Fact sheet januari 2012
Ondernemerschap in Amsterdam, 2010 Amsterdam maakt deel uit van een van de belangrijkste economische regio’s van Nederland. Dit blijkt ondermeer uit het aandeel en de groei van het regionaal bruto product.1 De vitaliteit van de stedelijke economie kan echter ook onderzocht worden door te kijken naar de mate van ondernemerschap. Het stimuleren van ondernemerschap om de concurrentiepositie van Nederland en Amsterdam te versterken staat dan ook op de economische agenda van zowel het rijk als de gemeente. Het economisch beleid van het rijk is al een aantal
met partners als de Kamer van Koophandel,
jaar gericht op het stimuleren van ondernemer
de Belastingdienst en DWI een meerjarenplan
schap (Regeerakkoord, 2010). De gedachte is dat
‘Amsterdam onderneemt!’ opgesteld om onder
de mate van ondernemerschap van invloed is op
nemerschap in de stad te stimuleren (EZ, 2011).
het innovatief vermogen en daarmee op de con currentiekracht van westerse economieën (Rutten
Uit diverse benchmarkstudies blijkt dat Nederland
et al., 2010; EIM, 2010). De dienst Economische
het redelijk goed doet ten opzichte van andere
Zaken van de gemeente Amsterdam haakt op
westerse landen op het gebied van onderne
deze gedachte in en heeft in dit kader samen
merschap. Er zijn relatief veel ondernemers in
Ondernemers in Amsterdam, 2010
Ondernemers in Amsterdam verspreid over stadsdelen, 2010
6%
3% 24%
7%
Centrum Zuid West
9%
Oost Nieuw-West Noord Zuidoost
13%
22%
Westpoort
16%
bron: O+S
Ondernemersquote (aandeel ondernemingen t.o.v. beroepsbevolking), 2008-2011
naar het aantal vestigingen. In Amsterdam zijn
(procenten)
in 2010 80.575 vestigingen. Dit aantal is de afgelopen tien jaar met ongeveer de helft toe
2
genomen. Het totale aantal vestigingen biedt echter een overschatting van het werkelijke aan tal ondernemers. Niet alle vestigingen worden
27
namelijk gerund door een ondernemer. Om een realistischer beeld van het aantal ondernemers
49
te schetsen, definiëren wij (pragmatisch) het
47
8
aantal ondernemingen als alle vestigingen minus 55
de quartaire sector. Voor de stad komen we dan
27
uit op 72.342 ondernemingen. Bijna tweederde
veel lager dan gemiddeld
van deze ondernemingen is te vinden in de
lager dan gemiddeld
stadsdelen Centrum, Zuid en West. In de stads 5
hoger dan gemiddeld veel hoger dan gemiddeld
5%
buiten beschouwing
50%
delen buiten de ring en in Noord zijn de minste ondernemers te vinden. Dit wil overigens niet zeggen dat hier weinig mensen werken. Met bron: O+S
name Westpoort en Zuidoost zijn (naast stadsdeel Centrum) belangrijke werkgelegenheidsgebieden voor de stad en de omliggende gemeenten van
Nederland met een sterke internationale focus (EIM, 2010a). Daarnaast is de houding in de
de Metropoolregio.
samenleving ten opzichte van het ondernemer
Ondernemersquote
schap sterk verbeterd en wordt in het beroeps
Het aantal ondernemingen – zoals hierboven
onderwijs steeds meer aandacht besteed aan
gedefinieerd – wordt gebruikt om de onderne
ondernemerschap. Bovendien neemt het aantal
mersquote te berekenen. De ondernemersquote
én aandeel ondernemers jaarlijks toe door een
is het aandeel van de beroepsbevolking dat
stijgend aantal starters (EIM, 2010b). Wel is het
ondernemer is. Hoe hoger deze quote, hoe meer
zo dat de groeiaspiraties van ondernemingen
ondernemers en hoe minder personen in loon
in Nederland laag zijn. Volgens de auteurs van
dienst. Van alle stadsdelen heeft Centrum in 2011
Global Entrepreneurial Monitor is er overigens
de hoogste ondernemersquote, namelijk 35,8%.
