• www.claerhout.be 32829
Co-ordinator European Association of Service Providers for Persons with Disabilities (EASPD) Oudergemlaan 63 Avenue d’Auderghem, B-1040 Brussels, Belgium Tel: +32 2 282 46 10 ; Fax: +32 2 230 72 33
[email protected] ; www.easpd.org Scientifi c Partners Welsh Centre for Learning Disabilities Cardiff University, Meridian Court, North Road, Cardiff CF14 3BG, UK Tel: +44 29 20 69 17 95 ; Fax: +44 29 20 61 08 12
[email protected] ; www.cardiff.ac.uk/medicine/ psychological_medicine/research/welsh_centre_learning_ disabilities/index.htm Hoger Instituut voor de Arbeid (HIVA) - KU Leuven E. Van Evenstraat 2 D, B-3000 Leuven, Belgium Tel: +32 16 32 31 86 ; Fax: +32 16 32 31 34
[email protected] ; www.kuleuven.ac.be/hiva Vlaams Fonds voor Sociale Integratie van Personen met een Handicap Sterrenkundelaan 30, B-1210 Brussels, Belgium Tel: +32 2 225 84 11 ; Fax: +32 2 225 84 05
[email protected] ; www.vlafo.be European Platform for Rehabilitation (EPR) Rue de Spa 15, B-1000 Brussels, Belgium Tel: +32 2 736 54 44 ; Fax: +32 2 736 86 22
[email protected] ; www.epr.be
From disability to ability
National Federation of Voluntary Bodies Oranmore Business Park, Oranmore, Galway Co., Ireland Tel: +353 91 792 316; Fax: +353 91 792 317
[email protected] ; www.fed-vol.com
Naar gelijke kansen in tewerkstelling van mensen met een verstandelijke beperking
Centro Itard Via e.Amaldi 5, I – 29100 Piacenza, Italy Tel: +39 0523 754 619 ; Fax: +39 0523 751 473
[email protected] ; www.itard.it Kézenfogva Alapítvány (Hand in Hand Foundation) Post Box 234, H – 1461 Budapest, Hungary Tel: +36 1 217 81 00 ; Fax: +36 1 217 81 15
[email protected] ; www.kezenfogva.hu Federação Nacional de Cooperativas de Solidariedade Social (Fenacerci) Rua Augusto Macedo,nº2ª, P - 1600-794 Lisboa, Portugal Tel: +351 21 711 25 80 ; Fax: +351 21 711 25 81
[email protected] ; www.fenacerci.pt The Association for Real Change (ARC) ARC House, Marsden Street, Chesterfi eld S40 1JY, UK Tel: +44 1246 555 043 ; Fax: +44 1246 555 045
[email protected] ; www.arcuk.org.uk
Project Partners Arbeitsintegrationsgesellschaft gem. GesmbH Lebenshilfe Vorarlberg, Gartenstraße 2, A - 6840 Götzis, Austria Tel: +43 5523 53 25 50 ; Fax: +43 5523 53 25 59
[email protected] ; www.lebenshilfe-vorarlberg.at
The Home Farm Trust (HFT) Merchants House North, Wapping Road, Bristol BS1 4RW, UK Tel: +44 117 930 26 00 ; Fax: +44 117 922 59 38
[email protected] ; www.hft.org.uk Survey Partners
Institut für Sozialdienste Interpark FOCUS 1, A-6832 Röthis, Austria Tel: +43 5523 52 176 33 ; Fax: +43 5523 52 176 21
[email protected] ; www.ifs.at Amt der Vorarlberger Landesregierung Abteilung Iva, Römerstraße 15, A-6900 Bregenz, Austria Tel: +43 5574 51 12 41 18
[email protected] Vlaams Welzijnsverbond Guimardstraat 1, B-1040 Brussel, Belgium Tel: + 32 2 507 01 28 ; Fax: +32 2 513 85 14
[email protected] ; www.vlaamswelzijnsverbond.be Christos Stelios Ioannou Foundation P.O.Box 20590, CY - 1660 Lefkosia, Cyprus Tel: +357 2 48 16 66 ; Fax: +357 2 83 55 07
[email protected] ; www.ioannoufoundation.org ESEEPA S. Nikolakopoulou 13, GR – 15451 Neo Psychiko, Greece Tel: +30 1 671 31 49 ; Fax: +30 1 674 80 84
[email protected] ; www.eseepa.gr
Förbundet De Utvecklingsstördas Väl (FDUV) Tölögatan 27, FIN – 00260 Helsinki, Finland Tel: +358 9 407 070 ; Fax: +358 9 407 748
[email protected] ; www.fduv.fi
www.start-labor.org Het Europees Kenniscentrum voor Opleiding en Tewerkstelling van Mensen met een Verstandelijke Beperking
Union Nationale des Associations de Parents et Amis de Personnes Handicapées Mentales (UNAPEI) 15 rue Coysevox, F- 75876 Paris CEDEX 18, France
[email protected]; www.unapei.org Bundesarbeitsgemeinschaft Werkstätten für behinderte Menschen e. V. Sonnemannstraße 5, D - 60314 Frankfurt a.M., Germany Tel.: +49 69 94 33 94 18 ; Fax: +49 69 94 33 94 25
[email protected] ; www.bagwfbm.de Sozialdienste Bezirksgemeinschaft Eisacktal Säbenertorgasse 2, I - 39042 Brixen, Italy Tel: +39 0472 820 533 ; Fax: +39 0472 835 507
[email protected] ; www.bzgeisacktal.it Saltho Sterk in Werk Schijndelseweg 1, NL - 5283 AB Boxtel, The Netherlands Tel: +31 411 652 426 ; Fax: +31 411 652 304
[email protected] ; www.saltho.nl
Ontwikkeld door de European Association of Service Providers for Persons with Disabilities (EASPD), Brussel in samenwerking met de LABOr projectpartners
Met de steun van het Leonardo da Vinci programma van de Europese Commissie Education and Culture
2004
. . . f r o m
d i s a b i l i t y
t o
a b i l i t y
M
ensen met een beperking behoren zonder twijfel tot de kwetsbaarste groep
van onze samenleving. Ze leven vaak in een situatie van sociale uitsluiting, armoede en werkloosheid. Meerdere organisaties zoals de OESO, IAO en Eurostat hebben geprobeerd hun aantallen in Europa te berekenen. Verschillen in definities, culturele percepties van beperkingen en methodes om data te verzamelen moesten daarbij overwonnen worden. Toch bereikte men een algemeen aanvaard overzicht van het aantal personen met een beperking binnen de EU. Eurostat concludeerde in zijn studie van 2003 dat ongeveer 14,5% van de bevolking van de EU 25 in zekere mate een beperking heeft. De uitgebreide Unie telt ongeveer 450 miljoen inwoners, dus het gaat hier bij benadering om 65 miljoen mensen. Tijdens het Europees Jaar van personen met een handicap 2003 werden een groot aantal inspanningen geleverd en activiteiten georganiseerd om de levenskwaliteit van mensen met een beperking te verbeteren. Er werd een belangrijke vooruitgang geboekt, maar er is nog veel werk aan de winkel.
