SUIKER IN EEN GEZONDE LEEFSTIJL Een kwestie van balans Regelmatig wordt beweerd dat suiker ‘ongezond’ is of een gezonde leefstijl in de weg zou staan. Echter, ‘there are no bad foods, only bad diets’. En dus kan werkelijk élk voedingsmiddel een rol spelen in een verantwoorde en uitgebalanceerde voeding. In deze publicatie brengt Suikerstichting Nederland de laatste wetenschappelijke inzichten omtrent suiker voor het voetlicht. Hierbij komen enkele specifieke gebieden aan de orde die vaak gerelateerd worden aan suikergebruik, te weten overgewicht, tandcariës en diabetes mellitus (type II).
Past suiker binnen verantwoorde voeding?
voudige koolhydraten; zetmelen tot de complexe. Ongeveer de helft
De laatste jaren is het maatschappelijk belang van voeding in relatie
aanwezig, de rest is toegevoegd door consument en/of de fabrikant.
tot de volksgezondheid steeds groter geworden. Nationale en ook
De consumptie van toegevoegde suikers (o.a. sacharose) bedraagt
internationale overheden ontwikkelen beleidsvisies en activiteiten
gemiddeld 65 gram per dag ofwel zo’n 12 energie % 1.
van de eenvoudige koolhydraten is van nature in voedingsmiddelen
waarin voeding een prominente rol speelt bij de preventie van chronische ziekten en bevordering van de gezondheid. Het doel: een
In Nederland is de consumptie van koolhydraten in de periode 1987-
optimale conditie en een verantwoord gewicht te verkrijgen door een
1998 licht gestegen van 44,5 energie% in 1987 naar 46,4 energie% in
gezonde leefstijl met voldoende beweging en verantwoorde voeding.
1998. Het aandeel eenvoudige koolhydraten - zowel van nature aan-
Past suiker nu binnen een gezonde leefstijl?
wezig als toegevoegd - is in dezelfde periode met zo’n 23 energie%
Regelmatig wordt beweerd dat suiker ‘ongezond’ is. Echter, de vraag
(ca. 125 gram) min of meer stabiel gebleven 2.
of een voedingsmiddel gezond of ongezond is, is niet zo relevant,
Ondanks het hier genoemde onderscheid tussen eenvoudige en
aangezien het bij gezonde of ongezonde voeding in de eerste plaats
complexe koolhydraten ziet de Gezondheidsraad, op grond van
gaat om de voedselkeuze van de consument. Élk voedingsmiddel
onderzoek naar overgewicht en chronische ziekten als diabetes, geen
kan een rol spelen in een verantwoorde en uitgebalanceerde voeding.
wetenschappelijke aanleiding om in de aanbevelingen voor koolhy-
Goede voeding komt namelijk tot stand door de juiste keuze én hoe-
draten een onderscheid te maken tussen complexe en eenvoudige
veelheid van producten in het totale voedingsmiddelenpakket. Het is
koolhydraten 3. Ook bestaat er voedingskundig gezien geen onder-
dus een kwestie van de balans weten te vinden tussen zo goed
scheid tussen van nature aanwezige suiker (in bijvoorbeeld vruchten)
mogelijk variëren en combineren in overeenstemming met de dage-
en suiker afkomstig van de suikerbiet. Bovendien worden alle soor-
lijkse behoefte. Hoe groter het energieverbruik, bijvoorbeeld door
ten koolhydraten in het lichaam verwerkt tot glucose en leveren zij op
grote lichamelijke inspanningen, des te groter is de behoefte aan
dezelfde wijze energie 4. In dit licht bezien kunnen alle koolhydraten
energie en voedingsstoffen. Suiker is een eenvoudige koolhydraat en
meewerken aan een goede, verantwoorde voeding. Binnen de groep
koolhydraten vormen de voornaamste bron van de dagelijkse energie.
van koolhydraten neemt suiker echter wel een bijzondere positie in.
Suiker heeft dus beslist een plaats in een verantwoorde voeding.
Suiker levert namelijk een positieve bijdrage aan smaak, geur, kleur en/of structuur van voedingsmiddelen. Maaltijden worden hierdoor
Welke plaats neemt suiker in binnen de koolhydraten?
aantrekkelijk(er) waardoor eten en drinken leuk en lekker is, én blijft.
