Familie en andere naastbetrokkenen! Onmisbare partners in de ggz. Naastbetrokkene ben je gedurende het hele leven, en het hele leven heb je naastbetrokkenen nodig. GGNet, Apeldoorn, 4 okt. 2011 Dit congres vindt plaats in het kader van het thema van de Landelijke dag Psychische Gezondheid 2011 en het verschijnen van het boek van Erwin van Meekeren en Jan Baars: Psychische stoornissen en naastbetrokkenen – Een praktijkboek voor behandelaars. Deze dag wordt gesponsord door GGNet en qua PR ondersteund door Benecke Organisatie: Inhoud: Erwin van Meekeren en Jan Baars mede namens het podium Naastbetrokkenen van het Kenniscentrum persoonlijkheidsstoornissen, en door de expertkring Ouderenpsychiatrie en de familieraad van GGNet Logistiek: De ggzacademie (contactpersoon: Lia Davelaar) Inleiding De mens is een sociaal dier. De Waal stelt het begrip empathie als evolutionair gegeven: ‘Wij zijn voorgeprogrammeerd om elkaar de helpende hand te reiken’. Volgens de filosoof Paul Cobben is ‘Mens‐zijn ondenkbaar buiten de gemeenschap. En het leven in een gemeenschap heeft altijd met erkenning te maken, want je wordt in‐ of uitgesloten; en je wordt alleen ingesloten als je op een of andere manier bij de groep hoort. Daarom is die groep zo belangrijk’. Vanuit dit gegeven is de behoefte van naastbetrokkenen van mensen met psychische stoornissen menselijk: zij maken zich zorgen, willen informatie (schuldvraag, prognose) en willen weten wat zij kunnen bijdragen aan herstel. Bij sommige psychiatrische aandoeningen wordt de familie ‘vrijgesproken’, bij andere ligt dit gecompliceerder. Daarbij kan de omgeving zelf overbelast raken. ‘Moeilijke gedrag´ is onder andere door extramuralisering meer in de directe leefomgeving van families en vrienden terecht gekomen. Relationele stress heeft invloed op psychopathologie en visa versa, het is een circulair proces. Op dit congres beantwoorden deskundigen uit verschillende vakgebieden, vanuit uiteenlopende invalshoeken de vraag hoe we de omgeving en belangrijke naasten ook daadwerkelijk kunnen betrekken in ons werk. Hiermee is sprake van integratie van ogenschijnlijk uiteenlopende modellen als psycho‐educatie en systeemtheorie. Op deze studiedag krijgt u behalve theorie en wetenschap veel aanwijzingen voor de dagelijkse praktijk en er is voldoende tijd voor interactie. Accreditatie wordt aangevraagd voor psychiaters, psychologen en verpleegkundigen. Dagvoorzitter: Erwin van Meekeren 1
Programma (hou de berichtgeving in de gaten – dit programma wordt nog verder aangevuld) Ochtend: Plenair 09.00 Ontvangst en registratie 10.00 Perspectief naastbetrokkenen: familielid 10.15 Perspectief (hoger) management: Kees Lemke 10.30 Perspectief familieraad: Marian Rikhof 10.45 Perspectief publieke gezondheid: Els Bransen 11.00 pauze/koffie 11.30 Psycho‐educatie & Systeemtherapie op een kussen, daar slaapt geen duivel tussen: Jan Baars 11.55 Discussie 12.05 En hoe zit het bij de jongvolwassenen?: Mariëtte Robbe 12.25 En hoe zit het bij ouderen? Marja Aartsen 12.50 Discussie 13.00 Lunch Middagsessies met interactief karakter. Iedere deelnemer kan aan twee workshops deelnemen (inschrijving workshops bij aanvang symposium) 14.00 1e ronde 15.00 wisseling/pauze 15.15 2e ronde 16.15 Slotdiscussie plenair 16.45 uur Einde programma/borrel Middagsessies 1. 2. 3. 4.
5. 6.
7. 8. 9. 10.
