikt is en dus niet speciaal hiervoor wordt aangeschaft. Er is nog iets anders dat een rol speelt. Op bepaalde plekken in Marokko waar publiek komt dat mogelijk wel een kinderwagen zou kunnen betalen, wordt deze nog steeds nauwelijks gebruikt, maar wel een buikdrager, die hier speciaal voor dient en speciaal voor is aangeschaft. Misschien komt het doordat in Marokko op veel plekken de 100

wegen nauwelijks begaanbaar zijn met een kinderwagen. Ze zijn vaak onverhard of zitten vol diepe kuilen en gaten. Of is het “een kwestie van cultuur”, zoals een verpleegkundige op het consultatiebureau tegen me zei omdat volgens haar Afrikaanse moeders er in Nederland wel mee door zouden gaan. Een Marokkaanse tweede-generatie moeder ziet het dragen inderdaad als deel van haar cultuur en identiteit. ‘Cultuur’ kan echter niet als verklaring van een bepaalde gewoonte dienen, want dan volgt de vraag: waarom die ‘cultuur’ zo is als die is. Meerdere moeders spreken hun bewondering uit over de moeders in Marokko die hun baby’s dragen. Het blijkt dat ze zich richten op de vroegere cultuur, “zo doen wij dat”, terwijl ze ondertussen ondermeer op dit vlak de Nederlandse manier van babyverzorging toepassen. Dragen lukt meerdere moeders persoonlijk niet vanwege gezondheidsbeperkingen. Echter dragen is ook een kwestie van conditie en kracht die je als je het nooit doet ook niet opbouwt. Wat ook meespeelt is dat het dragen in Marokko niet alleen door de moeder wordt gedaan, dit wordt tussen vrouwen afgewisseld. Op die manier is het ‘dragelijker’. Egale wegen, betaalbare producten, er alleen voorstaan, betekenen dat in Nederland sprake is van andere omstandigheden dan in Marokko. Er is geen beleid nodig om moeders over te halen de kinderwagen te gaan gebruiken. Als het leven van een jonge baby niet meer van borstvoeding afhankelijk is, zijn de daaraan verbonden gebruiken van dragen en ‘samen slapen’ ook geen noodzakelijkheid meer. Die samenhang is nu verbroken. In Marokko gebeurt dragen nog steeds, ook als er geen borstvoeding gegeven wordt. En in Nederland wordt niet gedragen, ook als moeders borstvoeding geven. Zoals Cammaert dat ook beschrijft, is mij opgevallen dat woningen van meerdere Marokkaanse gezinnen in Nederland anders zijn ingericht dan in Marokko. Er staan bijvoorbeeld vitrinekasten met prullaria. Dit is een probleem als de baby begint te kruipen en te grijpen. De inrichting is kindonvriendelijk omdat deze zaken breekbaar zijn, maar wel interessant voor kinderen. Ik heb dergelijke huisraad niet in woningen in Marokko gezien. De kinderen mogen daar overal aankomen. Er staan weinig meubels en spullen in huis. Bij Nederlandse gezinnen zijn wel veilige meubels en speelgoed, maar worden eenjarigen vaak in de box gelaten. Huilen Marokkaanse moeders in Nederland hebben enige weerstand tegen de opvatting hun baby te laten huilen. Dit gebeurt in Marokko niet, terwijl dit in Nederland in meerdere situaties wel als normaal wordt gezien. Marokkaanse moeders reageren in Nederland echter nog steeds meteen op ieder signaal, op een enkele keer na, als moeder iets anders moet doen. Dragen wordt niet gebruikt om te troosten, maar wel op schoot zitten en dergelijke. Moeders hebben 101

ook allerlei manieren voor ‘huil-vrij’ inslapen. Toch gaan een aantal moeders op een gegeven moment er toe over hun kind te laten huilen bij het inslapen, zoals hen wordt geadviseerd bij het consultatiebureau. Ze geven aan dat het niet anders kan, omdat ze er hier alleen voor staan. Bij een eerste kind en verder de handen vrij, lukt het nog wel om het kindje te begeleiden bij het inslapen. Maar als moeder ook naar school of werk gaat of nog meer kinderen heeft, dan lukt dit niet. Doordat moeders hier steun missen, is volgens hen hun situatie zodanig dat de manier van babyverzorging wat dit betreft niet anders kan. Slapen Marokkaanse moeders in Nederland blijven langer met hun kindje op dezelfde kamer slapen dan Nederlandse moeders (één jaar), maar korter dan gebruikelijk is in Marokko (zes jaar). Ook wordt er meer ‘samen geslapen’ dan bij Nederlanders, maar minder dan in Marokko. In Marokko liggen vrijwel alle moeders met hun kindje in een tweepersoonsbed of op de grond. Vader slaapt ergens anders. In Nederland staat er vaak een wieg of kinderbedje naast het tweepersoonsbed waar moeder met vader in ligt. Het beleid in Nederland is tegen ‘samen slapen’ de eerste maanden. Hoeveel Nederlandse moeders ‘samen slapen’ is onduidelijk. Het lijkt erop dat het taboe is. De verwachting is dat mensen dat niet doen, maar vermoedelijk wordt er meer ‘samen geslapen’ dan nu bekend is. Ik sprak ook één Marokkaanse moeder die het moeilijk vond om hiervoor uit te komen. In Nederland blijkt dat meerdere Marokkaanse vaders hier vinden dat ze recht hebben op hun vrouw in bed. In Marokko blijkt dit niet te spelen, omdat het daar algemeen gebruikelijk is dat moeder bij het kindje blijft. Mogelijk is het in Nederland minder gebruikelijk, omdat men niet meer in extended family-vorm leeft. Hier zitten mannen alleen met hun vrouw thuis en kunnen haar makkelijker opeisen. Het sekstaboe valt hier weg, omdat er anticonceptie is (Bartels, 1993: 173-207). In een Berbers dorp staan moeders indien nodig niet alleen tegenover hun echtgenoot, aldus Cammaert. Ze weten zich gesteund door de vrouwengroep van hun dorp. Volgens Maher wordt als de echtelijke relatie belangrijker wordt ten koste van het wijdere netwerk, het moederschap meer beïnvloed door de wensen van de echtgenoot (Cammaert, 1985: 135; Maher, 1992: 15). Een verklaring voor deze verandering ten aanzien van wel of niet ‘samen slapen’ zou dus mogelijk te maken kunnen hebben met nieuwe verhoudingen tussen man en vrouw na de migratie. De macht van vrouwen in het thuisdomein is hier verminderd in vergelijking met Marokko. Mannen dringen in de situatie van een kerngezin meer in dit domein door.