een negatief verband tussen de groeipotentie
Dit aandeel ligt ruim boven de Amsterdamse
van ondernemingen en de mate van werknemers
ondernemersquote van 18,4%.2 De stadsdelen die
bescherming in een land. Hoe beter werknemers
verder van het centrum verwijderd zijn, hebben
beschermd worden, hoe minder snel onder
een lagere quote. Hier zijn minder (maar soms
nemers geneigd zijn mensen in dienst te nemen
wel grotere) ondernemingen te vinden en domi
(GEM, 2009). Wellicht dat dit een verklaring
neert de woonfunctie. Overigens is de onder
is voor de lage groeipotentie in Nederland.
nemersquote de afgelopen jaren fors gestegen
Bovendien zijn niet alle ondernemers even
mede door de nieuwe Wet op de Handelsregister
succesvol en werd door het Sociaal Cultureel
(actief sinds 2008), waardoor ondernemingen
Planbureau geconstateerd dat de helft van de
zichtbaar werden van ondernemers die zich voor
werkende armen in Nederland uit zelfstandigen
heen niet hoefden in te schrijven bij de Kamer
zonder personeel (zzp’ers) bestaat (SCP, 2011).
van Koophandel.
In deze factsheet kijken we naar het onderne
Bedrijfsomvang
merschap in Amsterdam. We geven aan hoeveel
Amsterdam kent voornamelijk kleine onder
ondernemers er zijn en waar zij gevestigd zijn en
nemers. Tweederde van de ondernemingen in
in welke branche zij actief zijn. Bovendien wordt
Amsterdam is een eenpersoonsbedrijf tegenover
aandacht besteed aan de groeipotentie van
57% in Nederland in 2010. Vooral in stadsdeel
ondernemers en de ondernemersquote, ofwel
West en Oost zijn relatief veel kleine bedrijven.
de verhouding van ondernemers ten opzichte
In Westpoort zijn juist veel grote bedrijven.
van de beroepsbevolking.
Vestigingen en ondernemingen
Zelfstandigen zonder personeel (zzp’ers) vormen een specifieke groep eenpersoonsbedrijven.
Om het aantal ondernemingen in Amsterdam in
Zzp’ers werken voor eigen risico en vaak voor
kaart te brengen kijken we in eerste instantie
meerdere opdrachtgevers. O+S beschouwt de
Maar naast deze sectorale overgang van (grote)
Aandeel vestigingen naar bedrijfsomvang, 2010 (procenten)
industriële activiteiten naar (kleinere) dienstver Nederland
lenende bedrijven, is de markt zelf ook sterk ver
Amsterdam
anderd. Meer dan vroeger moeten ondernemers inspelen op de snel veranderende vraag van con sumenten en opdrachtgevers, waardoor zij hun
Westpoort
bedrijfsvoering, portfolio en producten constant
Zuidoost
moeten aanpassen aan de laatste modegrillen.
Centrum
In plaats van een sterke specialisatie in een speci fieke productgroep is risicospreiding en (concep
Noord
tuele of incrementele) innovatie het devies. Dit
Nieuw-West
vereist een ‘flexibele gespecialiseerde’ houding
Zuid
van ondernemers en deze flexibele attitude wordt
Oost
eerder bereikt wanneer bedrijven in afgeslankte
West 0
20 1 persoon
40 2-9 personen
60
% 100
80
10-99 personen
vorm – soms met partners in kennisnetwerken – concepten bedenken om vervolgens delen van het productieproces uit te besteden (Scott, 2008).
100+ personen bron: O+S
Hoewel dit één van de redenen is waarom bedrij ven kleiner worden en het netwerk van kleine (en
Aantal zzp’ers per stadsdeel, 2010 9
x 1.000
soms gespecialiseerde) toeleveranciers en zzp’ers
8
groter wordt, betekent dit echter niet automa
7
tisch dat de aanwezigheid van kleine bedrijven en zzp’ers een vitale en innovatiegerichte economie
6
impliceert. Met name in tijden van recessie is
5
het mogelijk dat een deel van de beroepsbevol
4
king geen baan in loondienst vindt (of ontsla
3
gen wordt) en gedwongen wordt om voor het
2
ondernemerschap te kiezen. Nu is het aandeel
1 0
“gedwongen ondernemers” als percentage van Zuid
West
Centrum
Oost
Nieuw-West
Noord
Zuidoost
Westpoort bron: O+S
de potentiële beroepsbevolking in Nederland relatief laag en over de jaren heen stabiel (0,6% in 2010 t.o.v. 1.1% gemiddeld in westerse eco nomieën, EIM, 2010b). Voor Amsterdam is het
zzp’ers in Amsterdam als het aantal eenpersoons
aandeel gedwongen ondernemers weliswaar
vestigingen met de rechtsvorm eenmanszaak.
