opm. KATERN 70
17-02-2005
16:14
Pagina 3482
Straf(proces)recht
Strafrecht Straf(proces)recht Dr. C.M. Pelser
Wetgeving Lopende zaken Op 26 november 1998 is het wetsvoorstel Bijzondere opsporingsbevoegdheden door de Tweede Kamer aangenomen. Het gewijzigd voorstel van wet, dat nu in de Eerste Kamer aanhangig is (EK 1998-1999, 25 403, nr. 118), bevat een aantal verschillen ten opzichte van de oorspronkelijke tekst. Nieuw zijn onder meer de bevoegdheid tot direct afluisteren (art. 126l en 126s), het stelselmatig inwinnen van informatie ten aanzien van de opsporing voor het onderzoek naar het beramen of plegen van ernstige misdrijven in georganiseerd verband (art. 126qa), en een verbod op doorlaten (art. 126ff, met vernummering van het oorspronkelijke art. 126ff tot 126gg). Het wetsvoorstel zal waarschijnlijk nog dit jaar in werking treden. Daarmee wordt op de valreep van de twintigste eeuw een van de meest ingrijpende wijzigingen van het Wetboek van Strafvordering tot nu toe gerealiseerd. Met de inwerkingtreding zullen diverse bijzondere opsporingsbevoegdheden een wettelijke basis krijgen. Het proactieve onderzoek gaat bovendien deel uitmaken van het opsporingsonderzoek (art. 132a Sv). Toch mag niet worden verwacht dat de normeringscrisis dan volledig bezworen is (M.S. Groenhuijsen, DD 1997, p. 858). Het wetsvoorstel Bijzondere opsporingsbevoegdheden is een momentopname; het legaliseert datgene wat in de praktijk van de strafrechtspleging was ontstaan. Veel van wat gelegaliseerd wordt, is in de jurisprudentie reeds geaccepteerd. Er zullen echter steeds nieuwe operationele technieken worden gevonden. Bovendien bestaat het gevaar dat wanneer opsporingsbevoegdheden als te restrictief omschreven worden ervaren, grijze circuits ontstaan, waarbij onrechtmatige opsporingspraktijken worden gereconstrueerd in termen van een rechtmatig traject. Overigens dient ervoor te worden gewaakt dat de bevoegdheden, die ontstaan zijn in en gelegaliseerd worden voor de strijd tegen de georgani3482
KATERN 70
seerde misdaad, een te uitgebreide werking krijgen. Dat gevaar bestaat omdat de opsporingsbevoegdheden van Titel IV ook op verdachten van andere delicten kunnen worden toegepast. Door de Raad van Hoofdcommissarissen wordt bepleit ook de proactieve bevoegdheden toelaatbaar te maken voor andere delicten dan georganiseerde misdaad, zoals inbraak, straatroof, geweldsdelicten en groepscriminaliteit (NRC Handelsblad 8 januari 1999). Dit voorstel gaat er echter aan voorbij dat inbreuken op de privacy steeds dienen te voldoen aan eisen van proportionaliteit en subsidiariteit. Ook het, gezamenlijk met het wetsvoorstel Bijzondere opsporingsbevoegdheden behandelde, wetsvoorstel Herziening gerechtelijk vooronderzoek is door de Tweede Kamer aanvaard (EK 1998-1999, 23 251, nr. 119). Belangrijke kenmerken van dit wetsvoorstel zijn, zeker als het in samenhang met het wetsvoorstel Bijzondere opsporingsbevoegdheden wordt bezien, dat het gerechtelijk vooronderzoek wordt uitgekleed en de tussenkomst van de rechter-commissaris wordt beperkt. Daartegenover staat dat een mini-instructie op verzoek van de verdachte wordt ingevoerd (art. 36a-36e). Tot nu toe heeft uitsluitend de verdachte die zich in voorlopige hechtenis bevindt de mogelijkheid om de rechter-commissaris te verzoeken een gerechtelijk vooronderzoek te openen. Op grond van artikel 36a-36e wordt het in het algemeen voor een verdachte mogelijk om zich tot de rechter-commissaris te wenden met het verzoek bepaalde onderzoekshandelingen te verrichten. De mini-instructie moet een tegenwicht bieden tegen de uitbreiding van bevoegdheden van politie en OM in het afgelopen decennium. Ook draagt de mini-instructie ertoe bij dat het contradictoire karakter van het vooronderzoek wordt vergroot en de onafhankelijke positie van de rechter-commissaris wordt versterkt. Nieuwe wetsvoorstellen Het in Katern 67 aangekondigde wetsvoorstel Toezeggingen aan getuigen in strafzaken is aan de Tweede Kamer aangeboden (TK 1998-1999, 26 294, nrs. 1-3). In het Wetboek van Strafvordering komen, na de afdeling betreffende de bedreigde getuige, drie nieuwe afdelingen, te weten over toezeggingen aan getuigen die tevens ver-