102

Steun Bepaalde manieren van babyverzorging die in Marokko gebruikelijk zijn, zoals niet laten huilen (bij inslapen) en dragen, denken moeders hier niet te kunnen voortzetten, omdat ze er alleen voor staan. Gebrek aan steun is mede een mogelijke verklaring voor een andere manier van babyverzorging na de migratie. Waarom zijn er in Nederland niet meerdere vrouwen aanwezig die taken kunnen overnemen? Marokkaanse buren helpen niet. Familieleden zijn er niet en zelfs als ze om de hoek wonen, helpen ze niet. Moeders zeggen: “zij hebben hun eigen gezin”. Dat er geen steun is kan mogelijk verklaard worden uit het leven ‘op de klok’ in Nederland. Mensen hebben het druk, moeten op tijd naar school en werk. Ook is hier een ander soort huisvesting en minder een ‘buitenleven’. Gezinnen zijn hierdoor meer teruggeworpen op dit geïsoleerde thuisdomein. In Marokko, net als in veel andere samenlevingen, zijn er in de regel meerdere mensen aanwezig die voor de baby zorgen, meestal vrouwen en oudere kinderen. Baby’s gaan van hand tot hand, worden geen minuut alleen gelaten. Bij het dragen is er hulp van tantes en grootmoeders, soms ook mannen. In een Westerse cultuur is het vooral alleen de eigen moeder. Gezinnen zijn geïsoleerd en hebben weinig kinderen61. Marokkaanse moeders in Nederland komen na de migratie in deze situatie terecht. Een aantal andere studies gaan hier ook op in. Het beeld dat migranten-vrouwen in Nederland het traditionele oosterse vrouwennetwerk moeten missen en dat het moederschap een tamelijk eenzaam bestaan is geworden wordt overal beschreven in de scripties, vaktijdschriften en nota’s betreffende jeugdgezondheidszorg die Van der Zwaard (1993: 135-139, 152-159) bestudeerde. Er wordt bij autochtone geïsoleerde moeders ter verklaring gewezen op de manier waarop de wijken zijn opgebouwd, en op het drukke verkeer. Terwijl bij allochtonen de seksescheiding de verklaring zou zijn. Moeders hebben geen contact met andere vrouwen meer, alleen met hun echtgenoot, van wie ze afhankelijk zijn onder meer vanwege analfabetisme en het niet kennen van de Nederlandse taal. Hun eenzame geïsoleerde positie wordt gedefinieerd als een allochtonenprobleem. Dit is ten onrechte vindt Van der Zwaard, want ook autochtone moeders zitten hiermee. Bovendien is Van der Zwaard het niet eens met deze isolementshypothese, die overigens wel blijkt uit mijn bevindingen. Maar volgens haar ontbreekt de empirische onderbouwing van deze hypothese. Er wordt telkens verwezen naar Eldering (1978), die juist schrijft over dat er snel gemeenschappen en onderlinge dienstverleningen gevormd zouden worden, aldus Van der Zwaard. Zij denkt dat er minder in kerngezinnen wordt geleefd dan 61

zie Maher, 1992: 30, 150,154; Mead, 1928: 45, 1930: 34; Hrdy, 1999: 488-510; de Loach, 2000: 19; Whiting & Whiting, 1963: 313; 460; 643-644

