H E N K OOSTERINK H o r t e n s i a l a a n 64, 7101 X H W i n t e r s w i j k , h w . o o s t e r i n k @ h e t n e t . n l
ENKELE GEOLOGISCHE EN PALEONTOLOGISCHE ERVARINGEN IN MIDDEN- EN ZUID-THÜRINGEN
De Duitse d e e l s t a a t T h ü r i n g e n in de v o o r m a l i g e DDR
Geologisch overzicht
heeft een m o o i e n a t u u r en een rijk h i s t o r i s c h v e r l e d e n .
T h ü r i n g e n is grofweg in t w e e ë n te delen: in het noorden
Zo vindt u e r oude s t e d e n , z o a l s Erfurt, E i s e n a c h , W e i -
het T h ü r i n g e r B e k k e n en in het zuiden het T h ü r i n g e r Woud met het T h ü r i n g e r Schiefergebergte (Afb. 1). Het
m a r en J e n a , en k o m e n e r b e k e n d e h i s t o r i s c h e figuren
centrale d e e l van het Schiefergebergte wordt g e d o m i -
v a n d a a n z o a l s B a c h , Luther, S c h i l l e r en Goethe. En u
neerd door leisteen met een Ordovicische tot C a r b o -
kunt in het T h ü r i n g e r W o u d p r a c h t i g e
lange-afstands-
w a n d e l i n g e n m a k e n d o o r bosrijk m i d d e l g e b e r g t e , z o a l s
nische o u d e r d o m . In het T h ü r i n g e r W o u d k o m e n ook veel P e r m a f z e t t i n g e n voor en met n a m e het R o t l i e g e n d , zandsteen uit het O n d e r - P e r m , is daar op v e e l plaatsen
de R e n n s t e i g met toppen tot bijna 1000 meter. In mijn
aan of nabij de oppervlakte a a n w e z i g (Georgi, 1955). A a n
v a k a n t i e s in T h ü r i n g e n genoot ik niet a l l e e n van het
de n o o r d - en de zuidflank van het gebergte d a g z o m e n
T h ü r i n g e r W o u d en van het stedelijk s c h o o n , m a a r kon
k a l k e n en z a n d s t e n e n uit het P e r m en het Trias. L a n g s de noordrand treft u bijvoorbeeld M u s c h e l k a l k aan bij
ik ook aan mijn g e o l o g i s c h e b e l a n g s t e l l i n g t e g e m o e t
E i s e n a c h , W e i m a r en J e n a en K e u p e r bij W a c h s e n b u r g ,
k o m e n d o o r e r een a a n t a l s t e e n g r o e v e s en m u s e a te
Gotha en Erfurt. A a n de z u i d k a n t van het T h ü r i n g e r
b e z o e k e n . G e o l o g i s c h g e z i e n is v o o r a l het z u i d e l i j k e
Woud, in de o m g e v i n g van H i l d b u r g h a u s e n , k o m e n
d e e l van T h ü r i n g e n i n t e r e s s a n t , want d a a r vindt u het T h ü r i n g e r W o u d met het S c h i e f e r g e b e r g t e
(Leisteenge-
bergte). In de s t e e n g r o e v e s zocht ik n a a r f o s s i e l e n en in de m u s e a v e r d i e p t e ik m e in de locale g e o l o g i e . In dit a r t i k e l doe ik v e r s l a g van mijn g e o l o g i s c h e e r v a r i n g e n in M i d d e n - en Z u i d - T h ü r i n g e n .
Bontzandsteenafzettingen voor die bekend staan o m hun s a u r i ë r s p o r e n (Chirotheriumj.
Omdat ik in dit a r t i k e l het
v o o r n a m e l i j k z a l hebben over het P e r m en de Trias, heb ik voor deze g e o l o g i s c h e periodes de stratigrafie van het T h ü r i n g e r Woud bijgevoegd (Tabel 1, p. 54). H o e w e l er v r o e g e r v e e l m i j n b o u w w a s , is T h ü r i n g e n nu geen mijnbouwgebied m e e r (Martens, 2003). De verwachte hoeveelheden koper, i j z e r e n s t e e n k o o l vielen tegen en de mijnen bleken niet m e e r r e n d a b e l te zijn. W e l zijn er nog s t e e d s een a a n t a l s t e e n g r o e v e s . Het gebied leverde enkele bekende g e s t e e n t e n op, z o a l s de leisteen uit het Schiefergebergte in het z u i d o o s t e n . Deze leisteen w e r d hoofdzakelijk g e w o n n e n uit afzettingen uit het O n d e r - C a r b o o n (Dinantien). H o e w e l er ook leisteengroeves in Devonische en Ordovicische g e s t e e n ten w a r e n , k w a m de beste leisteen voor de bouw (dakb e d e k k i n g en m u u r b e k l e d i n g ) uit het C a r b o o n (Afb. 2; L a n g e & Pfeiffer, 1994). Voor de vroegere griffelfabricage w e r d Ordovicische leisteen gebruikt (zie de paragraaf
GRONDBOOR & HAMER NR 3 - 2006
45
Afbeelding 1. Kaart van Midden- en Zuid-Thüringen met de locaties
7. Muschelkalk bij de Hörselberg ten oosten van Eisenach
die besproken worden in het artikel:
8. Keuper-afzettingen (badlands) in het Drei-Gleichen-Gebiet
1. het Schieferpark bij Lehesten
9. de vroegere gipsmijn 'Marienglashöhle' bij Friedrichroda
2. steengroeve Bromacker ten noorden van Tambach-Dietharz
10. het vroegere mijnencomplex Teengrotten' bij Saalfeld
3. de groeve van Tabarz
11. het 'Museum der Natur' in Gotha
4. de mijnsteenhopen te Manebach
12. het 'Naturkundemuseum' in Erfurt
5. de Zechsteinriffen van Döbritz bij Pössneck
13. het 'Naturhistorisches Museum Schloss Bertholdsburg'
6. Bontzandsteen bij Hildburghausen, bekend van de sauriërsporen Chirotherium
Afbeelding 2.
