Tolkiens Pantheon de Goden van Midden-aarde Frank Wasmus
Dit artikel is gebaseerd op een lezing die Frank Wasmus en Jaap van ’t Hoff gehouden hebben op de Elf Fantasy Fair 2010. Op de Elf Fantasy Fair komt publiek variërend van mensen die geïnteresseerd zijn in de achtergronden van Tolkien’s werk tot mensen die slechts de Lord of the Rings-films gezien hebben. Daarom zal in het artikel blijken dat sommige stukken wat kort door de bocht worden verteld, zonder al te veel nuances. Introductie et thema van deze Elf Fantasy Fair was “Het Pantheon”. Vandaar dat onze lezing als thema had “Tolkiens Pantheon: de Goden van Midden-aarde”. Als invalshoek kozen we ervoor om Tolkiens godenwereld toe te lichten op basis van drie fasen die in zijn werk onderscheiden worden, onder andere door Christopher Tolkien in The History of Middle-earth. Aan de hand van deze fasering schetsen we de ontwikkeling van Tolkiens Pantheon. Daarbij geven we context aan verschuivingen in thematiek en aard door in te gaan op zijn leven en werk van die tijd. Fase 1 is de Book of Lost Tales fase, de periode rond de Eerste Wereldoorlog waarin Tolkien een oerversie van The Silmarillion en zijn godenwereld schreef. Fase 2, de pre-Lord of the Rings periode. Er is in deze fase nog geen sprake van een Eerste, Tweede en Derde Era, die vormden zich pas toen Tolkien het vervolg op de Hobbit schreef: The Lord of the Rings. Fase 3, de post-Lord of the Rings periode. The Lord of the Rings had grote invloed op de latere vormgeving van de Oudste Tijden. Tolkien werkte tot zijn overlijden aan de verhalen van de Oudste Tijden en de Eerste Era van Midden-aarde.
H
The Silmarillion Voordat we terug de tijd ingaan, introduceren we kort de godenwereld van Tolkien zoals deze bekend is uit De Silmarillion. Hoe deze in elkaar zit wordt verteld in twee aparte verhalen, de Ainulindalë en de Valaquenta. * * *
4
De Ainulindalë, ofwel het Gezang van de Heiligen, is het scheppingsverhaal van Arda, de wereld waarin Midden-aarde zich bevindt. In de Ainulindalë is er Eru, de Ene. Hij is, en uit zijn gedachten ontstaan de Ainur, machtige Geesten. Op een gegeven moment roept Eru alle Ainur samen en legt hun een machtig muziekstuk voor. De Ainur brengen dit muziekstuk ten gehore. Onder hen bevindt zich echter Melkor/ Morgoth, de machtigste Ainu en hij veroorzaakt dissonantie in het thema van Eru. De eigen inbreng van Melkor is letterlijk het eerste geluid van oproer, ongehoorzaamheid en het Kwaad in de wereld. Na het muziekstuk laat Eru een visioen zien van Arda, gebaseerd op de muziek die gemaakt is. Vervolgens geeft hij Arda een plaats in de tijd en de ruimte. De Ainur die dat willen, dalen af naar deze plaats om Arda af te maken en te beheren. De Valaquenta, het Verhaal van de Valar, is een uiteenzetting van de belangrijkste Ainur. De Ainur worden onderverdeeld in Valar en Maiar. De Valar zijn de veertien machtigste Ainur. Zij worden over het algemeen de goden genoemd en zijn de vazallen van de Schepper Eru op Midden-aarde. Er zijn zeven Heren van de Valar en zeven koninginnen. Ieder van deze goden heeft bepaalde eigenschappen of heerschappij over elementen en plekken, zoals de zee, de lucht, de levende en dode substanties, maar ook visioenen, dromen en verdriet. De Maiar zijn de mindere krachten. Kort door de bocht zijn zij de helpers en dienaren van de Valar. Hun aantal is onbekend. Voorbeelden van bekende
