Durf te denken Oriëntatie in geloof, wetenschap en cultuur
Roel Kuiper Robert van Putten Maarten Vogelaar
Herziene uitgave
Deze publicatie is mede mogelijk gemaakt door bijdragen van de Templeton World Charity Foundation en van de Stichting Interkerkelijk Oriëntatiecentrum. De meningen in deze publicatie zijn die van de auteurs en komen niet per definitie overeen met die van de Templeton World Charity Foundation of de Stichting Interkerkelijk Oriëntatiecentrum.
Colofon © 2013 Roel Kuiper, Robert van Putten, Maarten Vogelaar ForumC, Amersfoort Omslagontwerp: Buijten & Schipperheijn Motief, Amsterdam
Inhoud Woord vooraf
7
Deel 1
Plaatsbepaling
13
Hoofdstuk 1 Hoofdstuk 2 Hoofdstuk 3
Christelijke levensoriëntatie Portret Nicholas Wolterstorff De moderniteit als culturele horizon Portret Gilbert Keith Chesterton Levensoriëntatie: perspectief op Gods koninkrijk Portret Stanley Jones
15 30 35 48 53 68
Deel 2
Fundamentele vragen
75
Hoofdstuk 4 Hoofdstuk 5 Hoofdstuk 6
Waar is God? 78 Portret Aurelius Augustinus90 Wie is de mens? 96 Portret Anna Maria van Schurman108 De wereld als schepping? 113 Portret Francis Collins130
Deel 3
Belangrijke domeinen
Hoofdstuk 7 Hoofdstuk 8 Hoofdstuk 9
Wetenschap, kennis en geloof 139 Portret Blaise Pascal156 Christelijke ethiek in wetenschap en techniek 161 Portret Edith Schaeffer180 De goede samenleving 185 Portret Abraham Kuyper202
Deel 4
Toekomstperspectief
Hoofdstuk 10
Hoop 209 Portret Tom Wright218
137
207
Verantwoording223 Woord van dank 227 Personalia229
Woord vooraf
Sapere aude! – Durf te denken! Deze oproep deed de filosoof Immanuel Kant (1724-1804) ooit in een beroemd artikel in het Berlinische Monatsschrift. In dat artikel reageerde hij op de vraag: wat is verlichting? Verlichting is het uittreden uit zelfopgelegde onmondigheid, schreef Kant. Volgens hem worden mensen onmondig gehouden door religieus en politiek gezag. Maar in een verlichte samenleving moet zelfstandig denken juist de toon zetten. Een verlichte samenleving is een samenleving waarin mensen zich van religieus gezag hebben bevrijd en hun eigen rede volgen. Wat doen religieuze overtuigingen in het publieke domein en in de wereld van de wetenschap? De oproep van Kant impliceert dat de rede de religie moet vervangen, dat de rede de leiding moet nemen en de vrijheid moet opzoeken. De oproep van Kant is gemeengoed geworden in de wereld van wetenschap en cultuur. De strijd tussen geloof en denken lijkt beslecht ten gunste van het denken. Religie is verbannen naar het privédomein. In de wetenschap bestaan soms ronduit negatieve beelden van religie. Maar kloppen die beelden wel? Vergeten is dat de wetenschap is opgekomen onder impuls van het christendom. Christenwetenschappers stonden aan de wieg van belangrijke doorbraken. Inmiddels geldt de universiteit echter als een van de meest geseculariseerde plekken van onze cultuur. Als dit het resultaat is van Kants oproep, dan wordt het hoog tijd om er iets tegenover te zetten. Religie moet niet eenzijdig door de rede ingeperkt worden; we geloven ook niet dat het kan. Denken, studeren en wetenschap bedrijven zijn geen neutrale bezigheden, maar zijn verbonden met iemands diepste overtuigingen. In dit boek laten we zien dat geloven en denken samengaan, dat niet alleen het denken tot inzicht leidt, maar dat ook het geloof inzicht geeft in de werkelijkheid. Het geloof zegt dus ook: durf te denken! We trekken met dit boek de ruime wereld van het christelijk denken in. We willen laten zien wat christelijk denken is, hoe het kan, waarom het nodig is, wat voor inzicht het ons oplevert en wie daarbij als inspiratiebronnen kunnen dienen. In dit woord vooraf lichten we dit boek verder toe: wat dit voor boek is, waarom we het geschreven hebben en hoe het is opgebouwd.