in Schleusingen 14. het Schiefermuseum in Steinach
over het M u s e u m in Steinach). De laatste lei steen groeve
De daken en muren
bij L e h e s t e n is een paar j a a r g e l e d e n g e s l o t e n . E r is
van de huizen en
d a a r nu een ' S c h i e f e r p a r k ' a a n g e l e g d , w a a r uitleg en
gebouwen in het
d e m o n s t r a t i e s w o r d e n gegeven over de vroegere l e i -
Schiefergebergte zijn
s t e e n w i n n i n q (1 - Afb. 1).
heel vaak bedekt met donkere leisteen (zo-
Perm
genaamde 'Schwarze Dörfer und Stadte').
Rotliegend
Hier een opname uit
Tambach-Dietharz
Lauscha, een plaats
Eén van de bekendste P e r m o n t s l u i t i n g e n is de kleine
met veel glasindu-
steengroeve B r o m a c k e r ten noorden van T a m b a c h -
strie.
Dietharz (2 - Afb. 1). A a n de w e g naar G e o r g e n t h a l wijst een bord met een ' U r s a u r i e r ' u de w e g naar de groeve. Deze B o v e n - R o t l i e g e n d z a n d s t e e n g r o e v e (Tambach Formatie) is v o o r a l bij s a u r i ë r l i e f h e b b e r s bekend o m de l o o p s p o r e n van v e r s c h i l l e n d e Tetrapoden. Z e e r fraai zijn de s p o r e n Ichniotherium en Dimetropus
cottae, Varanopus
acrodactylus
microdactylus
(Martens, 1998 en 2001).
N a a s t l o o p s p o r e n zijn in deze z a n d s t e e n s k e l e t t e n gevonden van o e r s a u r i ë r s , z o a l s Seymouria Orobates pabsti en Diadectes absitus.
sanjuanensis,
De laatste
is v e r m o e d e l i j k de m a k e r van het s p o o r
Ichniotherium
cottae. In 1974 w e r d in B r o m a c k e r het eerste s a u r i ë r -
46
GRONDBOOR & HAMER NR 3 - 2006
Afbeelding 3. Een graafspoor van een waarschijnlijk ongewerveld dier in het Rotliegend van Tambach-Dietharz, genaamd Tambia spiralis (collectie auteur).
skelet ontdekt. S i n d s die tijd is er door m e d e w e r k e r s
d r u p p e l s , m a a r de inslagkratertjes ervan. De keiharde
van het ' M u s e u m d e r N a t u r ' uit Gotha s y s t e m a t i s c h
rode z a n d s t e e n vertoont v e r d e r v e e l fossiele k r i m p -
naar overblijfselen van deze dieren gezocht. Vanaf 1993
s c h e u r e n , die een vergelijking oproepen met hetzelfde
zijn er opgravingen in s a m e n w e r k i n g met A m e r i k a a n s e
v e r s c h i j n s e l in de k a l k s t e e n van W i n t e r s w i j k . E e n mooi
paleontologen. S i n d s de eerste vondst in 1974 w e r d e n
v o o r b e e l d laat afbeelding 4 zien.
i n m i d d e l s m e e r dan 30 skeletten van tot nu toe acht v e r s c h i l l e n d e T e t r a p o d e n g r o e p e n ontdekt en g e p r e p a -
Ten slotte zijn er ook plantaardige fossielen gevonden
reerd (zie de paragraaf over het m u s e u m in Gotha).
(bijvoorbeeld Walchia piniformis]
Deze dieren w a r e n v o o r die tijd a l l e e n b e s c h r e v e n uit
ten, m e e s t a l v l e u g e l f r a g m e n t e n (Martens, 2000). A l met
de O n d e r - P e r m g e b i e d e n van de Verenigde Staten
a l w o r d e n n o g a l wat fossiele vondsten g e n o e m d , m a a r
(Utah/Arizona en N e w Mexico; M a r t e n s , 2003).
gezien het tijdsbestek van m e e r dan 100 j a a r o n d e r z o e k
V e r d e r kunt u er e n k e l e s p o r e n van invertebraten t e g e n -
noemen.
en restanten van i n s e c -
in B r o m a c k e r , zijn deze vondsten toch w e l z e l d z a a m te k o m e n , z o a l s Tambia spiralis (Afb. 3). Dit s p i r a a l v o r m i g e g r a a f s p o o r wordt uitsluitend in de P e r m i s c h e z a n d s t e e n van T a m b a c h - D i e t h a r z gevonden. De m a k e r is een o n b e kend dier; m e n v e r m o e d t een larve van een insect.