opm. KATERN 70
17-02-2005
16:14
Pagina 3483
Straf(proces)recht dachten zijn (art. 226g-226j), over toezeggingen aan getuigen die reeds veroordeeld zijn (art. 226k) en over maatregelen tot bescherming van getuigen (art. 226l). Volgens deze regeling kan er tussen de officier van justitie en een verdachte van een strafbaar feit of een veroordeelde een afspraak worden gemaakt met het oog op het verkrijgen van een getuigenverklaring in een strafzaak tegen een andere verdachte. De afspraak heeft uitsluitend betrekking op het afleggen van een getuigenverklaring binnen een gerechtelijk vooronderzoek naar misdrijven waarop voorlopige hechtenis kan worden toegepast die gepleegd zijn in georganiseerd verband en gezien hun aard en samenhang met andere door de verdachte begane misdrijven een ernstige inbreuk op de rechtsorde opleveren of bij misdrijven die bedreigd zijn met een gevangenisstraf van acht jaar of meer. De getuigenis dient ter zitting te worden afgelegd. Het bewijs dat de verdachte het ten laste gelegde feit heeft begaan mag nooit enkel op basis van een dergelijke verklaring worden aangenomen. Gezien het weinige extra bewijs dat in de praktijk wordt geëist om tot bewezenverklaring over te kunnen gaan, is dat echter slechts een holle frase. De rechter-commissaris toetst vooraf de dringende noodzaak en het belang van de verklaring. Dit wordt in artikel 226h lid 3 als een rechtmatigheidstoets gepresenteerd, maar zal in de praktijk waarschijnlijk neerkomen op een ‘volle’ toetsing. Overigens valt op dat de wetgever, net als de Hoge Raad in zijn arrest van 30 juni 1998, NJ 1998, 799 (zie Katern 68), de eis van subsidiariteit niet al te zwaar neemt: de afspraak behoeft geen laatste redmiddel te zijn. Daarnaast wordt in het Algemeen Deel van het Wetboek van Strafrecht een nieuwe Titel ingevoegd: ‘Gronden voor vermindering van straf’. Op grond van het daarin te plaatsen artikel 44a vermindert de rechter op vordering van de officier van justitie, die daartoe een afspraak met de getuige heeft gemaakt, de straf die hij overwoog op te leggen. Hoewel gesproken wordt over ‘de rechter vermindert’, kan de toezegging van het OM uitsluitend bestaan in het bevorderen van strafvermindering. De strafoplegging is een bevoegdheid die exclusief aan de rechter toekomt. De strafvermindering kan bestaan uit: a maximaal een derde bij een onvoorwaardelijke tijdelijke vrijheidsstraf of geldboete; b de omzetting van maximaal een derde van het onvoorwaardelijke gedeelte van een vrijheids-
straf of van een geldboete in een voorwaardelijk gedeelte; of c de vervanging van een gedeelte van een vrijheidsstraf door een onvoorwaardelijke geldboete. Onder de tegenprestatie kan volgens de minister van Justitie niet worden verstaan totale immuniteit. In dat licht bezien is variant c een ontsnappingsclausule, aangezien deze mogelijk maakt om de na aftrek van voorarrest overblijvende gevangenisstraf volledig te vervangen door een geldboete. De voorgestelde regeling biedt echter onvoldoende garantie dat getuigen in de praktijk niet geheel vrijuit zullen gaan. Volgens de MvT wordt het opportuniteitsbeginsel op de gebruikelijke wijze toegepast. Dat betekent dat de officier van justitie zijn vervolgingsvrijheid houdt en dus, ondanks de afspraak om een lagere vrijheidsstraf te eisen, kan beslissen om de getuige niet (verder) te vervolgen. De kans is groot dat, als de verdachte in wiens zaak de getuige heeft verklaard, bij het gerechtshof beklag doet over de niet-vervolging van de getuige, hij niet-ontvankelijk zal worden verklaard. De voorwaarden waaraan de getuige zal voldoen worden op schrift gesteld. De rechtmatigheid van de afspraak wordt bovendien vooraf door de rechter-commissaris getoetst, waarbij de getuige