103

wordt aangenomen. Uit interviews met medewerkers op consultatiebureaus blijkt de kwestie van de “bemoeizuchtige” grootmoeder te spelen, waaruit blijkt dat moeders niet geïsoleerd zijn. In een boekje van de Gezinsraad staat dat moeders voor steun en bij problemen bij elkaar te rade gaan (Pool e.a, 2005: 69). Volgens Risvanoglu (1986: 76) die samen met twee antropologen een studie deed naar het integratieproces van Turkse gezinnen in Nederland, zijn er tussen Turkse vrouwen veel contacten, zonder afspraak. Ze gaan samen eten, samen films kijken, winkelen, helpen bij ziekte en bevalling, lenen elkaar geld. Mijn bevindingen met Marokkaanse gezinnen zijn dat er soms wel contact is tussen moeders in de buurt, maar dat ze er alleen voor staan als er een baby is geboren. Cammaert (1985: 128, 135-137) neemt ook toename van isolement waar. Ze beschrijft in Marokko een vrouwenwereld die westersen niet kennen. Ze beschrijft de grenzen van die wereld, die in het Berberse dorp verder liggen dan in een westerse stad. In een Berbers dorp is er een groot terrein, het hele dorp, toegankelijk voor hen. Als moeders naar de stad migreren, zoals naar Nador, dan wordt hun leefwereld beperkter. Ze leven niet meer in een extended family, maar in een kerngezin. Ze kunnen hun contacten wel uitbreiden, maar dat kost enige moeite. Ze hebben meer vrijheid, zonder de aanwezigheid van hun schoonmoeder die in het dorp de leiding in huis heeft. Maar ze gaan zich ook alleen voelen. In het dorp zijn het de schoonmoeders en andere vrouwelijke familieleden die haar helpen. Vervolgens bekijkt Cammaert de situatie van migranten in Brussel. Dit onderzoek is gedaan eind jaren zeventig en begin jaren tachtig, dus het gaat over moeders van de eerste generatie. Ze beschrijft het isolement waar moeders in terecht kwamen. De beslotenheid van het huis. In Brussel was hun wereld ingekrompen tot alleen het huis of bepaalde kamers van het huis met een vreemde, als gevaarlijk ervaren buitenwereld (1995: 190). Moeders stonden er hier als opvoedsters helemaal alleen voor. Deze uitgebreide gedetailleerde studie van Cammaert is verschenen in 1985, dat is meer dan twintig jaar geleden. Zowel de situaties in de dorpen en steden in Marokko, als die in België (en Nederland) zijn sindsdien mogelijk veranderd. Wel kan deze geschiedenis van migrantenmoeders inzicht geven in de overgang van een grote hechte vrouwen-gemeenschap voor moeders in Marokko en het er alleen voor staan in een westerse stad als Amsterdam, zoals ook uit mijn onderzoek blijkt. Sommigen zoals Jurgens leggen een oorzakelijk verband tussen opvoedingsproblemen en de situatie van Marokkaanse moeders die hier problematisch is. Zij verwijt hen dat ze laag geschoold zijn enzovoorts. Negentig procent van de vrouwen ouder dan veertig jaar, heeft maximaal basisonderwijs gehad. Een groot deel heeft nooit leren lezen en schrijven en spreekt slecht Nederlands (Jurgens, 2007: 92). Ik ben het niet met haar eens, dit probleem aan deze vrouwen te wijten. Deze laaggeschooldheid is te verklaren uit het feit dat destijds in de zeventiger jaren juist gastarbeiders werden aangetrokken voor ongeschoolde 104

arbeid. Overigens zijn er later meer geschoolden hierheen gekomen (Vermeulen & Penninx, 2000: 15). Bovendien is de helft van de huidige Marokkanen hier nu geboren en getogen en voor hen geldt dit ook niet. Jurgens beschrijving van de problematische situatie van Marokkaanse moeders in Nederland klopt niet geheel met de realiteit. Inderdaad is de situatie problematisch, maar dan vooral in een ander opzicht, namelijk dat moeders er alleen voor staan. Meerdere Marokkaanse moeders hebben wel een hogere opleiding gevolgd en staan er nog net zo alleen voor, net als overigens Nederlandse moeders. Hierin is nauwelijks een verschil. Uit mijn onderzoek valt ook de rol van vaders op. Deze is volgens moeders niet toereikend, maar is meer dan men verwacht vanuit het beeld dat er over hen bestaat. In Marokko blijken vaders ook een rol te spelen. Daar zijn beelden die we in Nederland niet zien, zoals een man die met een klein meisje op de heup aan het voetballen is. In Nederland blijkt uit mijn observaties dat Marokkaanse vaders steun bieden aan moeders en taken in de verzorging overnemen. Dit komt niet overeen met het beeld dat van Marokkaanse vaders bestaat. Ze zouden juist helemaal niets doen en als ze zich met de opvoeding bemoeien dan wordt dat als autoritair gedrag geïnterpreteerd, terwijl een Nederlandse vader die dit doet een geëmancipeerde vader is. Van der Zwaard schrijft ook over steun van vaders. Ze is het niet eens met dit beeld waarin Nederlandse vaders niet en Marokkaanse vaders wel tekort zouden schieten.

5.2 Integratie Een belangrijke bevinding van mijn onderzoek is dat, op het gebied van babyverzorging, Marokkaanse migranten in grote mate uiterst snel de manier van dagelijks leven aannemen zoals gebruikelijk in Nederland. Cammaert onderscheidt twee niveaus van verandering, afhankelijk van de tijdsperiode waarna migranten een ander gebruik gaan toepassen. Het eerste niveau is bijvoorbeeld de aanschaf van een wasmachine, die komt er meteen, terwijl in Marokko op de hand wordt gewassen. Op het gebied van babyverzorging is dit de aanschaf van de kinderwagen. Het tweede niveau is bijvoorbeeld het overgaan op een andere kledingstijl, dit duurt langer. Op het gebied van babyverzorging is dit het soms laten huilen, wanneer er meerdere kinderen in het gezin komen. Mogelijk is er nog een derde niveau, dat omvat gebruiken die nog meer tijd en misschien meerdere generaties in beslag nemen voor ze veranderen, zoals ‘op de klok’ gaan leven. Deze voor mij onverwachte uitkomst van dit onderzoek, betreffende de snelheid waarmee de ‘levenswijze’ van migranten verandert, maakte dat ik verder op zoek ging naar 105

