DUITS De Didactische en Pedagogische berichten van dit schooljaar gaan in de eerste plaats over de SET, de specifieke eindtermen, in het aso. Toch raad ik ook leraren tso aan minstens de inleidende tekst door te nemen. In hoofdstuk 2.2 Van kwaliteit naar kwantiteit vinden zij een schitterend voorbeeld van hoe om te gaan met bv. de leerplandoelstellingen Interkulturelles. Anderzijds zijn er heel wat SET die eigenlijk ook indirect in de leerplandoelstellingen van Handel en Secretariaat-Talen verwerkt zitten. Het gaat dan ook over specifieke talenrichtingen. Het loont de moeite om ook die teksten minstens even diagonaal door te nemen. Graag verwijs ik ook naar de bijdrage rond brede zorg en o.a. dyslexie die de begeleiders Frans hebben uitgewerkt. De voorbeelden zijn weliswaar in het Frans, maar zijn gemakkelijk naar Duits te transfereren. Wie een concrete vertaling naar het vak Duits wenst, kan me voor deze problematiek ook op een vakvergadering uitnodigen.
1
Vakgebonden en specifieke eindtermen
Vakgebonden eindtermen Binnen het vak Duits aso zijn wij niet gewoon om over de realisering van eindtermen te spreken. Het Departement Onderwijs legt voor Duits immers geen vakgebonden eindtermen op. Er zijn enkel leerplandoelstellingen, opgesteld door het Vlaams Verbond van het Katholiek Secundair Onderwijs, het VVKSO. Waar deze leerplandoelstellingen binnen de basisvorming of het specifieke gedeelte van een studierichting (B- of S-uren) - in dit geval de richtingen moderne talen – zijn opgenomen, hebben zij een verplichtend karakter1. Ze werden immers voorgelegd aan en goedgekeurd door de leden van de inspectie van het Departement Onderwijs. Leraren moeten dan ook kunnen aantonen dat hun leerlingen die doelstellingen op het einde van het curriculum in voldoende mate gehaald hebben. De vakgebonden eindtermen - voor Duits de leerplandoelstellingen -, focussen op de taalbeheersing en zijn vooral opgebouwd rond de vaardigheden: lezen, luisteren, spreken en gesprekken voeren en schrijven. De kenniselementen staan ten dienste van die vaardigheden.
1
Waar Duits als C-uur complementair wordt aangeboden, talenrichtingen heeft het leerplan een adviserend karakter.
1
zoals
in
de
niet-
Specifieke eindtermen Naast vakgebonden eindtermen en leerplandoelstellingen zijn er in de 3de graad aso voor de moderne vreemde talen, en dus ook voor Duits, ook specifieke eindtermen, SET genaamd. De specifieke eindtermen kleuren het profiel van de tweepolige studierichtingen in de 3de graad aso. Voor de pool moderne talen gaat het hier om de richtingen: Latijn / Grieks - Moderne talen, Moderne talen – wiskunde, Moderne talen – wetenschappen en Economie – moderne talen. Ook de specifieke eindtermen hebben een verplichtend karakter. Het volstaat dus niet ze na te streven. De leerlingen moeten ze ook in voldoende mate halen. De specifieke eindtermen moderne vreemde talen hebben betrekking op algemene vorming, op de voorbereiding op vervolgopleidingen en op leerinhouden in verband met taal en communicatie, taal en cultuur, taal als systeem en onderzoekscompetentie met als onderwerp een literair of linguïstisch vraagstuk. De SET moet je als school bereiken binnen de pool MVT, d.w.z. dat je ze in alle MVT-vakken afzonderlijk moet bereiken, maar dat je ze gespreid over de MVTvakken mag realiseren. Realiseert de school een van de SET niet of onvoldoende in Engels of Frans, dan zal ze die echter in Duits moeten realiseren. Waar de pool moderne talen doorgelicht wordt, kan de inspectie Duits meenemen in de focus. Ze kan dus nagaan of en in hoeverre de school de specifieke eindtermen realiseert. Anderzijds heeft de wetgever ook begrepen dat de ruimte binnen het vak Duits vrij beperkt is. De wetgever herleidde daarom op voorstel van het CCMT (Coördinatiecommissie Moderne Talen van het VVKSO) het aantal SET voor Duits van 18 naar 7. Het CCMT koos daarbij voor die SET die het dichtst bij de basisvorming, lees de leerplandoelstellingen, aansluiten: SET 1, 4-5-6-7, 10 en 11. Onderzoekscompetentie, de zogenaamde SETOC, moet je binnen het vak Duits niet realiseren. Dat betekent echter niet dat Duits geen interessante bijdrage zou kunnen leveren, zeker vanuit het standpunt van het onderzoekend leren. Dat is echter stof voor een aparte bijdrage. Wil je hier meer over weten, dan kom ik graag met een aantal voorbeelden op een vakvergadering even langs.
2
SAMENGEVAT VAKGEBONDEN EINDTERMEN MVT - VOOR DUITS: LEERPLANDOELSTELLINGEN - hebben betrekking op taalbeheersing - geformuleerd rond de vaardigheden lezen, luisteren, spreken en gesprekken voeren en schrijven -
REALISATIEVERPLICHTING BINNEN HET VAK
SPECIFIEKE EINDTERMEN MVT - hebben betrekking op algemene vorming - en voorbereiding op vervolgopleidingen - naast een hogere taalbeheersing komt ook aan bod: reflectie op taal met leerinhouden in verband met: taal en communicatie, taal en cultuur, taal als systeem, onderzoekscompetentie (over een literair of linguïstisch vraagstuk).
- voor Duits beperkt tot 7 SET - Duits kan echter ook een bijdrage leveren ter ondersteuning van de SETOC, in casu rond onderzoekend leren.