Dit is vooral het geval voor mensen met een verstandelijke beperking. Er zijn geen data en schattingen beschikbaar die een overzicht zouden kunnen geven van hun Wie is EASPD?
situatie binnen de EU. Ook als men gerichter gaat zoeken, zoals naar opleiding en
De European Association of
onderwijs van mensen met een verstandelijke beperking – en daarover gaat deze
Service Providers for Persons with
brochure – vindt men een tweeledige situatie in Europa. Enerzijds zijn er informatie en
Disabilities (EASPD) promoot gelijke kansen voor mensen met
voorbeelden van goede praktijk beschikbaar, maar anderzijds valt die kennis moeilijk
een beperking via doeltreffende en
terug te vinden en is het moeilijk om in te schatten hoe relevant die informatie is
kwaliteitsvolle dienstverlening in Europa. EASPD vertegenwoordigt meer dan 6000 dienstverleners in 22 Europese landen.
EASPD Oudergemlaan 63 B-1040 Brussel België Tel: + 32 2 282 46 10 Fax: +32 2 230 72 33
voor andere regio’s of landen.
LABOr
De European Association for Service Providers for Persons with Disabilities (EASPD) maakte van dit onderwerp één van haar belangrijkste strijdpunten: het stimuleren van opleiding en tewerkstelling van mensen met een verstandelijke beperking door het uitwisselen van informatie en goede praktijk.
EASPD krijgt daarbij steun van de EU en andere internationale organisaties. Recente EU en VN resoluties bevestigen het fundamentele recht op eerlijke en gelijke
3
arbeidsvoorwaarden. Dit recht geldt uiteraard ook voor mensen met beperkingen.
Vandaag stelt EASPD haar nieuwe instrument voor, het Kenniscentrum: www.start-labor.org. EASPD en 21 projectpartners van het door de EU gefinancierde “De weg vooruit is op zoek gaan
LABOr project ontwikkelden deze website. De informatie staat ter beschikking van
naar integratie, naar tewerkstelling
alle betrokkenen bij de opleiding en tewerkstelling van mensen met een verstandelijke
gebaseerd op keuze en zonder discriminatie, en naar toegang
beperking, en ook van alle andere geïnteresseerden.
tot gepaste opleiding en ondersteuning.”
Misschien zal dit wel de belangrijkste conclusie zijn die u terugvindt, namelijk dat al te vaak de vaardigheden van mensen met een verstandelijke beperking worden onderschat. Met de juiste ondersteuning kunnen ze waardevolle en rendabele werknemers worden, klaar om toe te treden tot de open arbeidsmarkt.
Deze brochure geeft u een beknopt overzicht van de belangrijkste informatie van het Kenniscentrum. U wordt vriendelijk uitgenodigd om verdere details en gegevens na te slaan op de website, of om ons te contacteren in geval van verdere vragen.
Luk Zelderloo EASPD Voorzitter, Brussel, 2004
. . . f r o m
d i s a b i l i t y
t o
a b i l i t y
HET KENNISCENTRUM
Uitwisselen van kennis rond tewerkstellingsmaatregelen en beroepsopleidingen voor
Het Kenniscentrum, www.start-labor.org, biedt informatie, voorbeelden van goede praktijk, wetgevingen en trends in tewerkstellingstrajecten en beroepsopleidingen voor mensen met een verstandelijke beperking, aan. Een wetenschappelijk team onderzocht alle informatie alvorens die beschikbaar te maken. De website bestaat in vier talen (Engels, Frans, Duits en Nederlands), is eenvoudig gestructureerd om het navigeren gemakkelijk te maken, en zal geregeld bijgewerkt worden. Hulp bij het raadplegen van het Kenniscentrum wordt lokaal georganiseerd door de LABOr projectpartners (zie achterzijde van deze brochure). Bovendien kunnen bezoekers vragen doorsturen, advies vragen of deelnemen aan een interactief forum. Een helpdesk is beschikbaar voor specifi eke vragen en advies. Gedurende drie jaar, vanaf 2001, verzamelden EASPD en 21 projectpartners informatie over beleid, wetgeving, praktijken, case-studies, methodes enz. in 13 landen. Deze informatie haalden ze uit literatuuronderzoek, vragenlijsten en interviews met de voornaamste betrokkenen bij de opleiding en tewerkstelling van mensen met een verstandelijke beperking. Die betrokkenen zijn dienstverleners, werkgevers, overheden en mensen met een verstandelijke beperking. De onderzochte landen zijn België, Cyprus, Duitsland, Finland, Frankrijk, Griekenland, Hongarije, Ierland, Italië, Nederland, Oostenrijk, Portugal en het Verenigd Koninkrijk.
4
Het LABOr project (gesponsord door het EC Leonardo da Vinci programma) kwam tot de volgende besluiten op het gebied van tewerkstellingsmaatregelen en beroepsopleiding:
Voornaamste conclusies over tewerkstellingsmaatregelen • Mensen met een verstandelijke beperking willen werken en hebben recht op een betaalde en geschikte baan. Ze zijn in staat effi ciënt en rendabel werk te verrichten. • Mensen met een verstandelijke beperking zijn personen met individuele noden en geen personen wiens beperking hun kansen dicteert en beperkt. • Alle factoren in acht genomen, is het aannemen van personen met een verstandelijke beperking economisch gezond. Mensen met een verstandelijke beperking geven een meerwaarde aan de arbeidsmarkt en betalen belastingen net zoals anderen in de samenleving. • De huidige trend, zowel in het beleid als in de praktijk, is het stimuleren van de integratie van mensen met een verstandelijke beperking in de open arbeidsmarkt. Argumenten ten voordele van begeleid werk zijn bijvoorbeeld: goede werkkrachten voor de werkgevers, minder kosten voor de belastingbetalers en een grotere persoonlijke voldoening voor de mensen met een baan. • Beschutte werkplaatsen bieden een belangrijke kans aan mensen met een verstandelijke beperking. Omdat ze niet strikt afhankelijk zijn van rendabiliteitcriteria, kunnen beschutte werkplaatsen de noodzakelijke aanpassingen maken om iedereen, ongeacht hun productiviteit, een kans te geven op een baan. Beschut werk moet wel: - “betaalde arbeid” zijn, eerder dan “therapie”. - reële overgangskansen aanbieden, door mensen voor te bereiden en te helpen om de overstap naar de open arbeidsmarkt te maken. • Dienstverleners moeten hun houding en verwachtingen aanpassen. Ze moeten: - het concept van “de mensen aanpassen aan hun baan” veranderen in “hun baan aanpassen aan de mensen”. - nieuwe instrumenten gebruiken, zoals het bepalen van iemands arbeidspotentieel (vocational profiling), het uitproberen van jobs (job tasting), het gebruiken van nieuwe evaluatiemethodes en carrièreplannen. - mensen helpen om zelf zoveel mogelijk verantwoordelijkheid en controle op te nemen tijdens het hele proces. - de opleidingen aanpassen zodat ze beter aansluiten bij echte werksituaties. • Regionale, nationale en Europese overheden spelen een belangrijke rol. Ze moeten zorgen voor duidelijke richtlijnen, voor uitgebreide en toereikende informatie voor werkgevers, voor fl exibele subsidies, en voor hulp aan de dienstverleners zodat zij op lange termijn ondersteuning kunnen aanbieden.