ACT, Ando Rokx Versterken veerkracht GGZ‐mantelzorgers, Els Bransen (ea) Asperger in love, Guus van Voorst “Waarom zou ik mijn ouders meenemen? Ik ben toch volwassen?” Over het belang van het betrekken van familieleden voor de diagnostiek van ADHD bij volwassenen, Anne van Lammeren ‘Een psychoticus is zelden in de war’. Praten met psychotische mensen en hun omgeving’, Jules Tielens Jong volwassenen, Mariëtte Robbe Direct systemisch!, Elien van Oostendorp & Marc Schoffelen De impact van langerdurende psychiatrische problematiek op het dagelijks leven van de naasten. Een verhaal van winst en verlies, Marian Zegwaard Alleen tussen velen, Jan te Winkel en Lia Davelaar Prospect: Mariette Slaats en Doreen Visser.
2
Voordrachten plenair Na een ervaringsverhaal volgen drie perspectieven op het thema van de dag. Wat is de rol van het (hoger) management (Kees Lemke)? Wat is de betekenis van een familieraad, wat kunnen zij doen (Marian Rikhof)? Hoe zit het met de publieke zaak, de taak van een centraal orgaan als het Trimbos Instituut (Els Bransen)? Kees Lemke Deze bijdrage zal zich bewegen rondom de vraag waarom het toch vooral de eenvoudige en voor de hand liggende dingen zijn die het aller moeilijkst te veranderen blijken te zijn in het leven. Zoals ook het betrekken van de familie en naasten in de ggz. En waarom wij als het niet zo goed lukt dit wijten aan het feit dat het allemaal zo complex is. Is de triade het ei van Columbus of een pain in the... Marian Rikhof Steeds meer ggz‐instellingen raken gelukkig overtuigd van het belang van familiebetrokkenheid. Zij zorgen ervoor dat familiebeleid niet langer het doel is van de familieraad maar onderdeel wordt van het instellingsbeleid. De rol van de familieraad wordt daarmee niet minder belangrijk, maar wel veel duidelijker. Zij adviseert de instelling over de ontwikkeling van familiebeleid en draagt actief bij aan de toetsing ervan in de praktijk. In 2010 heeft het management van GGNet familiebeleid tot speerpunt van beleid gemaakt. De familieraad wordt op veel niveaus en plaatsen in de instelling betrokken bij de inkleuring hiervan. Familieleden brengen hun eigen ervaringen in en denken mee over verbeteringen. De ervaring leert dat familiebeleid op papier niet vanzelfsprekend wordt uitgevoerd. Wat zijn de succes‐ en faalfactoren in de rol van de . familieraad bij het overbruggen van de kloof tussen beleid en praktijk? Els Bransen Voor veel mensen is zorgen voor een ander vanzelfsprekend. Niettemin lopen mantelzorgers een aanzienlijk risico op (ernstige) overbelasting, met name degenen die zorgen voor iemand met gedragsproblemen of een psychische stoornis. Goed functionerende mantelzorg draagt bij aan de kwaliteit van leven van mensen met een zorgbehoefte en bespaart bovendien kosten. Het Trimbos‐instituut wil met kennis en innovatie eraan bijdragen dat familieleden en andere naastbetrokkenen hun rol als informele zorgverlener kunnen vervullen zonder dat zij er zelf aan onderdoor gaan. Jan Baars, Mariëtte Robbe en Marja Aartsen. In de diagnostiek en behandeling van volwassenen in de psychiatrie staat de individuele hulpvraag van de patiënt centraal. Contacten met familie en naastbetrokkenen worden door professionals vaak als overbetrokken, bemoeiend en belastend ervaren. Dit wordt door familie en naastbetrokkenen veelal als afwijzend en verwaarlozend beleefd. Familieleden en naastbetrokkenen hebben recht op steun, maar kunnen ook fungeren als belangrijke bron om het proces van diagnostiek en behandeling te ondersteunen. Het is van groot belang om de volwassenen te bezien in het licht van de levensloop: de tussenpositie in termen van mogelijke zorg voor de kinderen en mogelijk de zorg voor de oudere ouders verdient meer aandacht. Jan Baars verenigt twee ogenschijnlijk tegenstrijdige interventies: psycho‐educatie en systeemtheorie. Psycho‐educatie wordt geassocieerd met het medische model, gericht op het individu. Systeemtheorie richt de aandacht op het systeem op de omgeving en de relaties, en juist niet op het individu. Hij laat zien dat dit achterhaalde tegenstellingen zijn en dat ‘the best of both worlds’ iets moois oplevert.