- REALISATIEVERPLICHTING taaloverstijgend
In het vervolg van deze bijdrage willen we even stilstaan bij de betekenis van de SET voor het profiel van een richting en bij de concrete vertaling van een aantal SET voor het vak Duits. Ik probeer daarbij telkens ook kort even te wijzen op de mogelijkheden van ICT. Wie meer informatie wenst over die toepassingen ICT en hun mogelijke meerwaarde kan me altijd voor een vakvergadering uitnodigen.
3
2
De profilering van de studierichtingen moderne talen
2.1
De wetgeving
Te vaak zien wij nog bij een lesbezoek en bij het screenen van examens en toetsen dat niet taalgerichte studierichtingen en talenrichtingen wat de talen en in casu wat Duits betreft, als het ware een doorslag zijn van elkaar. Het gaat vaak immers slechts over 1 uur verschil. De leraren menen dat ze 'daarin kwalitatief het verschil niet kunnen maken'. Ze maken dan maar een kwantitatieve keuze en opteren dan ofwel voor een afgeslankte cursus, respectievelijk voor een cursus met bijkomend oefen- en tekstmateriaal. De wetgeving is nochtans duidelijk2: 'Het concept voor het talenonderwijs in de pool moderne talen is gebaseerd op de essentiële elementen van het wetenschapsdomein 'moderne talen'. Het poolconcept beoogt een algemene vorming met het oog op doorstroming naar het hoger onderwijs.' 'Moderne talen in het specifiek gedeelte beoogt een verbreding van de communicatieve vaardigheden uit de basisvorming en een verdieping van de reflectie op taal en communicatie, taal en cultuur en taal als systeem. Ook creatief omgaan met taal is een essentiële doelstelling van de pool moderne talen.' 'De decretale specifieke eindtermen beogen een hoger beheersingsniveau dan verwante eindtermen van de basisvorming.' De decretale specifieke eindtermen moderne talen hebben dus betrekking op kennis, inzichten, vaardigheden en attituden waarmee leerlingen:
taalfenomenen verdiepend bestuderen, beschouwen, verwerken en uitdrukken in de verschillende talen waarvoor al een basis is verworven om zo inzicht te verwerven in de taal als systeem, in de relatie taal en cultuur en in de wijze waarop communicatie functioneert;
communiceren over een breed gamma van onderwerpen in de verschillende talen die zij bestuderen; met een voldoende rijk en genuanceerd taalgebruik;
talige autonomie verwerven en in staat zijn talige competenties zelfstandig verder te ontwikkelen.'
2
http://www.ond.vlaanderen.be/curriculum/secundair-onderwijs/specifieke-eindtermen-aso//moderne-talen/specifieke-eindtermen.htm 4
2.2
Van kwantiteit naar kwaliteit
In de formulering van de SET staat telkens de verwoording: 'De leerlingen kunnen'. Het gaat daarbij dus niet om kennis, maar om vaardigheden. De leerlingen moeten:
vaardig zijn in het structureren, verwerken en presenteren van teksten; zelf stereotypen en misverstanden herkennen en weten te nuanceren of recht te zetten; vaardig zijn in het verkennen van cultuur en cultuuruitingen; bij de studie van teksten structuren en kenmerken kunnen herkennen; de nodige strategieën kunnen inzetten en de juiste hulpmiddelen kunnen gebruiken om inzicht in de taal te verwerven.
Wil je vaardig worden in iets, dan moet je daarvoor ook de nodige oefentijd krijgen. Wie als leraar slechts over twee lesuren beschikt, in het beste geval een extra uur in een vijfde en/of een zesde jaar, heeft echter weinig ruimte om naast de basis uit de leerplandoelstellingen van de derde graad ook dat 'ietsje meer' nog aan te reiken. Wie dus de studierichting vanuit deze invalshoek invult, moet de focus van kwantiteit naar kwaliteit verschuiven. We doen dezelfde dingen, maar anders. We leggen de lat iets hoger en focussen nog meer op inzicht en transfer. Dat sluit aan bij een aantal motto's die ik bij bijeenkomsten en in contacten met vakleraren Duits al jaren hanteer:
'vaardigheidsonderwijs is strategieonderwijs'; onze leerlingen moeten niet 'lezen, luisteren, spreken of schrijven, maar ze moeten leren lezen, luisteren …'; 'formuleer doelstellingen vanuit het perspectief van de leerlingen: wat moeten ze kunnen en wat moeten ze daarvoor kennen?'; 'geen woordenschat om de woordenschat, geen grammatica om de grammatica, maar woordenschat en grammatica opdat zij een boodschap correct zouden kunnen interpreteren of weergeven'.
Geen interculturele of taalkundige weetjes om de weetjes, maar wel opdat de leerlingen in hun communicatie met anderstaligen perfect zouden kunnen functioneren. Zie ook SET 5. Een schitterend, maar pijnlijk voorbeeld daarvan zagen we tijdens de EM voetbal. Een Belgische(!) journalist vroeg aan de Duitse Bundestrainer Joachim Löw hoe hij aankeek tegen de match Nederland – Duitsland. In Nederland, stelde hij, is 'Fußball Krieg'. De reactie van Löw was typerend voor het feit dat begrippen als Krieg in Duitsland heel gevoelig liggen. 'Von Begriffen wie Krieg sind wir meilenweit entfernt. Es wird eine Hitzeschlacht und es wird Schmerzen bereiten. Die anderen Dinge gehören der Geschichte an. Das
5
Verhältnis ist mittlerweile sehr gut, viele Holländer spielen in Deutschland. Es gibt nur eine gesunde Rivalität.'