mensen met een verstandelijke beperking
Voornaamste conclusies over beroepsopleiding Beroepsopleidingen worden algemeen beschouwd als een van de voornaamste elementen van het tewerkstellingsproces. Tot dusver echter faalden beroepsopleidingen grotendeels om mensen met een verstandelijke beperking meer kansen te geven op betaald werk. De meest voorkomende kritiek is dat de band tussen beroepsopleidingen en de realiteit niet sterk genoeg is, en dat beroepsopleidingen zich te weinig richten op de vacatures die beschikbaar zijn op de lokale arbeidsmarkt. Nochtans maakte onderzoek duidelijk dat de investeringen het meest renderen als er een sterk verband is tussen beroepsopleidingen en begeleid werk.
Er bestaan vele manieren om te verwijzen naar mensen met een verstandelijke beperking. Voor
Het belangrijkste principe bij beroepsopleidingen is begrijpen hoe ieder individu het best leert, en de opleiding en ondersteuning aan de individuele noden aanpassen:
het Kenniscentrum dat in deze brochure wordt voorgesteld, werd de volgende defi nitie gebruikt:
• Opleidingen moeten de mensen die op die wijze kunnen leren aanspreken. Ze moeten op een effectieve manier georganiseerd worden, volgens de leerbehoeftes van de mensen.
een handicap met als kenmerken
• Beroepsopleidingen moeten mensen naar een baan leiden, en moeten dus de noodzakelijke vaardigheden aanleren.
verstandelijk functioneren en in
“Een verstandelijke beperking is belangrijke beperkingen in de vaardigheden om zich aan
• De opleidingen moeten op maat gemaakt worden van echte werksituaties en daarbij moeten echte werksituaties zo goed mogelijk nagebootst worden. Idealiter zouden mensen de kans moeten krijgen om stages te lopen bij bedrijven of opleidingen te krijgen op de open arbeidsmarkt.
verstandelijk, sociaal en praktisch
• Over hoe lang een opleiding moet duren, bestaat geen consensus, maar de timing moet doordacht gebeuren.
18 jaar.” (naar de defi nitie
• Wat er gebeurt met afgestudeerden op professioneel vlak zou opgevolgd moeten worden. Zo kunnen cursussen indien nodig aangepast worden.
te passen. Dat laatste blijkt uit gedrag. De handicap kent haar oorsprong voor de leeftijd van van AAMR 2002 – American Association Mental Retardation).
• Mensen zouden ook ondersteuning moeten krijgen om de sociale omgang op de werkvloer te vergemakkelijken. Nieuwe ideeën vragen nieuwe benaderingen en nieuwe oplossingen. Om succesvol te zijn, moeten alle betrokkenen hun houding en werkmethodes aanpassen. De volgende delen van deze brochure geven de onderzoeksresultaten weer over de rol die iedere ondervraagde betrokkene speelt.
5
. . . f r o m
d i s a b i l i t y
t o
a b i l i t y
EEN NIEUWE TAAK VOOR DIENSTVERLENERS
Van het aanpassen van personen naar het aanpassen van jobs In alle 13 onderzochte landen zijn er dienstverleners actief. Collectieve vormen van begeleiding bestaan al lang in Europa. Individuele modellen van ondersteuning krijgen nu steeds meer aandacht in de meeste onderzochte landen. Het model van begeleid werk is een van de belangrijkste voorbeelden. Dit model is gebaseerd op een nieuwe visie. Het vereist een herziening van de taakbeschrijving van een dienstverlener en het creëert een nieuwe functie, job coaching, uitgevoerd door een job coach of een bedrijfsmentor. Job coaches of tewerkstellingsspecialisten helpen mensen met een verstandelijke beperking bij het zoeken naar werk op de open arbeidsmarkt. De functie van een job coach gaat uit van het principe dat een persoon als een individu met individuele noden moet gezien worden en niet als iemand met een beperking wiens beperking zijn kansen dicteert. Een job coach staat in voor alle facetten van ondersteuning. Dit kan gaan van het identifi ceren van vacatures tot het helpen bij het aanleren, het vinden en het houden van een baan. Nieuwe visies vragen nieuwe vaardigheden. Job coaches moeten uitzoeken welke taken mensen aankunnen, welke werkomgeving het best bij hen past, en welke ondersteuning ze nodig hebben. Een grotere fl exibiliteit bij de fi nanciering van de verschillende soorten ondersteuning zal hierbij helpen, maar er is ook een andere manier om mensen te beoordelen nodig. Het is niet meer aangewezen om mensen te beoordelen volgens wat ze niet kunnen, maar wel volgens wat ze wel kunnen met hulp. De belangrijkste vaardigheden die nodig zijn om het model van begeleid werk succesvol uit te voeren, zijn: • Inzicht hebben in de plaatselijke tewerkstellingskansen en de noden van de werkgevers, alsook in de sociale zekerheid en de nationale tewerkstellingssystemen. • Vaardig zijn in communicatie, onderhandelen en marketing. • Goede relaties met individuen kunnen opbouwen. • Kunnen begrijpen en analyseren van ingewikkelde opdrachten en deze opdrachten kunnen onderverdelen in eenvoudigere taken (job carving). • Deskundig zijn in technieken als het bepalen van iemands arbeidspotentieel (vocational profiling) en evaluatiemethodes. Uit het onderzoek van LABOr samen met job coaches uit verschillende landen, blijkt dat de volgende elementen essentieel zijn om de doelstellingen succesvol te bereiken: • Uitgaan van een individueel perspectief: proberen een baan te zoeken voor een bepaald persoon, in plaats van eerst een baan te vinden en dan te proberen er iemand in te passen. • De zoektocht baseren op een persoonlijk netwerk en “cold calling” (het contacteren van bedrijven zonder voorafgaande kennis van vacatures) vermijden.
