knooppuntenroutes 45, 35 en 40 km OOK ALS GRATIS
94
72
71
APP
STEEN goed
3 FIETSTOCHTE
N
IMEN ONTDEK DE GE HE STRIE DU VA N DE STEE NIN EN LA NGS DE RI VIER
GELDERSESTREKEN.NL/RIVIEREN 1
FIETSROUTE 1
Ooijpolder en Lingewaard
STEENFABRIEK ROBERT JANSSEN
9
8
STEENFABRIEK DE BUITENPOLDER
STEENFABRIEK DE VLIETBERG
STEENFABRIEK D
7
4 5 6
EXCAVATEUR
TIENGEBODEN
3
STEE ERLE
2
45 KM
d
STEENFABRIEKEN KIJFWAARD OOST EN WEST STEENFABRIEK KLAVERLAND
12
1 11
KLEITREINTJE STEENFABRIEK KEKERDOM
DE OOIJ
10
2
STEENFABRIEK DE ZANDBERG
ENFABRIEK ECOM
3
95
49
99
48
ONTDEK DE HISTORIE VAN DE STEENINDUSTRIE De steenindustrie in deze streek begint bijna 2000 jaar geleden in de heuvels van Berg en Dal, vlakbij Nijmegen. Op de Holdeurn bevinden zich onder de grond nog steeds de resten van de eerste fabriek van Nederland.
Steenfabrieken met hoge schoor stenen typeren het landschap. Sommige zijn nog op de tradi tionele manier in bedrijf zoals de kolengestookte ringoven van Vogelensangh in Deest. Andere zijn volledig gemoderniseerd en werken computergestuurd.
Ruim 150 jaar lang bakten de Romeinen hier miljoenen tegels, stenen en dakpannen. Ze maak ten gebruik van klei uit leem putten die in de voorlaatste ijstijd samen met de heuvelrug ten zuiden van de Ooij waren opgestuwd.
De drie fietsroutes in deze bro chure laten je kennismaken met de geheimen van de steenindus trie. De eerste route loopt vanaf Millingen aan de Rijn door de Ooijpolder naar Nijmegen. Via de Waalbrug wordt de tocht aan de overkant van de Waal door de gemeente Lingewaard vervolgd. De tweede route start bij Kasteel Hernen en gaat door het Land van Maas en Waal. De derde route begint bij Buitengoed de Panoven en loopt door de Liemers, waar de meeste nog werkende steenfabrieken zijn te vinden.
Vanaf de 13e eeuw groeiden de steden en bouwde men stenen huizen, stadsmuren en torens. Er was opeens een grote vraag naar baksteen. Rivierklei bleek een uitstekende grondstof. De rivieren waren ideale transport wegen. De steenovens werden al snel steenfabrieken. Omstreeks 1850 waren er in de rivierenprovincie Gelderland meer dan 120 steenfabrieken waar ruim 4.200 mensen werken. In het gebied ten zuiden van de Waal vind je nu nog de meeste restanten van de steenindustrie. GELDERSESTREKEN.NL/RIVIEREN
Deze routes zijn ook opgenomen in de gratis BeleefRoutes app. Ga naar de App Store of Google Play en download de gratis BeleefRoutes app. Zoek daarna binnen de gratis routes op Steengoed.
85
79
80
88
Volg de f ietsknooppunten
45 km
FIETSROUTE 1
FIETSEN DOOR DE OOIJPOLDER EN LINGEWAARD Millingen aan de Rijn – Kekerdom – Erlecom - Ooij – Nijmegen – Lent – Bemmel – Gendt – Doornenburg – Pannerden – Millingen aan de Rijn 5
FIETSEN DOOR DE OOIJPOLDER EN LINGEWAARD De fietsroute langs de erfenis van de steenindustrie in de Ooijpolder en de gemeente Lingewaard gaat over de volgende fietsknooppunten: 94 - 72 - 71 - 95 - 49 - 99 - 48 - 16 - 02 - 35 - 34 - 33 - 31 - 25 - 97
- 85 - 79 - 80 - 88 - 89 - 81 - 94
Startpunt 1
Het startpunt is de parkeerplaats aan de Zeelandsestraat in Millingen aan de Rijn. Hier bevindt zich knooppunt 94 . Van daaruit gaat de route verder via knooppunten 72 en 71 .
STEENFABRIEK KLAVERLAND KLAVERLAND 9 TUSSEN 71 EN 95
De Millingerwaard is een van de oudste natuurgebieden langs de Waal. Hier staan de restanten van steenfabriek Klaverland, een afgetopte schoorsteen en de ruïne van een vlamoven. Deze fabriek werd in 1902 opgericht door Johan Terwindt en is tot 1972 in bedrijf geweest. De steen- en droogovens stookten eerst op kolen en later op olie. Al in 1813 stond er een steenfabriek in de Millingerwaard. Deze was van de familie Colenbrander, een rijke Achterhoekse steenbakkers familie. De ovens van De Colenbrander doofden in 1930. Op de plek van de voormalige steenfabriek Klaverland is nu de Millinger Theetuin gevestigd. Een romantische, mediterrane theetuin met prachtige borders en zitjes. Een heerlijke plek om even tot rust te komen. www.millingertheetuin.nl Vervolg de route langs knooppunten 95 en 49 . Onderweg staan 3 steenfabrieken. 6
2
STEENFABRIEK KEKERDOM KEKERDOMSE WARD 3 TUSSEN 71 EN 95
De buitendijks gelegen steen fabriek Kekerdom staat op een hoogwatervrije plek. Het succes volle duo Terwindt en Arntz richtte in 1873 deze steenfabriek op, die zij vernoemden naar het nabijgelegen dorp. In 1909 werden de eenvoudige veldovens vervangen door een ringoven. In hetzelfde jaar kwam er ook een netwerk van smal spoorlijnen. Kort daarop begon men met elektrificeren. In 1930 werd de ovencapaciteit uit
gebreid met een vlamoven onder een hoge, met pannen gedekte overkapping. Toen de oven in de vijftiger jaren twee keer zo groot was geworden, werd deze met in totaal 72 kamers, de langste vlamoven ter wereld. In 1985 maakten de ovens plaats voor een zand- en grindhandel die vanaf 2016 in het kader van Ruimte voor de rivieren wordt verplaatst naar Dodewaard.