Ik wil jullie ook de reactie van collega journalist Tom Egbers niet onthouden: 'Eine Frage war noch erlaubt, bevor sich Bundestrainer Joachim Löw und Bastian Schweinsteiger auf den kurzen Weg zum Training begeben mussten. Er habe gar keine Frage, sondern wolle eine Anmerkung machen, sagte Tom Egbers. Es stimme einfach nicht, was ein belgischer Journalist vorher behauptet habe. In den Niederlanden sage niemand 'Fußball ist Krieg', wie es von dem Reporter in den Raum gestellt worden war. Egbers ist ein bekannter Sportmoderator beim öffentlich-rechtlichen Fernsehsender NOS. Noch nie habe er so etwas bei einer Pressekonferenz gemacht, sagte Egbers zu sportschau.de. Er sei aber so 'beschämt' gewesen wegen der Behauptung, dass er dieses Mal das Wort ergriff, ohne eine Frage zu stellen. 'Krieg! Das ist Blödsinn! Das ist Unsinn!', regte sich Egbers auf, es gehe doch schließlich am Mittwoch (13.06.12) zwischen Deutschland und den Niederlanden um ein Fußballspiel, auch wenn es ein wichtiges sei. 'Ich fand es auch deshalb schlimm, weil sich Löw und Schweinsteiger wie Gentlemen auf der Pressekonferenz gezeigt haben. Deshalb hatten sie auch nicht verdient, mit solch einem Spruch belästigt zu werden', so Egbers.' Bron: http://www.sportschau.de/uefaeuro2012/deutschesteam/deutschlandniederlande110.html
De week ervoor had er op het EM een gelijkaardig voorval plaats. 'Flick hatte am Morgen kurz vor der Abreise der DFB-Auswahl aus ihrem EM-Quartier im polnischen Danzig nach Lwiw/Ukraine gesagt, dass die Nationalmannschaft im ersten Gruppenspiel gegen Portugal am Samstag (20.45 Uhr/ARD) bei Freistößen von Cristiano Ronaldo 'den Stahlhelm aufsetzen und sich großmachen' müsse. Mit dieser Formulierung hatte Flick Kopfschütteln erzeugt, da am 1. September 1939 ausgerechnet in Danzig Hitler-Deutschland den Krieg gegen Polen begonnen hat. Ich entschuldige mich für meine Ausdrucksweise bei der Pressekonferenz und ärgere mich selbst am meisten darüber, weil ich weiß, wie sensibel wir mit dieser Thematik umgehen', teilte der Assistent von Bundestrainer Joachim Löw auf DFB.de mit. ' Bron: http://www.bz-berlin.de/sport/em-2012/deutsches-team/flick-entschuldigt-sich-fuer-stahlhelmarticle1477013.html
Ik herinner me ook nog levendig hoe een van mijn leerlingen zo'n tiental jaren terug op zijn evaluatieblad over de studiereis naar Aachen schreef dat Duitsers geen vriendelijke mensen waren … omdat ze zomaar waren weggelopen van het interview dat hij afnam. Toen ik zijn interview achteraf op dictafoon beluisterde, hoorde ik tot mijn grote verontwaardiging hoe hij informeerde of de vader of de grootvader van de vrouw die hij had aangesproken, ook nazi geweest waren … Toen ik het fragment achteraf in klas liet horen, barstte er ook bij de medeleerlingen een storm van verontwaardiging los, of hoe kennis bij de ene wel en bij de andere niet geassimileerd wordt.
6
Geen weetjes dus om de weetjes, net zomin als het grammatica om de grammatica of woordenschat om de woordenschat is. De leerplandoelstellingen woordenschat en grammatica dienen om een boodschap correct te kunnen interpreteren (receptieve vaardigheid) of correct te kunnen weergeven (productieve vaardigheid). Dat de lat hier in de talenrichting hoger ligt dan in een niet talenrichting is evident. Bij SET 10 wijs ik bijvoorbeeld op de passieve kennis van Konj I als uitdrukking van de objectiviteit, in combinatie met Redemittel als 'Nach Angaben von …'. Het zal iedereen ook wel duidelijk zijn dat er in Economie-moderne talen, meer aandacht zal zijn voor 'financiële' en 'economische' woordenschat dan in een wetenschappelijke richting.
3
De SET in het vak Duits
Het is niet de bedoeling dat je dit hoofdstuk in één keer doorneemt. Het is eerder bedoeld als een wegwijzer en een naslagwerk dat je kunt raadplegen als je met een bepaalde SET bezig wilt zijn of controleren wilt of je een SET correct geïnterpreteerd hebt. In het document zijn dan ook hyperlinks ingebouwd zodat je snel naar de betreffende SET kunt doorklikken. Klik gewoon op de set van je keuze. De leerlingen kunnen SET 1: domeinspecifieke teksten, zoals zakelijke en wetenschappelijke, structureren, verwerken en gepast presenteren in functie van de ontvanger. SET 4: stereotypen met betrekking tot eigen en andermans cultuur en cultuuruitingen herkennen en nuanceren. SET 5: misverstanden in de interculturele communicatie die ontstaan door taalkundige of culturele verschillen, herkennen en rechtzetten. SET 6: cultuuruitingen verkennen die specifiek zijn voor de gebieden waar de doeltaal als omgangstaal gebruikt wordt. SET 7: cultuur door middel van visuele taal zoals film, toneel, dans, reclame, videoclips, beeldend werk, websites ... verkennen. SET 10: bij de studie van teksten grammaticale structuren en formele en inhoudelijke kenmerken van tekstsoorten herkennen en beschrijven. SET 11: strategieën inzetten en passende hulpmiddelen hanteren om inzicht te verwerven in spellingsysteem, uitspraak, betekenis van woorden, zinsconstructies en de relatie klank - teken.
7
SET 1 De leerlingen kunnen domeinspecifieke teksten, zoals zakelijke en wetenschappelijke teksten, structureren, verwerken en gepast presenteren in functie van de ontvanger.