6
• “Vocational profi ling” gebruiken als evaluatiemiddel. • Een netwerk uitbouwen van werkgevers die goede diensten ontvangen hebben. • Persoonlijke ontmoetingen met werkgevers beleggen en eerlijk zijn over het cv van de kandidaat. • Gebruik maken van korte stageperiodes die, als ze succesvol zijn, kunnen omgezet worden in werk op lange termijn.
De goede praktijk raadt een aanpak in zes stappen aan om het model van begeleid werk succesvol toe te passen: 1 “Vocational profiling”
Voor zij die het nodig hebben: beperkte werkervaringen om een goede keuze te maken
De persoon en zijn arbeidspotentieel kunnen plaatsen
2 Korte stageperiodes
3 Professioneel op zoek gaan naar een baan Werk zoeken dat beantwoordt aan de keuzes en mogelijkheden van mensen
Formele analyse van het vooropgestelde werk om tot een effectieve passende baan te komen
4 Werkanalyse
Het promoten van het model van begeleid werk houdt niet in dat beschutte werkplaatsen gedoemd zijn te verdwijnen. Het betekent wel dat alle partijen die met tewerkstelling te maken hebben hun visie en missie moeten aanpassen. Dit geldt tot op zekere hoogte ook voor beschutte werkplaatsen. Ook dienstverleners zullen hun aanpak moeten aanpassen. Ze zullen de functie van job coach op zich moeten nemen.
5 Opleiding op de werkvloer
6 Ondersteuning op lange termijn
Een doeltreffende
Indien nodig,
opleiding voor
bijkomende
de persoon in
hulp na de
kwestie
indiensttreding
Werkgevers vinden de rol van job coaches cruciaal tijdens het tewerkstellingsproces.
Het uitgangspunt is dat een beschutte werkplaats niet de automatische en enige kans mag zijn voor mensen met een beperking. Een werkplaats moet kansen geven op verdere ontwikkeling en kwalifi caties.
Ze stellen het volgende voor: • Meer informatie over het bestaan en het werk van de dienstverleners.
• Op die manier kunnen beschutte werkplaatsen dienen om mensen (voor wie het mogelijk is) voor te bereiden op een baan op de open arbeidsmarkt. Daarom moeten de werkomstandigheden de situatie op de open arbeidsmarkt benaderen. Bovendien zal de taak van de dienstverleners er in bestaan een volledige werkstatus voor mensen te creëren naar het voorbeeld van de open arbeidsmarkt. Enkele onderdelen van het model van begeleid werk kunnen binnen de werkplaatsen gebruikt worden om vooruitgang te boeken. Om mensen te helpen de overstap te maken, zijn er overgangsmaatregelen nodig, zoals persoonlijke actieplannen en de evaluaties van vaardigheden. • Het betekent ook dat het steeds belangrijker wordt ervoor te zorgen dat een persoon naar een beschutte werkplaats komt, omdat de omgeving, het werk en de ondersteuning aan zijn noden en verwachtingen voldoen. Daarom moeten dienstverleners ook technieken gebruiken zoals “vocational profi ling” wanneer ze bepalen of iemand past binnen de werkplaats.
7
• Betere financiering van de dienstverleners • Een langere periode van begeleiding op de werkvloer, die niet eindigt van zodra een persoon is aangenomen, maar van zodra een persoon er klaar voor is. • Opleidingen voorzien die beter aangepast zijn aan de reële werksituaties. • Vooraf meer ervaring opdoen, zodat mensen zich sneller kunnen aanpassen aan hun baan en de inwerkperiode vlotter verloopt. • Opleidingen voor collega’s om te
“Stel een persoon voor op een positieve maar open en eerlijke manier. Het persoonlijk aanprijzen van iemand bij een werkgever, helpt om een relatie op te bouwen en om een job te verkrijgen.”
leren omgaan met mensen met een verstandelijke beperking.
. . . f r o m
d i s a b i l i t y
t o
a b i l i t y
AAN DE SLAG GAAN
Je h e b t d ezel f d e re ch ten en p lich ten Iedereen verdient een kans om te werken als hij of zij dat wil. Jij dus ook. Je plaatselijke dienstverlener zal je zeker helpen bij het zoeken naar werk.
Waarom zou je werk zoeken? De meeste mensen zijn blij dat ze werk hebben. Natuurlijk, zoals alles, heeft ook een baan twee kanten. Het kan leuk zijn, maar er zijn dingen die minder leuk zijn. Leuk aan werken is: • Geld verdienen. • Dingen doen die je graag doet. • Iets doen waar je trots op kan zijn. • Samen werken met andere mensen. • Je beter voelen. …maar soms is er veel stress op het werk, en de werkomgeving is niet altijd ideaal.
Het belangrijkste is dat mensen willen werken.
Hoe vind je een baan? 8
Je bent niet alleen als je werk zoekt. Denk eraan dat het werk je moet liggen, en dat je het graag moet doen: 1. Denk aan welk beroep je graag wilt doen: • Wat wil jij? • Vraag het aan je familie, je leraar of je dienstverlener. 2. Ga op zoek naar werk: • Vraag het aan iedereen die je kent (familie, vrienden, enz.) • Praat met de job coach bij je dienstverlener. 3. Denk aan je geld • Misschien krijg je nu een uitkering, misschien zal je je uitkering verliezen: vraag het aan je job coach, hij zal je helpen.
Het belangrijkste is dat er misschien werk is dat jou ligt.
Hoe behoud je een baan?
“Met heel veel plezier doe Een baan vinden is één ding. Een baan houden is iets anders. ik mijn job achter de bar. Ik maak gebakjes. • Je moet leren je werk goed te doen. Je zal een ‘s Woensdag kook ik het opleiding krijgen. Geen nood als je meer hulp middagmaal. Ik help bij het nodig hebt. Je baas, collega’s of job coach zullen poetsen. Als het nodig is, je graag helpen. help ik de kamers te kuisen. Ik doe wat ik moet doen. • Je moet goed opschieten met de andere Ik hou van mijn werk en mensen op het werk. Dit is niet zo moeilijk. Als dat is het allerbelangrijkste. jij vriendelijk bent tegen mensen, zullen zij ook Natuurlijk helpt vriendelijk zijn tegen jou. mijn baas mij.” • Praat met je baas of job coach als je vragen of twijfels hebt.
Het belangrijkste is dat de meeste mensen hun werk graag doen.
Hoe verandert een baan je leven? • Je zal veel tijd doorbrengen op een nieuwe plaats en je zal nieuwe mensen leren kennen. Je zal geld verdienen, maar minder tijd hebben om de dingen te doen die je voorheen deed. • Je zal nieuwe vrienden maken, nieuwe hobby’s vinden en je familie en vrienden zullen nog trotser zijn op jou dan ze al waren.