Energieleverancier suiker, ook wel sacharose of sucrose genoemd, is
van haar verschillende bijdragen genereert. En juist gevarieerde voe-
opgebouwd uit glucose en fructose. Samen met lactose (melk),
ding is weer van belang om de dagelijkse aanbevolen hoeveelheden
fructose (fruit) en glucose behoort sacharose (suiker) tot de een-
voedingsstoffen binnen te krijgen.
Dit mede door de enorme variatie in producten die suiker op basis
1
Wat is de rol van suiker bij gewichtsbeheersing?
schijnbaar haaks op het toegenomen overgewicht. Blijkbaar is de
Over de rol van suiker bij overgewicht bestaat een aantal misvat-
lichamelijke activiteit sterker gedaald dan de energie-inneming. Het
tingen; zo zou suiker een ‘dikmaker’ zijn. Hoewel het makkelijk is
is onwaarschijnlijk dat alleen minder eten en drinken, en dus een
om deze bewering ‘voor zoete koek’ aan te nemen, is er geen
daling van de energie-inneming, dé oplossing voor het probleem zou
wetenschappelijk bewijs dat (verhoogde) consumptie van één
zijn. Bovendien zou hierdoor het risico van tekorten aan essentiële
type product of zelfs een onevenwichtig voedingspatroon per
voedingsstoffen ontstaan. Een goede gewichtsbeheersing betekent
definitie leidt tot overgewicht.
dus ook meer bewegen. En bij lichaamsbeweging moeten we dan
men minder is gaan eten 2. Deze daling van energie-inneming staat
vooral denken aan het inbouwen van meer dagelijkse routinematige Overgewicht ontstaat wanneer het lichaam gedurende langere tijd
activiteiten, zoals wandelen, traplopen, fietsen en niet primair aan
niet alle energie verbruikt die het heeft opgenomen en de energie-
het beoefenen van sport gedurende één of enkele keren per week. Als
balans daardoor positief is. Het overschot aan energie wordt opge-
we het hebben over een daling van de energie-inneming, dan blijkt
slagen in de vorm van vet in vetweefsel. De mate van overgewicht
dat in Nederland het aandeel eenvoudige koolhydraten in de voeding
wordt aangeduid met de Body Mass Index (BMI) die wordt bere-
tussen 1987 en 1998 juist nagenoeg gelijk gebleven is, terwijl over-
kend met behulp van de formule lichaamsgewicht (in kg): lichaams-
gewicht in dezelfde periode aanzienlijk is toegenomen 2,9. Meer dan
lengte (in m2). Bij een gezond gewicht bedraagt voor volwassenen
eens wordt deze toename van overgewicht toegeschreven aan suiker.
de BMI 20-24,9. Een BMI van 25-29,9 betekent overgewicht en bij
Uit Europees onderzoek blijkt echter dat een koolhydraatrijke-
een BMI van > 30 is er sprake van obesitas (vetzucht) ofwel extreem
vetarme voeding juist een positief effect heeft op gewichtsbeheersing;
overgewicht 5. Overgewicht en in het bijzonder obesitas is een
daarbij wordt geen verschil gemaakt tussen zetmelen en suikers 10.
belangrijke risicofactor voor onder andere hart- en vaatziekten, hoge
In de Voedingsnormen geeft de Gezondheidsraad bovendien aan dat
bloeddruk, bepaalde vormen van kanker, slijtage van gewrichten en
er geen wetenschappelijke basis is om voor de consumptie van
6
diabetes mellitus type 2 . Voor een goede gezondheid is het belang-
eenvoudige koolhydraten, waaronder suiker, een bovengrens aan
rijk om niet te dik te zijn en het gewicht op peil te houden. In
te geven 3. Ook blijkt uit literatuuronderzoek dat er onvoldoende
Nederland is overgewicht in de laatste twintig jaar sterk toegeno-
wetenschappelijk bewijs is dat vervanging van suikers door
7,8
. In 1980 was iets meer dan één op de vier personen van
laagenergetische zoetstoffen op lange termijn onder ad libitum
20-60 jaar te dik, in 2000 was dit opgelopen tot ruim één op de drie.
omstandigheden een gunstig effect heeft op het lichaamsgewicht 11.