Fiets weer terug naar de dijk en vervolg de route richting knooppunt 49 . Na ongeveer 2 kilometer voert de route langs steenfabriek Erlecom.
7
3
STEENFABRIEK ERLECOM ERLECOMSEDAM 110 TUSSEN 95 EN 49
Steenfabriek Erlecom werd in 1852 opgericht door een Bemmelse bierbrouwer en een Millingse molenaar. Vijf jaar later werd het bedrijf op een veiling gekocht door Herman Terwindt en Jan Arntz, die met deze aankoop een begin maakten met de meest succesvolle baksteenfirma van het land, T&A. Door zijn snel groeiende omvang was T&A in staat tot modernisering. In 1908 werd de veldoven ver vangen door een ringoven, die niet veel later werd gevolgd door een vlamoven. Een ontwikkeling die je bij veel steenfabrieken ziet. In 1921 werd ook besloten Erlecom te elektrificeren. Er werden elektrisch aangedreven excavateurs aangeschaft, voor het uitgraven van de klei en elektrische voormalers voor het mengen en bewerken van de klei. Na een opleving in de wederopbouwjaren na de oorlog, raakte de steenfabricage begin jaren ’70 in een diepe crisis. In 1985 ging ook baksteengigant T&A failliet. Erlecom kwam in handen van verschillende buitenlandse firma’s. Sinds 2002 is de steenfabriek eigendom van het Oostenrijkse Wienerberger, nu een van de grootste baksteenproducenten ter wereld. Stap weer op de fiets en vervolg de route richting knooppunt 49 .
8
4
STEENFABRIEK DE OOIJ ERLECOMSEDAM 34 TUSSEN 95 EN 49
Een stukje verderop op het terrein van Reomie, een hande laar in oude legervoertuigen, staat steenfabriek De Ooij. Deze was gevestigd op de Heukelumskamp. Van Heukelum was een bekend steenbakkers geslacht dat ook De Ooij heeft geëxploiteerd. Als eerste steen fabrikant in de Ooijpolder voerde van Heukelum omstreeks 1876 stoomkracht in voor de aan drijving van de steenpersen. Nadat dit geslacht was uitge storven werden de steenfabrie ken in de twintiger jaren onder gebracht in ‘N.V. Steenfabrieken De Ooij’. Bij de grote sanering van de steenindustrie in de jaren ‘70, doofde ook De Ooij zijn oven. De schoorsteen is in 2006 gerestaureerd en is de hoogste schoorsteen van de Ooijpolder. Op het terrein staat nog het restant van een vlamoven en de bazenwoning.
Bij de meeste fabrieken was het gebruikelijk dat de directeur verderop, in de stad woonde. Heel anders was het bij veel steenfabrieken. Vlak in de buurt van de huisjes van de fabrieks arbeiders verrees vaak een grotere woning voor de steen ovenbaas. Hier nog te zien vanaf de dijk.
Ga verder naar knooppunt 49 . Aan de rechterkant ligt de Bisonbaai, een voormalig zandwingat in het buitendijkse deel van de Ooijpolder waar je in de zomer kunt recreëren. Aan de linker kant ligt hotel restaurant huiskamercafé Oortjeshekken, dé plek in de Ooijpolder om even bij te komen. www.oortjeshekken.nl Vervolg de route naar knooppunt 99 , links staat de excavateur. 9
5
EXCAVATEUR LANGS DE SPRUITENKAMP, TEGENOVER NUMMER 6 NABIJ 99
Langs het middeleeuwse dijklichaam de Spruitenkamp staat in het weiland een excavateur. Met een excavateur of baggermachine werd de klei opgegraven en in kiepbakken van de smalspoortreintjes gestort om dan vervoerd te worden naar de steenfabriek. Met zo’n machine kon de klei op grotere diepte weggehaald worden dan voor heen met de schop. Er werd zelfs een speciale onderdoorgang door de dijk aangelegd voor het treintje. Zie ook het informatiebord ter plekke. Vervolg de route naar knooppunt 48 . In het centrum van Ooij, op de kruising van de Bleistraat en Kon. Julianalaan, staat het beeldje ´De Ballenmaker´, dat herinnert aan de steenproductie in de omgeving. Vervolg de route naar knooppunt 48 . Aan de linkerkant staan de Tiengeboden. 10
6
TIENGEBODEN HEZELSTRAAT 2 TOT 8 NABIJ 48
De steenfabrieken bouwden langs de dijk woningen voor hun arbeiders. De meest bekende zijn de Tiengeboden. De naam is afgeleid van twee maal vijf ruggelings aan elkaar gebouwde huisjes, voor arbeiders van steenfabriek De Vlietberg. Ze dateren uit de 19e eeuw en werden bewoond door grote gezinnen. Soms woonden er meer dan 80 mensen in deze woningen en veel meer comfort
dan een waterpomp buiten hadden ze niet. Na de sluiting van de steenfabriek zijn ze jaren lang verkrot, tot ze onbewoon baar werden verklaard. De nieuwe bewoners hebben de tien huisjes opgeknapt tot vier geriefelijke woningen.
