Vespa velutina nigrithorax in Europa (1)

bijenhouden 2012 september # 10

Andere insecten

Jan Smit

Vestiging en opkomst

Vespa velutina nigrithorax in Europa (1) Van nature komen in Europa twee soorten hoornaars voor: Vespa crabro en Vespa orientalis. Daarvan komt alleen Vespa crabro in Nederland voor (foto 3). De Oosterse hoornaar (Vespa orientalis) (foto 2) komt voor in Zuidoost-Europa (Balkan, Griekenland, Cyprus en het zuidelijke puntje van Italië), in Noord-Afrika en Azië. In Azië komen in totaal 22 soorten hoornaars voor, één daarvan is Vespa velutina, met 10 ondersoorten, waaronder Vespa velutina nigrithorax (Archer, 1989) wel aangeduid als Aziatische hoornaar (foto 1).

foto Pierre Falatico, Valence (F.)

In 2004 is de Aziatische hoornaar (Vespa velutina nigrithorax du Buysson 1905) per ongeluk geïntroduceerd in Frankrijk (Haxaire et al., 2006). Oorspronkelijk komt Vespa velutina voor in Azië; India, Bhutan, Thailand, China, Laos, Vietnam, Maleisië en Indonesië. De ondersoort V. velutina nigrithorax komt voor in de gematigde streken van die regio: Kashmir (India), Bhutan en China. Waarschijnlijk zijn er al voor 2004 één of meer exemplaren, overwinterende koninginnen, meegekomen in de kartonnen dozen van een lading aardewerk uit Yunnan (China). In 2004 zijn de eerste levende wespen en nesten gevonden in SainteLivrade-sur-Lot (departement Lot-et-Garonne). In 2006 wordt een eerste balans opgemaakt van het voorkomen van de Aziatische hoornaar in Frankrijk (Villemant et al., 2006). Het blijkt dat deze wesp dan intussen al wijdverspreid is in het zuidwesten van Frankrijk, er zijn nesten aangetroffen in een vijftal departementen: Lot-et-Garonne, Dordogne, Gironde, les Landes en Charente-Maritimes. Zoals veel invasieve soorten heeft de Aziatische hoornaar vrij spel, niet gehinderd door natuurlijke vijanden of afweersystemen van prooien. De uitbreiding vindt voornamelijk plaats via rivierdalen.

Uitbreiding Daarna is de verspreiding vrij snel verder gegaan en bij de laatste stand, in 2011, is deze hoornaar al in 38 departementen gevonden, voornamelijk in het zuiden en westen van Frankrijk (Villemant et al., 2011). Opmerkelijk is wel dat in het departement Lot-etGaronne na een aanvankelijk explosieve vermeerdering in de eerste jaren, het maximum aantal nesten van 800 flink is teruggelopen. Het aantal nesten in 2008 bedroeg 260, in 2009 was dat 350 (schrift. meded. Qentin Rome). In 2010 wordt Vespa velutina voor het eerst officieel gemeld uit Spanje (Castro & Pagola-Carte, 2010). In 2011 wordt uit België een waarneming van een mannetje gemeld (D’Haeseleer, 2011). Uit Portugal komt in 2012 de eerste melding (Grosso-Silva & Maia, 2012). Maar waar is deze wesp nog meer te verwachten? Kan ze ook in Nederland opduiken en belangrijker nog, zich hier handhaven? Onderzoekers uit Wageningen hebben met het computerprogramma Climex de klimatologische omstandigheden vergeleken van de waarschijnlijke provincie van herkomst (Yunnan, China) met die waar de wesp in Frankrijk gevonden is. Vervolgens heeft men de gegevens vergeleken met die van weerstations op veel plekken in Europa. De uitkomst is dat een groot deel van Europa, inclusief Nederland, door Vespa velutina gekoloniseerd kan worden. De stijging van de temperatuur als gevolg van de klimaatverandering maakt de omstandigheden voor deze wesp alleen maar gunstiger (Ibáñez-Justicia & Loomans, 2010).