theorieën over integratie. Deze theorieën blijken erg abstract. Er zijn nauwelijks studies te vinden zoals deze over babyverzorging, waarin is onderzocht hoe integratie verloopt op het niveau van het dagelijkse leven. Toen ik na afloop van het onderzoek deze sociaalwetenschappelijke literatuur over integratie ging bestuderen, ontdekte ik wel dat mijn bevindingen precies aansluiten bij de huidige stand van theorievorming over integratie. Deze heb ik uitgebreider beschreven in de inleiding. Eerst was men ervan overtuigd dat assimilatie opgelegd moest worden van bovenaf. Toen geloofde men in multiculturalisme en werd verschil “verheerlijkt”. Nu heerst binnen de sociale wetenschappen de overtuiging dat assimilatie vanzelf gaat. Hoewel migranten zich wel anders kunnen voelen en ook last kunnen hebben van discriminatie, passen zij zich tegelijkertijd aan de nieuwe omstandigheden aan. Verschil tussen de ‘levenswijze’ van Nederlanders en die van Marokkanen verdwijnt na de migratie vanzelf op zeer korte of iets langere termijn. Een nieuwe opvatting over cultuur is dat die heterogeen is. Inderdaad blijkt dat er tussen Marokkanen onderling en tussen Nederlanders onderling veel verschillen zijn. Het zijn allemaal verschillende moeders met ieder hun eigen persoonlijkheid en gedrag. Generalisaties naar Marokkaans en Nederlands blijken meestal niet op de werkelijkheid te berusten. Uit mijn bevindingen blijkt dat deze variabelen wel waardevol zijn om in beschouwing te nemen waar er sprake is van een veranderingsproces na de migratie. Maar het is niet juist om deze resultaten zodanig te interpreteren dat in Nederland “voor alle Marokkaanse moeders X geldt en voor alle Nederlandse Y”. Zoals we in de inleiding zagen, verkeren mensen in overlappende culturen. Andere variabelen dan Marokkaans of Nederlands hebben we bij dit beperkte leeronderzoek niet kunnen analyseren. Wat betekenen deze andere variabelen voor de manier van babyverzorging? Er is verder onderzoek nodig om dit te beantwoorden, mede omdat blijkt dat overeenkomsten tussen Marokkaanse en Nederlandse moeders onverwacht groot zijn. Voor beide groepen geldt dat sommigen borstvoeding en anderen flesvoeding geven. Dat bijna iedereen de kinderwagen gebruikt en dat er bij beide groepen enkele moeders zijn die hun baby dragen. Dat sommigen hun baby meer laten huilen dan anderen. Dat de ene haar baby in een wiegje naast het ouderlijke bed laat slapen en de andere hem in bed houdt. Een ander voorbeeld van overeenkomsten betreft de rol van vaders, die is anders dan het beeld dat van hen bestaat. Verder constateerde ook Jonkers in de mate van strengheid bij de opvoeding al een overeenkomst tussen Marokkaanse en Nederlandse moeders. Het onderscheid tussen Marokkaans en Nederlands heeft minder betekenis dan vaak wordt gedacht.

106

5.3 Conclusie Marokkaanse moeders in Nederland nemen meer dezelfde manier van babyverzorging aan zoals die in Nederland gebruikelijk is, dan wat hiervan tot nu toe bekend was. Verschillen tussen Nederlandse en Marokkaanse moeders zijn er minder, dan velen denken. Marokkaanse moeders veranderen hun gedrag opzienbarend snel, deels onder invloed van Nederlandse mondelinge advisering (huilen bij inslapen en voeden ‘op de klok’) en deels als gevolg van het ontbreken van omstandigheden zoals die in Marokko aanwezig zijn en van de nieuwe omstandigheden in Nederland. Vanaf het moment dat Marokkaanse moeders hun voet op Nederlandse grond zetten, verandert hun leven. De volgende omstandigheden zijn we tegen gekomen, die mogelijk zorgen voor veranderingen in de manier van babyverzorging. Er is hier geen hecht vrouwennetwerk dat moeders steunt. Ze staan er thuis met de kinderen alleen voor. Door het leven in een kerngezin, verandert de verhouding tussen man en vrouw en wordt steun gemist van andere vrouwen. Dankzij voorbehoedsmiddelen vervalt het sekstaboe. Kinderwagens zijn hier betaalbaar en de wegen zijn egaal. Er is hier een goede kwaliteit babyvoeding en stromend water, wat overigens ook steeds meer in Marokko aanwezig is. Hier zijn borsten geseksualiseerd en worden getoond in reclame, wat schaamte oproept bij moeders. Het leven van kinderen en man gaat ‘op de klok’. Ze moeten op tijd naar school en werk. Moeders gaan soms zelf ook naar school of werk. Dit is de sociale context waarin Marokkaanse moeders na hun migratie terecht komen en die vanaf het eerste moment of na enige tijd hun dagelijkse leven verandert. Er is één gebruik in de manier van babyverzorging dat overduidelijk niet (meteen) verandert na de migratie. Dat is het voeden en slapen ‘op verzoek’. Er wordt door Marokkaanse moeders in Nederland nog steeds weinig ‘op de klok’ gelet. Mogelijk wel iets meer dan in Marokko, omdat schoolgaande kinderen op tijd op school moeten zijn en vader op het werk. Moeders blijven echter letten op de signalen van hun baby, voor de babyverzorging. Er zijn nog enkele andere gebruiken die te maken hebben met de toegeeflijkheid tegenover de baby, die niet alle Marokkaanse moeders in Nederland altijd (meteen) helemaal opgeven, zoals ‘samen slapen’, op schoot nemen, minder laten huilen. Deze manier van babyverzorging is ‘zachter’ dan gebruikelijk is in Nederland, maar komt wel overeen met wat in meerdere hedendaagse adviesboeken wordt geadviseerd en is ook gedeeltelijk het huidige officiële beleid van het Nederlandse consultatiebureau. Een aanleiding voor dit onderzoek was de vraag of er verband bestaat tussen opvoeding en ontsporing van Marokkaanse puberjongens in Nederland. Er zijn al enkele antropologische onderzoeken gedaan naar opvoeding. Omdat er weinig bekend is over 107

babyverzorging heb ik dit onderzocht. Nu blijkt, niet alleen wat betreft opvoeding, maar ook wat betreft babyverzorging dat er meer overeenkomsten zijn tussen Marokkaanse en Nederlandse gezinnen dan werd verwacht. Met deze bevinding komen we terecht op een ander onderzoeksveld, namelijk dat van integratie. Om erachter te komen wat de mate van integratie van migranten is, is er meer onderzoek nodig, zoals deze over babyverzorging. Het is nodig ook andere gebieden van het dagelijkse leven te onderzoeken (zie naar de bakker).