Ga bij knooppunt 48 rechtsaf de polder in om twee steenfabrieken te bekijken, de eerste is De Vlietberg.
11
7
STEENFABRIEK DE VLIETBERG VOORBIJ VLIETBERG 3B TUSSEN 48 EN 16
Steenfabriek De Vlietberg is in 1873 gebouwd. De fabriek heette toen nog Brienenswaard. In het begin draaide de fabriek met zes steenpersen en had een productie van 7,5 miljoen stenen. De fabriek heeft in 1926 pas de naam De Vlietberg gekregen. In 1975 is de steenfabriek gesloten en er resteren nu nog alleen de afgetopte schoorsteen, de directeurswoning en het koetshuis. Fiets terug naar de Ooijse Bandijk en sla nog even linksaf om ook steenfabriek Robert Janssen, De Groenlanden te bezichtigen.
12
8
STEENFABRIEK ROBERT JANSSEN, DE GROENLANDEN ONGENUMMERD, TUSSEN 60 EN 70 TUSSEN 48 EN 16
Van steenfabriek Robert Janssen resteert nog een oude veldoven. Deze oven dateert uit 1872 en heeft dertig jaar gefunctioneerd. Daarna is men –zoals bijna overal- overgegaan op de ring oven, die nu met zand bedekt is. Tussen de twee muren werden de gedroogde stenen opgesta peld. Inzetten noemde men dit werk. De inzetters bouwden met
de stenen kanalen in de oven die nodig waren voor de trek van het vuur. Er gingen ongeveer een miljoen stenen in deze veldoven. De voor- en achterkant werden dichtgemaakt met reeds gebak ken stenen. De bovenkant werd afgedicht met klei waartussen ook weer rookafvoerkanalen werden gemaakt. De stoker stond met zijn rug 13
naar de veldoven gebogen en gooide met veel kracht de brokken turf tussen zijn benen door in een van de vuurmonden. Deze oven had er acht en werd daarom een achtmonder genoemd. Na twee à drie weken waren de stenen gebakken en kon men met het uitkruien beginnen. De stenen werden gesorteerd en opgestapeld op het tasveld rechts van de oven. Het witte huis dat naast de met zand bedekte ringoven staat
was vroeger de woning van de steenbaas, al zag die er toen wel iets eenvoudiger uit. Het huis op de hoek was vroeger de paarden stal van de steenfabriek. Voordat de stenen en de klei met smalspoortreintjes werden vervoerd, werd dit gedaan met paard en wagen. Voor het interne transport bij de fabrieken werden ook paarden gebruikt. Deze werden ‘hitjes’ genoemd en begeleid door ‘hitterijders’.
tip: Beluister hier ook het spannende geschiedenis-audioverhaal. Loop daarvoor naar het informatiepaneel en scan de QR-code op het paneel. www.spgs.nl
Fiets terug naar knooppunt 48 en vervolg de route naar knoop punten 16 - 02 - 35 . Geniet op de Waalbrug van het uitzicht op de nieuwe brug De Oversteek en het nieuw ontwikkelde stadseiland Veur-Lent met de nevengeul (Spiegelwaal). Ga verder en volg de knooppunten 34 - 33 - 31 - 25 - 97 . Verlaat hier de dijk, fiets rechts de buitenpolder in. Hier ligt steenfabriek de Buitenpolder.
14
9
STEENFABRIEK DE BUITENPOLDER BUITENPOLDER 10 NABIJ 97
Steenfabriek De Buitenpolder dateert uit 1853 en was gesticht door S.J.C. Arntz. Van de oorspronkelijke fabriek rest alleen nog een schoor steen. Dit is een van de hoogste overgebleven steenfabrieks schoorstenen in Gelderland. In de omgeving staan nog de directeurs woning, het voormalige koetshuis en enkele arbeiderswoningen. Nu staat hier de Wienerberger Steenfabriek Bemmel Haalderen. Fiets terug naar knooppunt 97 en vervolg de route richting knooppunt 85 . Verlaat na ongeveer twee kilometer de dijk en fiets de polder in. Hier staat steenfabriek de Zandberg.
15
10
STEENFABRIEK DE ZANDBERG POLDER 8 TUSSEN 97 EN 85
In 1887 werd in de fabriek van de gebr. Terwindt op De Zandberg de stoommachine ingevoerd. Nu is de fabriek in handen van Rodruza. De naam stamt van de drie steenfabrieken van dit bedrijf in Rossum, Druten en Zandberg. Rodruza maakt gebruik van de nieuwste techno logieën en vervaardigt keramische producten zoals metselbaksteen en straatbaksteen. De fabriek probeert tegenwoordig meer duurzaam en milieuverantwoord te ondernemen. Op het zogenoemde ‘tasveld’ wordt de voorraad geproduceerde stenen opgetast voor transport naar de afnemers. Ga weer terug naar de dijk en vervolg de route richting knoop punt 85 . Onderweg staat rechts in de polder het kleitreintje.