3
Daarna komt aan de orde welke specifieke aspecten voor jongvolwassenen en ouderen daaraan toegevoegd moeten worden. Naastbetrokkene ben je immers gedurende het hele leven, en het hele leven heb je naastbetrokkenen nodig. Mariëtte Robbe werkt in de dagelijkse praktijk met jongvolwassenen en kent de specifieke behoeften van hen zelf en hun omgeving. Marja Aartsen gaat in op het proces van informele zorgverlening bij ouderen. Op basis van verschillende theoretische inzichten en empirisch onderzoek wordt ingegaan op het ontstaan van overbelasting bij mantelzorgers en de rol die omstandigheden daarbij spelen Omschrijving middagsessies 1. Ando Rokx Komt een vrouw bij de psychiater………Acceptance en Commitment Therapie voor partners Wat als je geliefde, de man of vrouw met wie je je leven deelt, wordt getroffen door psychische klachten of een psychiatrische ziekte? Op het moment dat er ingrijpende en belastende gebeurtenissen in je leven plaatsvinden word je geconfronteerd met emotionele en psychische reacties die niet altijd louter sociaal wenselijk, nobel, heroïsch of romantisch zijn. Machteloosheid, angst, somberheid, verdriet, maar ook weerzin, uitputting, schaamte, twijfel,ontsnappingsfantasieën, (zelf‐)beschuldiging en gemis. Het zijn volstrekt normale reacties op de rampen die je kunnen overkomen, maar het gevaar is groot dat ze leiden tot zelfveroordeling en conflicten in jezelf. Acceptance en Commitment Therapie (ACT) gaat er vanuit dat emotionele pijn en psychologische worstelingen inherent zijn aan het menselijk bestaan. In de begrijpelijke pogingen om die pijnlijke belevenissen in jezelf te ontkennen, te veroordelen of te vermijden, dreig je van de regen in de drup te belanden. Door juist ook in tijden van zwaar weer te erkennen en te aanvaarden hoe het leven voor je is en wat er in je leeft, hoe gruwelijk en akelig soms ook, voorkom je dat je vastloopt in al die ingewikkelde spoken in je hoofd. Je kunt de werkelijkheid niet naar je hand zetten, maar een rigoureuze verandering van die werkelijkheid vraagt wel om een heroverweging van wat je nastreeft en wat je te doen staat. Het betekent soms pijnlijke keuzes en confrontaties; het herdefiniëren van wie je voor elkaar wilt en kunt zijn, maar ook het vinden van alternatieve wegen die, gegeven de nieuwe situatie, recht blijven doen aan wat je zelf nodig hebt en wat je met je leven wilt doen. Aan de hand van het ACT‐model staan we in deze workshop stil bij de valkuilen én de mogelijkheden om partners van mensen met psychische of psychiatrische klachten erkenning en ondersteuning te bieden in plaats van ze te negeren of ze als onderdeel van het probleem te zien. 2. Els Bransen Mantelzorgers lopen een aanzienlijk risico op (ernstige) overbelasting, met name degenen die zorgen voor iemand met gedragsproblemen of een psychische stoornis. Daarom is versterking van hun veerkracht van belang. Een goed familiebeleid in instellingen en een passend overheidsbeleid voor mantelzorg en zorg voor mensen met psychische beperkingen dragen hieraan bij. Mantelzorgers zelf kunnen hun veerkracht versterken door zich te informeren en (beter) te leren omgaan met de gevolgen van de stoornis voor henzelf en hun gezin. Preventiewerkers van GGZ‐instellingen ontwikkelden hiervoor in samenwerking met het Trimbos‐instituut een psycho‐educatie cursus onder de noemer Psychische problemen in de familie. Er zijn versies van de cursus voor mantelzorgers van mensen met respectievelijk schizofrenie, borderline of depressie. De cursus is erkend als theoretisch goed onderbouwde methodiek door het Loket Gezond Leven van het RIVM. In 4