onbekend, maar we weten wel dat veel zzp’ers
In 2010 zijn er naar schatting 42.000 zzp’ers
in Amsterdam niet altijd even succesvol zijn,
in Amsterdam. In de stadsdelen Zuid, West en
slecht verzekerd zijn en voor een deel weinig
Centrum zijn de meeste zzp’ers te vinden, in
verdienen.3 Ook weten we dat 485 Amsterdamse
ieder meer dan 8.000.
ondernemers zich dit jaar hebben aangemeld
Bedrijven worden kleiner: innovatieve economie of gedwongen ondernemerschap?
voor een schuldhulpverleningtraject bij DWI. Bovenstaande gegevens maken in ieder geval duidelijk dat een stijging van het aantal onder
In alle stadsdelen (ook in Westpoort en Zuidoost)
nemers niet per definitie een ‘innovation-driven’
worden bedrijven kleiner. Deze tendens is ook in
economie impliceert, maar wellicht eerder een
de rest van Nederland te zien en in veel andere
duale of gefragmenteerde economie, waarbij veel
westerse landen die te maken hebben gehad
zzp’ers en kleine bedrijven in feite een flexibele
met een overgang van een industriële naar een
schil om de Amsterdamse arbeidsmarkt vormen
postindustriële samenleving, of, zoals omschreven
en daarmee een buffer van de Amsterdamse eco
in de Global Entrepreneurship Monitor; van een
nomie zijn. Dit betekent dat het beleid enerzijds
efficiency-driven economy gericht op concurrentie
tot doel moet hebben het ondernemerschap an
door interne schaalvoordelen naar een innovation-
sich te stimuleren om deze bufferfunctie voor de
driven economy gericht op concurrentie door
Amsterdamse economie te behouden. Anderzijds
ondernemerschap en innovatie (GEM, 2009).
dient er een kwaliteitsslag gemaakt te worden door er voor te zorgen dat deze groep van
3
Bedrijfsgrootte en bedrijfsomvang, 2000-2010 35
4
ondernemersquote
Centrum
30 TYPE 1 25
20
Zuid Amsterdam 2010 Amsterdam
15
Oost West
10
Noord Nieuw-West
TYPE 2
Zuidoost
TYPE 3
5
0 0,0 2000
2,0
4,0
6,0
8,0
10,0
12,0
2010
14,0
16,0
gemiddelde bedrijfsgrootte bron: O+S
zzp’ers en kleine ondernemers opgenomen wordt
in dit opzicht dus een belangrijke incubatiefunctie
in het innovatieve flexibel-gespecialiseerd post
voor de stedelijke economie. Nieuw-West en
industrieel cluster dat Amsterdam ook ambieert.
Zuidoost (type 3) hebben een lage ondernemers quote en een relatief grote gemiddelde bedrijfs
Drie typen stadsdelen
grootte. De woonfunctie domineert in deze stads
Op basis van de bedrijfsgrootte en de onderne
delen, wat een hoge potentiële beroepsbevolking
mersquote is het mogelijk om de stadsdelen in
impliceert en een lage ondernemersquote. De
drie typen te verdelen. Zuid en Centrum (type 1)
gemiddelde bedrijfsgrootte is hoog door de aan
hebben beide een hogere ondernemersquote en
wezigheid van enkele grote bedrijven. De stads
een kleinere bedrijfsomvang dan gemiddeld. Zuid
delen aan de rand van de stad zijn dus woonge
en Centrum vormen in dat opzicht het zwaar
bied maar ook werkgebied. Dit laat zien dat de
tepunt van het Amsterdamse productiesysteem
gemeente in staat is ondernemingen in verschil
waar de ‘ondernemingsdichtheid’ het hoogst is.
lende fasen te huisvesten, namelijk in de opstart
In West, Noord en Oost (type 2) zijn ook veel klei
fase, de gevestigde fase en groei- of expan
ne bedrijven, maar de ondernemersquote is lager
siefase. Het is deze heterogeniteit aan functies
dan gemiddeld. Dit is het overgangsgebied naar
waar ondernemers, zowel starters en gevestigde
woongebied, waar kleine ondernemers vaak wel
ondernemers in Amsterdam van profiteren en wat
een kans krijgen een onderneming (aan huis) te
de stad een agglomeratievoordeel oplevert wat
beginnen. Deze omliggende stadsdelen hebben
de concurrentiepositie ten goede komt.