Naar de bakker In Marokko in de stad bereidt men thuis het deeg voor (zie foto op pagina 20) en brengt het op een bakplaat naar de bakker en haalt het later gebakken weer op. In Nederland koopt men kant en klaar brood, weliswaar misschien bij een Marokkaanse bakker, mogelijk gewoon bij de supermarkt.

Zo zijn er talloze gebruiken in het dagelijkse leven die onherroepelijk veranderen na de migratie. Het is belangrijk om hier meer over te weten, omdat hier veel maatschappelijk debat over is. Wat zijn de gebruiken in het land van herkomst? Wat zijn de gebruiken in het ontvangende land? En welke gebruiken passen mensen toe na de migratie? Er is veel te doen over (gemis aan) integratie van migranten. Opmerkelijk is dat uit mijn onderzoek blijkt dat in het dagelijkse leven heel snel gebruiken worden toegepast zoals die bestaan in het nieuwe land, als gevolg van de andere omstandigheden. Het lijkt erop dat het aannemen van nieuwe gebruiken vanzelf gebeurt, ongewild en onbewust. Dit is niet te sturen, niet door een regering, niet door migranten zelf.

108

Literatuur Abbott, G.; 1917, The immigrant and the community. New York: The century Aijmer, G.; 1992, Coming into existence, Birth and Metaphors of Birth. Gothenborg: IASSA Alba, R. en V. Lee; 2003, Remaking the American Mainstream. Assimilation and contemporary immigration. Londen: Havard University Press Baan-Manenschijn, G.; 2000, Veilig slapen in Tijdschrift kinderverpleegkunde nr 3 Ball, H. L.; 2002, Reasons to bed-share: why parents sleep with their infants. Journal of reproductive and infant psychology, 20 (4): 208-221. Bartels, E.; 1993, ‘Eén dochter is beter dan duizend zonen’, Arabische vrouwen, symbolen en machtsverhoudingen tussen de sexen. Utrecht: Van Arkel Baumann, G.; 1999, The multicultural riddle, Rethinking National. Ethnis. And Religious Identities. New York: Routledge Berger, M.S.; 2004, Mudawwana: Marokkaanse familiewet (nieuwe wet van 2004) / vert. uit het Arabisch. Nijmegen : Ars Aequi Libri Bouman, P.J. en W.H.; 1952, De groei van de grote werkstad. Een studie over de bevolking van Rotterdam. Assen: Van Gorcum Brandt Corstius, L. en C. Hollema; 1982, De kunst van het moederschap, Leven en werk van Nederlandse vrouwen in de 19e eeuw. Haarlem: Frans Halsmuseum Brouwer, L.; 1997, Meiden met lef, Marokkaanse en Turkse wegloopsters. Amsterdam: VU uitgeverij Brubaker, R.; 2001, The return to assimilation? Changing perspectives on immigration and its sequels in France, Germany and the Unites States. Ethnic and Racial Studies, 24 (4): 531548 Buskens, L.; 1993, Islamitisch recht en familiebetrekkingen in Marokko. Amsterdam: Bulaaq Buskens, L.; 2003, Recent debates on family law reform in Morocco: Islamic Law as politics in an emerging public sphere. Islamic Law and Society, 10 (1): 70-129 Cammaert, M.; 1985, Migranten en thuisblijvers: een confrontatie. De leefwereld van Marokkaanse Berbervrouwen. Leuven: Universitaire Pers Leuven Castles, S. en A. Davidson; 2000, Citizenship and migration. Globalization and the politics of belonging. Hampshire/Londen: Mac Millan Press CBS; 2002, Allochtonen in Nederland. Voorburg: Centraal Bureau voor de Statistiek Cleverley, J. en D. C. Phillips; 1976, From Locke to Spock, Influential models of the child in modern thought. Melbourne: Melbourne University Press

109

Coenen, L.; 2001, ‘Word niet zoals wij’, De veranderende betekenis van onderwijs bij Turkse gezinnen in Nederland. Amsterdam: Het Spinhuis Creyghton, M-L.; 1981, Bad milk: perceptions and healing of children’s illness in a North African society. Amsterdam: UvA Crul, M., F. Lindo en C. Lin Pang; 1999, Culture, structure and beyond. Changing identities and social positions of immigrants and their children. Amsterdam: Spinhuis Crul, M.; 2000, Breaking the Circle of Disadvantage. Social Mobility of Second-Generation Moroccans and Turks in the Netherlands. In: H. Vermeulen en J. Perlmann (red.), Immigrants, schooling and social mobility. Does culture make a difference? Londen: Mac Millan Crul, M.; 2001, De vooruitgang in de onderwijspositie van Turken in Nederland. Een aanvulling op het achterstandsonderzoek. In: Lindo, F. en M. van Niekerk (red.); Dedication en Detachment. Essays in honour of Hans Vermeulen. Amsterdam: Het Spinhuis Daalen, R. van; 1981-1982, Het begin van de Amsterdamse ‘zuigelingenzorg’: medicalisering en verstatelijking. In: Amsterdams sociologisch tijdschrift 8: 461-498 Damsa, D.; 1993, Het Hollandse Huisgezin (1560-heden). Utrecht: Kosmos – Z&K Donkers, E.C.M.M., A.C. Douwes en J. Hammink; 1999, Voedingsadvisering bij jonge kinderen. Assen: Van Gorcum &Comp Dosanjh, J.S. en P.A.S. Ghuman; 1996, Child-rearing in ethnic minorities. Clevedon: Multilingual Matters Ltd Durkheim, E.; 1893, De la division du travail social. Parijs : Presses Universitaires de France Eldering, L. van den Berg-; 1978, Marokkaanse gezinnen in Nederland. Alphen aan de Rijn, Samsom Uitgeverij Eldering, L.; 2002, Cultuur en opvoeding, interculturele pedagogiek vanuit ecologisch perspectief. Rotterdam: Lemniscaat Elias, N.; 1938 (1982), Het civilisatieproces, sociogenetische en psychogenetische onderzoekingen. Utrecht: Spectrum Elias, N. en J.L. Scotson; 1976, De gevestigden en de buitenstaanders. Een studie van de spanningen en machtsverhoudingen tussen twee arbeidersbuurten. Utrecht: Spectrum Entzinger, H.B.; 1984, Het minderhedenbeleid: dilemma’s voor de overheid in Nederland en zes andere immigratie landen in Europa. Meppel: Boom Eppink, A.; 1977, Familierelaties en Persoonlijkheidsontwikkeling in Marokko, Een onderzoek naar referentiekaders en denkpatronen met betrekking tot familie, vriendschap en seksualiteit. Amsterdam: Ibn Rûsd, Averroes Stichting Eppink, A. red; 1981, Kind-zijn in twee culturen, Jonge Marokkaanse en Turkse kinderen in Nederland. Hilversum: Van Loghum Slaterus Erikson, E.H.; 1964, Het kind en de samenleving. Utrecht/Antwerpen: Het Spectrum 110