de workshop gaan we in op de theorie en praktijk van de cursus die inmiddels door vrijwel alle ggz‐instellingen wordt aangeboden. Ook bespreken we de mogelijkheden om het bereik van de cursus te vergroten. 3. Guus van Voorst "Asperger in Love", relatieproblemen bij personen met een autismespectrumstoornis. Autisme is een ontwikkelingsstoornis die gepaard gaat die gepaard gaat met sociale en informatieverwerkingsproblemen (theory of mind, centrale coherentie, executief functioneren). Mensen met autisme hebben net als anderen gebaat bij het hebben van duurzame relaties. Gezien de aard van hun problematiek zijn ze onvoldoende uitgerust met relationele vaardigheden. Er ontstaan problemen in communicatie en sociale wederkerigheid. 4. Anne van Lammeren Bij volwassen patiënten met ADHD wordt getracht de familie op allerlei manieren te betrekken: voor de diagnostiek (o.a. de ontwikkelingsanamnese), tijdens de psycho‐ educatie individueel en op zogenaamde familieavonden. Met name bij volwassenen roept dit vaak vragen op. De meeste gehoorde opmerking is: “ik ben toch al volwassen?”Hoe gaat een hulpverlener in de praktijk hiermee om? Waarom is het zo belangrijk de ouders te spreken voor een ontwikkelingsanamnese en is de informatie nog wel betrouwbaar?Is psycho‐educatie eigenlijk wel effectief voor de patiënt en zijn omstanders? Op deze vragen rondom de diagnostiek en behandeling van volwassenen met ADHD zal worden ingegaan, voornamelijk vanuit de praktijkervaring en zo mogelijk wetenschappelijk onderbouwd. 5. Jules Tielens Voor de omgeving is het vaak erg moeilijk om een adequaat gesprek met iemand met een psychose te voeren. De visie van de psychoticus is geheel anders dan die van de omgeving. Dit leidt tot woede, onbegrip en frustraties… En de patiënt kan er weinig aan doen; het is een defect. Maar goed: wat doe je dan? Hoe krijg je als omgeving toch contact? Motivational Interviewen volgens de LEAP methode geeft oplossingen om met ontbrekend ziekte‐inzicht om te gaan. Jules Tielens zal u daar in een uur enkele praktische tips uit geven. 6. Mariëtte Robbe Hoe betrek je familieleden en naastbetrokkenen bij diagnostiek en behandeling van jong volwassenen. Over motivatie, ambivalenties, claim op autonomie en overige voetangels en klemmen bij de behandeling van jong volwassenen. 7. Elien van Oostendorp & Marc Schoffelen Moeder belt. Haar zoon heeft ernstige gedragsproblemen. Ze denkt aan ADHD. En de huisarts adviseert onderzoek en medicatie. Ze wil graag zo snel mogelijk een afspraak maken. Aan de hand van deze casus wordt in een interactieve workshop getracht de meerwaarde aan te tonen van een directe systemische aanpak, vanaf het eerste telefoontje. Of de zoon nu 8, 14 of 33 jaar is. Wat zijn de voordelen van het betrekken van het hele gezin? Hoe doe je dat? Wat zijn de nadelen? Wat vindt de therapeut? Wat vinden moeder en zoon? En de andere gezinsleden? Iedereen komt aan het woord. 5
8. Marian Zegwaard De impact van de zorg voor het familielid met ernstige psychiatrische problematiek op het leven van familieleden en naasten in “ogenschijnlijk identieke situaties” is verschillend. In de workshop wordt ingegaan op de achtergronden van deze impact en worden factoren besproken die bijdragen aan dit verschil. 9. Jan te Winkel en Lia Davelaar Een interactieve workshop waarbij we aan de hand van inzichten en ervaringen van de deelnemers en van een ervaringsdeskundige, handreikingen geven in de samenwerking tussen naastbetrokkenen en hulpverleners. 10. Prospect: Mariette Slaats en Doreen Visser Wanneer mensen geconfronteerd worden met een ernstige psychiatrische ziekte van een familielid of naastbetrokkene, gaat in eerste instantie veel aandacht uit naar de patiënt. De onbekendheid en het onbegrip, maar ook de verbijstering en het ongeloof ten aanzien van een psychiatrische ziekte, leiden aanvankelijk tot ontreddering, desoriëntatie en isolement van de naastbetrokkenen. Langzaam groeit het besef van de aard en de ernst van de stoornis van het familielid. Voorlichting over de ziekte en de behandeling van de patiënt (psycho‐educatie) kan ertoe leiden dat de betrokkenen (cliënt én familie) beter met de ziekte om leren gaan. Maar dit is slechts het begin van een proces waarin patiënt én familieleden moeten leren