Toelichting Het gaat hier over tekstsoorten zoals wetenschappelijke teksten en/of reportages over economie, milieu, linguïstiek, techniek, biologie …, of zakelijke teksten en/of reportages uit kranten of populaire tijdschriften die bij voorkeur samenhangen met het profiel van de studierichting, en die zowel in digitale als niet-digitale vorm kunnen worden aangeboden. Naast informatieve leesteksten kan het ook gaan over audio- of videofragmenten van (semi-) wetenschappelijke magazines of reportages op radio of televisie … We zouden hier pleiten voor teksten van twee à drie pagina's, illustratie inbegrepen of geluidsmateriaal van maximaal vijf minuten.
Realisatie De realisatie van deze doelstelling moet je vooral zien in het verlengde van de receptieve vaardigheden lezen en luisteren. De leerlingen lezen of beluisteren teksten op een structurerend3 niveau. De leerling brengt dan rekening houdend met de aard van het doelpubliek een mondelinge of schriftelijke samenvatting. Bij een mondelinge presentatie kan de leerling werken met een geschreven ondersteuning in de vorm van een structuurschema, een mindmap, een PowerPoint … Als voorbereiding op dergelijke opdrachten kan de leerling in een gesprekssituatie aan een medeleerling een samenvatting van een korte, gelezen of beluisterde informatieve tekst geven. Het kan o.a. gaan over berichten in kranten, bv. over catastrofen, economische toestanden, technische innovaties … Als je op dat ogenblik de leerlingen uit verschillende kranten over het zelfde onderwerp laat lezen, kunnen zij de gegevens uit de verschillende bronnen aan elkaar aftoetsen. Model We vertrekken bv. vanuit een economisch of wetenschappelijk onderwerp in een krant, tijdschrift of op radio of televisie dat aansluit bij de actualiteit of de 3
Op het structurerende niveau heeft de taalgebruiker een actieve inbreng in de wijze waarop hij de aangeboden informatie in zich opneemt of zelf informatie presenteert. Naargelang van zijn luisterof leesdoel selecteert hij bepaalde elementen uit een geheel, brengt hij een nieuwe ordening aan of geeft hij het geheel in een verkorte vorm weer. Zijn spreek- of schrijfdoel bepaalt of hij aan zijn tekst een persoonlijke ordening meegeeft. (Bron: Servicedocument bij de opleidingsprofielen Europese Talen, een uitgave van de Vlor RLLL/EXT/ADV/006bijl14)
8
interessesfeer van de leerling. Op de ARD en ZDF-Mediathek vind je onder de rubrieken Themen, Rubriken of Sendungen A-Z beslist voldoende materiaal. Afhankelijk van de beginsituatie van de leerling, kun je hem de tekst vrij laten structureren. Je kunt hem ook ondersteunen met schema's of topische vragen, ook W-vragen genoemd, of hem sturen via de procedure van de mindmapping … De lees- of luisteropdracht en ook het ondersteuningsaanbod hoeven niet voor elke leerling gelijk te zijn. Beschik je over de nodige infrastructuur ICT (internet – hoofdtelefoon …), dan kunnen de leerlingen bovendien ook met verschillende thema's bezig zijn, zowel wat lees- als luisterteksten betreft. Dat heeft als voordeel dat er nadien bij de presentatie een daadwerkelijke information gap is, wat bij het doelpubliek de authenticiteit van het lezen en luisteren zal verhogen. Bij dergelijke opdrachten moet je als leraar vooral oog hebben voor de groeikansen van de leerling. Ze moeten ook leiden tot een toenemende leerautonomie. Een van de belangrijkste voorwaarden is daarbij een duidelijke omschrijving van de taaltaak. Die zal bepalen of de leerling bij een samenvatting het materiaal persoonlijk zal herschikken (verwerkingsfase) of zich zal beperken tot bijvoorbeeld knip- en plakwerk om een samenvatting te maken. Zal hij alle informatie nodig hebben, of slechts gedeeltelijk? Zal hij informatie moeten samenbrengen of niet? … Ook het omschakelen van de ene vaardigheid naar de andere kan daarbij een bepalende rol spelen. Een luistertekst schriftelijk laten samenvatten, een leestekst mondeling laten verwoorden … het leert leerlingen ook oog te hebben voor verschillen in gesproken en geschreven taal en zij zullen zich verplicht zien de tekst te hertalen. Je kunt leerlingen ook per twee aan een zelfde onderwerp laten werken, maar beiden vertrekkend vanuit een verschillende bron. Op die manier zijn zij verplicht hun informatie samen te leggen, eventueel aan te vullen of te nuanceren en kunnen zij niet zomaar met knip- en plakwerk tot een eindresultaat komen.
Aandachtspunten In het onderwijsleerproces zal er hier uitdrukkelijk aandacht moeten zijn voor de visuele (lay-out, alinea's en paragrafen, lettertypes, opsommingtekens …) en talige structuurmarkeerders (bijwoorden, voegwoorden, signaalwoorden …).
Rol van ICT Bij dergelijke opdrachten kun je een aantal ICT-tools heel efficiënt inzetten. Ik denk hier voor de verwerkingsfase aan tools zoals eMindmap of Smartmindmanager, waar de leerling met behulp van een mindmap een tekst weet te structureren of aan tools zoals Wordle, die een tekst mee helpen ontsluiten en duiden. Bij Wordle worden de woorden die in de tekst het meest
9
aan bod komen, het grootste weergegeven. Op die manier kan de leerling relaties leggen tussen woorden en begrippen. Laat je leerlingen per twee aan een tekst werken, dan kun je gebruik maken van een aantal tools die het samenwerken ondersteunen. Leerlingen kunnen met Word (tabblad controleren – wijzigingen bijhouden) samen, maar van op afstand aan een tekst werken, of ze kunnen bv. via Dropbox of Google docs simultaan aan eenzelfde tekst schrijven. OVERZICHT
SET 4: De leerlingen kunnen stereotypen met betrekking tot eigen en andermans cultuur en cultuuruitingen herkennen en nuanceren.