‘Signalement’ Vespa velutina nigrithorax is iets kleiner dan de hoornaar (Vespa crabro), de koninginnen worden maximaal 30 mm groot, de werkster 17 tot 24 mm (hoornaar respectievelijk 35 en 27 mm). De Aziatische hoornaar is grotendeels zwart. De kop is zwart, met oranje gezicht. Het borststuk is helemaal zwart. Op het zwarte achterlijf loopt achteraan een brede oranje band en vooraan een smalle gele band. De poten zijn zwart en geel (foto 1).

Leefwijze

Foto 1: Werkster van de Aziatische hoornaar (Vespa velutina nigrithorax)

De levenscyclus van Vespa velutina is dezelfde als bij de andere sociale wespen in onze omgeving. In het vroege voorjaar komt een jonge koningin uit winterslaap en begint met het bouwen van een nest op een beschutte plek. Als het nest groter wordt en de plek te klein, verhuizen de wespen naar een meer geschikte plaats; daarin verschilt deze wesp van de andere sociale wespen bij ons, die verkassen niet. Ongeveer 90% van de nesten wordt dan hoog in een boom gebouwd. Het nest wordt gemaakt van fijn geknaagd hout (papier), het nest is helemaal omgeven door een laag bouwmateriaal. De uitgang zit aan de zijkant, onderaan. Gewoonlijk wordt een nest 40 tot 60 cm in doorsnede, de grootste nesten worden één meter hoog en 80 cm in doorsnede.

bijenhouden 2012 september # 11

Gemiddeld komen er in de loop van een seizoen, van maart tot oktober, ongeveer 6000 werksters uit een nest, grote nesten kunnen tot 15.000 werksters produceren. Een werkster leeft enkele weken. Op het hoogtepunt kunnen er 1000-2000 werksters tegelijk aanwezig zijn. De eerste mannetjes verschijnen in de loop van september, de nieuwe koninginnen in oktober. Deze laatste gaan paren, waarna ze zich verstoppen om in winterslaap te gaan. De rest van het nest, de oude koningin, werksters en mannetjes, sterft in de loop van de herfst.

De honingbijen worden vaak in de vlucht gevangen, de hoornaars vliegen in helikoptervlucht voor de bijenkasten en plukken terugkerende haalbijen uit de lucht. Het probleem is niet alleen het gemis van veel haalbijen, maar ook aan veel andere activiteiten wordt door de voortdurende aanwezigheid van de hoornaars bij de kast een halt toe geroepen, wat grote invloed op de kolonie kan hebben. Het binnendringen en leegroven van broedcellen is in Frankrijk nooit geconstateerd. In deel 2, volgende maand, komt het effect van deze invasie op mensen en honingbijen ter sprake.

Evenals alle sociale wespen zijn de Aziatische hoornaars jagers, ze vangen vooral andere insecten, die ze voeren aan hun larven. De wespen zelf hebben alleen brandstof (koolhydraten) nodig voor hun lichaam, die halen ze uit nectar van bloemen of van rottend fruit. De larven hebben eiwitrijk voedsel nodig. Van een prooi worden alle onderdelen afgebeten, totdat alleen het borststuk overblijft. Hierin zitten de vliegspieren, die zijn eiwitrijk en vormen het beste voedsel voor de larven. Aziatische hoornaars vangen een grote variatie aan insecten, ze hebben echter een duidelijke voorkeur voor sociale Hymenoptera en vliegen. Hun prooien bestaan gemiddeld voor 37% uit honingbijen en voor 18% uit sociale wespen. Vliegen maken 34% uit van het prooienspectrum (Villemant et al., 2011). Het is opvallend dat er, afhankelijk van het grondgebruik, flinke verschuivingen kunnen optreden in prooikeuze. In stedelijk gebied bestaan de prooien voor 65% uit bijen, meest honingbijen, voor bijna 8% uit sociale wespen en 17% uit vliegen. In agrarische gebieden is dat: bijen 35%, sociale wespen 15% en vliegen 33%. In bosgebieden is dat: bijen 33%, sociale wespen 28% en vliegen 31% (Villemant et al., 2011).