De sterkste stijging vond plaats in de laatste tien jaar, met name bij
Het lijkt een logische gedachte, maar vervanging van suiker door
groepen met een lager opleidingsniveau. Overgewicht komt vaker
zoetstoffen leidt niet per definitie tot gewichtsverlies, vermoedelijk
voor bij mannen (49%) dan bij vrouwen (36%); het aantal
omdat mensen het gebruik van zoetstoffen bewust of onbewust
Nederlanders met obesitas neemt sneller toe dan met overgewicht
compenseren door een hogere inname van andere voedingsmiddelen
en is sinds 1980 bijna verdubbeld.
(bijvoorbeeld bij een zoetje in de koffie mag wel een taartje).
Diverse factoren spelen een rol bij het ontstaan van overgewicht
Bij overgewicht lijkt het van wezenlijker belang om de vetinneming
en obesitas. Dikwijls is het een combinatie van erfelijke factoren,
te beperken 6. Door de hoeveelheid vet in de voeding te verlagen,
lichamelijke aandoeningen, psychologische en sociale invloeden,
daalt niet alleen de energie-inneming maar stijgt ook het aandeel
gebrek aan lichamelijke activiteit en verkeerde voedingsgewoonten.
koolhydraten in de voeding. In relatie tot overgewicht is het aandeel
Voor de wetenschap is het echt nog niet geheel helder hoe en op welk
eenvoudige koolhydraten (o.a. sacharose) hierbij niet van belang,
moment deze factoren overgewicht veroorzaken. De huidige
zolang de inneming van energie gelijk is aan de behoefte 3. Om over-
Westerse leefstijl wordt gekenmerkt door gebrek aan beweging.
gewicht te voorkómen is het belangrijk om voldoende te bewegen
Daarnaast is het opvallend dat de Nederlander over het geheel geno-
en verantwoord en gevarieerd te eten; suiker past hier prima in.
men
2
Suiker gebruiken en toch een gezond gebit?
met een welhaast doorlopend gebruik van koolhydraten.
Gezonde tanden en kiezen zijn nodig om voedsel goed te kunnen
plaats belangrijk om tweemaal daags de tanden zorgvuldig
kauwen, wat van belang is voor een goede spijsvertering. Andersom
te poetsen met een fluoride houdende tandpasta 15. Poetsen verwijdert
heeft het kauwen een positieve invloed op de ontwikkeling en gezond-
de tandplaque en maakt tevens het glazuur sterker. Daarnaast dient
heid van tanden en kiezen. Tandbederf (cariës, gaatjes) ontstaat
het aantal eetmomenten te worden beperkt tot maximaal zeven per
wanneer bacteriën in de mond koolhydraten van allerlei voedings-
dag, bij voorkeur drie hoofdmaaltijden en maximaal vier tussen-
middelen omzetten in zuren. Dit wordt ook wel ‘zuurstoot’ genoemd.
doortjes. Op deze manier krijgen tanden en kiezen tussen de eet-
Eenvoudige koolhydraten, met uitzondering van lactose (melk-
momenten voldoende tijd om zich te herstellen van de ‘zuurstoten’
suiker), zijn gemakkelijk fermenteerbaar in de mondholte en worden
15,16
daardoor omgezet in zuren 12. Onder invloed van deze zuren lost het
tigen ervan aan de voorwaarden omtrent frequent poetsen en een
mineraal van tanden en kiezen op. Tanden en kiezen kunnen zich van
beperkt aantal eetmomenten wordt voldaan.
Om tandbederf zo veel mogelijk te voorkomen, is het in de eerste
. Suiker is dus zeker niet slecht voor je tanden, mits bij het nut-
nature van deze zuurstoot herstellen. Als dit herstel echter verstoord
er dus én bacteriën én een plek voor deze bacteriën om te groeien
Suikergebruik en diabetes, gaat dat samen?
(‘tandplaque’) én eenvoudige koolhydraten uit voeding nodig.