7
Durf te denken
Wat dit voor boek is
8
Dit boek is een inleiding in het christelijk denken in wetenschap en cultuur. Aan de hand van vragen die christenstudenten tegenkomen bespreken we christelijke ideeën over God, mens, wereld, wetenschap, ethiek, samen leving en toekomst. We proberen centrale christelijke ideeën aan te reiken als onderdeel van een christelijk wereldbeeld (of levensoriëntatie zoals we het in dit boek zullen noemen). Daarmee is het een boek dat het verbinden van geloof en wetenschap wil stimuleren. Christen-zijn heeft betekenis voor alles wat de mens onderneemt, ook voor studie en onderzoek. We laten zien hoe bij de grote vragen over wetenschap, kennis, samenleving, mens en wereld de verbinding met het christelijk geloof gemaakt kan worden en wat een christelijk perspectief op die vragen is. We dagen je op dit punt ook uit. Dit boek is een uitnodiging om je een christelijke levensoriëntatie eigen te maken. Het toont belangrijke inzichten van het christelijk denken, al kan dat slechts summier. Het is vooral een uitnodiging om zelf verder op ontdekkingstocht te gaan. Met dit boek willen we christenstudenten prikkelen om over een christelijk wereldbeeld na te denken. We richten ons in het bijzonder op studenten die in het eerste of tweede jaar van hun studie zijn. Uiteraard kan iedere student die zich voor het eerst in deze thematiek verdiept dit boek ter hand nemen. Wij hopen echter dat christenstudenten hier zo vroeg mogelijk in hun studie mee in aanraking komen. Het zal duidelijk zijn dat dit een expliciet christelijk boek is. Vanuit het geloof in Jezus Christus en levend vanuit het evangelie proberen we te zoeken naar een christelijke visie. We putten uit de breedte van de christelijke traditie bij het ontwikkelen van een christelijke levensoriëntatie en we proberen verschillende perspectieven naar voren te brengen. Tegelijkertijd is het goed om te benoemen dat we als auteurs afkomstig zijn uit het protestantse stroomgebied. Het zijn hoofdzakelijk de christelijkintellectuele inzichten uit de protestantse traditie die hier de boventoon voeren. Dit boek wil vooral een opstap tot gesprek zijn. Geloven doe je niet in je eentje, een christelijke levensoriëntatie ontwikkelen ook niet. Bij het boek is daarom een cursus gemaakt. Dit is dus een cursusboek en daarnaast is er nog ander cursusmateriaal. Dat materiaal bestaat uit vragen, cases en stellingen. Het is te downloaden van de website van Durf te denken (www.durftedenken.org). Op deze website staan verder verwijzingen naar andere boeken, links naar andere websites, video’s en films. Daarmee is dit cursusboek bij uitstek geschikt om bijvoorbeeld op kringen van studentenverenigingen te gebruiken.
Woord vooraf
Waarom dit boek is geschreven
Vorig jaar hebben we een proefversie van Durf te denken gepresenteerd. Nu verschijnt het boek in definitieve vorm. Er waren verschillende redenen om dit boek te schrijven. In de eerste plaats is het onze overtuiging dat het belangrijk is om geloof en denken actief te verbinden. Geloofsovertuigingen doen ertoe, een levensoriëntatie geeft richting aan wetenschap en cultuur. Het is de moeite waard daarmee bezig te zijn, juist wanneer daarin de centrale betekenis van Jezus Christus wordt erkend. Het geloof in Jezus Christus raakt heel ons bestaan: hoofd, hart en handen. Het denken is helemaal betrokken bij het geloven en het geloven bij het denken. Zo vormen beide ons. Wie vanuit het geloof in Jezus Christus in de wereld staat, leert de dingen in een nieuw licht te zien. Het perspectief dat daardoor ontstaat is betekenisvol. Wij geloven daarin. In de tweede plaats blijkt dat studenten niet altijd gemakkelijk de verbinding leggen tussen het geloof en hun leven in cultuur en wetenschap. Het academische klimaat waarin geloof als irrelevant terzijde wordt geschoven speelt daarbij zeker een rol. Daar willen we iets tegenover stellen. We willen laten zien dat dit niet nodig is en dat talloze christendenkers ons zijn voorgegaan in het verbinden van geloof en denken. Dit boek wil dus ook bemoedigen. Daarnaast hopen we dat het boek studenten aanzet om hun verstand niet alleen te gebruiken voor hun studie, maar om hun verstand ook in te zetten voor het ontwikkelen van een christelijke visie. In de derde plaats is dit boek ontstaan uit de overtuiging dat de overdracht van christelijke inzichten door moet gaan. Veel plekken zijn er niet in Nederland waar christelijk hoger onderwijs wordt gegeven. In de meeste universiteitssteden worden wel colleges christelijke filosofie gegeven en er zijn wel allerlei boeken te verkrijgen, maar een basiscursus is er niet. Voor christenstudenten die werk willen maken van christelijk denken is er vrijwel geen toegankelijk en inleidend materiaal beschikbaar. Om daaraan tegemoet te komen hebben we besloten dit boek en deze cursus te maken. Een uitgebreidere verantwoording van onze werkwijze en de gekozen benadering staat achter in dit boek.