leven met een (veelal levenslang) veranderd perspectief. Prospect kan daarin een handreiking zijn. Achtergrond van Prospect Prospect is het resultaat van een project dat ontwikkeld is door de European Federation of Family Associations of People with Mental Illness (EUFAMI). Hierin zijn de belangen en ervaringen gebundeld van zestien partnerorganisaties en van vertegenwoordigers van mensen met een psychiatrische stoornis, zorgende familieleden en professionals in de geestelijke en sociale gezondheidszorg uit twaalf Europese landen. Prospect kan beschouwd worden als een vernieuwend Europees trainingsinitiatief dat nieuwe perspectieven biedt aan personen die uit de eerste hand ervaring hebben met psychiatrische stoornissen. Hieronder verstaan we mensen met de aandoening zelf, hun naastbetrokkenen, alsmede de professionele hulpverleners in GGZ‐ en aanverwante organisaties. Het trainingsprogramma heeft als uitgangspunt dat binnen een atmosfeer van aanvaarding en begrip, familieleden weer hoop ervaren en opnieuw oog krijgen voor hun eigen behoeften, los van de behoeften van het zieke familielid en diens hulpverleners. Emancipatie en versterking van de GGZ‐mantelzorgers staan daarbij centraal. In het trainingsprogramma wordt aandacht besteed aan: o o o o o
Rouw‐ en verliesverwerking Het (h)erkennen en hanteren van stress Het leren verdragen van dilemma's in de omgang met de patiënt Het aanboren van hulp/levensbronnen De bewustwording van eigen keuzemogelijkheden
In de training ligt de nadruk op de zelfwerkzaamheid van de deelnemers. De gecertificeerde trainers zijn familieleden en gaan uit van de ervaringsdeskundigheid die zijn familieleden en gaan uit van de ervaringsdeskundigheid die ieder familielid of naastbetrokkene reeds op zijn eigen wijze opgebouwd heeft in de
6
omgang met het zieke familielid. Het aan en van elkaar leren in relatie tot het cursusaanbod maakt iedere deelnemer bewust van zijn/haar eigen rol in dit proces.
Personalia (alfabetisch) Marja Aartsen is universitair docent en onderzoeker aan de VU‐Universiteit, afdeling sociologie, te Amsterdam Jan Baars is organisatiepsycholoog en klinisch psycholoog/psychotherapeut. Hij gewerkt binnen de verschillende gebieden van de geestelijke gezondheidszorg en de forensische psychiatrie. Op dit moment is hij hoofd van het behandelprogramma persoonlijkheidsstoornissen en het behandelprogramma psychotische stoornissen van de Rembrandthof te Hilversum (GGZ Centraal). Hij is gespecialiseerd in systeemtherapie en is opleider en supervisor. Hij heeft diverse keren gepubliceerd. Els Bransen is wetenschappelijk medewerker bij het programma Publieke Geestelijke Gezondheid van het Trimbos‐instituut. Zij werkt aan de onderbouwing, evaluatie en implementatie van methodieken ter versterking van de psychische veerkracht van mantelzorgers en andere naastbetrokkenen van mensen met beperkingen. Zij richtte de landelijke werkgroep 'familie en mantelzorg' op waarin GGZ‐preventiewerkers, familieorganisaties, landelijke kennisinstituten en organisaties voor belangenbehartiging van mantelzorgers samenwerken. Lia Davelaar is beleidsadviseur Zorgeenheid Ouderen GGNet en inhoudelijk directeur van de ggz academie. Anne van Lammeren is psychiater van het team ontwikkelingsstoornissen bij volwassenen, Universitair Centrum Psychiatrie, UMC Groningen. Samen met R. Bruggeman schreef zij het hoofdstuk “Psychoeducation for adults with ADHD: impression from the field” (in ADHD in adults, characterisation, diagnosis and treatment, edited by Buitelaar, Kan en Asherson, Cambridge 2011). Kees Lemke, psychiater, Raad van Bestuur GGNet Erwin van Meekeren is psychiater en hoofd behandelzaken van Scelta, centrum voor persoonlijkheidsproblematiek, Den Haag. Elien van Oostendorp (GZ‐psycholoog & systeemtherapeut) werkt bij Molemann Mental Health te Hilversum als gezins‐ en relatietherapeut en groepstherapeut (o.a. gezinstherapiegroepen. Daarnaast geeft ze les in