16
11
KLEITREINTJE NABIJ 85
In 1996, het jaar van het indus trieel erfgoed, kreeg dit treintje met twee lorries en rails zijn definitieve plek op een voormalig spoordijkje. Initiatiefnemer was de Historische Kring Gendt. De lorries zijn afkomstig uit Druten. Het treintje herinnert aan de tijd dat de klei uit het binnendijkse land werd gewon nen. Hiervoor werd een tunnel dwars door de dijk aangelegd,
die bij hoog water kon worden afgesloten. De laatste trein reed in 1959. Bij de dijkverzwaring in de jaren ‘90 zijn de laatste restanten van de tunnel opgeruimd.
Vervolg de route naar knooppunten 79 en 80 . Rechts is in de verte Fort Pannerden te zien, een negentiende-eeuws sperfort van de Nieuwe Hollandse Waterlinie. Een machtig en strategisch bolwerk gelegen op de Pannerdense Kop, in het natuurgebied De Klompenwaard. Het fort is de afgelopen jaren volledig gerestau reerd en heeft nu een interactieve experience. www. fortpannerden.eu Vlak voor de oversteek met de pont ligt aan de linkerkant Hotel Visspecialiteitenrestaurant Rijnzicht met prachtig uitzicht over de Rijn. www.rijnzicht.nl Ga naar knooppunt 88 , steek met de pont het water over en fiets verder naar knooppunten 89 en 81 . Aan de rechterkant liggen de steenfabrieken Kijfwaard Oost en West. 17
12
STEENFABRIEKEN KIJFWAARD OOST EN WEST KIJFWAARD 10 TUSSEN 89 EN 81
De steenfabrieken Kijfwaard Oost en Kijfwaard West zijn twee moderne tunnelovens van de Wienerberggroep. Er zijn slechts enkele historische elementen terug te vinden. Er ligt nog een smalspoor in het wegdek, er is een ruïne van een locomotiefloods en er staat nog een voormalige dienstwoning. Vervolg de route naar knooppunt 81 en steek het pontje over. Hier zie je Koffieen Eethuis De Gelderse Poort liggen www.de-gelderse-poort.com. Fiets naar het eindpunt van de route, knooppunt 94 . 18
Eindpunt
01
35
34
Volg de f ietsknooppunten
35 km FIETSROUTE 2 FIETSEN DOOR DE LIEMERS Zevenaar – Babberich – Elten – Spijk – Lobith – Tolkamer – Pannerden – Aerdt – Zevenaar
19
25
FIETSROUTE 2
De Liemers STEENFABRIEK DE PANOVEN
1
7 STEENFABRIEKEN KIJFWAARD OOST EN WEST
6 STEENFABRIEK DE BIJLANDT
20
35 KM
ELTEN
2
STEENFABRIEK T&A LOBITH
4 STEENFABRIEK SPIJK-VANDERSANDEN
3
5 STEENFABRIEK COPERA
3 HOLLANDS DUITSE STEENFABRIEKEN
21
FIETSEN DOOR DE LIEMERS De fietsroute langs de erfenis van de steenindustrie in de Liemers gaat over de volgende fietsknooppunten: 01 - 35 - 34 - 25 - 07 - 02 - 06 - 30 - 96 - 81 - 89 - 90 - 55 - 01
De situatie in Rijnwaarden is bijzonder. De introductie van de ringoven rond 1860 leidde tot de ontwikkeling van het Gelders rivierengebied als het centrum van steenfabricage in Nederland. Met name tussen Tolkamer en Spijk bevonden zich veel steen fabrieken. Hier lagen vanuit Tolkamer gezien Copera van de Firma Daans, de steenfabriek van Terwindt & Arntz, De Vliegenwaard, Spijk en de Hollands Duitse Steenfabriek. Spijk en HDS zijn in 1995 als laatste gesloopt. Met De Bylandt, Wienerberger en Vandersanden zijn er in de regio nog drie grote steenfabrieken actief. De Rijn speelt hierbij een cruciale rol. Voor de aanvoer van zand- of lavasteen uit de Eifel en voor de afvoer van bakstenen. De route start bij Buitengoed de Panoven, Panovenweg 18 in Zevenaar. Hier kun je parkeren en er is gelegenheid om wat te eten en te drinken. Je kunt hier ook overnachten.