Zie www.bijenhouders.nl > tijdschriften > aanvullende informatie > september 2012

Foto 2: Werkster van de Oosterse hoornaar (Vespa orientalis)

Foto 3: Werkster van ‘onze’ hoornaar (Vespa crabro) hout knagend

Dankwoord Merci à Quentin Rome (Muséum National d'Histoire Naturelle, Paris) pour l’information sur la conduite d’ Apis mellifera en France. Dank aan Pieter van Breugel, voor het beschikbaar stellen van de foto van Vespa crabro.

Literatuur

foto Wikipedia

foto Pieter van Breugel

Jan Smit ([email protected]) is voorzitter van de sectie Hymenoptera van de Nederlandse Entomologische Vereniging; eindredacteur van de nieuwsbrief ‘Hymenovaria’ van die sectie en coördinator van de werkgroep Plooivleugelwespen van EISNederland.

bijenhouden 2012 oktober # 8

Andere insecten

Jan Smit

Effect op mensen en bijen

Vespa velutina nigrithorax in Europa (2) In deel 1 kreeg u een beeld van de vestiging en de biologie van Vespa velutina nigrithorax in Europa. In dit tweede deel ga ik in op het effect op mensen en op honingbijen.

Strijd tegen de Aziatische hoornaars? Op verschillende websites en in diverse publicaties worden de imkers opgeroepen om vroeg in het voorjaar zogenaamde limonadevallen te plaatsen om zoveel mogelijk hoornaarkoninginnen te vangen, om de invasie van de Aziatische hoornaars een halt toe te roepen (o.a. Blot, 2009; Anonymus, 2012). Op veel plekken wordt uitgelegd hoe zo’n limonadeval te maken is. De grote vraag is natuurlijk: helpt dit? Het antwoord hierop is: neen! Al langer is bekend dat het vangen van koninginnen van invasieve sociale wespen in het voorjaar geen invloed heeft op het aantal nesten in de rest van het jaar (Rome, Perrard et al., 2011). Daarnaast is het vangen van koninginnen van de Aziatische hoornaar in het voorjaar met limonadevallen niet effectief, slechts 1% van de vangsten bestaat uit koninginnen van Vespa velutina, oftewel 99% van de vangsten bestaat uit andere insecten, waaronder veel vlinders en vliegen (Rome, Muller et al., 2011).

Wat kun je als imker wel doen?

foto’s Pierre Falatico, Valence (F.)

Veel Franse imkers hebben de toegang tot de kasten verkleind, zodat de hoornaars er niet door kunnen, maar de bijen wel. Dit terwijl het binnendringen van kasten in Frankrijk tot nu toe niet is geconstateerd. Daarnaast kunnen vlakbij kasten die last hebben van aanvallen van hoornaars aangepaste limonadevallen geplaatst worden. In deze vallen zijn bovenin gaten gemaakt, zodat veel andere insecten er wel uit kunnen ontsnappen, maar de hoornaars niet. Deze kunnen van eind juli tot eind oktober geplaatst worden om de predatiedruk te verminderen. Wanneer in de omgeving van een bijenstand een nest van de Aziatische

hoornaar gevonden wordt, dan kan dit vernietigd worden, maar wel op een deskundige manier. Een schot hagel erdoor, zoals sommige Fransen doen, is gevaarlijk en helpt bovendien niet. De wespen gaan gewoon door, desnoods een eindje verderop, met of zonder koningin.