De groeve van Tabarz (3 - Afb. 1) ontsluit de G o l d l a u t e r F o r m a t i e van het O n d e r - R o t l i e g e n d , z o a l s te zien is op afbeelding 5. De grote steengroeve ligt aan de w e g van
Interessant zijn bovendien de 'fossiele r e g e n d r u p p e l s '
Tabarz naar de Grote Inselsberg (916 m) en is van verre
in de z a n d s t e e n . Feitelijk zijn het natuurlijk geen r e g e n -
a l te zien. In deze groeve zijn fossielen gevonden die Afbeelding 4. Krimpscheuren in de rode zandsteen van Tambach-Dietharz. Let op de grote krimpscheuren en op de polygonale schotels hiervan met opnieuw kleinere krimpscheuren.
GRONDBOOR & HAMER NR 3 - 2006
47
Afbeelding 5. De steengroeve van Tabarz met op de achtergrond de 'Grote Inselsberg'.
gedeeltelijk te vergelijken zijn met die van T a m b a c h -
17e eeuw, wordt er w e t e n s c h a p p e l i j k o n d e r z o e k v e r r i c h t
Dietharz. Ook hier kunt u plantenfossielen, z o a l s Waichia
n a a r plantenfossielen op de g r e n s C a r b o o n / P e r m , in het
piniformis,
en s a u r i ë r s p o r e n Ichniotherium
cottae v i n d e n .
O n d e r - R o t l i e g e n d ( M a n e b a c h Formatie). Tot op de dag
Bij een van mijn bezoeken aan deze groeve vond ik ook
van vandaag kunt u d a a r op de oude s t e e n h o p e n in het
z a n d s t e e n p l a t e n met 'fossiele r e g e n d r u p p e l s ' (Afb. 6).
l l m d a l nog plantenfossielen v i n d e n .
In Tabarz kunt u overblijfselen van a m f i b i e ë n v e r z a m e -
Toen ons lid H a n s Steur, a l s paleobotanicus, d a a r enige
len, z o a l s Apateon dracyiensis
jaren g e l e d e n n a a r varens uit het O n d e r - P e r m zocht,
prescheri
en Branchierpeton
(Afb. 7),
Schoenfelderpeton
reinholdi (Werneburg, 2001).
vond hij d a a r niet a l l e e n plantenfossielen, m a a r ook een
De a m f i b i e ë n zijn z e e r z e l d z a a m en k o m e n s l e c h t s in
overblijfsel van een geleedpotige (Arthropoda). Uit w e -
bepaalde lagen voor. O m ze te vinden is d a a r o m k e n -
tenschappelijk o n d e r z o e k d a a r n a bleek dat het o m een
nis over de stratigrafie, e r v a r i n g , g e d u l d en wat geluk
miljoenpoot ging die nog nooit e e r d e r w a s beschreven
beslist noodzakelijk!
en d a a r o m w e r d het dier n a a r H a n s g e n o e m d : julussteuri
heeft hierover een a a n t a l jaren geleden in G r o n d b o o r &
M a n e b a c h bij l l m e n a u A l s i n d s s t e e n k o o l in de o m g e v i n g van M a n e b a c h wordt
H a m e r een stukje g e s c h r e v e n (Steur, 2000) en voor n a -
g e w o n n e n (4 - Afb. 1), en dat is vanaf het einde van de
dere informatie verwijs ik u n a a r dit a r t i k e l .
Afbeelding 6. 'Fossiele regendruppels' op een zandsteenplaat uit het Rotliegend van Tabarz (collectie auteur).
48
Pleuro-
( S c h n e i d e r & W e r n e b u r g , 1998). H a n s zelf
GRONDBOOR & HAMER NR 3 - 2006
Pleurojulus
Afbeelding 7. Een amfibievondst uit het Rotliegend van Tabarz: Apateon dracyiensis (collectie natuurhistorisch museum van Schleu-
Afbeelding 9.
singen).
Zechsteinriffen met holen bij Döbritz.
Zechstein
steuri met een lengte van een kleine 4 c e n t i m e t e r (Afb. 8) en de e v e n e e n s uit M a n e b a c h afkomstige g e l e e d p o -
D ö b r i t z bij P ö s s n e c k
tige Arthropieura
Tegenwoordig zijn er niet zoveel p l e k k e n m e e r w a a r
sp. van z o ' n 2,5 m e t e r (!) zijn te zien in
de p e r m a n e n t e expositie van het m u s e u m van S c h l e u s i n g e n , dat ik later z a l beschrijven.
Zechsteinafzettingen zijn te zien, m a a r v o l g e n s de literatuur zijn er in de o m g e v i n g van E i s e n a c h , Gera en P ö s s n e c k nog Z e c h s t e i n o n t s l u i t i n g e n . Ik heb zelf
Overigens zijn bij M a n e b a c h ook vondsten van bijvoorbeeld insecten en a m f i b i e ë n g e m e l d , z o a l s peton saatensis
(Werneburg, 1996).