22
Startpunt
1
BUITENGOED DE PANOVEN, HET NEDERLANDS BAKSTEEN- EN DAKPANMUSEUM PANOVENWEG 18 NABIJ 01
Buitengoed de Panoven is een voormalige dakpan- en steen fabriek uit 1850 die nu is om getoverd tot een goed bewaard complex van industrieel erfgoed. De voormalige fabriek kent een unieke zigzagoven. De laatste zigzagoven van heel West Europa die nog intact is. Tot 1924 werden op de Panoven vier producten gebakken: dakpannen, tegels, drainagebuizen en bakstenen. Daarna werd het hoofdproduct een ambachtelijke baksteen voor de huizenmarkt. De Panoven wordt al bijna honderd jaar gerund door de familie Kruitwagen. Een familie
die een traditie kent van ruim driehonderd jaar stenen bakken. In 1983 heeft de laatste steen bakker, Wim Kruitwagen, het vuur gedoofd. Tegenwoordig beheren en ontwikkelen de familie Kruitwagen en Hajenius het erfgoed op een duurzame manier als recreatiebedrijf. Tijdens een rondleiding ontdek je hoe ze hier vroeger dakpannen en stenen maakten. En je kunt hier ook nog je eigen steen maken! www.panoven.nl
Fiets via de Panovenweg en de Slenterweg (linksaf) naar de Ooysedijk waar knooppunt 01 is. Vervolg de route naar de knoop punten 35 en 34 . Bij 34 wordt de rijksgrens met Duitsland overgestoken. 23
2
ELTEN 14 JAREN NEDERLANDS, NU WEER DUITS NABIJ 25
Elten is een gemoedelijk Duits dorpje direct aan de rijksgrens. Je kunt je bijna niet voorstellen dat uitgerekend dit dorpje in het verleden onderwerp van onenig heid is geweest. Na de Tweede Wereldoorlog wilde Nederland compensatie voor de oorlogsschade die de Duitsers hadden veroorzaakt. Aangezien van een kale kip niet viel te plukken, lag vergoeding in de vorm van land het meest voor de hand. In 1949 werd Nederland 69 km² groter en 10.000 Duitsers rijker. Het dorpje Elten werd bij Nederland gevoegd. Het leverde een invasie aan Hollandse toeristen op, met
vooral veel belangstelling voor de 80 meter hoge Elterberg. Een paar maanden na inname vond de eerste zitting plaats van het Duitse parlement. Al snel kwam Elten op de agenda. Na jarenlang onderhandelen werd in 1960 een overeenkomst gesloten. De gebieden werden overgedragen aan Duitsland, op de Duivelsberg bij BeekUbbergen na, in ruil voor 125 miljoen Duitse Mark als ‘Wiedergutmachung’ voor Nederlandse nazi-slachtoffers. En zo werd het dorpje Elten na veertien jaar opnieuw Duits grondgebied.
Vervolg de route via knooppunten 25 - 07 - 02 - 06 . Vlak na knooppunt 02 liggen de Hollands Duitse Steenfabrieken en steenfabriek Spijk-VanderSanden bij elkaar. 24
3
HOLLANDS DUITSE STEENFABRIEKEN EN STEENFABRIEK SPIJK-VANDERSANDEN SPIJKSEDIJK 25 NABIJ 02
Op deze plek hebben naast elkaar twee steenfabrieken gestaan. De Hollands Duitse Steenfabrieken uit 1900 en steenfabriek Spijk uit 1862. Beide zijn al geruime tijd verdwenen. Nu herinnert alleen nog een loskraan aan de waterkant daaraan. De hijskraan dateert uit de jaren dertig en heeft zo’n veertig jaar lang kolen voor de ovens gelost en schepen met bakstenen geladen. Nabij het terrein van de gesloopte steenfabrieken is inmiddels een nieuwe steenfabriek gebouwd, Spijk-Vandersanden. Dit is een hypermoderne steenfabriek die iedere dag tot wel 400.000 bakstenen maakt. Stap op de fiets en vervolg de route richting knooppunt 06 . Na ongeveer drie kilometer kom je bij steenfabriek T&A Lobith.
25
4
STEENFABRIEK T&A LOBITH OP DE HOEK VAN DE SPIJKSEDIJK EN DE TENGNAGELWAARD TUSSEN 02 EN 06
Iedereen kent Lobith, want daar komt immers de Rijn Nederland binnen. Dat hebben we op school geleerd. Maar tegenwoordig is Spijk het dorp waar de Rijn Nederland binnenstroomt. In natuurgebied de Ossenwaard zie je fraaie vegetatie, gegroeid op de bodem van het voormalig stroomgebied van de Rijn. Fietsend over de dijk van Spijk naar Tolkamer zie je de kracht van de grootste rivier van Nederland. Bij Pannerden splitst de rivier zich in de Waal naar Nijmegen en het Pannerdensch kanaal (uitmondend in de Nederrijn en IJssel) naar Arnhem. Op de hoek van de Spijksedijk en de Teng nagelwaard staat nog een schoorsteen van de voormalige steenfabriek T&A (Terwindt & Arntz) Lobith. Deze fabriek is in 2002 gesloten. Fiets verder over de dijk. Vlakbij knooppunt 06 staan de restanten van steenfabriek Copera.