Toelichting Het gaat hier over stereotypen in verband met het alledaagse leven (clichés over man en vrouw, taal, rassen, nationaliteiten en religies …), met sociale conventies en omgangsvormen, maar evengoed met opvattingen over historische gebeurtenissen of maatschappelijke verschijnselen. Bron: http://www.interkulturelleslernen.eu/vorwissen/grundlagen.php
Realisatie De realisatie van deze doelstelling moet je zien in het verlengde van het uitbouwen van de interculturele competenties. Het ongenuanceerd omgaan met stereotypen en clichés legt een hypotheek op een eerlijke en open communicatie. De leerling moet niet alleen weet hebben van de voornaamste stereotypen. Hij moet ze ook kunnen herkennen, ze in vraag durven stellen en weten te nuanceren. Het gaat hierbij niet alleen om het beeld van de Duitse taal, Duitsland en zijn inwoners of van de eigen of de cultuur van de anderen die we zien in strips, posters, cartoons, films en reclameboodschappen …, maar evengoed om het beeld dat bepaalde populaire kranten en dito tijdschriften van bepaalde items ophangen of het beeld dat in literaire werken verschijnt. Bedoeling is dat de leerling, al of niet gestuurd, in staat is om het bestaande 'tekst'materiaal in functie van de stereotypen kritisch te analyseren, eventueel te duiden en vanuit zijn bijgestuurde interculturele competenties eventueel te nuanceren of in vraag te stellen.
10
Enkele mogelijkheden Naast het behandelen van de vrij gebruikelijke stereotypen over eten, drinken en kledij …, zoals die heel vaak in cartoons verschijnen, kunnen we ook op een hoger niveau werken. Een viertal invalshoeken: 1
Je kunt ook vertrekken van bevragingen als: was ist typisch Deutsch? die je kritisch laat bekijken en laat aftoetsen aan de eigen opvattingen over bepaalde volkeren. 'Zuverlässigkeit, Umgänglichkeit und Geselligkeit sind Eigenschaften, die oft in den Deutschen gesehen werden. Jeder fünfte Niederländer beschreibt die Deutschen als nette und freundliche Menschen, immerhin ein Fünftel der Franzosen betont die Partnerschaft mit den europäischen Nachbarn. In Russland geben acht Prozent der Menschen an, dass sie die Deutschen mögen. Allerdings: Nahezu jeder fünfte Tscheche hält die Deutschen für arrogant, acht Prozent der Österreicher sagen spontan, dass sie die Deutschen nicht mögen, und knapp jeder zehnte Italiener verbindet Deutschland immer noch mit Hitler und den Nazis.'
Bron: http://www.focus.de/wissen/mensch/deutsch/stereotype_aid_21930.html Je kunt ook starten vanuit een meer ironische benadering: http://www.ntv.de/reise/Deutsche-sind-vielen-ein-Raetsel-article1144276.html of vanuit
11
een kaart van Europa waarop de stereotypen voor elk land in beeld zijn gebracht. http://www.zazzle.de/europa_entsprechend_deutschland_poster228764251117571314
2
Duits is een moeilijke taal Dit is een cliché die je eigenlijk het hele curriculum door mee kunt nemen. Is Duits een moeilijke taal of zijn er bepaalde factoren die tot deze perceptie leiden? Of is Duits een vrij gemakkelijke taal en zijn er factoren waaraan we onvoldoende aandacht schenken? Misschien ligt het niet aan het Duits, maar juist aan de grote overeenkomst van het Duits met het Nederlands. Die leidt ertoe dat leerlingen bij het instuderen van de woordenschat te gemakkelijk ervan overtuigd zijn dat ze de nieuwe woordenschat beheersen. Misschien ligt daar de oorsprong van hun verduitste Nederlands. Bij het herkennen, nuanceren of afbouwen van dit soort clichés speelt de leraar een heel bepalende rol. Maakt hij af en toe wel eens tijd voor een stukje contrastieve grammatica? Kiest hij voor een pedagogische of een normatieve grammatica? Werkt hij wel met vereenvoudigde schema's of kiest hij voor de volledigheid, de uitzondering en de complexiteit? Heeft hij wel aandacht voor mnemotechnische middeltjes die het vastzettingsproces kunnen ondersteunen? Waarom bij een dergelijk cliché niet eens vanuit de probleemstelling zelf vertrekken: Schwere Sprachen, leichte Sprachen. Je kunt hier perfect lees-, luister- en kijkvaardigheid combineren met Meinungsbildung en Gesprächsfertigkeit en tegelijk aandacht hebben voor leervaardigheid en attitudevorming. Iets kan moeilijk zijn en toch leuk en uitdagend, net zoals iets gemakkelijk kan zijn en saai en vervelend.
12
http://german.cslcblog.com/2011/10/11/ist-deutsch-eine-schweresprache/ http://www.uni-protokolle.de/foren/viewt/69446,0.html
3
Deutschland: het land van Fremdenhass und rechte Gewalt 'Dass irgendein Mensch auf Erden ohne Vorurteil sein könne, ist das größte Vorurteil', spottete schon der Dramatiker August von Kotzebue (17611819). Met dit citaat begint een brochure over vooroordelen van de BpB (Bundeszentrale für politische Bildung): http://www.bpb.de/izpb/9678/editorial die het o.a. over de Sinti, Roma, Türken, Juden, Polen, maar ook over Ossis und Wessis, Behinderte, sozial Schwächere … heeft.