Brachier-
een kijkje g e n o m e n bij de Zechsteinriffen van D ö b r i t z bij P ö s s n e c k (5 - Afb. 1 en Afb. 9). In de k a l k a l g e n r i f f e n , die ter plaatse het ' D ö b r i t z e r S c h w e i z ' g e n o e m d w o r d e n , kunt u de bryozo Fenestetia
retiformis
tegenkomen. Afbeelding 8. Tekening van de miljoenpoot Pleurojulus steuri uit het Rotliegend van Manebach. Het fossiel is te zien in het natuurhistorisch museum van Schleusingen.
GRONDBOOR & HAMER NR 3 - 2006
49
Afbeelding 10. Sauriërspoor Chirotherium barthii uit de Midden-Bontzandsteen van Hessberg bij Hildburghausen. Het loopspoor is te zien in het natuurhistorisch museum van Schleusingen.
De P a l e o l i t h i s c h e C r o - M a g n o n m e n s e n hebben z o ' n
De B o n t z a n d s t e e n bij het zuidelijke H i l d b u r g h a u s e n
12.000 j a a r geleden, in het M a g d a l é n i e n , de grotten
is a l s i n d s 1830 b e k e n d vanwege de vele m e t e r s lanc
in deze k a l k - en dolomietgesteenten bewoond. In 1931
s a u r i ë r s p o r e n (6 - Afb. 1). In 1835 zijn deze s p o r e n
hebben a r c h e o l o g i s c h e opgravingen in de z o g e n a a m d e
w e t e n s c h a p p e l i j k beschreven o n d e r de n a a m Chiro-
'Kniegrotte' een groot a a n t a l artefacten en prehistorisch<
therium barthii (Afb. 10). S i n d s die tijd genieten deze
s i e r a d e n opgeleverd (Riedel & Feiler i n : Erdwunden).
Chirotherium-sporen
w e r e l d b e k e n d h e i d . M e n beschc
de eerste beschrijving in 1835 door K a u p a l s het beg
Trias
van de paleoichnologie,
de tak van w e t e n s c h a p w a a r i
fossiele s p o r e n w o r d e n bestudeerd. De m a k e r van
Bontzandsteen
Chirotherium
Ik heb in T h ü r i n g e n geen o n t s l u i t i n g e n in de B o n t z a n d -
(Pseudosuchier).
barthii w a s een v o o r o u d e r van de kroko
steen bezocht, h o e w e l e r v o l g e n s de l i t e r a t u u r nog w e l enkele zijn, z o a l s bij G e r a en J e n a in het oosten en bij T h e m a r aan de W e r r a - r i v i e r in het z u i d e n .
Muschelkalk M u s c h e l k a l k is op v e e l p l a a t s e n ten noorden en ten ; den van het T h ü r i n g e r Woud ontsloten. Ik n o e m slee
Afbeelding 11.
de H ö r s e l b e r g ten oosten van E i s e n a c h (7 - Afb. 1) er
Brokken Muschel-
dan nog a l l e e n de a k k e r s aan de n o o r d - en noordoos
kalk op een maïsak-
kant van deze berg bij H a s t r u n g s f e l d en Ettenhauser
ker bij Hastrungs-
a/d N e s s e (Afb. 11). Deze a k k e r s liggen bezaaid met
feld.
b r o k k e n M u s c h e l k a l k g e s t e e n t e w a a r i n v e e l fossieler zitten. C e r a t i e t e n ('geribbelde' a m m o n i e t e n ) , nautilo en t w e e k l e p p i g e n , z o a l s Myophoria en Hoernesia
konr
v e e l voor. De z o e k t o c h t e n n a a r mooie en o n b e s c h a d i e x e m p l a r e n is een s p a n n e n d e a a n g e l e g e n h e i d (Geye 1996)!
Keuper Ook van de K e u p e r s l e c h t s é é n locatie: de z o g e n a a m Badlands
in het D r e i - G l e i c h e n - G e b i e t in de gemeente
W a c h s e n b u r g (8 - Afb. 1). Deze Badlands
bevinden zi<
l a n g s de autobaan A4, die loopt ten z u i d e n van Gotha richting Erfurt, ter hoogte van afrit W a n d e r s l e b e n . B deze afrit liggen l i n k s en rechts van de autoweg drie burchten op bergtoppen die opvallend v e e l op e l k a a r lijken (Burg G l e i c h e n , M ü h l b e r g en W a c h s e n b u r g ) . 0 een a a n t a l p l e k k e n in de buurt van deze burchten is roodbruine en paarse, gelaagde ' S t e i n m e r g e l K e u p e ( M i d d e n - K e u p e r ) ontsloten (Afb. 12). E e n interessant plaats o m te b e z o e k e n . De s p e c t a c u l a i r e variaties in k l e u r geven v e r s c h i l l e n d e s e d i m e n t e n aan, z o a l s d o l o m i e t m e r g e l , k l e i m e r g e l en z a n d s t e e n . U kunt er s c h u b b e n van de vis Semionotus (Riedel & Feiler i n : E r d w u n d e n ) .