systeemtherapie. Marian Rikhof (1948) was tot haar vervroegde pensionering werkzaam bij een Provinciale Adviesorganisatie Zorg en Welzijn, gericht op instellingen, gemeenten en provincie. Eerst in de adviespraktijk, later in het management. Heeft twee kinderen 'met ervaring in de ggz'. Sinds 2008 voorzitter van de Familieraad van GGNet. “De koppeling van mijn professionele vaardigheden en mijn persoonlijke ervaringen geven mij veel voldoening in dit vrijwilligerswerk”. Mariëtte Robbe is psychotherapeute en heeft een lange ervaring binnen de Kinder‐ en Jeugdpsychiatrie. Op dit moment is ze hoofd van het behandelprogramma Jong Volwassen, 7
van het behandelprogramma Eetstoornissen en van het behandelprogramma Onderzoek en Advies van de Rembrandthof te Hilvesum (GGZ Centraal). Ze is gespecialiseerd in systeemtherapie is hierin opleider, supervisor en leertherapeut. Mariëtte is medeauteur van diverse artikelen en maakt zich binnen organisaties sterk voor 'familievriendelijk beleid'. Ando Rokx is klinisch psycholoog/psychotherapeut en is als behandelaar werkzaam geweest in diverse sectoren van de ggz; verslavingszorg, klinische psychiatrie, forensische psychiatrie en een vrijgevestigde praktijk voor psychotherapie. Momenteel doet hij behandelingen en onderzoek met Acceptance en Commitment therapie op de polikliniek stemmingsstoornissen van GGNET in Apeldoorn. Hij schrijft artikelen, geef lezingen en workshops en organiseert (inter)nationale symposia en congressen over ACT. In juni 2011 verscheen zijn boek Het leven is geen feest, de mythe van het maakbare geluk. Marc Schoffelen is psychiater‐chef bij Molemann Mental Health in Amsterdam Noord. Zijn werk bestaat uit psychiatrische consulten, relatie‐ en gezinstherapieën, groepstherapieën en het aansturen van een team. Het zoeken naar normaliserende en verbindende krachten ziet hij als de basis van het psychiatrische werk, waarbij plezier, creativiteit en compassie als leidraad fungeren. Mariëtte Slaats‐Gels is Prospecttrainer en daarnaast als psycholoog verbonden aan een aantal forensische klinieken in Noord Nederland. Jules Tielens, 50 jaar, was van 1998 tot 2010 met veel genoegen als psychiater fulltime werkzaam bij het Bemoeizorgteam, een van de Rehab‐teams voor Dak‐ en Thuislozen van Arkin in Amsterdam. Hier worden 200 merendeel psychotische dak‐ en thuislozen ambulant en outreachend begeleid. Zijn interesse is altijd uitgegaan naar de begeleiding van mensen met schizofrenie en ernstige persoonlijkheidsstoornissen, alsmede naar het ontwikkelen van systematiek hierin en de gesprekstechniek die hierbij nodig is. In 1999 ontving hij de Ypsilon aanmoedigingsprijs. Hij is adviseur bij Ypsilon en Anoiksis. Naast zijn werk geeft hij les op diverse opleidingsinstituten. In februari 2010 heeft hij het leerboek Bemoeizorg uitgebracht over het mooie ambacht wat deze tak van sport binnen de psychiatrie is. In 2010 ontving hij de erepenning Fonds Psychische Gezondheid en in 2011 de Banninck Cocq penning van de stad Amsterdam voor het opzetten van Bemoeizorg in die stad. In 2010 werkte hij kort bij het team Vroege Interventie Psychosen van het AMC. Sinds mei 2011 is hij bezig binnen Molemann Mental Health een ambulante zorginstelling op te richten voor psychotische mensen in Amsterdam. Doreen Visser, kaderlid Ypsilon en familie‐ervaringsdeskundige van het FACT‐team GGZ Delfland. Guus van Voorst is klinisch‐ en neuropsycholoog. Verder is hij psychotherapeut en als hoofd verbonden aan Emerhese, Centrum voor volwassenen met autisme (GGZ Centraal, locatie Zon & Schild te Amersfoort). Hij is gespecialiseerd in de systeemtherapie en is zowel opleider, supervisor als leertherapeut. Hij publiceert regelmatig. Jan te Winkel, klinisch psycholoog en psychotherapeut Zorgeenheid Ouderen GGNet, locatie Apeldoorn Marian Zegwaard, promovendus Pakket Interventie Mantelzorg op Maat en behandelaar Familieleden in het familieprogramma van Altrecht Senior. 8