Fase, W. enH. Kleijer (red.); 1996, Themanummer: onderwijs en etniciteit. Sociologische gids, XLIII (2) Flandrin, J.L.; 1979, Families in former times : kinship, household and sexuality. Cambridge: Cambridge University Press Geertz, C.; 1973, The Interpretation of Cultures: Selected Essays. New York: Basic Books Gelder, P. van en H.E. Lamur; 1993, Tussen schaamte en mannelijkheid, seksuele relaties en beschermingsgedrag onder Marokkaanse mannen. Amsterdam: Het spinhuis Gemert, F. van; 1998, Ieder voor zich, Kansen, cultuur en criminaliteit van Marokkaanse jongens. Amsterdam: Het Spinhuis Glazer, N. & D. Moynihan; 1970, Beyond the Melting Pot. Cambridge: MIT Press Gordon, M.; 1964, Assimilation in American Life. The role of Race, Religion and National Origins. New York: Oxford University Press Grunell, M.; 1984, Thuis in de jaren vijftig, Vrouwen over de hoeksteen van de samenleving. Amsterdam: Sociologisch instituut UvA Guibernau, M . en J. Rex; 1997, The Ethnicity reader. Nationalism, Multiculturalism and Migration. Cambridge: Polity Press Hammersley, M. en P. Atkinson; 1995, Ethnography: Principles in practice. London: Routledge. Hartmann, D. en J. Gerteis; 2005, Dealing with Diversity: Mapping Multiculturalism in Sociological Terms. Sociological Theory, 23 (2): 218-240 Heckmann, F.; 2004, ‘Integration: Conceptual Issues and Definitions’, paper presented at the IMISCOE Cluster B5 Conference in Lisbon 16-17 juli Heinemeijer, W.F.; 1960, Marokko, In de hete schaduw van de Islam. Meppel: Boom & Zoon Hourani, A.; 1991, De geschiedenis van de Arabische volken. Olympus Jonkers, M.; 2003, Een miskende revolutie, het moederschap van Marokkaanse vrouwen. Amsterdam: Aksant Jurgens, F.; 2007, Het Marokkanendrama. Amsterdam: Meulenhoff Hout, I.C. van; 1993, Lieve lasten, hoe kinderen gedragen worden. Tropeninstituut Hrdy, S.B.; 1999, Mother nature : a history of mothers, infants, and natural selection. New York : Pantheon Books Kaufman, P. en H. Verbraeck; 1985, Marokkaan en verslaafd, Een studie naar randgroepvorming, heroïnegebruik en criminalisering. Utrecht: ROVU Kenntrer, G.; 1973, Gebräuche und Leistungsfähigkeit des Menschen im tragen von Lasten. Den Haag: Biogeographica volume 3, Dr. W. Jute 111

Kleijwegt, M.; 2005, Onzichtbare ouders. De buurt van Mohammed B. Zutphen: Plataan Kloek, E.; 1981, Gezinshistorici over vrouwen, Een overzicht van het werk van gezinshistorici en de betekenis daarvan voor de vrouwengeschiedenis. Amsterdam: SUA Kloek, E.; 1993, Europa, een attribuut van bedelaars, muzikanten, zigeuners en hippies. In Hout, I.C. van; 1993, Lieve lasten, hoe kinderen gedragen worden. Tropeninstituut Knippenberg H. en B. de Pater; 1988, De eenwording van Nederland. Nijmegen: SUN. Kooy, G.A. red; 1985, Gezinsgeschiedenis, Vier eeuwen gezin in Nederland. Assen/Maastricht: Van Gorcum Kroeber, A.L. en C. Kluckhohn; 1952, Culture: A Critical Review of Concept and Definitions. New York: Random House Kruithof, B.; 1993, Familie duurt een mensenleven lang, ouders en kinderen in historisch perspectief. in Zwaan, T. (red.); 1993, Familie, huwelijk en gezin in West-Europa. Amsterdam/Groningen: Boom/Open universiteit Kuper, A.; 1999, Culture. The antropologists’ account. Cambridge/Londen : Havard University Press Lefeber, Y. en H.W.A. Voorhoeve; 1998, Indigenous customs in childbirth and childcare. Assen: Van Gorcum Lesthaeghe, R. (red.); 1996, Diversiteit in sociale verandering. Turkse en Marokkaanse vrouwen in België. Brussel/Den Haag: Bevolking en Gezin Levi-Strauss, C.; 1971, Race and Culture. In: The View from Afar. Oxford: Blackwell Lieburg, M.J. van (red.); 2001, Een eeuw consultatiebureau in Nederland 1901-2001 : facetten van de medisch-preventieve zorg aan zuigelingen en peuters in verleden en heden. Rotterdam : Erasmus Publishing Liedloff, J.; 1979, Op zoek naar het verloren geluk, Naar een natuurlijke manier van opvoeden. Utrecht: Bruna Lindo, F.; 1996, Maakt cultuur verschil? De invloed van groepsspecifieke gedragspatronen op de onderwijsloopbaan van Turkse en Iberische migrantenjongeren. Amsterdam: Het Spinhuis Lindo, F. en M. van Niekerk (red.); 2001, Dedication en Detachment. Essays in honour of Hans Vermeulen. Amsterdam: Het Spinhuis Lindo, F.; 2005, The concept of integration: theoretical concerns and practical meaning. Chapter 1 from State-of-the-Art Report IMISCOE cluster 5 Conference in Lisbon 16-17 juli: 7-20 Loache, J. S. de, (Red.); 2000, A world of babies : imagined childcare guides for seven societies. Cambridge [etc.] : Cambridge University Press