50
GRONDBOOR & HAMER NR 3 - 2006
elongatus vinden
Afbeelding 12. Keuperafzettingen i n het 'Drei-Gleichen-Gebiet' van Wachsenburg. Deze afzettingen worden badlands genoemd vanwege de schaarse begroeiing.
Feengrotten
Vegetatie blijkt moeilijk vat te k u n n e n krijgen op deze afzettingen, v a n d a a r de n a a m ' B a d l a n d s ' (= slechte
Een a n d e r v o o r b e e l d van een oud m i j n e n s t e l s e l zijn de
landerijen). In het ' N a t u r m u s e u m ' van Erfurt is dit l a n d -
z o g e n a a m d e ' F e e n g r o t t e n ' bij S a a l f e l d (10 - Afb. 1). Het
s c h a p met de s c h a a r s e begroeiing treffend n a g e b o u w d
woord ' F e e n g r o t t e n ' komt niet van het N e d e r l a n d s e
(zie de paragraaf over dit m u s e u m hierna).
woord 'veen', m a a r van het w o o r d ' F e e ' . De mijnen zijn g e n o e m d naar een fee uit een oude s t r e e k l e g e n d e .
Grotten In de mijnen w e r d vanaf 1530 tot ongeveer 1860 o n d e r
Marienglashöhle
a n d e r e a l u i n g e w o n n e n . Dit m i n e r a a l komt hier in
Een goed v o o r b e e l d van vroegere mijnbouw is ' M a r i e n -
S i l u r i s c h e a l u i n l e i g e s t e e n t e n voor. In deze afzettingen
g l a s h ö h l e ' bij F r i e d r i c h r o d a (9 - Afb. 1; l i n k s van de w e g
bevinden zich nog v e e l m e e r m i n e r a l e n en s p o r e n e l e -
F r i e d r i c h r o d a - Tabarz). Toen m e n in 1750 startte met
m e n t e n , die in die tijd belangrijke grondstoffen w a r e n ,
het a a n l e g g e n van een mijn op zoek n a a r k o p e r - en
z o a l s bijvoorbeeld grafiet, pyriet, m a r k a s i e t , l i m o n i e t ,
ijzererts stuitte m e n a l s n e l op gips, m a a r niet op de in
calciet, aragoniet, melanteriet, a r s e e n en gips o m m a a r
Zechsteinafzettingen v e e l v o o r k o m e n d e e r t s g a n g e n . Het
enkele van de bekendste te n o e m e n (Martens, 2003).
gips w e r d van 1778 tot 1903 g e w o n n e n . Daarbij ontdekte m e n aan de w a n d e n van natuurlijke o n d e r g r o n d s e
Tegenwoordig is het é é n van de kleurrijkste g r o t t e n s t e l -
r u i m t e n grote hoeveelheden d o o r z i c h t i g e g i p s k r i s t a l l e n
s e l s ter w e r e l d (Afb. U ) . Deze grotten t r e k k e n j a a r l i j k s
( M a r i a g l a s ; Afb. 13). N a het s t i l l e g g e n van de g i p s w i n -
zo'n 300.000 b e z o e k e r s . De ' F e e n g r o t t e n ' met h a a r
De kleurrijke 'Feen-
ning is deze mijn tot vandaag de dag een belangrijke
g e k l e u r d e w a n d e n en d r u i p s t e e n zijn s e n s a t i o n e e l !
grotten' bij Saalfeld.
t o e r i s t i s c h e t r e k p l e i s t e r die bekend is o n d e r de n a a m
Een bezoek wordt d a a r o m echt a a n g e r a d e n .
Afbeedling 14.
' M a r i e n g l a s h ö h l e ' . Het is een i n d r u k w e k k e n d e ervaring o m deze oude mijn te b e z o e k e n !
Afbeelding 13. Gipskristallen i n de ' M a r i e n g l a s h ö h l e ' bij Friedrichroda.
GRONDBOOR & HAMER NR 3 - 2006
51
Musea Gotha Het ' M u s e u m der N a t u r ' in Gotha ligt vanuit het c e n t r u m gezien a c h t e r het slot ' F r i e d e n s t e i n ' , aan de P a r k a l l e e (11 - Afb.1). Het is een statig m u s e u m en biedt alle a s pecten van de levende natuur in T h ü r i n g e n . De geologie en paleontologie vormt ook een belangrijk d e e l . Een p e r m a n e n t e expositie over de e e r d e r g e n o e m d e fossielen uit het Rotliegend van B r o m a c k e r draagt de n a a m ' U r s a u r i e r z w i s c h e n T h ü r i n g e r Wald und Rocky M o u n t a i n s ' (Martens, 2000). De opzet van de expositie is o m de fossiele fauna's uit het P e r m van T a m b a c h Dietharz met die van de Verenigde Staten te vergelijken. V e r s c h i l l e n d e planten en dieren uit T a m b a c h - D i e t h a r z zijn namelijk gelijk of nagenoeg gelijk aan vondsten uit de Verenigde Staten. Dat komt omdat P a n g e a in het P e r m é é n groot supercontinent v o r m d e . Europa (Eurazië) en het A m e r i k a a n s e continent zaten nog aan e l k a a r ; er w a s dus geen A t l a n t i s c h e Oceaan. S a u r i ë r s , andere dieren en ook planten konden zich dus g e m a k k e lijk over land van Europa naar A m e r i k a v e r s p r e i d e n . De expositie in het ' M u s e u m d e r N a t u r ' toont van B r o -
Afbeelding 17.
m a c k e r bij T a m b a c h - D i e t h a r z m e t e r s h o g e rode z a n d -
Botten van Nothosaurus en Placodus uit de Muschelkalk,
stenen platen met de fraaie loopsporen
opgesteld in het 'Naturkundemuseum' van Erfurt.