Verdedigingsstrategieën van honingbijen Het is bekend dat verschillende soorten hoornaars (Vespa) kunnen optreden als predator van verschillende soorten honingbijen (Apis). Dat de honingbijen zich daarbij niet als willoos slachtoffer gedragen, blijkt uit diverse studies (Tan et al., 2010; Baracchi et al., 2010; Papachristoforou et al., 2011; Tan et al., 2012). In het oorspronkelijke verspreidingsgebied van Vespa velutina in Azië wordt door de lokale bevolking de honingbij Apis cerana gehouden. Deze honingbij verdedigt zich tegen de Aziatische hoornaar door de aanvallers te doden. Wanneer een hoornaar de bijenkolonie nadert, worden er meteen meer bewakers in de kast gealarmeerd. Komt de wesp te dichtbij, dan wordt ze aangevallen door een groep van deze werksters. Die vormen een kluwen om de wesp en verhogen de temperatuur in dit kluwen tot ongeveer 46°C. Het lichaam van de wesp is slechts bestand tegen een temperatuur van 44°C, waardoor de wesp sterft door oververhitting (Tan et al., 2010). Maar Apis cerana heeft nog een middel om de aanval te laten mislukken. Wanneer een Vespa de kast nadert en door deze honingbijen wordt gezien, komen er meteen meer bewakers op de plank, die allemaal gaan wapperen met de vleugels en schudden met het achterlijf. Dit is als het ware een signaal voor de wesp: “We hebben je gezien!” In veel gevallen breekt de wesp de aanval af omdat het risico van mislukken te groot geworden is (Tan et al., 2012). De Europese honingbij (Apis mellifera ligustica) is in deze regio van Azië geïntroduceerd. Bij een dreigende aanval door Vespa velutina worden er door deze honingbijen geen extra bewakers opgetrommeld. Maar de vaste bewakers kunnen ook op dezelfde manier met de wesp afrekenen als Apis cerana, door hem te doden door oververhitting (Tan et al., 2010). Zij zijn hierin echter minder succesvol en het aantal geslaagde aanvallen door hoornaars is veel groter dan bij Apis cerana. De kolonies van de honingbij op Cyprus (Apis mellifera cypria) hebben twee verschillende verdedigingsstrategieën tegen aanvallen van de oosterse hoornaar (Vespa orientalis). Bij een dreigende aanval wordt de wesp door een aantal werksters aangevallen en in een kluwen gevat. Men dacht dat ze deze wesp ook door oververhitting doodden. Dat bleek echter niet zo, want deze wesp kan een temperatuur tot 50°C overleven. Toch gaan de wespen die op deze manier worden aangevallen dood.

Onderaanzicht van de oranje kop van de Aziatische hoornaar

bijenhouden 2012 oktober # 9

Onderzoek heeft uitgewezen dat de bijen de achterlijfssegmenten van de wesp aandrukken, waardoor de wesp niet meer kan ademen en sterft door verstikking. Echter, niet alle kolonies van deze honingbij verdedigen zich op deze manier. Een aantal kolonies kit de ingang van de kast dicht met propolis en laat slechts een klein gaatje open, waar een bij net doorheen kan, maar een hoornaar niet. De werksters verdedigen deze verkleinde ingang tegen indringers (Papachristoforou et al., 2011). Een kolonie van Apis mellifera cypria heeft slechts één van beide verdedigingsmechanismen ter beschikking, de bijen kunnen niet overschakelen op de andere manier. Ook de gewone hoornaar (Vespa crabro) pleegt wel eens aanvallen op een bijenkast in midden-Italië. De honingbij Apis mellifera ligustica verdedigt zich tegen deze aanvallen (Baracchi et al., 2010). Wanneer een hoornaar de kast nadert, gaan de bijen met een groep werksters op de vliegplank zitten. Samen proberen ze de wesp tegen de grond te werken, om hem daar vervolgens in een kluwen door oververhitting te doden. In Frankrijk zijn de afgelopen jaren ook verdedigingskluwens van Apis mellifera waargenomen tegen Vespa velutina nigrithorax. Slechts zelden worden daarbij de hoornaars gedood, omdat de kluwens te klein zijn (schriftelijke mededeling Claire Villemant). Mogelijk wordt deze verdededigingsstrategie door de honingbijen in de toekomst verder ontwikkeld, zoals dat ook gebeurd is bij geïntroduceerde honingbijen in Azië.