wordt gehoord. De rechter-commissaris is, blijkens de MvT, bevoegd de getuige te wijzen op inconsistenties in zijn verklaring en om nadere opheldering te vragen. De ter zitting af te leggen verklaring is dus voorgekookt, hetgeen de betrouwbaarheid van de verklaring aantast (zie Y. Buruma, De doodgeschoten kroongetuige, AA (1999) 1, pp. 56-61). Overigens stond het prepareren van getuigen onlangs ook in ander verband ter discussie. In de zaak Etienne U. waren politie-getuigen, voorafgaande aan hun verhoor, met goedvinden van het OM, met gebruik van het strafdossier getraind. Dit speelde een rol bij de beslissing van het Hof om de voorlopige hechtenis van U. op te heffen. Zie bijvoorbeeld G. Spong en T. Spronken, NRC Handelsblad 21 oktober 1998 en M. Husken en J. Slats, Vrij Nederland 31 oktober 1998. Met het aangaan van de overeenkomst met de officier van justitie doet de getuige (die tevens verdachte is in zijn eigen zaak) afstand van zijn zwijgrecht. Als getuige heeft hij de verplichting om te verschijnen, zich te laten beëdigen en te spreken, tenzij hem verschoningsrecht toekomt. Aangezien het nutteloos is om een afspraak te KATERN 70
3483
opm. KATERN 70
17-02-2005
16:14
Pagina 3484
Straf(proces)recht maken met een getuige als die zich vervolgens op zijn verschoningsrecht beroept, zal er in de praktijk waarschijnlijk steeds naar worden gestreefd dat de getuige daarvan in beginsel afstand doet. Op grond van het voorgestelde artikel 192 lid 2 Sr is de getuige strafbaar, als hij zich niet aan de overeenkomst met de officier van justitie houdt. Dit leidt tot de merkwaardige situatie dat, als de verklaring op basis waarvan de afspraak is gemaakt niet op waarheid berustte, de getuige die ter zitting een andere, wel op waarheid berustende verklaring aflegt wordt gestraft omdat hij de waarheid spreekt. Bovendien zou er onder omstandigheden strijd kunnen zijn met het nemo tenetur-beginsel (art. 6 EVRM). Zie over die problematiek ook de zaak Serves v Frankrijk, onder ‘Jurisprudentie’. Naar aanleiding van de uitspraak van de rechtbank Leeuwarden in de zaak Tjoelker is een initiatiefwetsvoorstel ingediend tot wijziging van het Wetboek van Strafrecht met betrekking tot strafverzwarende omstandigheden bij gewelddelicten (TK 1998-1999, 26 295, nrs. 1-3). Voorgesteld wordt om artikel 304 Sr aan te vullen met een nieuwe strafverzwaringsgrond, luidende ‘Indien het misdrijf wordt gepleegd tegen enig persoon die heeft gepoogd te verhinderen dat openlijk met verenigde krachten geweld tegen personen of goederen, dan wel enige mishandeling, enige aanval of vechterij begaan zou worden, dan wel die dit geweld, die mishandeling, aanval of vechterij verhinderd heeft.’ Daardoor kunnen in een voorkomend geval de in de artikelen 300303 Sr bepaalde gevangenisstraffen met een derde worden verhoogd. De indieners van het wetsvoorstel zijn van mening dat zwaardere straffen moeten kunnen worden geëist en opgelegd indien het gepleegde geweld een reactie is op het optreden van een burger die iemand tot de orde probeert te roepen. Men mag hopen dat het wetsvoorstel weer snel wordt ingetrokken. Een verhoging van de strafmaat voor ‘zinloos geweld’ is zinloos. In het Wetboek van Strafrecht worden de zwaarste straffen gereserveerd voor daders die (meerdere malen achtereen) opzettelijk ernstige misdrijven plegen. Zinloos geweld gebeurt doorgaans eenmalig in een opwelling. De bestaande strafmaxima zijn voor die situatie toereikend. Openlijke geweldpleging met dodelijk gevolg wordt bedreigd met een gevangenisstraf van maximaal twaalf jaar. Zware mishandeling met dodelijk gevolg wordt bedreigd met een gevangenisstraf van 3484
KATERN 70