Ichniotherium
cottae (Afb. 15). Verder zijn er allerlei skeletten en resten van P e r m s a u r i ë r s te b e w o n d e r e n (Afb. 16), evenals andere fossiele planten en dieren uit het R o t l i e g e n d .
Erfurt
A a n het slot van de expositie ziet m e n een d i o r a m a van
Ook Erfurt heeft een mooi ' N a t u r k u n d e m u s e u m '
het l a n d s c h a p tijdens de O n d e r - P e r m met o n d e r andere
(12 - Afb. 1). Het is i n g e k l e m d in kleine straatjes van
de grote s a u r i ë r
de binnenstad en heeft geen grootse uitstraling z o a l s
Dimetrodon.
het m u s e u m van Gotha. Toch is het in het m u s e u m in Afbeelding 15.
Erfurt c o m p l e e t van opzet. Het toont alle o n d e r d e l e n
Het loopspoor Ich-
van de T h ü r i n g e r natuur in de v o r m van nagebouwde
niotherium cottae met
l a n d s c h a p p e n . Een grote eik vormt het c e n t r u m van het
de vermoedelijke
m u s e u m g e b o u w en 'groeit' als het ware door alle vier
maker de oersauriër
verdiepingen heen (H. G r i m m , et a l . , 1996).
Diadectus absitus van het Rotliegend van
Een belangrijk d e e l van het m u s e u m is i n g e r u i m d voor
Tambach-Dietharz.
de geologie van T h ü r i n g e n . E r wordt uitleg gegeven
Het loopspoor en
over a l l e r l e i gesteenten en m i n e r a l e n , die in T h ü r i n g e n
de oersauriër zijn te
gevonden k u n n e n w o r d e n . Voor wat de fossielen betreft
zien in het 'Museum
w a n d e l t m e n door de tijd met vondsten uit de directe en
der Natur' in Gotha.
wat verdere o m g e v i n g . V o o r a l de M u s c h e l k a l k krijgt v e e l aandacht. E r ligt hier bijvoorbeeld een k a l k p l a a t uit de M u s c h e l k a l k waarop ongeveer 2000 ceratieten zijn te
Afbeelding 16. Twee sauriërs uit het Rotliegend van Tambach-Dietharz: Seymouria sanjuanensis. Dit zogenaamde 'Tambacher Liebespaar' is te zien in het 'Museum der Natur' in Gotha. De lengte van een exemplaar is ongeveer 50 cm.
52
GRONDBOOR & H A M E R NR 3 - 2006
Afbeelding 18. Naturhistorisches Museum Schloss Bertholdsburg in Schleusingen.
z i e n . De vondsten van M u s c h e l k a l k s a u r i ë r s zijn te vergelijken met die van W i n t e r s w i j k en n a m e n z o a l s rus en Piacodus
Nothosau-
k l i n k e n bekend in de oren (Afb. 17). Een
vervolgt de tentoonstelling met fossielen uit het T h ü r i n ger Woud en enkele andere s t r e k e n . Een g e m a k k e l i j k te volgen uitleg geeft, s a m e n met prachtig verzorgde d i o r a ma's, een duidelijk beeld van het leven in het P e r m , het
bezoek aan dit m u s e u m is beslist de moeite w a a r d !
Trias, het Tertiair en het K w a r t a i r van T h ü r i n g e n . Wat
Schleusingen
me opviel w a s dat de a l e e r d e r g e n o e m d e s a u r i ë r s p o r e n
Het ' N a t u r h i s t o r i s c h e s M u s e u m S c h l o s s B e r t h o l d s b u r g '
Chirotherium
in S c h l e u s i n g e n is wat het g e b o u w betreft beslist het
(niet ver van het m u s e u m zelf) hier v e r t e g e n w o o r d i g d
uit de B o n t z a n d s t e e n van H i l d b u r g h a u s e n
fraaiste m u s e u m in deze streek (Afb. 18; 13 - Afb. 1). Het
zijn met een reconstructie van de v e r m o e d e l i j k e maker.
k o l o s s a l e k a s t e e l , dat uit b l o k k e n B o n t z a n d s t e e n is op-
Verder vind ik het v e r r a s s e n d dat s a u r i ë r s p o r e n uit de
g e b o u w d , herbergt een grote collectie m i n e r a l e n en fos-
W i n t e r s w i j k s e M u s c h e l k a l k m o d e l staan voor gelijke
s i e l e n . In de vele z a l e n vindt u v e r d e r een expositie over
vondsten uit de O n d e r - M u s c h e l k a l k van T h ü r i n g e n . Ten
de vroegere b e w o n e r s van B e r t h o l d s b u r g , de graven Von
slotte is nog opvallend dat e r uit het M i d d e n - K e u p e r van
H e n n e b e r g . Ook wordt r u i m e a a n d a c h t g e s c h o n k e n aan
T h ü r i n g e n twee c o m p l e t e d i n o s a u r i ë r s k e l e t t e n [LiLien-
het feit dat in de M i d d e l e e u w e n in S c h l e u s i n g e n papier
sternus en Plateosaurus;
Afb. 19) opgesteld zijn.
w e r d g e m a a k t en boeken w e r d e n gedrukt.