STEENFABRIEK COPERA SPIJKSEDIJK 2 NABIJ 06
5
Van het steenfabrieklandschap langs de Rijn tussen Spijk en Tolkamer is nu niet zoveel meer over. Van de vele steenfabrieken, die het uiterwaarden landschap langs de Gelderse Rijn domineerden, zijn soms slechts restanten te zien. Van de gesloopte steenfabriek Copera is alleen de schoorsteen bewaard gebleven. Aan de dijk staat nog de voormalige directeurswoning. Kijk ook even op het informatiepaneel Spannende Geschiedenis. www.spgs.nl Vervolg de route via knooppunten 30 en 96 . Aan de rechterkant ligt recreatiegebied De Bijland en na ongeveer twee kilometer ligt aan de linkerzijde steenfabriek de Bijlandt. 26
6
STEENFABRIEK DE BIJLANDT BIJLAND 5 TUSSEN 30 EN 96
De Bijland is een groot watersportgebied van ongeveer 300 hectare. De Bijland heeft een directe verbinding met de Rijn en is daardoor met een boot makkelijk bereikbaar. Hoewel dit watersportgebied omgeven is door unieke natuurgebieden, waar je kunt wandelen, fietsen en vissen is er ook volop plaats voor waterskiën, zeilen, surfen en zwemmen. Steenfabriek de Bijlandt maakt al zo’n 150 jaar straatbakstenen en is nog volop in bedrijf. De fabriek heeft een tunneloven van wel 150 meter lang. Naast de steenfabriek ligt op een prachtige locatie Restaurant de Swaenebloem met een unieke Rijntuin en een terras. www.deswaenebloem.com Vervolg de route richting knooppunt 96 en kies vervolgens knooppunten 81 en 89 . Aan de linkerkant liggen de steenfabrieken Kijfwaard Oost en West.
27
7
STEENFABRIEKEN KIJFWAARD OOST EN WEST KIJFWAARD 10 TUSSEN 81 EN 89
De steenfabrieken Kijfwaard Oost en Kijfwaard West zijn twee moderne tunnelovens van de Wienerberggroep. Er zijn slechts enkele historische elementen terug te vinden. Er ligt nog een smalspoor in het wegdek, er is een ruïne van een locomotiefloods en er staat nog een voormalige dienstwoning. Rijd via knooppunt 89 naar 90 . Tussen 90 en 55 is de oude loop van de Rijn te zien. Hier vlakbij ligt Gemaal de Oude Rijn. Dit gemaal kwam in de plaats van de overlaten.
wat is dat? Een overlaat is een kunstmatig verlaagde plaats in een dijk, die het rivierwater bij hoge waterstand een noodoverloopgebied in leidt. Daardoor vermindert de druk op de overige dijken en kan een dijkdoorbraak of overstroming worden voorkomen. Nederland had veel overlaten, vooral in het oosten; daar was het overstromingsgevaar het grootst. Het gebruik van een overlaat was altijd een noodoplossing, want de bewoners van zo’n noodoverloop gebied zaten niet te wachten op natte voeten en een ondergelopen huis. Daarom klonk er vaak luid protest als een gebied door de overheid werd aangemerkt als noodoverloopgebied. En omgekeerd ook blijheid toen de Spijkse overlaat in 1956 buiten werking werd gesteld. Het gemaal Kandia bij Groessen zorgt inmiddels voor een stabiele, lage waterstand in de Rijnstrangen.
Fiets verder naar knooppunt 55 en dan naar 01 . Dit is het einde van de fietsroute.
28
Eindpunt
24
21
52
53
Volg de f ietsknooppunten
40 km FIETSROUTE 3 FIETSEN DOOR HET LAND VAN MAAS EN WAAL Hernen – Bergharen – Deest – Winssen – Beuningen – Weurt – Nijmegen – Wijchen – Hernen
29
FIETSEN DOOR HET LAND VAN MAAS EN WAAL De fietsroute langs de erfenis van de baksteenindustrie in het Land van Maas en Waal gaat over de volgende fietsknooppunten: 68 - 71 - 72 - 90 - 91 - 14 - 15 - 84 - 83 - 82 - 99 - 46 - 47 - 44 - 24
- 21 - 52 - 53 - 55 - 63 - 62 - 67 - 68
Startpunt
De start van de route is bij Kasteel Hernen in het dorpje Hernen. Zowel in het dorp als bij het kasteel is parkeergelegenheid. Knooppunt 68 bevindt zich direct bij de ingang van de parkeerplaats van het kasteel.
Kasteel Hernen is een omgrachte middeleeuwse burcht met unieke overdekte weergangen. De bossen en lanen in de directe omgeving behoren tot het landgoed, evenals graslanden, oude rivierlopen en een molen. Kasteel Hernen was het eerste
bezit (1940) van de Stichting Vrienden der Geldersche Kasteelen. Het kasteel is jaarlijks van april tot oktober te bezoeken. www.glk.nl In de Dorpsstraat is bovendien een horecagelegenheid, ‘Cafeesterij De Toekomst’. www.cafeesterijdetoekomst.nl 30
1
VELDOVEN BIJ KASTEEL HERNEN DORPSSTRAAT 40 NABIJ 68
Veldovens waren van groot be lang voor de bouwgeschiedenis van kasteel Hernen. In 2002 vonden archeologen de resten van de ovens. Deze overblijfselen dateren van omstreeks 1400 en zijn aangelegd voor de productie van de vele duizenden bakstenen die nodig waren voor de bouw van het kasteel. Het was toen
gebruikelijk dat de bouwstenen ter plaatse werden vervaardigd. De klei werd lokaal gedolven en gebakken in de overdekte ovens. Bij het kasteel is een korte wandelroute naar de veldoven. Het informatiepaneel ter plekke geeft een visualisatie van de veldoven en de werkzaamheden in het landschap.
Fiets de Dorpsstraat uit richting knooppunt 71 en daarna door Bergharen naar Deest. De route gaat verder over knooppunten 72 - 90 - 91 - 14 - 15 .