maximaal vijftien jaar. In de praktijk blijft de rechter daar ruim onder. Gelet op het karakter van het delict kan ook niet worden verwacht dat een verhoging van de strafmaat preventief zal werken. Dat betekent dat het wetsvoorstel louter symbolische betekenis heeft. Er wordt mee tot uitdrukking gebracht dat in strafrechtelijk opzicht de kant wordt gekozen van mensen die de moed hebben van hun burgerzin blijk te geven. Een argument om de strafverzwarende omstandigheid toch in artikel 304 Sr op te nemen zou kunnen zijn dat het daardoor mogelijk wordt om uit de kwalificatie in het schriftelijk vonnis te vernemen om welk delict het precies gaat (zie over de functie van de kwalificatie: De naam van het feit, Arnhem 1995, hoofdstuk 3). Die wens wordt vaker geuit en houdt dan verband met de klacht van slachtoffers (maar soms ook veroordeelden) dat zij zich niet herkennen in de gejuridiseerde beschrijving van het feitelijk gebeuren. De wetgever van 1886 die, beïnvloed door de Klassieke School in het strafrecht, naar een sober wetboek streefde, heeft vrijwel nergens bijzondere motieven of gedetailleerde omstandigheden als delictsbestanddeel opgenomen. ‘Mishandeling’ kan zowel inhouden een vechtpartij op straat als vrouwenmishandeling binnen een relatie. Ook dit argument lijkt mij geen doorslaggevende reden voor invoering van het wetsvoorstel. Het argument geldt immers voor veel meer delicten. Het wetboek zou dichtslibben als alle omstandigheden waaronder een delict kan worden gepleegd zouden worden opgenomen. Bovendien, het feit dat de kwalificatie in het vonnis slechts een indicatie van de aard van het delict geeft, betekent niet dat de concrete situatie volledig buiten beschouwing blijft. Die blijkt immers uit de bewijsconstructie en ook in de motivering van de kwalificatiebeslissing kan de rechter, indien nodig, daarop ingaan. Inmiddels heeft ook het Hof Leeuwarden uitspraak gedaan in de zaak Tjoelker. De aan de hoofdverdachten opgelegde gevangenisstraf van tweeënhalf jaar wegens het medeplegen van zware mishandeling, is hoger dan in eerste aanleg mogelijk was. Dat komt omdat het OM, naar aanleiding van de publieke opschudding over de door de rechtbank opgelegde straffen, de tenlastelegging heeft gewijzigd van openlijke geweldpleging in doodslag, subsidiair zware mishandeling, waarmee het Hof akkoord is gegaan. De mogelijkheid tot wijziging van de tenlastelegging in hoger beroep, heeft het OM sinds 2 november 1996 (wet Vormverzuimen). Op de uitbreiding
opm. KATERN 70
17-02-2005
16:14
Pagina 3485
Straf(proces)recht van de wijzigingsbevoegdheid is toentertijd veel kritiek geweest. De zaak Tjoelker toont aan dat die kritiek niet onterecht was. Het OM bracht de zaak bij de rechtbank aan terwijl het onderzoek nog niet volledig was afgerond. De vierde verdachte, wiens zaak geseponeerd was, maar tegen wie na een beklagprocedure ex artikel 12 Sv alsnog een onderzoek is ingesteld, heeft volgens het Hof mogelijk een veel grotere rol gespeeld dan aanvankelijk werd aangenomen. Die constatering heeft overigens tot de merkwaardige situatie geleid dat zijn schuld reeds is vastgesteld terwijl hij niet terechtstond. Door de wijziging van de tenlastelegging is de verdachten in feite een behandeling van de zaak in één instantie ontnomen. Doodslag en openlijke geweldpleging zijn wezenlijk andere delicten. Terwijl bij openlijke geweldpleging de openbare orde het beschermde belang is, vormt bij doodslag het menselijk leven als zodanig het beschermde belang. Ook de eisen ten aanzien van het bewijs van beide delicten verschillen. Moet voor openlijke geweldpleging met dodelijk gevolg kunnen worden bewezen wie de fatale schop heeft uitgedeeld (HR NJ 1991, 30 en HR NJ 1990, 637), voor medeplegen van doodslag is het niet nodig dat in de tenlastelegging het aandeel van de afzonderlijke medeplegers in de totstandkoming van het delict wordt gespecificeerd, zolang maar nauw en volledig is samengewerkt (HR DD 91.298). Gelet op deze verschillen moet worden betwijfeld of de tenlastelegging na de wijziging nog wel hetzelfde feit in de zin van artikel 68 Sr behelsde, zoals artikel 313 lid 2 Sv eist. Deze vraag zal de Hoge Raad ongetwijfeld binnenkort beantwoorden, want een van de verdachten heeft beroep in cassatie aangetekend.