Het belangrijkste is dat een baan je helpt om een leven te leiden zoals iedereen.
Welke beroepen doen mensen met een verstandelijke beperking? Er zijn veel beroepen die mensen met een verstandelijke beperking uitoefenen. Hier zijn enkele voorbeelden: werken in een supermarkt of in een tuincentrum, boeken binden of zelfs werken in de zoo. Er zijn veel meer beroepen dan je kan bedenken.
Dankzij de nieuwe manieren om mensen te helpen, zoals begeleid werk, kunnen wij werk vinden dat misschien bij jou past. Als je meer vragen hebt, contacteer dan de LABOr projectpartner uit jouw land, de dichtstbijzijnde dienstverlener, of bezoek de website www.start-labor.org waarvan een deel speciaal voor jou gemaakt is.
. . . f r o m
d i s a b i l i t y
t o
a b i l i t y
9
HET PERSPECTIEF VAN DE WERKGEVERS
Van i deali sme naar gelijke kansen
10
Eén van de voornaamste motieven van werkgevers om iemand met een verstandelijke beperking aan te nemen, is de intrinsieke waarde van deze persoon voor het bedrijf. Sommige werkgevers handelen uit idealisme. Toch zijn de meeste werkgevers eerder terughoudend om mensen met een verstandelijke beperking tewerk te stellen. Uit de informatie die het LABOr project verzamelde, blijkt nochtans dat hun twijfels niet gegrond zijn en in veel gevallen overwonnen kunnen worden met correcte informatie en ondersteuning. Onderzoek bewijst dat mensen met een verstandelijke beperking effi ciënte en rendabele werknemers kunnen zijn op de open arbeidsmarkt. De belangrijkste redenen die werkgevers aanhaalden om iemand met een verstandelijke beperking niet tewerk te stellen, waren:
Twijfels in verband met sociale interactie Zullen mensen passen in het team? Zullen ze kunnen omgaan met de klanten? Zullen de klanten negatief reageren? Zullen andere personeelsleden negatief reageren?
Twijfels in verband met de beoefening van de professionele activiteit Zullen mensen minder werken voor hun loon? Zijn er economische voordelen? Zullen ze het werk vertragen? Zullen ze onafhankelijk zijn? Zullen ze meer tijd vragen van supervisors? Zullen ze hun werk naar behoren uitvoeren? Zullen ze kwaliteitsvol werk leveren? Wie zal mij ondersteuning geven als ik het nodig heb?
Twijfels in verband met gezondheid en veiligheid Zullen ze minder veilig zijn? Zullen er meer arbeidsongevallen zijn? Betekent dit meer ziekteverzuim? Zal ik verzekerd zijn?
Uit het LABOr onderzoek blijkt dat een gebrek aan kennis en informatie de meeste twijfels veroorzaken bij de werkgevers. Vaak raken werkgevers toch overtuigd door te praten met dienstverleners of door eigen succesvolle ervaringen als manager en de ervaringen van andere werkgevers.
Het opzetten van speciale selectiecriteria, een heldere jobomschrijving, een overeengekomen proefperiode, en duidelijke informatie- en opleidingssessies zijn succesvolle benaderingen om de twijfels in verband met de professionele activiteit aan te pakken. Aangepaste opleidingsmodules kunnen de twijfels in verband met sociale interactie, gezondheid en veiligheid verminderen. Bovendien voorzien overheden ook aanmoedigingspremies om werkgevers te helpen bij het tewerkstellen van mensen met een verstandelijke beperking. Die aanmoedigingspremies variëren van lastenverlagingen tot subsidies voor de aankoop van materiaal, en verschillen van land tot land. Werkgevers beschouwden de uitwisseling van ervaringen tussen de verschillende betrokkenen bij het tewerkstellingsproces als bijzonder nuttig. De rol van speciaal opgeleide dienstverleners vonden ze cruciaal voor het succes van het volledige proces. Velen vonden ook contacten met andere werkgevers of met de ouders van de werknemers met een verstandelijke beperking heel nuttig. Het werk van alle mensen met een verstandelijke beperking, ook van mensen met een ernstige beperking, kan een bedrijf economisch voordeel opleveren, net zoals het werk van andere werknemers. Aangepaste ondersteuning om mensen op te leiden en subsidies kunnen daarbij helpen. Welke steun geven werkgevers aan werknemers met een verstandelijke beperking?
“Wij hebben geen twijfels. Ook mensen met een beperking worden volgens bepaalde criteria gekozen. Zij moeten
• Aangepaste en voortdurende instructies en opleidingen om mensen te helpen om in hun job te groeien.
de vacature kunnen invullen, anders lukt het niet.”
• Positieve feedback: mensen met een verstandelijke beperking vragen een aanpak die iets meer proactief is. • Interesse voor hun werk: net zoals iedereen weten ook mensen met een verstandelijke beperking vriendelijkheid te appreciëren. Sommigen vragen meer emotionele steun en gedragsondersteuning dan andere werknemers.
“Ik kreeg geen raad of instructies. (…) Ik wil iedereen gelijke tewerkstellingskansen geven. We hebben allemaal recht op deze
• Geduld: soms vereisen mensen met een verstandelijke beperking meer geduld.
kans. Uiteindelijk is het altijd een risico om iemand aan te nemen,
• Een salaris dat vergelijkbaar is met collega’s die hetzelfde werk doen. De meeste werkgevers concludeerden dat het ondersteunen van werknemers met een verstandelijke beperking niet zo veel tijd en inspanningen vraagt. Ze zijn in staat om na verloop van tijd hun werk zelfstandig uit te voeren, en vaak zijn hun collega’s heel enthousiast om hen te helpen. Dit leidt in veel gevallen dan ook tot een betere teamgeest. Afhankelijk van het werk, concludeerden heel wat werkgevers zelfs dat bijkomende ondersteuning niet nodig is.
met of zonder beperking. Soms lukt het en soms niet.”
“Ik wens dat meer werkgevers de uitdaging zouden aangaan. In deze drukke tijden zou er nog plaats moeten zijn voor onze medemensen.”