VLAMOVENSTEENFABRIEK DEEST WAALBANDIJK 39 NABIJ 15
Net buiten Deest staat het restant van een vlamovensteenfabriek, een ruïne zonder dak en zonder schoorsteen. Het moeilijke van stenen bakken is dat de gedroogde kleivormen heel langzaam in temperatuur moeten stijgen tot ze werkelijk bakken, bij 1000 graden Celsius, en daarna ook weer heel langzaam moeten afkoelen. Als een van beiden te snel gaat kunnen ze kromtrekken of barsten. Langzaam betekent: dagen en dagen lang. Dat kan op de moderne manier met één vuurhaard. Je verplaatst de stenen langzaam naar die vuurhaard, er doorheen en er weer langzaam vanaf. Maar vroeger kon dat niet, want er bestond geen transportmiddel dat tegen de hoge temperaturen kon om de stenen te verplaatsen. Dus de stenen moesten op één plaats blijven en het vuur moest zich verplaatsen. Vervolg de route richting knooppunt 84 31
2
3
STEENFABRIEK WIENERBERGER - DEEST MUNNIKHOFSESTRAAT 4 TUSSEN 15 EN 84
Aan de zuidzijde van de Waalbandijk staat de moderne steen- en dakpannenfabriek van Wienerberger met tunnelovens. Wienerberger produceert keramische bouw- en bestratingsmaterialen in een breed assortiment qua vorm, kleur en formaat. Iets verderop aan de Munnikhofsestraat ligt steenfabriek Vogelensangh.
STEENFABRIEK VOGELENSANGH MUNNIKHOFSESTRAAT 33 TUSSEN 15 EN 84
Steenfabriek Vogelensangh bestaat sinds 1919 en is de laatste kolengestookte ringoven van Nederland. Het bedrijf maakt als enige in Nederland nog metselstenen op ambachtelijke wijze. De stenen krijgen daar door een geheel eigen karak teristiek en kleur. De ringoven werd uitgevonden in 1858 door Friedrich Eduard Hoffmann. In een ronde of ellips vormige ruimte bevinden zich twaalf tot vierentwintig gescha kelde kamers. In iedere kamer kan een vuur worden gestookt tot 1200 graden en door de inge nieuze rookgaskanalen worden de aangrenzende kamers al voor- of zo je wilt naverwarmd. 32
4
Als kamer 12 op z’n heetst is, dan wordt kamer 1 goed voor verwarmd en staat kamer 11 nog na te gloeien en is kamer 6 afgekoeld. Die kan dan worden leeggehaald en opnieuw worden gevuld met gedroogde klei vormen. In vroeger tijden duurde het wel een week of vier voor zo’n hele cyclus doorlopen was en je twaalf kamers vol stenen had gebakken. Tegenwoordig gaat de productie met een tunnel oven flink wat sneller. Bij het bakken van stenen kwamen regelmatig misbaksels voor, samengeklonterde bak stenen, te heet gebakken, aan gebrand, gesinterd. Deze
misbaksels heten in de volks mond ‘onkels’ en waren gratis af te halen bij de fabriek. In Maas en Waal en de Ooijpolder zijn die onkels gebruikt als tuinafscheidingen. Op tal van plaatsen is dat nog te zien zoals
langs de weg van Winssen naar Deest. Een muur van de school De Notre Dame des Anges in Beek-Ubbergen is zelfs recent door de architect ontworpen met onkels.
Vervolg de fietsroute over de Waalbandijk naar knooppunt 84 . Aan de Waalbandijk is ook nog de schoorsteen te zien van de vlam oven van De Turkswaard. Vanaf hier de Uiterwaard op naar knooppunt 83 en via 82 en 99 de dijk volgen. Na ongeveer 1 km op de kruising op de dijk linksaf richting steenfabriek De Bunswaard. 33
5
STEENFABRIEK DE BUNSWAARD DIJK 10T TUSSEN 99 EN 46
Al in 1839 werd toestemming verleend om een steenfabriek te bouwen in de uiterwaarden van de ‘Bunse weerd’ (Beuningen). In 1917 werd steenfabriek De Bunswaard uitgebreid met een vlamoven: een gebouw met een immense kapconstructie en maar liefst 22 ovenkamers. De fabriek bleef tot de jaren ‘60 doordraaien. Daarna bleven de vlamoven, met haar vijftig meter hoge schoor steen, en de oudere veldoven bewaard en kreeg de fabriek de status van rijksmonument. Nu zijn er in deze voormalige steenfabriek acht appartementen gerealiseerd. Vervolg de fietsroute verder richting Weurt. Volg knooppunten 46 en 47 . De route gaat het Maas-Waalkanaal over. Vanaf de brug
bij de sluis is er bij 47 goed uitzicht op het kanaal.
34
6
HET MAAS-WAALKANAAL NABIJ 47
De aanleg van het dertien kilo meter lange kanaal tussen Maas en Waal begon in 1920. Zeven jaar later was het kanaal ten westen van Nijmegen gereed. Vóór die tijd moesten schepen een omweg van circa 100 km maken. In 1970 werd het kanaal flink verbreed. Rond die tijd werd ten westen van het kanaal een nieuwe woon wijk gebouwd, Dukenburg. Nog geen 10 jaar later verrees ook de wijk Lindenholt. Hierdoor
doorsnijdt het Maas-Waalkanaal inmiddels de bebouwde kom van Nijmegen. De eerste versie van de grote elektriciteitscentrale, aan de kop van het Maas-Waalkanaal, stamt uit 1936. Zeventig jaar later is de centrale omgevormd tot een duurzaam energiepark. Voorheen stonden hier drie steenfabrieken, die moesten wijken voor de elektriciteits centrale en het kanaal.