Jurisprudentie In EHRM 20 oktober 1997, NJ 1998, 758 (Serves v Frankrijk) was de klager, die zelf werd vervolgd, gehoord als getuige in de zaak tegen zijn medeverdachten. Hij had geweigerd de eed af te leggen omdat hij dan verplicht zou zijn om een verklaring af te leggen en is daarvoor beboet. Kennelijk had hij naar Frans recht geen verschoningsrecht. Volgens de klager betekende de boete een inbreuk op zijn verdedigingsrechten. De Commissie vond, met 25 tegen 2 stemmen, dat er inderdaad sprake was van schending van artikel 6 lid 1 EVRM. Het EHRM is het daar niet mee eens. Met 6 tegen 3 stemmen wordt ge-
concludeerd dat het opleggen van de boete niet in strijd met het nemo tenetur-beginsel is. Volgens het EHRM is de eed bedoeld om getuigen de waarheid te laten spreken. De eedsaflegging bracht geen verplichting mee om vragen te beantwoorden. Op basis van artikel 6 EVRM had de klager het recht om te weigeren antwoord te geven op elke vraag die waarschijnlijk op zelfbeschuldiging aanstuurde. In de casus die ten grondslag ligt aan HR 24 maart 1998, NJ 1998, 748 waren de verdachte en twee medeverdachten tegelijkertijd gedagvaard en over en weer in elkaars strafzaak (diefstal in een bouwkeet van een in aanbouw zijnde penitentiaire inrichting) als getuigen gehoord. Aangezien het OM die getuigenverklaringen voor vals hield, zijn alle drie vervolgd voor meineed (art. 207 Sr). In hoger beroep zijn deze meineedzaken gelijktijdig maar niet gevoegd behandeld. Wederom werden de betrokkenen gehoord als getuigen in elkaars zaken. De getuigen in de onderhavige strafzaak beriepen zich echter op hun verschoningsrecht (art. 219 Sv), omdat zij geen nieuwe vervolging wegens meineed wilden riskeren indien zij hetzelfde zouden verklaren als in de strafzaak waarin zij verdachten waren. Desgevraagd weigerde de P-G bij het Hof de garantie te geven dat de getuigen niet opnieuw voor meineed zouden worden vervolgd. In cassatie wordt erover geklaagd dat het Hof ten onrechte het door de raadsman van verdachte gedane beroep op niet-ontvankelijkheid van het OM heeft verworpen. De Hoge Raad is evenwel van oordeel dat een beroep van een getuige op zijn verschoningsrecht niet aan de ontvankelijkheid van het OM in de weg staat, ook niet als het OM weigert te garanderen de getuigen niet weer voor meineed te vervolgen als zij bij hun (meinedige) verklaring blijven. De klacht dat het Hof de verdediging niet in de gelegenheid zou hebben gesteld om de getuigen te ondervragen faalde bij gebrek aan feitelijke grondslag. De getuigen waren immers opgeroepen en verschenen en het Hof had de verdediging in de gelegenheid gesteld hen te ondervragen. Dat zij gebruik maakten van hun verschoningsrecht doet daaraan niet af. Dit laatste was overigens al uitgemaakt in HR NJ 1994, 427, waarnaar de Hoge Raad verwijst. De requirante in HR 30 juni 1998, NJ 1998, 874 was vervolgd wegens opzettelijke belediging van twee (hoofd)agenten van politie. In hoger beroep hoefde de getuigende agent van het Hof niet te KATERN 70
3485
opm. KATERN 70
17-02-2005
16:14
Pagina 3486