Sectorale veranderingen in Amsterdam (o.b.v. vestigingen), 2000-2010 (procenten) 25
%
20 15 10 5 0 –5 cultuur, recreatie
zakelijke diensten
overig
industrie, bouw, energie
detailhandel
horeca
groothandel
financiële diensten bron: O+S
uiting in het hoge aandeel ondernemingen in de
Verdeling van sectoren naar stadsdeel op basis van ondernemingen (procenten)
detailhandel en horeca. De financiële sector ten industrie, bouw, energie
slotte, is oververtegenwoordigd in Zuid.
5
Steeds minder financiële vestigingen…
cultuur, recreatie
Al eerder is door O+S geconstateerd dat de
horeca
werkgelegenheid in de financiële sector afneemt.5 Dit komt niet alleen door de financiële en eco
detailhandel
nomische crisis eind 2008, maar ook door schaal vergroting en verhuizingen in het begin van de
groothandel
21e eeuw. De jongste crisis trof met name de
zakelijke diensten
werkgelegenheid in banken en de crisis daarvoor de werkgelegenheid bij beleggingsmaatschappij
financiële diensten
en, kredietverleners, effectenhandel, verzekeraars, 0
20
40
60
80
Centrum
Westpoort
West
Nieuw-West
Zuid
Oost
Noord
Zuidoost
100 %
pensioenfondsen en vermogensbeheerders. Het afnemend belang van de Amsterdamse financiële
bron: O+S
sector komt ook tot uiting in de figuur waar een daling te zien is van het aantal vestigingen in de financiële sector. In tien jaar tijd is het aantal ves
Daarnaast blijkt ook uit deze figuur dat onder
tigingen met 2,4% afgenomen. Andere sectoren
nemingen gemiddeld kleiner zijn geworden en
die het zwaar hebben zijn de detailhandel, horeca
dat de ondernemersquote gestegen is. Ook voor
en groothandel.
Zuidoost is deze tendens naar schaalverkleining zichtbaar, maar deze ontwikkeling gaat daar langzamer dan in de andere stadsdelen.4
Zakelijke diensten domineren in Amsterdam
…en steeds meer vestigingen in de cultuur en recreatiesector Het aandeel vestigingen in de cultuur en recre atiesector is de afgelopen tien jaar explosief gestegen. Dit deed zich met name voor in Oost
Ongeveer een derde van de ondernemers heeft
waar het aantal vestigingen met maar liefst 36%
een bedrijf in de zakelijke dienstensector. Een
gestegen is; maar ook in Noord is een verschui
tiende opereert in de cultuur- en recreatiesector
ving zichtbaar in de richting van meer cultuur,
en een vergelijkbaar deel in de detailhandel.
horeca en detailhandel. Resumerend kan men
Op basis van sectoren zijn de ondernemingen
stellen dat het aantal vestigingen in de diensten
echter niet gelijk verdeeld over alle stadsdelen.
sector als geheel in Amsterdam is toegenomen,
Zo is het aandeel ondernemingen in de industrie
maar dat zich daarbinnen verschuivingen hebben
in Noord en Nieuw-West hoger dan gemiddeld.
voorgedaan.
In Westpoort is ook relatief veel groothandel wat uiteraard samenhangt met het feit dat het haven
Dynamiek
gebied hier een dominante functie heeft. De con
De Amsterdamse economie is uiterst dynamisch.
sumptiefunctie van de binnenstad komt sterk tot
Het aantal startende ondernemingen neemt
Starters en opheffingen in Amsterdam, 2004-2010 9
x 1.000
8 7 6 5 4 3 2 1 0
2004 starters
2005 opheffingen
2006
2007
2008
2009
2010 bron: O+S
Starters en opheffingen per stadsdeel, 2004-2010
6
starters
stadsdeel
2010 (abs.)
starters
opheffingen
opheffingen
2010 (abs.)