Maia-geesten zijn de Balrogs, Gandalf, Saruman, Melian en Sauron. Melkor, de gevallen Vala, is de antagonist in The Silmarillion. Vanaf het muziekstuk van Eru werkt hij met zijn volgelingen alle anderen tegen. Hij vernietigt de gemaakte landen en wil Heer van Arda zijn. Daarnaast is het kenmerkend voor hem dat hij zelf wil creëren. Die macht heeft Eru echter aan niemand anders dan zichzelf gegeven. Sauron, Ungoliant en de Balrogs behoren tot Melkors bekendste volgelingen. The Book of Lost Tales Heeft het scheppingsverhaal deze vorm altijd gehad? Om bij het begin te beginnen moeten we terug naar 1916. De nog jonge Tolkien is in de jaren voorafgaand gefascineerd geraakt door mythologieën en talen. Zelf had hij het idee om, in samenspel met die liefde voor talen, een mythologie te schrijven voor Engeland. Toen hij tijdens de Eerste Wereldoorlog wegens loopgravenkoorts de frontlinie bij de Somme moest verlaten, begon Tolkien met een serie verhalen die hij The Book of Lost Tales noemde. Tegenwoordig kunnen we deze verhalen een oerconcept van The Silmarillion noemen, met een rode draad en verhalen die in grote lijnen hetzelfde zouden blijven. Wel heeft The Book of Lost Tales een geheel andere manier van vertellen — niet de Homerus- of Bijbelachtige stijl van The Silmarillion, maar het verhaal heeft de vorm van een raamvertelling,
waarin de eenzame reiziger Eriol terechtkomt bij de Elfen. Deze Elfen vertellen hem de verhalen over de Oudste Tijden. We zien in The Book of Lost Tales wel de Ainulindalë al. We komen Eru tegen, Ainur en de schepping met het muziekstuk. Niettemin zijn er enkele verschillen. In het scheppingsverhaal wordt bijvoorbeeld in veel meer in detail gesproken over de Goden, Elfen en Mensen. In een tekening van Tolkien is de wereld, die op dat moment nog niet Arda genoemd wordt, te zien in de vorm van een Vikingschip, inclusief mast en touwen. Daarnaast bestaat het scheppingsverhaal niet uit een los onderdeel, maar gaat via de raamvertelling rechtstreeks over naar een vroege vorm van de Valaquenta, ook iets dat zich onderscheidt van de latere meer Bijbelse stijl. Wat de Goden betreft hebben we al te maken met de Ainur. Wel zijn er meer Valar en zij hebben kinderen. Hun kleding en huizen worden uitgebreid en levendig beschreven. Maiar bestaan echter nog niet. Tolkien spreekt van “mindere Valar” en allerlei andere geesten, zoals sylphs, leprauns, fays, pixies etc. Tot slot brengt Tolkien in deze tijd zijn werk veelvuldig in verband met de vroeg-Europese geschiedenis uit het eerste millennium na Chr. Pre-Lord of the Rings Na de Eerste Wereldoorlog wordt Tolkien benoemd tot lector en vervolgens tot professor in de Engelse
Melkor en Ungoliant
5
Satan is cast out of Heaven and is plunged into hell (Paradise Lost, gravure: Gustave Doré)