Vroeger werd bij diabetes een suikervrij dieet voorgeschreven. Sinds
is, kunnen op den duur gaatjes ontstaan. Om gaatjes te krijgen, zijn
begin jaren ’90 echter gelden de Richtlijnen Goede Voeding ook voor Bij tandbederf gaat het niet om de hoeveelheid koolhydraten maar
diabeten. Dit betekent dat voor de diabeet in principe dezelfde voe-
om de frequentie waarmee koolhydraten worden geconsumeerd.
dingsrichtlijnen van toepassing zijn als voor de algemene bevolking
Het is echter moeilijk aan te geven welke voedingsmiddelen wel of
en dat niet meer hoeft te worden gesproken van een ‘diabetesdieet’.
geen risicofactor zijn voor tandbederf. Behalve de samenstelling is
Diabetes Mellitus (letterlijk ‘honingzoete doorloop’) is een chroni-
namelijk ook de verblijfsduur in de mond alsook de aard van een pro-
sche aandoening waarbij de glucosestofwisseling in het lichaam is
duct, zoals kleverigheid, portiegrootte, aanwezigheid van vezels van
verstoord. Bij diabetes wordt de glucose niet meer voldoende door
groot belang. Bovendien spelen individuele mondfactoren, waaron-
de weefsels uit het bloed opgenomen. Daardoor stijgt het glucose-
der vorm van tanden en kiezen (spleetjes, waar zich voedselresten
gehalte van het bloed en wordt glucose via de urine uitgescheiden.
kunnen ophopen) en hoeveelheid en samenstelling van het speeksel (neutraliserende werking) hierbij een rol.
Er zijn twee vormen van diabetes. Bij type I ofwel de ‘insulineafhankelijke’ diabetes, produceert de alvleesklier te weinig of geen
Regelmatig wordt beweerd dat suiker gaatjes in je gebit veroorzaakt.
insuline. Insuline is nodig voor de opname van glucose door de
En dat terwijl wetenschappelijk is aangetoond dat mondhygiëne,
weefsels. Dagelijks zijn dan insuline-injecties nodig om de bloedglu-
individuele mondfactoren en eetfrequenties bepalen of, en zo ja in
cosespiegel te reguleren. Type I ontstaat meestal voor het veertigste
welke mate, de samenstelling van de voeding een rol speelt bij het
levensjaar. Type II ofwel de ‘niet insulineafhankelijke’ diabetes treedt
13
. Hoewel wetenschappers het hierover
meestal na het 40e levensjaar op en wordt daarom ook wel ‘ouder-
allang eens zijn, duikt deze ongenuanceerde bewering nog regelmatig
domsdiabetes’ genoemd. Dit type diabetes ontwikkelt zich nogal
op. Daarbij komt dat de gebitstoestand van de Nederlandse jeugd in
eens bij overgewicht en komt nu ook op steeds jongere leeftijd voor.
Nederland de laatste twee decennia aanzienlijk is verbeterd terwijl de
De ziekte wordt gekenmerkt door een verlies van gevoeligheid van de
gemiddelde consumptie van eenvoudige koolhydraten in deze periode
weefsels voor insuline. In het begin kan worden volstaan met een
ontstaan van tandcariës
9,14
. Dit bevestigt de opvatting dat je
dieet al dan niet in combinatie met bloedglucose verlagende tabletten.
alleen gaatjes krijgt bij een gebrekkige mondhygiëne in combinatie
Deze tabletten hebben de functie om de alvleesklier te activeren
nagenoeg gelijk is gebleven
3
zodat er meer insuline wordt geproduceerd. Vaak blijkt insuline-
het belangrijk om overgewicht te voorkomen dan wel te behande-
therapie ook voor type II de beste behandeling te zijn.
len en geldt het advies om voldoende te bewegen 17. Ondanks de
Hoewel een diabeet tegenwoordig suiker niet rigoureus uit zijn
voortschrijdende wetenschappelijke inzichten over suikergebruik
voeding hoeft te verbannen, doet hij of zij er wel verstandig aan
door diabeten, wordt helaas nog wel eens gedacht dat diabeten
om de koolhydraten gelijkmatig over de dag te verdelen. Hierdoor
‘suikervrij’ moeten eten. Een onjuiste gedachte, want suiker past
wordt de stofwisseling zo weinig mogelijk wordt belast. Verder is
prima in een gezonde leefstijl. Ook wanneer men diabeet is.
Gezonde leefstijl: een kwestie van balans Suiker past prima in een gezonde leefstijl – met balans in voeding, beweging en verzorging. Een leefstijl voor gezonde mensen én voor mensen met gewichtsproblemen en/of diabetes. Deze gezonde leefstijl bestaat uit voldoende beweging en een uitgebalanceerde, verantwoorde voeding, die rijk aan koolhydraten (met name groenten, fruit en volkoren producten) en laag in (verzadigd) vet is. In het kader van mondgezondheid is het noodzakelijk om twee maal daags te poetsen met een fluoride houdende tandpasta. Daarnaast is het belangrijk om het aantal eetmomenten te beperken tot maximaal zeven per dag.