. . . f r o m
d i s a b i l i t y
t o
a b i l i t y
11
EEN NIEUWE VISIE VOOR OVERHEDEN
Van li efdadigheid naar rechten
In de meeste landen die het LABOr project onderzocht, is er een antidiscriminatiewetgeving. Cyprus, Duitsland, Frankrijk, Hongarije, Italië en Oostenrijk voerden quota in die in bepaalde gevallen het tewerkstellen van mensen met een verstandelijke beperking verplicht. In België en Ierland blijven de verplichte quota beperkt tot overheidsdiensten. In Nederland en het Verenigd Koninkrijk zijn geen quota vastgelegd. Alle betrokkenen in het LABOr onderzoek zijn het erover eens dat de verschillende regeringen een essentiële rol spelen om tot gelijke kansen te komen voor mensen met een beperking. Eén van de prioriteiten van de overheden moet het streven naar gelijke behandeling zijn van mensen met een beperking in de huidige samenleving. Het is essentieel dat niet alleen werkgevers, maar ook overheden mensen met een verstandelijke beperking beschouwen als bekwame werknemers. Zonder de belangrijke rol van beschutte werkplaatsen te negeren, erkennen overheden de rol en de voordelen van het model van begeleid werk. Ook in de landen waar de meeste werknemers met een verstandelijke beperking aan de slag zijn in beschutte werkplaatsen, vinden sommige werkgevers dat de overheden stappen moet zetten om de open arbeidsmarkt open te stellen. Om de open arbeidsmarkt toegankelijker te maken, moeten sommige condities aangepast worden. Werkgevers en dienstverleners stellen wettelijke veranderingen voor, die zij nodig achten om de zoektocht naar werk voor mensen met een verstandelijke beperking te vergemakkelijken:
Beleidsmaatregelen • Regeringen moeten duidelijk steun geven: regeringen moeten hun beleid in verband met de gelijkberechtiging van mensen met een verstandelijke beperking op de open arbeidsmarkt formeel verklaren. De toepassing van het beleid moet met de nodige informatiecampagnes gepaard gaan en er moet voldoende geld voorzien worden voor dienstverleners en andere opleidings- en tewerkstellingsdiensten.
12
• Ondersteuningsmaatregelen moeten gestoeld zijn op een beleid op lange termijn, dat niet verandert naar gelang regeringen komen en gaan. • De wettelijke bescherming tegen ontslag van mensen met een beperking mag geen obstakel vormen om mensen aan te nemen. Mensen met een verstandelijke beperking zouden dezelfde condities moeten krijgen als andere werknemers. • Ondersteuningsprogramma’s van de overheden zouden regelmatig moeten geëvalueerd worden op hun resultaten.
Informatie en training • Werkgevers zouden meer informatie moeten krijgen over mensen met een verstandelijke beperking (vaardigheden, uitkeringen, behoeftes aan ondersteuning, overheidsbijstand, enz.). Vaak zijn ze zich niet bewust dat mensen met een verstandelijke beperking bekwame werknemers zijn (bv. via bedrijfsbezoeken, bewustmakingscampagnes) of kennen ze het bestaan en de activiteiten van dienstverleners niet.
• Overheden moeten ervoor zorgen dat jonge mensen met een beperking gestimuleerd en ondersteund worden om na het verlaten van de school de stap naar begeleid werk te zetten. • Overheden moeten de waarde van beroepsopleidingen op de werkvloer en van “vocational profi ling” erkennen, en het gebruik ervan bevorderen.
Financiële maatregelen en ondersteuning • De bedoeling van subsidies is niet om goedkope arbeidskrachten aan te bieden aan werkgevers, maar wel om de tewerkstelling van mensen met een verstandelijke beperking te bevorderen. Dit kan door een verlies in productiviteit te vergoeden of door bijkomende kosten om de persoon te ondersteunen te dekken. • De soorten fi nanciële ondersteuningen en de bedragen variëren naar gelang het land. Enkele voorbeelden zijn belastingverlagingen, tussenkomst bij verzekeringskosten en subsidies om speciaal aangepast materiaal aan te kopen. In sommige landen vinden de werkgevers de fi nanciële ondersteuning toereikend, in andere landen vragen ze bijkomende inspanningen.
13
• Heel wat werkgevers vinden dat de subsidies niet beperkt zouden mogen zijn tot de eerste maanden van de tewerkstelling. Ze vragen subsidies op lange termijn, ook voor de dienstverleners zodat zij hun ondersteuningsfunctie ten volle kunnen uitvoeren. • Overheden moeten de werkloosheidval van nabij opvolgen en elimineren. Het risico bestaat namelijk dat mensen die een baan aannemen hun uitkeringen verliezen en zo geen fi nancieel voordeel halen uit het werk. Ze riskeren ook niet te kunnen terugvallen op hun uitkeringen wanneer ze hun werk verliezen. • De ondersteuning die dienstverleners ontvangen, moet verbeterd worden en moet alle kosten kunnen dekken om het model van begeleid werk in te voeren.
Case-study Lewis, D. R., Johnson, D. R., Bruininks, R. H., Kallsen, L. A., & Guillery, R. P. (1992). Is Supported Employment Cost-Effective in Minnesota? Journal of Disability Policy Studies, 3(1), 67 - 92. Het artikel brengt verslag uit over het gebruik van een kosten-baten-stelsel om begeleid werk in Minnesota te evalueren. Elf representatieve instellingen namen deel aan de studie. Samen werkten ze met 1892 personen en boden ze 41 programma’s aan uit de categorieën rehabilitatietraining, tewerkstelling in een bedrijf, begeleid werk voor groepen op de open arbeidsmarkt, begeleid werk voor individuen op de open arbeidsmarkt… In 23 van de 28 onderzochte gevallen bleek dat individueel begeleid werk economisch rendabeler was dan alle andere opleidings- en tewerkstellingsopties. In het algemeen waren tewerkstellingsprogramma’s op de open arbeidsmarkt succesvoller, en dan vooral het begeleid werk voor individuen.
. . . f r o m
d i s a b i l i t y
t o
a b i l i t y
14
Wie finden sie diese Broschüre in ihrer Muttersprache? Sie könnnen die pdf Datei von der LABOr Webseite www.start-labor.org herunterladen. Unter der Rubrik News – Veröffentlichungen – LABOr, finden Sie die Broschüre: From Disability to Ability. Auch der best practice Leitfaden ist in Ihrer Sprache verfügbar. Gehen Sie zur Homepage www.start-labor.org und klicken Sie News – Veröffentlichungen – LABOr: best practice Leitfaden. Das Projekt LABOr stellt Menschen mit Behinderung, Unternehmern, sozialen Dienstleistungsorganisationen und Behörden Informationen zu Ausbildung und Beschäftigung von Menschen mit Behinderung zur Verfügung. Wenn Sie weitere Informationen bzw. Unterlagen per E-Mail benötigen, kontaktieren Sie uns unter folgender Adresse:
[email protected]
Αναζητάτε αυτό το ενημερωτικό φυλλάδιο στη γλώσσα σας; Μπορείτε να κατεβάσετε το σχετικό pdf φάιλ από την ιστοσελίδα του LABOr. Παρακαλείστε να επισκεφθείτε τη σελίδα www.start-labor.org και να το βρείτε κάνοντας κλικ: news - publications - LABOr: Brochure: From Disability to Ability. Μπορείτε επίσης να βρείτε στη γλώσσα σας και τον Οδηγό (Guide) με παραπομπές σε παραδείγματα καλής πρακτικής. Επισκεφθείτε τη σελίδα www.start-labor.org και κάμετε κλικ: news - publications LABOr: Guide on Good Practice. Tο πρόγραμμα LABOr δίνει πληροφορίες για την επαγγελματική εκπαίδευση και εργοδότηση ατόμων με δυσκολίες στη μάθηση, εργοδότες, παροχείς υπηρεσιών και αρχές στην Ευρώπη. Για περισσότερες πληροφορίες ή για να σας σταλούν αυτά τα έγγραφα με ηλεκτρονικό ταχυδρομείο, παρακαλείστε να επικοινωνήσετε με τη διεύθυνση:
[email protected].