taal aan de universiteit van Leeds. Tolkien bestudeert intensief het Oud- en Middelengels en publiceert Sir Gawain and the Green Knight, een belangrijke bijdrage tot de studie van de middeleeuwse literatuur. Vervolgens wordt hij tot professor in het Angelsaksisch benoemd aan de universiteit van Oxford. Hij werkt aan academisch werk over Beowulf, de Ancrene Wisse en schrijft de gedichten die recent zijn gepubliceerd als The Legend of Sigurd and Gudrún. Begin jaren ’30 begint Tolkien The Hobbit te schrijven, dat in 1937 wordt gepubliceerd. In deze periode krijgt The Silmarillion langzaam maar zeker zijn huidige vorm. Als achtergrond bij enkele lange, verhalende gedichten over twee van zijn favoriete verhalen uit The Book of Lost Tales schrijft hij een Sketch of the Mythology, een schets van de Silmarillion-mythologie. Hierin laat hij het concept van de raamvertelling los en krijgen structuur en namen de vorm die nog herkenbaar zijn in de gepubliceerde Silmarillion. Deze schets werkt hij uit in zogenoemde Quenta’s (prozaverhalen) en annalen. De stijl in deze werken is compact. Het scheppingsverhaal en het verhaal van de Valar zijn niet als aparte hoofdstukken te onderscheiden, maar vormen
6
een inleiding op het verhaal. Arda wordt geschapen door Ilúvatar en negen Valar nemen de heerschappij van de wereld op zich. Naast deze negen Heren van de Valar worden ook andere, met name vrouwelijke Valar (Valier) genoemd. Tevens wordt gesproken over de kinderen van de Valar en verschillende Maiar. Enkele verschillen met The Silmarillion zijn Sauron, die nog in zijn oude rol als Thû, de Heer van de Wolven, voorbij komt en het ontbreken van verschillende vrouwelijke Valar, zoals Estë en Vairë. Ook is Ossë nog een van de Valar, een idee waar Tolkien later vanaf stapt. In die eerste versies van The Silmarillion na The Book of Lost Tales wordt nog weinig aandacht besteed aan het scheppingsverhaal en de Valar. Dat gebeurt pas later in de jaren ’30 als Tolkien wederom een nieuwe versie hiervan schrijft; gebaseerd op het verhaal uit The Book of Lost Tales, maar vanuit het perspectief van de Sketch of the Mythology. Het resultaat is een versie van Ainulindalë die erg lijkt op het verhaal uit The Silmarillion. Het belangrijkste verschil met The Book of Lost Tales periode is dat Tolkien het idee van een mythologie voor Engeland begint los te laten. De verhalencyclus inclusief scheppingsverhaal en godenwereld komen meer op zichzelf te staan en de link naar Engeland wordt pas gemaakt in de periode volgend op de verhalen uit de Oudste Tijden. Met andere woorden: Númenor doet zijn intrede, evenals het idee van de Ronde Wereld en het rechte pad naar het Verloren Westen. Hierdoor worden de verhalen niet meer verteld vanuit het perspectief van de Elfen, maar betreffen het Númenóreaanse overleveringen. De godenwereld van Arda waarmee de Elfen nog rechtstreeks in contact stonden, verdwijnt daardoor steeds verder naar de achtergrond. Post-Lord of the Rings Op aandringen van zijn uitgever begint Tolkien eind 1937 te schrijven aan een vervolg op The Hobbit, wat zal uitgroeien tot The Lord of the Rings. De oorlog breekt uit en het verhaal stokt. Tolkien schrijft Leaf by Niggle en On Fairy-Stories. Enkele jaren later wordt Farmer Giles of Ham gepubliceerd. In 1954-’55 wordt The Lord of the Rings uitgebracht. Het verhaal krijgt
Satan is cast out the hill of Heaven and is cast in Hell’s canyon (Paradise Lost, gravure: Gustave Doré)