Zijn er gezondheidsrisico’s? In Frankrijk heeft men uitgebreid onderzoek gedaan naar de mogelijke gevaren van deze hoornaar (Haro et al., 2010). Een steek van deze wesp is vergelijkbaar met die van een gewone wesp (Vespula vulgaris), pijnlijk, maar niet levensbedreigend. Alleen mensen die allergisch zijn voor wespensteken lopen een groot risico. Verder kunnen steken op gevaarlijke plekken en veel steken tegelijk gevaarlijk zijn. Dat geldt echter ook voor de steken van de gewone wesp. In het ene geval in Frankrijk waarbij iemand is overleden, was diegene 12 keer gestoken op het hoofd, terwijl hij een bewoond nest wilde vernietigen. In Azië vormt Vespa velutina nigrithorax geen gezondheidsprobleem voor de bevolking. Evenals de hoornaar (Vespa crabro) is de Aziatische hoornaar niet agressief tegen mensen, mits men niet te dicht bij het nest komt (Villemant et al., 2006). Bij het onderzoek heeft men, in de departementen van Frankrijk waar de Aziatische hoornaar zich gevestigd heeft, ook een vergelijking gemaakt tussen het aantal bij de Centres Antipoison (vergiftigingscentra) gemelde wespensteken vóór de kolonisatie door Vespa velutina en daarna. In geen van de departementen was na de vestiging van de Aziatische hoornaar een toename in het aantal steken te zien (Haro et al., 2010).

Literatuur www.bijenhouders.nl > tijdschriften > aanvullende informatie > oktober 2012

Angst is een slechte raadgever In verschillende publicaties wordt op een ongenuanceerde manier stemming gemaakt tegen Vespa velutina en er wordt geprobeerd de mensen angst aan te jagen. Om dicht bij huis te blijven, in 2011 was er een artikel over deze wesp in het tijdschrift ‘Bij Praten’ van de Bijenhoudersvereniging Amstelland. In dat artikel staan drie foto’s van hoornaars, geen daarvan is een afbeelding van Vespa velutina nigrithorax. Wel wordt een grotere soort uit Azië afgebeeld, weliswaar met de juiste naam erbij, maar het suggereert iets anders. In dat artikel wordt gesproken over acht doden in Frankrijk, in werkelijkheid is dat er één (Haro et al., 2010). Verder staat er dat in de herfst/winter veel nesten gevonden worden, die vernietigd moeten worden. Die nesten zijn dan al leeg, de nieuwe koninginnen zijn uitgevlogen en de rest van het volk is dood gegaan. Alleen de nieuwe koninginnen overwinteren, maar op een andere plek. Daarnaast staat er dat deze wesp in een kleine 50 departementen voorkomt. Tot en met 2011 zijn dat er 38. Het artikel eindigt met: “Nu al in België, komend seizoen (2012) in Nederland?” In België is één melding van een mannetje van Vespa velutina uit 2011. Het is verstandiger om op een genuanceerde en realistische manier om te gaan met dergelijke situaties, waarbij mogelijke problemen zeker niet moeten worden gebagatelliseerd. In Frankrijk is dat niet goed gelukt, al probeert men wel reële informatie te geven en de stemmingmakerij te ontzenuwen (Jourdain, 2011). Ook uit Engeland zie je nu al allerlei paniekverhalen in bijvoorbeeld weblogs. In Duitsland wil men er op een meer nuchtere manier mee omgaan (Witt, 2010).

Dankwoord Merci à Claie Villemant (Muséum National d’Histoire Naturelle, Paris) pour l’information sur la conduite d’ Apis mellifera en France. Merci à M. Pierre Falatico, photographe amateur, et la rédaction de La Santé de l’Abeille, revue bimestrielle de la FNOSAD (France), qui nous ont fourni les photos du frelon asiatique et de son nid. Jan Smit ([email protected]) is voorzitter van de sectie Hymenoptera van de Nederlandse Entomologische Vereniging en eindredacteur van de nieuwsbrief ‘Hymenovaria’ van de sectie; tevens coördinator van de werkgroep Plooivleugelwespen van EISNederland.