Looking for this brochure in your language? You can download the pdf file from the LABOr website. Please surf to www.start-labor.org and click news – publications – LABOr: Brochure: From Disability to Ability. Also the Guide with reflections on good practice is available in your language. Surf to www.start-labor.org and click news – publications – LABOr: Guide on Good Practice. The LABOr project provides information on vocational training and employment in Europe for people with learning disabilities, employers, service providers and authorities. For more information or to receive these documents via e-mail, please contact:
[email protected]
Szeretné ezt a brossúrát magyarul olvasni? Letölthető pdf formátumban a LABOr honlapról. Szörföljön a www.start-labor.org honlapra és klikkeljen a következőkre: news (hírek)-publications (publikációk)-Labor: Brochure: From Disability to Ability. A bevált gyakorlatok útmutatója is olvasható magyarul. Menjen a www.start-labor.org honlapra és klikkeljen a következőkre: news (hírek)-publications (publikációk)-Labor : Guide on Good Practice. A Labor projekt szakképzés és foglalkoztatás témájában nyújt információkat értelmi fogyatékos embereknek, munkáltatóknak, szolgáltatóknak és hatóságoknak Európa szerte. További információért vagy ha lelektronikus úton szeretné a fenti anyagokat megkapni keresse a következő címet:
[email protected]
Cercate questo opuscolo nella vostra lingua? Potete scaricare il file in formato pdf dalla pagina web LABOr. Andate a navigare in www.start-labor.org e cliccate su news – pubblicazioni – LABOr: Opuscolo: From Disability to Ability. La guida con riflessioni e buoni esempi è accessibile nella vostra lingua. Navigate in www.start-labor.org e cliccate su news – pubblicazioni – LABOr: Guida per una buona prassi. Il progetto LABOr offre informazioni su possibilita` di tirocini e offerte di posti di lavoro in Europa per persone con disabilità intellettive per datori di lavoro, aziende e istituzioni pubbliche. Per ulteriori informazioni o per ricevere questi documenti tramite e-mail prego contattate:
[email protected]
Bent u op zoek naar deze brochure in uw taal? Op de LABOr website kan u een pdf bestand downloaden. Ga naar www.start-labor.org en klik nieuws – publicaties – LABOr: Brochure: From Disability to Ability. Ook de gids “Goede Praktijk bij Opleiding en Werk voor mensen met een Verstandelijke Beperking” is beschikbaar in uw taal. Surf naar www.start-labor.org en klik nieuws – publicaties – LABOr: Guide on Good Practice. Het LABOr project brengt informatie bijeen over beroepsopleiding en tewerkstelling in Europa voor mensen met een verstandelijke beperking, werkgevers, dienstverleners en overheden. Wenst u meer informatie of wilt u deze documenten via e-mail ontvangen? Stuur dan een mail naar
[email protected]
Vous recherchez cette brochure dans votre langue? Vous pouvez la télécharger en fichier pdf depuis le site internet LABOR. Merci de vous connecter à www.start-labor.org et de cliquer sur news – annonces – Projet LABOr: Brochure: From Disability to Ability.
Procura esta brochura na sua língua? Pode retirá-la em ficheiro PDF do site do Projecto Labor. Por favor navegue até www.start-labor.org e clique em news (novidades) – publications (publicações) – Labor: Brochura: From Disability to Ability.
Un Guide portant sur une étude des bonnes pratiques est également disponible dans votre langue. Connectez-vous à www.start-labor.org et cliquez sur news – annonces – LABOR: Brochure: Réflexions sur la bonne pratique.
Também o Guia com reflexões sobre boas práticas se encontra disponível na sua língua. Navegue até www.start-labor.org e clique em news (novidades) – Publications (publicações) – Labor: Guia de Boas Práticas.
Le projet LABOR fournit des informations sur la formation professionnelle et l’emploi en Europe, destinées aux personnes handicapées mentales, aux employeurs, aux prestataires de service et aux pouvoirs publics.
O Projecto Labor disponibiliza informação na área da formação profissional e do emprego na Europa, às pessoas com deficiência, aos empregadores, prestadores de serviços e Autoridades.
Pour plus d’information ou pour recevoir ces documents par e-mail, merci de contacter
[email protected]
Se desejar obter mais informações ou se pretender receber algum destes documentos via e-mail, por favor contacte:
[email protected].
M
ensen met een beperking behoren zonder twijfel tot de kwetsbaarste groep
van onze samenleving. Ze leven vaak in een situatie van sociale uitsluiting, armoede en werkloosheid. Meerdere organisaties zoals de OESO, IAO en Eurostat hebben geprobeerd hun aantallen in Europa te berekenen. Verschillen in definities, culturele percepties van beperkingen en methodes om data te verzamelen moesten daarbij overwonnen worden. Toch bereikte men een algemeen aanvaard overzicht van het aantal personen met een beperking binnen de EU. Eurostat concludeerde in zijn studie van 2003 dat ongeveer 14,5% van de bevolking van de EU 25 in zekere mate een beperking heeft. De uitgebreide Unie telt ongeveer 450 miljoen inwoners, dus het gaat hier bij benadering om 65 miljoen mensen. Tijdens het Europees Jaar van personen met een handicap 2003 werden een groot aantal inspanningen geleverd en activiteiten georganiseerd om de levenskwaliteit van mensen met een beperking te verbeteren. Er werd een belangrijke vooruitgang geboekt, maar er is nog veel werk aan de winkel.