Steinach De p a l e o n t o l o g i s c h e collectie draagt de n a a m '300
Een grappig en interessant m u s e u m , ook voor k i n d e r e n ,
M i l l i o n e n J a h r e T h ü r i n g e n ' (Werneburg, 2003). N a een
vindt u in S t e i n a c h (14 - Afb. 1). Dit S c h i e f e r m u s e u m
a l g e m e n e introductie over geologie en paleontologie,
ligt m i d d e n in het Schiefergebergte en alle a s p e c t e n Afbeelding 19. Twee dinosauriërs (links: Plateosaurus en rechts: Liliensternus) uit de Midden-Keuper van Thüringen, te zien in het natuurhistorisch museum van Schleusingen.
GRONDBOOR & HAMER NR 3 - 2006
53
Afbeelding 20. Een oud schoolklasje met de leien en de griffels in het Schiefer museum van Steinach.
van leisteen zijn er te z i e n . S t e i n a c h w a s in het v e r l e d e n
o n t m o e t i n g e n en een s e r i e goede b r o c h u r e s . Want
d é l e v e r a n c i e r van griffels voor s c h o l e n over de gehele
uiteraard zijn er m e e r grotten, b e z o e k e r s m i j n e n , s t e e n -
w e r e l d ! Het m u s e u m informeert u uitgebreid over de
groeves of a n d e r e g e o l o g i s c h e o n t s l u i t i n g e n en m u s e a
griffelfabricage en het gereed m a k e n van de leisteen
met een g e o l o g i s c h e c o l l e c t i e dan hier b e s p r o k e n .
voor dak- en m u u r b e k l e d i n g in en r o n d o m S t e i n a c h . U i t e r a a r d k o m t ook de l e i s t e e n w i n n i n g en het daarbij
De bedoeling van het a r t i k e l is o m u, a l s g e o l o g i s c h
benodigde g e r e e d s c h a p aan de orde. E e n oud k l a s -
g e ï n t e r e s s e e r d e , enkele tips te geven bij een eventueel
lokaaltje met natuurlijk de leien en de griffels is een
bezoek aan T h ü r i n g e n . Voor nadere informatie over
echte b l i k v a n g e r (Afb. 20).
bepaalde delen van dit land kan het ' F r e m d e n v e r k e h r s a m t ' in de o m g e v i n g u w e l l i c h t v e r d e r h e l p e n . Ook in de
SLOTOPMERKINGEN
a a n g e h a a l d e literatuur vindt u z e k e r m e e r en u i t g e b r e i -
Z o a l s de titel a l aangeeft, behandelt deze publicatie
dere uitleg. Het m e e s t recente en c o m p l e t e w e r k over
s l e c h t s een klein o n d e r d e e l van de c o m p l e x e g e o l o -
de geologie van het T h ü r i n g e r W o u d , en de e x c u r s i e m o -
gie van het centrale en zuidelijke d e e l van T h ü r i n g e n .
gelijkheden in dit gebied, komt uit de s e r i e ' S a m m l u n g
Het a r t i k e l belicht hoofdzakelijk e n k e l e g e o l o g i s c h e
G e o l o g i s c h e F ü h r e r ' nr. 95 van T h o m a s M a r t e n s (2003).
o n d e r d e l e n uit het T h ü r i n g e r W o u d met h a a r r a n d g e -
Dit boek is a a n w e z i g in de N G V - b i b l i o t h e e k .
bieden. D i e p e r gaande g e o l o g i s c h e en p a l e o n t o l o g i s c h e b e s c h o u w i n g e n over P e r m en Trias pasten niet in de
Een w o o r d van dank aan dr. Ralf W e r n e b u r g ( N a t u r h i s -
opzet van dit a r t i k e l .
t o r i s c h M u s e u m S c h l e u s i n g e n ) voor t o e s t e m m i n g voor
Het a r t i k e l is g r o t e n d e e l s g e b a s e e r d op eigen e r v a r i n -
kaart met d i n o s a u r i ë r s (Afb. 19). Ten slotte bedank ik
gen tijdens enkele vakanties, d a n k b a a r aangevuld met
dr. T h o m a s M a r t e n s ( M u s e u m d e r N a t u r Gotha) voor
informatie uit de g e n o e m d e literatuur, persoonlijke
de o v e r n a m e van afbeelding 15 en 16 en de ' S a a l f e l d e r
het plaatsen van afbeelding 7, 8 en 10 en een a n s i c h t -
Feengrotten und T o u r i s m u s G m b H ' o m de a n s i c h t k a a r t Tabel 1. Stratigrafische tabel
TRIAS
van afbeelding 14 te m o g e n p l a a t s e n .