lovende kritieken en groeit in de jaren daarna uit tot een van de populairste verhalen van de 20ste eeuw. Tolkien begon met hernieuwd enthousiasme aan het afronden van The Silmarillion. Zijn doel was de cyclus in lijn te brengen met de ideeën en verhalen in The Lord of the Rings. Daarnaast wilde hij theologische en metafysische onderwerpen in de cyclus verwerken, zoals de zondeval, de onsterfelijkheid van de Elfen en hun reïncarnatie. Hij schreef onder andere een nieuwe versie van de Ainulindalë met een andere kijk op de kosmologie. De muziek van de Ainur verschijnt in eerste instantie als visioen van de Wereld aan de Valar en Maiar. Pas daarna geeft Ilúvatar Arda een plaats in tijd en ruimte en dalen vele Ainur af om het visioen van Arda werkelijk te maken. Het aantal vrouwelijke Valar wordt uitgebreid en verschillende vrouwelijke Valar krijgen een hogere status. Tolkien schrijft ook het verhaal Het Debat tussen Finrod en Andreth over de (on)sterfelijkheid en levensduur van Mensen en Elfen binnen Arda. Daarnaast lezen we in het essay Over de Wetten en Gebruiken bij de Eldar hoe de belangrijkste Valar discussiëren over de onsterfelijkheid van de fëa, de ziel/geest. Steeds groter wordt ook de invloed van Morgoth op Arda. Om het kwaad in de wereld te verklaren, beschrijft en onderbouwt Tolkien hoe alles op Arda doordrongen is van een Morgoth-element. Hier volgt een voorbeeld uit Myths Transformed VII (HoMe X): “Melkor had geen plan: tenzij destructie en reductie van de wereld tot ‘niks’ een plan genoemd kan worden. Maar dit is natuurlijk een simplificatie van de situatie. Sauron had Melkor nooit gediend, zelfs niet in de laatste stadia, zonder beïnvloed te raken door zijn lust voor vernietiging, en zijn haat jegens god (wat moet eindigen in nihilisme). Sauron kon geen overtuigd atheïst zijn. Daar hij een van de mindere geesten was die vóór de schepping van de wereld bestond, kende hij Eru. Hij misleidde zichzelf waarschijnlijk door aan te nemen dat de Valar (inclusief Melkor) gefaald hadden en Eru simpelweg Arda opgegeven had. Het lijkt
erop dat Sauron de ‘Verandering van Wereld’, toen de Onsterfelijke Landen werden losgemaakt van de fysieke wereld, op de volgende manier interpreteerde: de Valar (en Elfen) waren verwijderd van het beheer van de wereld, en de Mensen leefden onder Gods Vloek en Woede. Sauron was geen overtuigd atheïst, maar preekte dit wel, omdat het de weerstand tegen zichzelf verminderde en hij niet langer angstig was voor Gods verrichting in Arda. Maar juist daar was het effect van Melkor op Sauron te zien: hij sprak over Melkor in Melkor’s eigen termen: als een god, of als God zelf.” Door dit soort verhalen wordt de godenwereld van Tolkien veel beter kenbaar dan vanuit The Silmarillion mogelijk is. We lezen hoe de Valar direct communiceren met Elfen en Mensen en leren hun motieven kennen. We lezen hoe Morgoth als Satan die de mensheid verleidt aan het begin der tijden. We lezen hoe Manwë en Yavanna de wil van Eru, het doel van de schepping en het lot van de Elfen en Mensen aan de andere Valar verklaren. Hierbij vormde taal niet langer het uitgangspunt voor Tolkiens verhalen, maar het katholicisme dat hij beleed.