Criminologie antwoorden op de vraag of en zo ja waarom hij een andere functie had gekregen. De raadsman had deze vraag gesteld, omdat de aanhouding van zijn cliënte naar haar zeggen gepaard was gegaan met disproportioneel geweld. Het Hof vond de vraag evenwel niet relevant omdat er geen relatie was met het ten laste gelegde feit. In HR 13 januari 1998, NJ 1998, 464 is echter uitgemaakt dat dit een onvoldoende grondslag is om te beletten dat aan een vraag gevolg wordt gegeven. Volgens A-G Jörg nodigde de vraag uit tot het geven van informatie over de vooronderstelling dat het hier om een disfunctionerende agent ging, die om deze reden is overgeplaatst en wiens disfunctioneren ook bij de onderhavige aanhouding aanwijsbaar was. Aangezien zich bij de processtukken een rapport van de Rijksrecherche bevond waaruit blijkt dat tijdens de aanhouding door de agenten geen strafbare feiten zijn gepleegd en de requirante zelf zich recalcitrant had gedragen, was de A-G van mening dat het Hof mocht menen dat relevantie ontbrak. Het was naar zijn opvatting een overbodige vraag, waarvan beantwoording volgens de wet mocht worden geweigerd. De Hoge Raad is het daarmee niet eens. Immers, zo stelt de Raad, de vraag naar een eventuele functieverandering van de verbalisant, en de redenen daarvoor, kunnen van belang zijn voor de vaststelling van de omstandigheden waaronder het ten laste gelegde is begaan. In HR 8 september 1998, NJ 1998, 879, dat is gewezen onder artikel 288 Sv (oud), had de officier van justitie aan CID-rechercheurs opgedragen om bij de rechter-commissaris en ter zitting bepaalde vragen niet te beantwoorden. Het Hof heeft het OM vervolgens niet-ontvankelijk verklaard, aangezien de rechterlijke controle op het handelen van de opsporingsambtenaren op ontoelaatbare wijze was gefrustreerd. De P-G bij het Hof Amsterdam stelde vervolgens beroep in cassatie in. De Hoge Raad is van oordeel dat degene die bij de rechter-commissaris dan wel ter zitting als getuige wordt gehoord verplicht is op alle hem gestelde vragen te antwoorden, tenzij hij een beroep doet op een hem toekomend verschoningsrecht; dat de rechter de vragen kan stellen die hem dienstig voorkomen; en dat het hem is voorbehouden om ambtshalve, op vordering van de officier van justitie of op verzoek van de verdachte te beletten dat antwoord op een vraag wordt gegeven. Het Hof had derhalve terecht het OM wegens schending van beginselen 3486
KATERN 70
van behoorlijke procesorde niet ontvankelijk verklaard. In HR 17 maart 1998, NJ 1998, 798 wordt bepaald dat getuigenverklaringen afgelegd onder hypnose niet bruikbaar zijn voor het bewijs. Bij hypnose treedt een verandering in de bewustzijnstoestand op, waardoor het onzeker is of de verklaring in vrijheid is afgelegd. Bovendien bestaat er naar wetenschappelijk inzicht onzekerheid omtrent de objectieve betrouwbaarheid van onder hypnose afgelegde verklaringen.
Literatuur — J. uit Beijerse, Op verdenking gevangengezet; Het voorarrest tussen beginselen en praktische behoeften (diss. EUR), Ars Aequi Libri, Nijmegen 1998; — M.J. Borgers, I.M. Koopmans, F.G.H. Kristen (red.), Verwijtbare uitholling van schuld?, Ars Aequi Libri, Nijmegen 1998; — A. den Hartog, De doorwerking van artikel 6 EVRM in het Antilliaanse en Arubaanse strafprocesrecht, Gouda Quint, Deventer 1998; — P.T.C. van Kampen, Expert Evidence Compared; Rules and Practices in the Dutch and American Criminal Justice System (diss. RUL), Intersentia Rechtswetenschappen, Antwerpen/Groningen 1998; — C. Kelk, Studieboek Materieel Strafrecht, Gouda Quint, Deventer 1998; — M.M. van Toorenburg, Medeplegen (diss. KUB), W.E.J. Tjeenk Willink, Deventer 1998.
Criminologie Prof.dr. M.A. Zwanenburg
Cijfermatige beschrijvingen van criminaliteit: botsende belangen of keuze? In de redactionele inleiding van het laatste nummer van Panopticon van 1998 wijdt S. Christiaensen een beschouwing aan de hoge nood aan een statistische grondslag voor het strafrechtelijke beleid. In deze bijdrage geeft hij aan voor wie nog meer naast het beleid een goede statistische