Vervolg de route verder de stad Nijmegen in. Rijd via knoop punten 44 naar 24 . Bij 24 , aan de Kerkstraat, ligt Gasterij Als Toen. Op de nummers 20 en 127 staan nog twee monumentale villa’s van voormalige directeuren, die meestal in de stad woonden. Vervolg de route verder naar 21 en het kanaal over. De route gaat daarna langs NS-station Dukenburg bij knooppunt 52 . Ten zuiden van knooppunt 53 ligt Recreatiegebied De Berendonck. 35
7
DE BERENDONCK WEG DOOR DE BERENDONCK 4 NABIJ 53
Op de rotonde staan twee fraaie vrouwenhoofden in baksteen motief, gemaakt door beeldend kunstenaar Stienstra. Aan de Oosterweg in Wijchen stond steenfabriek Oosterster. De voormalige arbeidershuisjes zijn na alle renovaties bijna niet meer te herkennen. Langs de Passeweg bij de spoorovergang
stond voorheen de dakpannen fabriek Bezelsen. Het recreatie gebied De Berendonck is een voormalige zandwinning. Het noordelijke deel is bedoeld voor waterrecreatie en het zuidelijke deel sluit aan op natuurreservaat Wijchense Ven. In het gebied ligt ook een golfbaan.
Vervolg de route verder richting Wijchen via knooppunten 55 en 63 . Verlaat Wijchen via knooppunt 63 . Houd daarna richting knooppunt 62 aan. De route voert door het landgoed van de Heerlijkheid Leur.
HEERLIJKHEID LEUR
8
PUITSESTRAAT 1 NABIJ 67
In het hart van het Land van Maas en Waal ligt de Heerlijkheid Leur, een landgoed dat al sinds 1748 in particulier bezit is. Deze oase van rust is een prachtige plek om te wandelen en te genieten van de oude bomen langs de lanen en monumentale gebouwen. Op de Heerlijkheid Leur bevinden zich een tweetal prachtig gerestaureerde 18e-eeuwse, ruime boerderijen, te huur voor vakantieverblijf. Daarnaast is er ‘De Boswinkel’ waar naast allerlei streekproducten, vlees van het vermaarde Aberdeen Black Angus ras te koop is. Deze runderen grazen op de Heerlijkheid Leur. ‘De Leurse Maalderij’, midden in het dorpje Leur, is een mooie locatie voor vergaderingen, diners en andere bijeenkomsten. Via knooppunt 67 voert de route terug naar het eindpunt bij knooppunt 68 in Hernen. 36
Eindpunt
COLOFON
© 2015 Regionaal Bureau voor Toerisme Arnhem Nijmegen. Niets uit deze brochure mag worden overgenomen zonder voorafgaande toestemming van de uitgever. Aansprakelijkheid t.a.v. de inhoud kan niet worden aanvaard. Tekst RBT KAN i.s.m. Stichting Industrieel Erfgoed Nijmegen en Omgeving (STIENEO) en de stichting van Steen en Natuur Ontwerp Deel 2 ontwerpers Fotografie RBT KAN en Jurjen Drenth Kaarten Falk
Uitgave
Dit project wordt mede mogelijk gemaakt door het Europees Fonds voor
Deel 2 ontwerpers
Regionale Ontwikkeling en de Provincie Gelderland.
37
FIETSROUTE 3 2
Land van Maas en Waal
VLAMOVENSTEENFABRIEK DEEST
3 STEENFABRIEK WIENERBERGER
4 STEENFABRIEK VOGELENSANGH
1 KASTEEL HERNEN
8 HEERLIJKHEID LEUR
38
40 KM
STEENFABRIEK DE BUNSWAARD
5
6 MAAS-WAALKANAAL
DE BERENDONCK
7
39
Rivieren met verrassende geheimen De vier grote rivieren bieden de toerist en de regiobewoner tal van verrassende ontdekkingen. Direct aan of juist iets verder landinwaarts vind je onverwachte plekken die je een nieuwe kijk op het rivierenlandschap geven. Geheimen die tot nu toe verborgen bleven en die zich aan de hand van nieuwe routes aan je openbaren. Naast Steengoed zijn er nog drie andere routeboekjes waarmee je de gebieden rondom de rivieren kunt gaan ontdekken. Kunstgeheimen De drie fietsroutes in het Rijk van Nijmegen voeren je langs kunstwerken, musea en beelden tuinen. Het zijn objecten die de relatie van de mens met het water verbeelden. Dijkgeheimen In twee fietsroutes door het Land van Maas en Waal worden er tal van dijkgeheimen onthuld. Onderweg kom je langs dijkmagazijnen, kastelen, ruïnes, molens en zelfs nog een stoomgemaal. Het Blauwe Goud Langs de Rijn, IJssel, Maas en Waal zijn fiets routes uitgezet langs plekken met grote cultuur historische waarde zoals kastelen, forten, molens, gemalen, stuwen maar ook vestingwerken, ver dedigingswerken en industrieel erfgoed.
DE OOK GR ATIS VIA
GELDERSESTREKEN.NL/RIVIEREN 40
B E L E E FR O U T E S
A PP