Baarm, juni 2004
4
Referenties 1. Hulshof KFAM, Kruizinga AG.
en trends in de consumptie van groepen voedingsmiddelen op
De inname van toegevoegde en van nature aanwezige suikers.
populatieniveau.
Voedselconsumtiepeiling 1997-1998. Zeist: TNO Voeding, 1999;
Zeist: TNO Voeding, 2002; publicatie V4883.
publicatie V99.515.
10. Saris WHM, Astrup A, Prentice AM, Zunft HJF, Formiguera X, 2. Gezondheidsraad. Commissie Trend voedselconsumptie.
Verboeker-vande Verre WPHG, Raben A, Poppitt AD, Seppelt B,
Enkele belangrijke ontwikkelingen in de Voedselconsumptie.
Johnston S, Vasilaras TH, Keogh GF. Randomized controlled trial
Den Haag: Gezondheidsraad, 2002; publicatie nr. 2002/12.
of changes in dietary carbohydrates/fat ratio and simple vs. Complex carbohydrates on body weight and blood lipids:
3. Gezondheidsraad.
the CARMEN study.
Voedingsnormen: energie, eiwitten, vetten en verteerbare
International Journey of Obesity 2000; 24: 1310-1318.
koolhydraten. Den Haag: Gezondheidsraad, 2001; publicatie nr. 2001/19.
11. Vermunt SHF, Schaafsma G. Suikerinname in relatie tot lichaamsgewicht.
4. Carbohydrates in Human Nutrition.
Zeist: TNO Voeding, 2001; publicatie V4302.
Report of a Joint FAO/WHO Expert Consultation. Rome: 1998; FAO Food and Nutrition Paper 66.
12. Loveren C van, Duggal MS. The role of diet in caries prevention. Int. Dent.
5. WHO.
Journal 2001: 51 : 399-406.
Obesity: preventing and managing the global epidemic. Technical report 894.
13. Boelens C, Delhaye M, Truin GJ, Hof MA van ‘t.
Geneva: World Health Organization, 2000.
Trends in de prevalentie van tandcariës bij de Nederlandse jeugd. Ned. Tijdschr. Tandheelkunde 2001; 108:487-491.
6. Gezondheidsraad. Overgewicht en obesitas.
14. Rugg-Gunn AJ, Nunn JH.
Den Haag: gezondheidsraad 2003; publicatie nr. 2003/07.
Nutrition, diet and oral health. Oxford: Oxford University Press, 1999.
7. Gezondheid op koers? Volksgezondheid Toekomst Verkenning 2002.
15. Ivoren Kruis & Nationaal Instituut voor
Bilthoven: RIVM, 2002; publicatienr. 270551001.
Gezondheidsbevordering en Ziektepreventie. Katern fluoride-advies. Woerden, 2001.
8. Permanent Onderzoek Leefsituatie. Voorburg: Centraal Bureau voor de Statistiek, 2001.
16. Voedingscentrum. Voedingswijzer. Toelichting en achtergronden. Den Haag, 1999.
9. Hulshof KFAM, Bausch-Goldbohm RA, Kruizinga AG. Associatie tussen trends in indicatoren voor overgewicht
17. Richtlijnen en Adviezen voor goede diabeteszorg, editie 2000. Nederlandse Diabetes Federatie. Woerden, 2000.
5
Meer informatie Suikerstichting Nederland
Ivoren Kruis
Amsterdamsestraatweg 39A
Postbus 298
3744 MA Baarn
3440 AG Woerden
T. 035-5433455
T. 0348-437690
F. 035-5426626
www.ivorenkruis.nl
E.
[email protected]
TNO Voeding
www.suikerinfo.nl
Postbus 360 3700 AJ Zeist
Diabetes Vereniging Nederland
T. 030-6944144
Postbus 470
www.voeding.tno.nl
3830 AM Leusden T. 033-4630566
Voedingscentrum
www.diabetesvereniging.nl
Postbus 85700 2508 CH Den Haag
Gezondheidsraad
T. 070-3068888
Postbus 16502
www.voedingscentrum.nl
2500 BB Den Haag T. 070-3407520 www.gr.nl
juni 2004
6