Misschien kun je om te starten naast het vooroordeel dat Duitsland een land van vreemdelingenhaat is, even een paar cijfers plaatsen: 8,8 % van de Duitse bevolking heeft niet de Duitse nationaliteit. 22,5 % daarvan zijn Turken. In totaal leven er in Duitsland zo'n kleine 200 verschillende nationaliteiten. Naast de 8,8% buitenlanders zijn er nog eens 9,9% Duitsers met een migratieachtergrond. Taalkundig kun je hier trouwens Redemittel in verband met statistieken en grafieken oefenen, kun je laten vergelijken en woordenschat aanbrengen als: fast / gut / knapp ein Viertel, über die Hälfte, etwa 10 Prozent … Of je kunt een aantal slogans of posters presenteren in verband met de problematiek rond Arbeitslosigkeit en vreemdelingen.
4
Wir haben es nicht gewusst Haben sie es tatsächlich nicht gewusst? En als ze al op de hoogte waren: Haben alle Deutschen dann dem Hitlerregime zugestimmt? Vanuit literatuur, film en geschiedenis zijn er hier heel wat mogelijkheden: van de Geschwister Scholl over de Innere Emigration en de Exilliteratur … Binnen deze thematische context past bv. uitstekend het gedicht: 'Über die Bezeichnung Emigranten' van Bertolt Brecht.
13
Rol van ICT Via de verschillende zoekrobots kun je naast tekstmateriaal ook allerlei afbeeldingen, spotprenten en grafieken verzamelen. Met Google docs – formulieren kun je de leerlingen zelf een enquête laten ontwerpen waarop medeleerlingen of partnerscholen uit een uitwisselingsproject kunnen antwoorden. Je kunt via allerlei internetfora je leerlingen in contact laten komen met anderstaligen en hen laten aftoetsen welk beeld zij van elkaar hebben.
OVERZICHT SET 5: De leerlingen kunnen misverstanden in de interculturele communicatie die ontstaan door taalkundige of culturele verschillen, herkennen en rechtzetten.
Realisatie De realisering van deze doelstelling moet je zien in het verlengde van het opbouwen van de interculturele competentie (zie SET 4). Je kunt ze anderzijds ook niet loskoppelen van een hogere lexicale beheersing door de leerlingen. In deze context kun je op de eerste plaats aandacht besteden aan het gebruik van du/Sie, maar ook aan de connotaties en geladenheid die aan bepaalde woorden en begrippen kleven, zoals Ossis-Wessis of Endlösung. Op een veel toegankelijker niveau situeert zich ook het probleem van de falsche Freunde: 'Als er gebellt wordt, blaffen de honden', luidt de titel van het boek van Jan Lanneau, uitgegeven bij Acco. En het is niet de Lehrling die Deutsch studiert … En het hoeft daarom niet allemaal geil of doof te zijn. Het kan echter nooit de bedoeling zijn, deze gegevens en bijhorende kennis contextloos in te zetten: geen rijtjes dus met falsche Freunde, maar occasionele aandacht voor deze problematiek naar aanleiding van allerlei taken en teksten. Het kan hier echter evengoed gaan andere culturen en de gevolgen communicatie. Hoe interpreteer je gesprek de vrouw je niet in de ogen of de andere kant opkijkt …
over bijvoorbeeld de plaats daarvan voor een open het feit dat bij bepaalde kijkt, een man de vrouw de
van de vrouw in en respectvolle culturen bij het hand niet schudt
In deze context past trouwens ook het verschil in de onderhandelingscultuur van Fransen en Duitsers, maar ook aandacht voor de jongerencultuur en de typische jongerentaal.
14
Ter illustratie 1 Ik citeer even uit het boek 'Zwischen Pommes und Praline' van Ute Schürings, ISBN 3-89688-169-8. Een boekje dat het heeft over: Mentalitätsunterschiede, Verhandlungs- und Gesprächskultur in den Niederlanden, Belgien, Luxemburg und Nordrhein-Westfalen. 'In Belgien ist selbstbewusste Bescheidenheit Trumpf, es ist nicht üblich, die eigenen Vorzüge über Gebühr zu rühmen. Nach dem Motto: 'Ich weiß, was ich kann, aber das hänge ich nicht an die große Glocke. Finde doch selbst heraus, dass mein Angebot das beste ist.' Man sollte dem anderen daher Raum geben, eine Sache in Ruhe beurteilen zu können. Hier kommt es oft zu Missverständnissen. Ein Deutscher denkt dann schnell, der Belgier sei nicht überzeugt von seinem eigenen Vorschlag. Und ein Belgier findet die Deutschen arrogant. Fazit: Was bei Deutschen als normal geschäftsmässig gilt, kommt bei Belgiern ganz anders an.' 2 Ik citeer hier ook even uit een mail van Alexandra Spranger, vakcollega aan het Heilig-Hartcollege, Waregem: ich hatte meine Schüler (6des, één uur) gebeten, zu verschiedenen bekannten deutschen Marken zu recherchieren und ein bis zwei Sätze zu schreiben. Unter anderem bekam ich dies zurück: Hansaplast: Wenn Sie eine Verletzung haben, kleben wir ein Hansaplast auf die Wunde. Hansaplast ist die beste Endlösung. Faber-Castell Bleistift:
Ein Schüler ohne Bleistift ist wie ein Soldat ohne Waffe.
1) Endlösung Der Begriff Endlösung steht im Deutschen für den Holocaust, nämlich den Plan der totalen Judenvernichtung (s.u. wikipedia). Er ist also sehr delikat und es ist gelinde gesagt politically incorrect, ihn in einem anderen, alltäglichen Zusammenhang zu benutzen. 2) Kriegsvokabular In Deutschland ist man meiner Meinung nach generell zurückhaltend mit der Verwendung von Kriegsvokabular. Es wird also eher nur benutzt, wenn es der Kontext oder Sachverhalt erfordert, nicht so sehr in Redewendungen.