2004-2010 (%)
2004-2010 (%)
Oost
1185 162 847 94
Nieuw-West
1043 145 870 74
West
1656 135 1191
63
Centrum
1448 114 1314
42
Noord
585 105 510 55
Zuidoost
564 99 527 30 1578 98 1381 50
Zuid
99
Westpoort Amsterdam
8 161 –21
8158 119 6801
53
jaarlijks toe en is gestegen van 3.718 in 2004 tot
bij bedrijven in de middencategorie van 2 tot
8.158 starters in 2010. In totaal steeg het aantal
50 werkzame personen. Voor de stadsdelen
startende ondernemingen sinds 2004 dus met
afzonderlijk is een vergelijkbare dynamiek zicht
119%. De sterkste groei is in Oost gerealiseerd
baar, met uitzondering van Nieuw-West en
(162%). Dit komt overeen met eerdere opmerkin
Westpoort. In Westpoort zijn meer grote bedrij
gen over de incubatiefunctie van dit stadsdeel.
ven die tot de categorie sneller groeiers behoren
Maar Oost is ook het stadsdeel waar het aantal
en in Nieuw-West juist meer kleine bedrijven die
opheffingen het snelst is gestegen sinds 2004,
tot deze groep behoren.
namelijk met 94%. Het totaal aantal opheffingen is de afgelopen jaren ook gestegen, maar minder
Gemiddelde omzet gedaald
snel dan het aantal starters, namelijk met 53%
De vitaliteit van de stadsdelen op het gebied
sinds 2004. In 2010 zijn er in de stad 6.801 ophef
van ondernemerschap is ook af te lezen aan
fingen geteld. Opheffingen bestaan voor een
de omzetcijfers. Hoe groter de omzet van de
klein deel (0,2%) uit faillissementen. In 2010 zijn
ondernemers in een stadsdeel, hoe beter het met
er 179 ondernemingen failliet gegaan.
de bedrijven gaat. Hiervoor maken we gebruik van omzetgegevens van de Belastingdienst. De
Meeste potentie in middencategorie
gemiddelde omzet per aangifte bedroeg in 2010 246.120 euro.6 De gemiddelde omzet verschilt
O+S heeft de groeipotentie van bedrijven onder
per stadsdeel sterk. Zo is de gemiddelde omzet
zocht. In navolging van EIM is gekeken bij welke
in Westpoort ongeveer tien keer zo groot als in
bedrijven binnen drie jaar het aantal werknemers
West. Uiteraard heeft dit met de omvang van de
met meer dan 40% is toegenomen (EIM, 2010a).
bedrijven te maken en in Westpoort is een aantal
Opgesplitst naar bedrijfsgrootte valt op dat het
zeer grote bedrijven gevestigd.
hoogste aandeel snelle groeiers te vinden is
Snel groeiende ondernemingen naar grootteklasse als percentage van totaal, 2008 14
%
12 10 8 6 4 2 0
Centrum
Westpoort
1 werkzame persoon
West
Nieuw-West
2-50 werkzame personen
Zuid
Oost
Noord
51-100 werkzame personen
Zuidoost
Amsterdam bron: O+S
Gemiddelde omzet per aangifte, 2010 (x 1.000 euro) 1.200
x 1.000 euro
1.000
7
800 600 400 200 0 Westpoort
Zuidoost
Zuid
Centrum
Noord
Nieuw-West
Oost
West
Amsterdam bron: Belastingdienst
Omzet naar sector als percentage, 2010 (procenten) 40
%
35 30 25 20 15 10 5 0 zakelijke dienstverlening
handel
industrie
horeca
transport fianciële en opslag dienstverlening
bouw
medische persoondienstlijke verlening dienstverlening
nonprofit
autohandel
landbouw
bron: Belastingdienst
Zakelijke dienstverlening grootste bijdrage aan omzet7 Op basis van het totale aantal belastingaangiftes kan bepaald worden welke sectoren de meeste omzet genereren. Hieruit blijkt dat de zakelijke diensten en de handel niet alleen qua vestigin gen, maar ook qua omzet de belangrijkste sectoren zijn in Amsterdam.