Een groot nest van de Aziatische hoornaar, bovenin een populier

Literatuur Anonymus, 2012. www.nationalbeeunit.com Archer, M.A., 1989. A key to the world species of the Vespinae (Hymenoptera). Part 1. Keys, checklist and distribution. - University College of Ripon and York St John: 1-41. Baracchi, D., G. Cusseau, D. Pradella & S. Turillazzi, 2010. Defence reactions of Apis mellifera ligustica against attacks from the European hornet Vespa crabro. - Ethology Ecology & Evolution 22(3): 281-294. Blot, J., 2009. Le frelon asiatique (Vespa velutina) le piégeage des fondatrices. – Bull. Tech. Apic. 36(1): 55-58. Castro, L. & S. Pagola-Carte, 2010. Vespa velutina Lepeltier 1836 (Hymenoptera: Vespidae), recolectada en la Peninsula Iberica. – Heteropterus Revista de Entomologia 10(2): 193-196. D'Haeseleer, J., 2011. Aziatisch steekspel voor het eerst in België. - www.aculea.be. Groen, H., 2011. Opnieuw de aziatische hoornaar. - Bij Praten 33 (125): 13-14. Grosso-Silva, J.M. & M. Maia, 2012. Vespa velutina Lepeletier, 1836 (Hymenoptera, Vespidae), new species for Portugal. - Arquivos Entomolóxicos, 6: 53-54. Haro, L. de, M. Labadie, P. Chanseau, C. Cabot, I. Blanc-Brisset, F. Penouil & National Coordination Committee for Toxicovigilance, 2010. Medical consequences of the asian black hornet (Vespa velutina) invasion in Southwestern France. – Toxicon 55: 650-652. Haxaire, J., J.-P. Bouguet & J.-Ph. Tamisier, 2006. Vespa velutina Lepeletier, 1836, une redoutable nouveauté pour la faune de France (Hymenoptera, Vespidae). – Bulletin de la Société entomologique de France 111(2): 194. Ibáñez-Justicia, A. & A.J.M. Loomans, 2010. Mapping the potential occurrence of an invasive species by using CLIMEX: case of the Asian hornet (Vespa velutina nigrithorax) in the Netherlands. Proceeding Netherlands Entomological Society Meeting 22: 39-46. Jourdain, D., 2011. Vespa velutina nigrithorax, faire le tri dans les informations. - Draaf Aquitaine: 1-8. Papachristoforou, A., A. Rortais, J. Sueur & G. Arnold, 2011. Attack or retreat: contrasted defensive tactics used by cyprian honeybee kolonies under attack from hornets. - Behavioural Processes 86: 236-241. Rome, Q., F. Muller, T. Théry, J. Andrivot, S. Haubois, E. Rosenstiehl & C. Villemant, 2011. Impact sur l'entomofaune des pièges à bière ou à jus de cirier utilisés dans la lutte contre le frelon asiatique. In: Barbançon, J.-M., M. L’Hostis (ed.). – Proccedings Journée Scientifique Apicole: 18-20. Rome, Q., A. Perrard, F. Muller & C. Villemant, 2011. Monitoring and control modaslities of a honeybee predator: the yellow-legged hornet Vespa velutina nigrithorax (Hymenoptera: Vespidae). Aliens: the invasive species bulletin 31: 7-15. Tan, K., H. Li, M.X. Yang, H.R. Hepburn & S.E. Radloff, 2010. Wasp hawking induces endothermic heat production in guard bees. - Journal of insect sience 10(142): 1-6. Tan, K., Z. Wang, H. Li, S. Yang, Z. Hu, G. Kastberger & B.P. Oldroyd, 2012. - An 'I see you' preypredator signal between the Asian honeybee Apis cerana, and the hornet, Vespa velutina. - Animal Behavior (2012): 1-4. Villemant, C., J. Haxaire & J-C. Streito, 2006. Premier bilan de l'invasion de Vespa velutina Lepeletier en France (Hymenoptera, Vespidae). - Bulletin de la Société entomologique de France 111(4): 535538. Villemant, C., F. Muller, S. Haubois, A. Perrard, E. Darrouzet & Q. Rome, 2011. Bilan des travaux (MNN et IRBI) sur l'invasion en France de Vespa velutina, le frelon asiatique prédateur des abeilles. - Journee Scientifique Apicole, 2011: 3-12. Witt, R., 2012. http://www.hornissenschutz.de/vespa-velutina-deutsch.htm