7
Conclusie In de meeste kosmogonische vertellingen zien we respectievelijk de Creatie, het Godenverhaal en het ontstaan van levende wezens, onder wie Mensen. Dit zien we ook bij Tolkien. We kunnen stellen dat Tolkiens mythe duidelijke invloeden vertoont uit zowel de Germaanse, Keltische en Grieks-Romeinse mythologie als uit het Christendom. Dit is zeker niet verwonderlijk. Tolkien was overtuigd rooms-katholiek en had als wees nog een aantal jaren bij Father Francis Morgan gewoond. Daarnaast had hij een enorme interesse in mythologie en was hij op wetenschappelijk niveau bezig met Angelsaksische en Germaanse verhalen. De invloed op het scheppingsverhaal komt vooral uit de Bijbelse teksten, maar vertoont daarnaast trekken uit heidense mythologieën. Iets waar Tolkien steeds minder gecharmeerd van leek, gezien hij zijn werk door de jaren heen meer in Bijbelse stijl schreef en de mythologie minder in verband bracht met de heidense perioden uit de Europese geschiedenis. De Griekse en Noord-Europese mythologieën kennen geen creatie door één Schepper, zoals bij het Christendom het geval is. Hun mythologieën bestaan uit allerlei losse verhalen en gebeurtenissen die leiden tot het ontstaan van onderdelen van de wereld en de komst van de Mensen. Deze goden hebben over het algemeen een element of expertise onder hun hoede en een attribuut waaraan zij herkend kunnen worden. Denk bijvoorbeeld aan de hamer van Thor of de drietand van Poseidon. De Valar vertonen veel overeenkomsten met de goden uit Asgard en de Olympus: Manwë doet bijvoorbeeld denken aan Griekse Zeus en Ulmo aan de Noorse Aegir. Het Christendom kent echter een Creatie door middel van een goddelijk gebod. God spreekt: “Er zij Licht!” — en er is Licht. Alles wordt gecreëerd door slechts één Schepper. In de Ainulindalë zien we iets soortgelijks: Eru zegt: “Aanschouw Uw muziek!” — en het visioen van Arda verschijnt aan de Ainur. Dit zien we niet in oude versies van de Ainulindalë en volgens Tolkiens zoon Christopher is dit de belangrijkste verandering in het scheppingsverhaal. Namelijk dat in oude versies de wereld meteen bestaat, terwijl er in de uiteindelijke versie eerst een visioen wordt getoond door Eru. Pas na dit visioen krijgt de wereld op zijn commando een plaats krijgt in tijd en ruimte. Het commando luidt “Eä! Laat deze dingen Zijn!” — en dit doet weer sterk denken aan het gebod van God in Genesis.
8
Terwijl de Valar in het begin uitvoerig beschreven worden, kinderen hebben en zwaktes kennen, zien we dat dit aspect steeds meer teruggedrongen wordt door Tolkien. Ook neemt hun aantal langzaamaan af. De latere onderverdeling in Valar en Maiar doet denken aan de Christelijke engelen, die een bepaalde rangorde hadden. Wat betreft het kwaad wordt Melkor door de tijd heen meer en meer neergezet als een Satan, als personificatie van al het kwaad binnen de wereld, en niet langer gewoon als “een slechte god onder de goden’” zoals bij veel heidense mythologieën. Melkor vertoont daarnaast veel overeenkomsten met de Satan uit Paradise Lost van John Milton, waarbij Melkor net als Satan staat voor vernietiging en chaos, terwijl Eru net als God staat voor creatie en orde. Ook spelen de elementen jaloezie, verleiding en ongehoorzaamheid een groter wordende rol bij Tolkiens Kwaad. Jaloezie als drijfveer, Verleiding als middel, Ongehoorzaamheid als resultaat. Dit zien we terug in de latere Tijden van Midden-aarde, zoals de rebellerende Noldor, de Val van het Númenóreaanse Rijk, maar wellicht het duidelijkst in Het Verhaal van Adanel uit The History of Middle-earth X, blz. 345, waarbij Melkor de Mensen verleidt tot het volgen van zijn wil. Tot slot een citaat uit The Lost Road, blz. 62 (HoMe V), een verhaal uit de Pre-Lord of the Rings periode waarbij Tolkien de geschiedenis van Midden-aarde in verband probeert te brengen met onze wereld: “Toen zong Fíriel een avondlied — in de taal van Eressëa, maar van oudsher geschreven door mensen. De nachtegaal stopte met zingen. Elendil stond stil en luisterde; en de woorden kwamen tot hem, vreemd en van ver, als een melodie in archaïsche spraak, weemoedig gezongen tijdens een vergeten schemering aan het begin van de reis van mensen in de wereld. Ilu Ilúvatar en káre eldain a fírimoin ar antaróta mannar Valion: númessier… De Vader maakte de Wereld voor elfen en stervelingen, en hij gaf haar in handen van de Heren die in het Westen zijn.”