Dit is vooral het geval voor mensen met een verstandelijke beperking. Er zijn geen data en schattingen beschikbaar die een overzicht zouden kunnen geven van hun Wie is EASPD?
situatie binnen de EU. Ook als men gerichter gaat zoeken, zoals naar opleiding en
De European Association of
onderwijs van mensen met een verstandelijke beperking – en daarover gaat deze
Service Providers for Persons with
brochure – vindt men een tweeledige situatie in Europa. Enerzijds zijn er informatie en
Disabilities (EASPD) promoot gelijke kansen voor mensen met
voorbeelden van goede praktijk beschikbaar, maar anderzijds valt die kennis moeilijk
een beperking via doeltreffende en
terug te vinden en is het moeilijk om in te schatten hoe relevant die informatie is
kwaliteitsvolle dienstverlening in Europa. EASPD vertegenwoordigt meer dan 6000 dienstverleners in 22 Europese landen.
EASPD Oudergemlaan 63 B-1040 Brussel België Tel: + 32 2 282 46 10 Fax: +32 2 230 72 33
voor andere regio’s of landen.
• www.claerhout.be 32829
Co-ordinator European Association of Service Providers for Persons with Disabilities (EASPD) Oudergemlaan 63 Avenue d’Auderghem, B-1040 Brussels, Belgium Tel: +32 2 282 46 10 ; Fax: +32 2 230 72 33
[email protected] ; www.easpd.org Scientifi c Partners Welsh Centre for Learning Disabilities Cardiff University, Meridian Court, North Road, Cardiff CF14 3BG, UK Tel: +44 29 20 69 17 95 ; Fax: +44 29 20 61 08 12
[email protected] ; www.cardiff.ac.uk/medicine/ psychological_medicine/research/welsh_centre_learning_ disabilities/index.htm Hoger Instituut voor de Arbeid (HIVA) - KU Leuven E. Van Evenstraat 2 D, B-3000 Leuven, Belgium Tel: +32 16 32 31 86 ; Fax: +32 16 32 31 34
[email protected] ; www.kuleuven.ac.be/hiva Vlaams Fonds voor Sociale Integratie van Personen met een Handicap Sterrenkundelaan 30, B-1210 Brussels, Belgium Tel: +32 2 225 84 11 ; Fax: +32 2 225 84 05
[email protected] ; www.vlafo.be European Platform for Rehabilitation (EPR) Rue de Spa 15, B-1000 Brussels, Belgium Tel: +32 2 736 54 44 ; Fax: +32 2 736 86 22
[email protected] ; www.epr.be
From disability to ability
National Federation of Voluntary Bodies Oranmore Business Park, Oranmore, Galway Co., Ireland Tel: +353 91 792 316; Fax: +353 91 792 317
[email protected] ; www.fed-vol.com
Naar gelijke kansen in tewerkstelling van mensen met een verstandelijke beperking
Centro Itard Via e.Amaldi 5, I – 29100 Piacenza, Italy Tel: +39 0523 754 619 ; Fax: +39 0523 751 473
[email protected] ; www.itard.it Kézenfogva Alapítvány (Hand in Hand Foundation) Post Box 234, H – 1461 Budapest, Hungary Tel: +36 1 217 81 00 ; Fax: +36 1 217 81 15
[email protected] ; www.kezenfogva.hu Federação Nacional de Cooperativas de Solidariedade Social (Fenacerci) Rua Augusto Macedo,nº2ª, P - 1600-794 Lisboa, Portugal Tel: +351 21 711 25 80 ; Fax: +351 21 711 25 81
[email protected] ; www.fenacerci.pt The Association for Real Change (ARC) ARC House, Marsden Street, Chesterfi eld S40 1JY, UK Tel: +44 1246 555 043 ; Fax: +44 1246 555 045
[email protected] ; www.arcuk.org.uk
Project Partners Arbeitsintegrationsgesellschaft gem. GesmbH Lebenshilfe Vorarlberg, Gartenstraße 2, A - 6840 Götzis, Austria Tel: +43 5523 53 25 50 ; Fax: +43 5523 53 25 59
[email protected] ; www.lebenshilfe-vorarlberg.at
The Home Farm Trust (HFT) Merchants House North, Wapping Road, Bristol BS1 4RW, UK Tel: +44 117 930 26 00 ; Fax: +44 117 922 59 38
[email protected] ; www.hft.org.uk Survey Partners
Institut für Sozialdienste Interpark FOCUS 1, A-6832 Röthis, Austria Tel: +43 5523 52 176 33 ; Fax: +43 5523 52 176 21
[email protected] ; www.ifs.at Amt der Vorarlberger Landesregierung Abteilung Iva, Römerstraße 15, A-6900 Bregenz, Austria Tel: +43 5574 51 12 41 18
[email protected] Vlaams Welzijnsverbond Guimardstraat 1, B-1040 Brussel, Belgium Tel: + 32 2 507 01 28 ; Fax: +32 2 513 85 14
[email protected] ; www.vlaamswelzijnsverbond.be Christos Stelios Ioannou Foundation P.O.Box 20590, CY - 1660 Lefkosia, Cyprus Tel: +357 2 48 16 66 ; Fax: +357 2 83 55 07
[email protected] ; www.ioannoufoundation.org ESEEPA S. Nikolakopoulou 13, GR – 15451 Neo Psychiko, Greece Tel: +30 1 671 31 49 ; Fax: +30 1 674 80 84
[email protected] ; www.eseepa.gr
Förbundet De Utvecklingsstördas Väl (FDUV) Tölögatan 27, FIN – 00260 Helsinki, Finland Tel: +358 9 407 070 ; Fax: +358 9 407 748
[email protected] ; www.fduv.fi
www.start-labor.org Het Europees Kenniscentrum voor Opleiding en Tewerkstelling van Mensen met een Verstandelijke Beperking
Union Nationale des Associations de Parents et Amis de Personnes Handicapées Mentales (UNAPEI) 15 rue Coysevox, F- 75876 Paris CEDEX 18, France
[email protected]; www.unapei.org Bundesarbeitsgemeinschaft Werkstätten für behinderte Menschen e. V. Sonnemannstraße 5, D - 60314 Frankfurt a.M., Germany Tel.: +49 69 94 33 94 18 ; Fax: +49 69 94 33 94 25
[email protected] ; www.bagwfbm.de Sozialdienste Bezirksgemeinschaft Eisacktal Säbenertorgasse 2, I - 39042 Brixen, Italy Tel: +39 0472 820 533 ; Fax: +39 0472 835 507
[email protected] ; www.bzgeisacktal.it Saltho Sterk in Werk Schijndelseweg 1, NL - 5283 AB Boxtel, The Netherlands Tel: +31 411 652 426 ; Fax: +31 411 652 304
[email protected] ; www.saltho.nl
Ontwikkeld door de European Association of Service Providers for Persons with Disabilities (EASPD), Brussel in samenwerking met de LABOr projectpartners
Met de steun van het Leonardo da Vinci programma van de Europese Commissie Education and Culture
2004
. . . f r o m
d i s a b i l i t y
t o
a b i l i t y