KEUPER MUSCHELKALK BONTZANDSTEEN
LITERATUUR
van Perm en Trias voor het Thüringer
Georgi, P., 1955. Von d e r P f l a n z e n - und T i e r w e l t des
ZECHSTEIN (BOVEN-PERM)
Woud (vereenvou-
D e u t s c h e n R o t l i e g e n d e s . Die N e u e B r e h m
digd naar Maartens
B ü c h e r e i . A . Z i e m s e n V e r l a g Wittenberg
Eisenach Formatie
2003).
BOVENROTLIEGEND
Rotterode/Tambach/ Elgersburg Formatie Oberhof Formatie
Lutherstadt, pp. 1 - 80. Geyer, R., 1996. N a t u r s c h ö n h e i t e n i m L a n d k r e i s E i s e n a c h . 1. Teil: G e o l o g i s c h e N a t u r d e n k m a l e .
PERM
ROTLIEGEND (ONDER-PERM)
U m w e l t a m t des L a n d r a t e s E i s e n a c h ,
Goldlauter Formatie ONDERROTLIEGEND
Manebach Formatie llmenau Formatie Möhrenbach Formatie
pp. 1 - 32. Grimm, H. Hartmann, M . , Riedel, G.-R., Scheidt, p
Georgenthal Formatie
U . , Stumm, R. & Zebe, R., 1996.
Naturkundemuseum
Erfurt. A u s s t e l l u n g s f ü h r e r N a t u r k u n d e m u s e u m Erfurt, pp. 1 -148.
CARBOON
54
GRONDBOOR & H A M E R NR 3 - 2006
Steur, H., 2000. E e n miljoenpoot uit het O n d e r - P e r m van
Lange, P. & Pfeiffer, H., 1994. D e r S c h i e f e r b e r g b a u i m S c h w a r z a t a l . Veröff. N a t u r h i s t . M u s e u m
M a n e b a c h ( T h ü r i n g e r W a l d , BRD). G r o n d b o o r
S c h l e u s i n g e n 9, pp. 3 - 40.
& H a m e r 54, 6, pp. 131 - 1 3 4 . Werneburg, R., 1996. T e m n o s p o n d y l e A m p h i b i e n a u s
Martens, Th., 1998. S e e n l a n d s c h a f t e n und S a u r i e r fahrten in T h ü r i n g e n . In: Die Urzeit. Von d e r
d e m K a r b o n M i t t e d e u t s c h l a n d . Veröff. N a t u r -
E n t s t e h u n g des L e b e n s bis z u m Neandertaler.
hist. M u s e u m S c h l e u s i n g e n 11, pp. 23 - 64.
B e c h t e r m ü n z V e r l a g , pp. 62 - 71. Werneburg, R., 2001. Apateon dracyiensis
- eine f r ü h e
Pionierform der Branchiosaurier aus d e m
Martens, Th., 2000. U r s a u r i e r z w i s c h e n T h ü r i n g e r Wald und Rocky M o u n t a i n s . G o t h a e r K u l t u r - und
E u r o p a i s c h e n R o t l i e g e n d , Teil 1: M o r p h o l o g i e .
Fremdenverkehrsbetrieb / Museum der Natur
V e r ö f f . N a t u r h i s t . M u s e u m S c h l e u s i n g e n 16,
Gotha, pp. 1 - 80.
pp. 1 7 - 3 6 .
Martens, Th., 2001. U r s a u r i e r l a g e r s t a t t e B r o m a c k e r . In:
Werneburg, R., 2003. Auf den S p u r e n u n s e r e r U m w e l t :
Klassische Fundstellen der Paleontologie Band
300 M i l l i o n e n J a h r e T h ü r i n g e n . N a t u r h i s t .
IV (W.K. Weidert). G o l d s c h n e c k - V e r l a g K o r b ,
Museum Schloss Bertholdsburg Schleusingen,
pp. 51 - 6 1 .
pp. 1 - 104.
Martens, Th., 2003. S a m m l u n g G e o l o g i s c h e r F ü h r e r 95: T h ü r i n g e r W a l d . B o r n t r a e g e r B e r l i n , Stuttgart. Riedel, G.R. & Feiler, H., 2003. E r d w u n d e n . E i n b l i c k e in die E r d g e s c h i c h t e T h ü r i n g e n s . Verein d e r Freunde und F ö r d e r e r d e s N a t u r k u n d e m u s e u m s Erfurt e.V., pp. 1 - 100. Schneider, J.W. & Werneburg, R., 1998.
Arthropleura
und Diplopoda (Arthropoda) a u s d e m U n t e r Rotliegend ( U n t e r - P e r m , A s s e l ) d e s T h ü r i n g e r W a l d e s ( S ü d w e s t - S a a l e - Senke). Veröff. N a t u r hist. M u s e u m S c h l e u s i n g e n 13, pp. 19 - 36.
GRONDBOOR & HAMER NR 3 - 2006
55