112

Londen, S. van en A. de Ruyter; 2001, From culture to identity. A worthwhile venture. In: Lindo, F. en M. van Niekerk (red.); Dedication en Detachment. Essays in honour of Hans Vermeulen. Amsterdam: Het Spinhuis Lucassen, L. (red.); 2004, Amsterdammer worden. Migranten, hun organisaties en inburgering. 1600-2000. Amsterdam: Vossiuspers Maher, V.; 1974, Women and property in Morocco: their changing relation to the process of social stratification in the Middle Atlas. Cambridge University Press Maher, V. (ed); 1992, The anthropology of Breast-Feeding. New York: Berg Mead, M.; 1928, Coming of age in Samoa. New York: Morrow Mead, M.; 1930, Growing up in New Guinea : a comparative study of primitive education. New York City: Blue Ribbon Books Mead, M.; 1935, Sex and temperament. New York: mentorbook Mead, M. en M. Wolfenstein (red.); 1955, Childhood in contemporary cultures. Chicago: University of Chicago Press Mead, M.: 1964, Natuurvolk en westerse beschaving : een etnologisch-pedagogische studie. Utrecht: Het Spectrum Mead, M.; 1965, Family. New York: Macmillan Mead, M.; 1968, Talks with social scientists: Margaret Mead on what is a culture? What is a civilisation? In: M. Mead; 2004, Studying contemporary western society. Method and theory. New York: Berghahn Meurs, P. en A. Gailly (red.); 1998, Wortelen in andere aarde, Migrantengezinnen en hulpverleners ontmoeten cultuurverschil. Leuven: Acco Middledon, J. (red.); 1970, From child to adult, studies in the anthropology of education. New York: Garden City Mollenkopf, J.; 1999, Assimilating immigrants in Amsterdam: a perspective from New York. Amsterdam: Universiteit van Amsterdam, AME Naaktgeboren, C.; 1988, Het aangenomen kind, Biologische en culturele aspecten. Deventer: Ankh-Hermes bv. Newson, J. en E. Newson; 1963, Infant care in an urban community. London: George Allen and Unwin Ltd Niekerk, M. van; 2001, Becoming Dutch and staying Surinamese, Culture as a way of life and as a lifestyle, In: Lindo, F. en M. van Niekerk (red.); Dedication en Detachment. Essays in honour of Hans Vermeulen. Amsterdam: Het Spinhuis Obdeijn, H., P. de Mas en P. Hermans; 2002, Geschiedenis van Marokko. Amsterdam: Bulaaq

113

Ono, H.; 2002, Assimilation, ethnic competition, and ethnic identities of U.S.born persons of Mexican Origin. International Migration Review, 36 (3): 726-745 Pels, T.; 1991, Marokkaanse kleuters en hun culturele kapitaal, Opvoeden en leren in het gezin en op school. Amsterdam/Lisse: Swets & Zeitlinger BV Pels, T. (red.); 1994, Opvoeding in Chinese, Marokkaanse, Surinaams-creoolse gezinnen. Rotterdam: ISEO Pels, T.; 1998, Opvoeding in Marokkaanse gezinnen in Nederland. Assen: Van Gorcum & Comp. Pels, T.; 2003.; Respect van twee kanten, een studie over last van Marokkaanse jongeren. Assen: Van Gorcum Penninx, R., H. Münsterman en H. Entzinger (red.); 1998, Etnische minderheden en de multiculturele samenleving. Groningen: Wolters-Noordhoff Penninx, R.; 1998, Migratie, minderheden en multicultureel beleid in Nederland in vergelijkend perspectief. In: Penninx, R., H. Münsterman en H. Entzinger (red.); Etnische minderheden en de multiculturele samenleving. Groningen: Wolters-Noordhoff Phalet, K.; 1998, Culturen verbinden. Groepsgesprekken met Turkse en Marokkaanse migrantenmoeders. In: Meurs, P. en A. Gailly (red.); Wortelen in andere aarde, Migrantengezinnen en hulpverleners ontmoeten cultuurverschil. Leuven: Acco Pool, M. en P. Geense en N. Lucassen; 2005, Signalement 3/C, Allochtone gezinnen, opvoeding van tieners. Den Haag: Nederlandse Gezinsraad NGR Portes, A. en M. Zhou; 1993, The New Second Generation: Segments Assimilation and its Variants Among Post-1965 Immigrant Youth. The annals of the American Academy of Political and Social Sciences 530: 74-96 Portes, A. en R.G. Rumbaut; 1996, Immigrant America. A portrait. Berkeley : University of California Ratcliffe, P. (red.); 1994, “Race”, ethnicity and nation. International perspectives on social conflict. Londen: University College Regt, A.J. de; 1984, Arbeidersgezinnen en beschavingsarbeid: ontwikkeling in Nederland 1870-1940: een historisch-sociologische studie. Meppel: Boom Rijswijk, H. van; 2007, “Jong gewend, oud gedaan”, advisering babyverzorging. Amsterdam: UvA, scriptie Sociologie, niet uitgeven. Risvanoglu-Bilgin, S., L. Brouwer en M. Priester; 1986, Een onderzoek naar het integratieproces van Turkse gezinnen in Nederland. Leiden : Centrum voor onderzoek van maatschappelijk tegenstellingen Saharso, S.; 1998, Vrouwen in de minderheid. In: Penninx, R., H. Münsterman en H. Entzinger (red.); Etnische minderheden en de multiculturele samenleving. Groningen: Wolters-Noordhoff Said, E.; 1978, Orientalism. London: Routedge & Kegan Paul 114