Omzetgegevens Belastingdienst De Belastingdienst heeft omzetgegevens voor de jaren 2008, 2009 en 2010 beschikbaar gesteld,
8
uitgesplitst naar stadsdeel, voor het MKB. De omzetcijfers variëren van jaar op jaar. Dit heeft een aantal oorzaken. In de eerste plaats is het aantal ondernemers dat omzetbelasting betaalt niet constant. Er is dynamiek als gevolg van bedrijven die gestart worden, ermee ophouden of verhuizen. In de tweede plaats kan de totale omzet van jaar tot jaar verschillen omdat niet elke ondernemer elk jaar even trouw de omzetgegevens doorgeeft aan de Belastingdienst maar ook omdat bedrijven het ene jaar beter draaien dan het andere jaar. Bovendien heeft de bedrijfsdynamiek (bedrijven die starten, ophouden of verhuizen) ook invloed op de hoogte van de omzet. In deze factsheet worden daarom geen absolute omzetcijfers gebruikt, maar percentages en de gemiddelde omzet per aangifte.
Literatuur • Economische Verkenningen 2011.
• Regeerakkoord 2010. Vrijheid en verant
Metropoolregio Amsterdam, EZ en KvK,
woordelijkheid. Regeerakkoord VVD en CDA.
Amsterdam. • Economische Zaken 2011. Amsterdams
Den Haag. • Rutten, P., G. Marlet en F. van Oort 2011.
Ondernemersprogramma 2011-2014.
Creatieve industrie als vliegwiel. Rapport in
Amsterdam onderneemt! Gemeente Amsterdam.
opdracht van CCAA. Haarlem. • O+S 2010: ZZP’ers in Amsterdam
• EIM 2010a. Internationale Benchmark 2010.
(project 10095, door Carine van Oosteren
Benchmark ondernemerschap, bedrijven dynamiek en snelle groeiers. Samen met
en Idske de Jong) • Scott, A. J. 2008. Social Economy of the
Ondernemerschap.nl Zoetermeer.
Metropolis: Cognitive-Cultural Capitalism
• EIM 2010b. Global Entrepreneurship Monitor
and the Global Resurgence of Cities.
2010, the Netherlands. The Emergence of an Entrepreneurial Society. Samen met GEM en
Oxford University Press, Oxford. • SCP 2011. Armoedesignalement 2011.
Ondernemerschap.nl. Zoetermeer.
Den Haag.
• GEM 2009. Global entrepreneurship monitor 2009. Executive Report.
Noten 1
Zo is de toegevoegde waarde (BRP) van de Amsterdamse
Metropoolregio tussen 1995 en 2009 met 2,7% per jaar
Colofon
gestegen en in de rest van Nederland met 2,1%. In 2009
quartaire sector. 3
zie ook O+S 2010: ZZP’ers in Amsterdam O+S: nieuws: 42.000
4
Westpoort is niet in de figuur opgenomen, vanwege het ont
kwam 17% van het Binnenlands Product voor rekening van de Metropoolregio, terwijl het aandeel werkzame personen
2 Oudezijds Voorburgwal 300 1012 GL Amsterdam Telefoon 020 251 0333 Fax 020 251 0444
[email protected] www.os.amsterdam.nl
Drs. Rogier van der Groep
zzp’ers in Amsterdam: www.os.amsterdam.nl/nieuws/10491
16% is en het aandeel van de bevolking 14% (Economische
breken van beroepsbevolking en ondernemersquote, maar
Verkenningen, 2011).
ook hier neemt de gemiddelde bedrijfsgrootte af.
In de factsheet ‘ondernemerschap in Amsterdam’ in het AOP
5
O+S: Nieuws: minder werkgelegenheid Amsterdamse banken
6
Omdat de totale omzet afhankelijk is van het aantal aangiften
is de ondernemersquote in Amsterdam in 2008 vermeld. Deze was toen 12,4% is. De keuze voor 2008 had te maken met het
www.os.amsterdam.nl/nieuws/10530
onderzoek van EIM, Internationale benchmark 2010, waarin
levert de gemiddelde omzet per aangever een beter beeld
de ondernemersquote voor heel Nederland is opgenomen.
op van de economische vitaliteit van het stadsdeel.
Omwille van de vergelijkbaarheid is de ondernemersquote Auteur:
Voor O+S zijn ondernemers alle vestigingen minus de
7
Om een zo volledig mogelijk beeld van de stadsdelen te
voor heel Amsterdam ook voor 2008 bepaald. De definitie van
leveren heeft de Belastingdienst ook omzetcijfers geleverd
EIM voor ondernemers wijkt iets af van de definitie van O+S.
van de quartaire sector.