Het is ondenkbaar dat een leraar in Duitsland ezelsbruggetjes als Nooit Oorlog Zonder Wapens, als geheugensteuntje voor de windstreken zou gebruiken. Overigens in het Duits is het: Nie Ohne Seife Waschen. OVERZICHT
15
SET 6: De leerlingen kunnen cultuuruitingen verkennen die specifiek zijn voor de gebieden waar de doeltaal als omgangstaal gebruikt wordt
Toelichting Het gaat hier over cultuuruitingen gaande van omgangstaal, begroetingsrituelen, en beleefdheidsregels (denk maar aan du en Sie / aan de Höflichkeitsform), telefonische omgangsvormen (hoe meld je je aan de telefoon, hoe geef je te kennen dat je wenst af te ronden …?), tafelgewoontes en andere sociale conventies, tot literatuur. 'Binnen de verschillende cultuuruitingen neemt literatuur een bijzondere plaats in. Literatuur is een vorm van culturele dialoog en heeft specifieke functies binnen cultuur als geheel. Literatuur kan culturele integratie bevorderen.' Literatuur gebruikt de normale uitdrukkingen van communicatie – taal, beelden, symbolen, codes, verhalende teksten – maar gebruikt deze in een meer complexe en subtielere vorm dan in de dagelijkse communicatie. Literatuur kan de grenzen van het systeem taal aftasten en doorbreken.' 4
Realisatie Opvallend bij deze eindterm is de formulering 'kunnen verkennen'. Het gaat dus niet om het verkennen zomaar, maar om het verwerven van een vaardigheid. Het volstaat niet gedichten, kortverhalen, literaire uittreksels uit grote romans … aan te reiken, in de hoop dat ze de leerling zullen aanspreken, bij hem bepaalde gevoelens zullen opwekken en hem zouden verleiden tot het verder lezen van Duitstalige literatuur. De leerling moet op een of andere manier kunnen aantonen dat hij vaardig in het verkennen is. Verkennen heeft daarenboven ook een diepere dimensie. Wie een stad verkent, loopt niet vrijblijvend door de straten, net zo min als iemand die de leerstof verkent. Verkennen is kijken en zien, is kennis proberen te verwerven over … is zoeken naar overeenkomsten, verschillen, structuren, onderlinge samenhang … Duitstalige literatuur kunnen verkennen, kan dus betekenen dat de leerling bijvoorbeeld een samenhang leert zien tussen de politieke situatie en het literaire product: dat er een Vorkriegs- en een Nachkriegsliteratur is, een literatuur van voor en van na de Wende, een literatuur van diesseits en jenseits der Mauer …
4
http://www.ond.vlaanderen.be/curriculum/secundair-onderwijs/specifieke-eindtermen-aso//moderne-talen/specifieke-eindtermen.htm 16
'Einander verstehen. Ein deutsches literarisches Lesebuch' is de titel van een werk van Marianne und Martin Löschmann, uitgegeven bij Peter Lang Publishing, New York. Het dateert al van 1996, maar brengt een aantal interessante teksten. Ik herinner hier aan het gedicht 'Verfehlt' van Adelheid Hess en het gedicht 'die Mauer' van Reiner Kunze waarnaar ik in de nieuwsbrief Duits 3 van 2009-2010 al verwees. Zie ook: http://dpb.sip.be/mededelingendoc/200910a/Duits%20%20nieuwsbrief%20oktober%202009.pdf
OVERZICHT
SET 7: De leerlingen kunnen cultuur door middel van visuele taal zoals film, toneel, dans, reclame, videoclips, beeldend werk, websites ... verkennen.
Realisatie De realisatie van SET 6 en 7 sluiten beide aan bij de realisering van de leerplandoelstellingen intercultureel leren, waar o.a. bij de culturele gegevens gevraagd wordt: 'minimum één kunstwerk uit de Duitstalige wereld van zowel literatuur als plastische kunsten, als architectuur, als muziek, als film met korte situering. Enkele voorbeelden van hedendaagse jongerencultuur.' (Bron: Leerplan 3de graad aso D/2006/0279/030) SET 7 sluit daarenboven perfect aan bij de leerinhoud Media en communicatie, waar o.a. verwezen wordt naar ARD en ZDF, naar kranten en tijdschriften en Duitse internetadressen en zoekmachines.
Mogelijkheden Hieronder vallen initiatieven zoals het bijwonen en opvolgen van toneelstukken of filmvoorstellingen (Filmwoche Babelsberg), museumbezoeken bij educatieve uitstappen naar bv. Aachen, Trier, Köln of Berlijn. Hier passen ook lesprojecten rond reclame, videoclips, graffiti … Een interessante instap kan ook de vergelijking zijn tussen een literair werk en de verfilming. (Zie ook SET 10). Ik denk hier aan Erlkönig en de vele interpretaties ervan op You Tube, of aan der Zauberlehrling en de vertaling ervan in de tekenfilm Fantasia van Disney.
17
Uiteraard bieden ook de vele mediawebsites hier heel wat mogelijkheden: van het lezen en/of beluisteren van nieuws, over het bekijken van allerlei landeskundliche programma's. Heel wat van deze websites bieden een interessante inkijk in de cultuur van het land van de doeltaal. In de nieuwsbrieven van de voorbije jaren heb ik vele malen naar dergelijke websites verwezen. Ook de hele problematiek van de geschreven media hoort hier thuis: kwaliteitskranten tegenover de Regenbogenpresse bv. De plaats van Bild in het medialandschap en zijn impact op mens, politiek en maatschappij… Andere opdrachten kunnen zijn: de studie en beschrijving van de belangrijkste culturele festivals van het partnerland (muziek, toneel, dans, film …) en vergelijking van doelgroepen, populariteit, uitstraling … Loopt er een uitwisselingsproject op de school, dan kunnen de partners elk een tentoonstelling over hun eigen streek, stad en cultuur uitwerken. Het gaat over geschiedenis, architectuur, geografie en culturele tradities. De partners kunnen dan elkaars tentoonstelling bezoeken. (Bron: DPB-Hasselt)
Aandachtspunt Het zal wel duidelijk zijn dat je hierbij enerzijds het belang van authentiek teksten geluidsmateriaal als directe poort naar de anderstalige cultuur niet mag onderschatten. Anderzijds mag je ook aan het belang van de attitudevorming niet voorbijgaan: het gaat niet alleen om gezonde nieuwsgierigheid en interculturele openheid, maar ook om een gezonde kritische houding, om respect voor eigenheid en verschillen.