Schama, S.; 1987, The embarrassment of riches. An interpretation of Dutch culture in the Golden Age. USA: Fontana Scheffer, P.; 2001, Op weg naar ontnuchtering, Wetenschap en beleid in multiculturele zaken. NRC-Handelsblad: 20-07-2001 Shadid, W.A.; 1979, Moroccan workers in the Netherlands. Leiden: R.U.L. Slijper, B.; 1998, Van natiestaat naar multiculturele samenleving. In: Penninx, R., H. Münsterman en H. Entzinger (red.); Etnische minderheden en de multiculturele samenleving. Groningen: Wolters-Noordhoff Stouwe, R. van der; 2006, Vrouwen van Marokkaanse afkomst in Friesland en hun visie op prenatale screening en diagnostiek. Scriptie voor Culturele Antropologie aan de UvA. Sunley, R.; 1955, Early nineteenth-century American literature on child rearing. In: Mead, M. en M. Wolfenstein (red.); 1955, Childhood in contemporary cultures. Chicago: University of Chicago Press Sussman, G.D.; 1982, Selling mothers’ milk. The wet-nursing business in France 1715-1914. Urbana/Chicago: University of Illinois Press Tennekes, J.; 1985, Cultuur en cultuurverschillen. Migrantenstudies, 1985-1: 17-39 Ussel, J.M.W. van; 1968, Geschiedenis van het seksuele probleem. Meppel: Boom Verkuyten, M.; 1988, Zelfbeleving en identiteit van jongeren uit etnische minderheden. Arnhem: Gouda Quint. Vermeulen, E.; 2001, Een proeve van leven : praten en beslissen over extreem te vroeg geboren kinderen. Amsterdam: Aksant Vermeulen, H.; 1984, Etnische groepen en grenzen: Surinamers, Chinezen en Turken. Weesp: Het Wereldvenster Vermeulen, H. (red.); 1997, Immigrantenbeleid voor de multiculturele samenleving. Integratie-, taal en religiebeleid voor immigranten in vijf West-Europese landen. Amsterdam: Universiteit van Amsterdam Vermeulen, H.; 1998, Natiestaten en immigranten: theoretische perspectieven. In Penninx, R., H. Münsterman en H. Entzinger (red.); Etnische minderheden en de multiculturele samenleving. Groningen: Wolters-Noordhoff Vermeulen, H. en R. Penninx (red.); 2000, Immigrant Integration, The Dutch Case. Amsterdam: Het Spinhuis Vermeulen, H.; 2001, Culture and Inequality. Immigrant cultures and social mobility in longterm perspective. Amsterdam: Imes Verrept, H.; 1998, Enkele beschouwingen bij het project interculturele bemiddelaars in de gezondsheidzorg. In: Meurs, P. en A. Gailly (red.); Wortelen in andere aarde, Migrantengezinnen en hulpverleners ontmoeten cultuurverschil. Leuven: Acco 115

Verrips, J.; 1993, Op weg naar een antropologie van het Wilde Westen. Etnofoor 1993 VI(2); 5-21 Vertovec, S.; 1999, Conceiving and researching transnationalism. Ethnic and Racial Studies, 22 (2): 447-462 Vogel-Köhn, D.; 1981, Rembrandts Kinderzeichnungen. Keulen: Dumong Warner, W.L. en L. Strole; 1945, The Social Systems of American Ethnic Groups. New Haven: Yale University Press Weber, M.; 1922, Wirtschaft und Gesellshaft. Tübingen: J.C.B. Mohr Werdmölder, H.; 1990, Een generatie op drift, De geschiedenis van een Marokkaanse randgroep, Arnhem: Goude Quint Werdmölder, H.; 2005, Marokkaanse lieverdjes, Crimineel en hinderlijk gedrag onder Marokkaanse jongeren. Amsterdam: Balans. Whiting, B.B. (red.) en J.W.M. Whiting; 1963, Children of six cultures. A psycho-cultural analysis. New York: Harvard University Press. Wolfenstein, M.; 1955, Fun morality: An analysis of recent American Child-training literatuur. In: Mead, M. en M. Wolfenstein (red.); 1955, Childhood in contemporary cultures. Chicago: University of Chicago Press Wouters, C.; 1990, Van minnen en sterven, Omgangsvormen rond seks en dood in de twintigste eeuw. Amsterdam: Bert Bakker Zuithof, M.; 2007, Marokkanendrama: ‘Het is eerder een Nederlands drama’. Zorg + Welzijn Magazine 7, juli Zwaan, T. (red.); 1993, Familie, huwelijk en gezin in West Europa. Amsterdam/Groningen: Boom/Open universiteit Zwaard, J. van der; 1993, El Mizan, Wijkverpleegkundigen over de opvoeding in allochtone huishoudens. Amsterdam: SUA.

116