Hoe dit boek is opgebouwd
Het boek bestaat uit vier delen. Het eerste deel introduceert de thematiek en biedt een plaatsbepaling. In dit deel zetten we het centrale concept levensoriëntatie uiteen (hoofdstuk 1), geven we een oriëntatie in de geschiedenis en schetsen we het karakter van de huidige moderne cultuur (hoofdstuk 2). De plaatsbepaling betreft dus in de eerste plaats de context waarin we ons bevinden. In de tweede plaats krijgt die plaatsbepaling meer invulling doordat we ook de inhoud van een
9
Durf te denken
christelijke levensoriëntatie schetsen (hoofdstuk 3). Die ligt in het hart van het christelijk geloof: Jezus Christus en zijn evangelie. Dat stempelt ook het christelijk denken. Dit deel vormt de basis voor het tweede en derde deel. Het tweede deel bespreekt drie fundamentele vragen. Dat is als eerste de vraag naar God (hoofdstuk 4). Is geloof in God relevant en hoe kunnen we God kennen? Voor een christelijke levensoriëntatie vormt het geloof in God hét scharnierpunt voor de hele kijk op de wereld. Dan volgt de vraag naar de mens (hoofdstuk 5). Wie is de mens en hoe verhoudt een christelijk mensbeeld zich tot wetenschappelijke mensbeelden? Daarna komt de wereld in beeld (hoofdstuk 6). Hoe is de aarde ontstaan, wat betekent het dat de wereld geschapen is? Het zijn deze drie vragen – over God, mens en wereld – die fundamenteel zijn voor elke levensoriëntatie. Het in deel één gevormde kader, waarin modern-humanistische en christelijke levensoriëntaties met elkaar in debat zijn, komt in deze hoofdstukken terug. Het biedt de gelegenheid om de discussies over God, mens en wereld te begrijpen en om een christelijke positie te ontdekken. Het derde deel ontwikkelt een christelijk perspectief op een drietal belangrijke domeinen. Eerst gaat het dan over wetenschap, kennis en geloof (hoofdstuk 7), vervolgens over ethiek in wetenschap en technologie (hoofdstuk 8) en tot slot over de goede samenleving (hoofdstuk 9). Het boek sluit af met een hoofdstuk over hoop (hoofdstuk 10). Dat is het vierde deel: toekomstperspectief. Wat mogen we verwachten van de toekomst? Wat kan de christelijke hoop betekenen voor onze houding in deze wereld? Na elk hoofdstuk is een portret van een christelijk denker te vinden. We vinden het niet alleen belangrijk om een christelijk denkkader aan te reiken, maar evengoed vinden we het van belang om de lezer kennis te laten maken belangrijke christelijke denkers. Dat doen we ook wel in de hoofdstukken, maar in de portretten geven we een aantal denkers meer aandacht.
Durf te denken
10
Durf te denken. Onder dat motto willen we christenstudenten stimuleren om met dit boek en het bijbehorende materiaal aan de slag te gaan. Durven denken vraagt moed. Dat is een inzicht dat we met de verlichtingsfilosoof Kant delen. Voor Kant betekende het de moed om uit te gaan van de kracht van de redelijkheid, van het verstand. Durven denken betekent voor christenen iets anders. We zijn inmiddels een fase verder in de geschiedenis en enige lessen rijker. Het denken moet zich niet van alles loszingen, maar in verbinding blijven met religieuze en morele
Woord vooraf
vertuigingen. Er is nu moed nodig om geloven en denken weer te verbino den en zo het denken een nieuwe richting te geven. De onmondigheid die Kant zijn tijdgenoten verweet was ‘zelfopgelegd’, aldus de filosoof. Die onmondigheid kwam door luiheid, lafheid of gemakzucht. Als we de vergelijking omkeren dan zou dit verwijt nu ook aan het adres van christenen gericht kunnen zijn: laten we niet uit gemak in de aannames van de verlichting blijven hangen. We sporen studenten dan ook aan om zelf na te denken. Kom uit de onmondigheid die inmiddels door de rede wordt opgelegd en durf te denken, durf te geloven en durf beide te verbinden. Kant noemde het belemmeren van de vrijheid om zelfstandig te denken een schending van een ‘heilig mensenrecht’. Zelfstandig denken was voor hem een cruciale schakel in het realiseren van een verlichte samenleving. Op een vergelijkbare manier zeggen wij dat het verbinden van geloof en denken cruciaal is voor de cultuur, voor de wetenschap en voor een goede samenleving. We hopen dat christenstudenten gestimuleerd worden om de verbinding tussen geloof en denken te leggen en zo een christelijke levensoriëntatie te ontwikkelen. December 2013, Roel Kuiper, Robert van Putten en Maarten Vogelaar
11