Rol van ICT Naast de traditionele geschreven media is het internet hier waarschijnlijk de belangrijkste bron voor authentiek materiaal. Ook de virtuele bezoeken aan musea bieden hier mogelijkheden. Uiteraard zijn er ook een aantal ICT-tools die de leerlingen zelf actief kunnen inzetten: een eigen podcast opnemen of videofilmpje maken, of een stripverhaal maken met het gratis www.pixton.com bijvoorbeeld. OVERZICHT
18
SET 10: De leerlingen kunnen bij de studie van teksten grammaticale structuren en formele en inhoudelijke kenmerken van tekstsoorten herkennen en beschrijven.
Toelichting Het gaat hier ondermeer over tekstgrammatica, waarbij we aandacht besteden aan tekstsoorten, -kenmerken en -structuren, woord- en zinsverbanden, structuurmarkeerders, signaalwoorden, zinsbouw, argumentatieleer …
Realisatie Bij de realisatie van deze doelstelling gaat het niet om geïsoleerde kennis, maar om lexicale en grammaticale kennis die de leerling functioneel inzet. De Konjunktiv II die erop wijst dat je een boodschap als een irrealis moet interpreteren, het signaalwoord dat duidelijk maakt dat wat volgt een toelichting, een reden of een gevolg is; een werkwoordtijd die aantoont dat het gebeuren in het verleden ligt; een Konj I en begrippen als laut, nach Angaben von … die aantonen dat de zaken objectief worden weergegeven; de werkwoorden die bv. een sterk beschrijvend of een persuasief karakter hebben; de vele comparatieven en superlatieven die erop wijzen dat dingen met elkaar vergeleken worden … Es war einmal dat erop duidt dat het hier om een sprookje gaat; de argumentatiestructuur die uitnodigt om naar argumenten pro en contra op zoek te gaan; de gedichtstructuur die uitnodigt om een tekst op verschillende niveaus te lezen …
Mogelijkheden Een zelfde onderwerp benaderen vanuit verschillende tekstsoorten: een interview versus reportage of verslag; een luistertekst tegenover een leestekst plaatsen en naar taalkundige verschillen kijken; een tekst in een schema laten plaatsen; een schema in een tekst laten uitschrijven; het communicatieve doel van een tekst laten achterhalen en de keuze motiveren. Je kunt leerlingen ook verschillende tekstsoorten door elkaar laten lezen, hen de teksten laten identificeren, kenmerken laten aankruisen of gelijkenissen of verschillen tussen de tekstsoorten laten vinden. Je kunt hen ook de structuur van een gedicht, de opbouw van een argumentatieve tekst … laten beschrijven. Je kunt hen de samenhang tussen zinnen, alinea's of hoofdstukken laten duiden.
19
Aandachtspunt Gezien het beperkt aantal uren binnen het vak Duits zijn het hier vooral de communicatieve taalgebruiksituaties die de morfologische en syntactische inhouden zullen bepalen. De teksten en taalgebruiksituaties zijn daarenboven zo authentiek mogelijk. OVERZICHT
SET 11: De leerlingen kunnen strategieën inzetten en passende hulpmiddelen hanteren om inzicht te verwerven in spellingsysteem, uitspraak, betekenis van woorden, zinsconstructies en de relatie klank teken.
Toelichting Naast de strategieën gaat het hier over woordenboeken, ICT, schema's, grammatica's …
hulpmiddelen
zoals
(online)
Realisatie Het gaat hier enerzijds over de basisstrategieën zoals een beroep doen op de context of decoderingsstrategieën (o.a. vanuit de woordvorming: voor- en achtervoegsels) om de betekenis van woorden te achterhalen. Anderzijds denken we ook aan de strategie van het goed leren luisteren dat helpt om een goede uitspraak te verwerven, of goed actief lezen dat de eigen schrijfvaardigheid kan ondersteunen (schrijven naar model). Bij het hanteren van hulpmiddelen denken we aan het bewust doornemen van de voorbeeldzinnen in een woordenboek om de juiste nuance van een woord te kunnen duiden, of zelf het juiste woord te kunnen gebruiken.
Rol van ICT We verwijzen hier heel concreet naar de mogelijkheden vanuit Word: spelling- en grammaticacontrole, het raadplegen van de synoniemenlijst. We denken ook aan het gebruik van allerlei online woordenboeken waarbij woorden in woordvelden worden geplaatst of met hun collocaties worden opgesomd, of waar de fonetische transcriptie wordt gegeven, of een geluidsbestandje de uitspraak illustreert, zoals bij http://www.dwds.de; http://de.pons.eu/; www.duden.de; http://www.canoo.net en http://www.owid.de/index.jsp.
20
Op http://www.uiowa.edu/~acadtech/phonetics/german/frameset.html en op http://fonetiks.org/sou3ge.html kun je de uitspraak van de Duitse klanken beluisteren. Je krijgt telkens ook een voorbeeldwoord. In deze context kan het ook interessant zijn de Duitstalige Wikipedia eens te raadplegen of de wiki-video-site: http://de.wiki-videos.com/. OVERZICHT
Chris Decock
Dag van Duits en Engels Woensdag 13 maart 2013 (namiddag) KU Leuven Kulak Kortrijk
21
