Orgaan van de Historische Kring Haaksbergen
43e jaargang nr.1, februari 2010 Verschijnt 4x per jaar
Aold Hoksebarge HISTORISCH CENTRUM HAAKSBERGEN: Souterrain gemeentehuis tel. 053-5742374 Correspondentieadres: Goorsestraat 31, 7482 CB Haaksbergen Email:
[email protected] Website: www.historischekringhaaksbergen.nl OPENINGSTIJDEN: Maandag 19.00-22.00 uur Dinsdag 13.30-17.00 uur Donderdag 19.00-22.00 uur Vrijdag 13.30-17.00 uur LEDENADMINISTRATIE:
K. Faber, K. Doormanstraat 17, 7482 BJ Haaksbergen
BETALINGEN:
Postbankrekening nr. 2547699 (alleen voor contributie) Bankrekening Rabobank nr. 32.42.29.917 beide t.n.v. Penningmeester Historische Kring Haaksbergen
BESTUUR VAN DE HISTORISCHE KRING HAAKSBERGEN J.H. Scholten J.A.M, van der Zanden J.G. Hofste op Bruinink G.J. Slotman H.B. Slotman M.C. Waijerdink-Mentink C.W.M.J. Wentink
Bizetstraat 31, 7482 AM Haaksbergen voorzitter, hoofd archivering Goorsestraat 31, 7482 CB Haaksbergen secretaris Blekerstraat 5, 7481 JT Haaksbergen wee voorzitter, voorz. wg. hist. onderzoek Kroonprins 4, 7481 CJ Haaksbergen penningmeester Kievitstraat 8, 7481 BW Haaksbergen hoofd interne zaken Eibergsestraat 240, 7481 HP Haaksbergen lid Fazantstraat 129, 7481 BJ Haaksbergen voorz. wg, monumenten/archeologie
tel. 5722937 tel. 5722300 tel. 5723553 tel. 5724083 tel. 5721999 tel. 5724134 tel. 5722711
"Aold Hoksebarge" wordt vier keer per jaar toegezonden aan de leden van de "Historische Kring Haaksbergen". Zij betalen voor lidmaatschap en abonnement € 18,- per jaar. Publikatie of overname van artikelen, geheel of gedeeltelijk, is alleen toegestaan met toestemming van de auteur(s) en bronvermelding. ISSN: 1384-76 Druk: Hassink Drukkers Haaksbergen
'l
§
Oplage: 850 exemplaren
"Gezicht op de nieuwe kerk in Buurse" Klaas Visser (1963) Foto: H.J. Krooshof zie artikel op pag. 3199
Redactie REDACTIE A. Bekkenkamp, redacteur J.G. Hotste op Bruinink, redactiecoördinator A. van Leeuwen, eindredacteur G.J. Leppink, redacteur
AAN DIT NUMMER WERKTEN MEE: H. Geertz t, J-G. Hotste op Bruinink, J.H. Kluitenberg, A. van Leeuwen, A.B.M. Leferink, H.F. Mensink, J.H. Scholten en J.A.M, van der Zanden
REDACTIEADRES Blekerstraat 5, 7481 JT Haaksbergen
Inhoud INHOUD JAARGANG 43, NUMMER 1, februari 2010 PAGINA 3185 t/m 3208 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14
VAN HET BESTUUR NIEUWE LEDEN SCHENKINGEN AANWINSTEN BIBLIOTHEEK DE HISTORISCHE KRING HANGT DE VLAG UIT NAAR AANLEIDING VAN... HERMANNUS JOHANNES FRANSSEN (rectificatie en kanttekeningen) RICHT UW BLIK OMHOOG ALBERDINE (het verhaal van een verzwegen dochter) AFBRAAK EN BOUW R.K. KERK TE BUURSE 1939-1940 DE TEEKENSCHOOL IN HAAKSBERGEN STIENTJE ASBROEK (in den brand oet den brand) HAAKSBERGEN IN HET NIEUWS RICHT UW BLIK OMHOOG
PAG. 3186 PAG. 3187 PAG. 3188 PAG. 3189 PAG. 3189 PAG. 3190 PAG. 3190 PAG. 3192 PAG. 3193 PAG. 3199 PAG. 3202 PAG. 3205 PAG. 3206 PAG. 3207
* inleveren van kopij voor het volgende nummer kan tot 2 april a.s. * kopij in te leveren als volgt: tekst als worddocument, bijbehorende foto's los als JPEG formaat meeleveren
3185
VAN HET BESTUUR Het jaar 2009 is weer voorbij gevlogen, en is dan ook al weer historie. Als we terugkijken kunnen wij constateren dat het een succesvol jaar was voor onze vereniging. Zo groeide het aantal leden fors met netto 71 van 726 naar 797 en dit ondanks een lichte krimp van het aantal inwoners van de gemeente Haaksbergen. Ook verheugend is, dat wij het ons financieel konden veroorloven onze leden in 2009 wat extra's te bieden en wel in september het Open Monumentendag-boekje "Haaksbergen op de Kaart" en de Boerderijenkaart en net voor Kerst het boekwerk "VAN MARKE NAAR MAATSCHAP, 150 jaar landbouw in Haaksbergen". Op vrijdag 18 december werd laatstgenoemd boek op feestelijke wijze gepresenteerd in het Recreatiehof 't Stien'nboer. Op deze sfeervolle bijeenkomst waren allen aanwezig die op een of andere manier hebben meegewerkt aan het tot stand komen van dit boek. Op donderdag 12 november werd ons bestuurslid Clemens Wentink aangenaam verrast met een koninklijke onderscheiding. Hij werd benoemd tot ridder in de Orde van Oranje Nassau voor het vele werk dat hij heeft verricht ten behoeve van Pax Christi, het Interkerkelijk Vredesberaad Haaksbergen, de Stichting Internationale Uitwisseling enz. Wij feliciteren hem van harte met deze erkenning. September 2007 was een delegatie van onze Kring te gast in Ahaus bij het leggen van Stolpersteine. Inmiddels is er in Haaksbergen een initiatief ontstaan om ook voor Haaksbergse slachtoffers Stolpersteine te plaatsen. Het uitgangspunt van initiatiefnemer Gunther Demnig was een herinneringsteken te plaatsen voor mensen die tijdens de Tweede Wereldoorlog op grond van discriminerende wetten van de toenmalige bezetter zijn vermoord. Op 1 april zullen de eerste stenen gelegd worden in de Blankenburgerstraat voor het huis van de omgekomen familie Frankenhuis. Meerdere stenen zullen later volgen. Naast onze Kring wordt dit initiatief ondersteund door de Anne Frank Werkgroep Haaksbergen, het Comité 4-5 mei, de Vereniging Bri't Sjalom en de Gemeente Haaksbergen. Zoals bekend is het houten huis Fazantstraat 13 inmiddels afgebroken en gedeeltelijk elders opgeslagen. Op dit moment wordt buiten het zicht van kijkers hard gewerkt om elementaire onderdelen van dit karakteristieke huis op te knappen. Het moet immers op het Recreatiehof 't Stien'nboer de "Theeschenkerij Jordaan" worden met een permanente tentoonstelling over de Haaksbergse textielindustrie. Daar komt uiteraard veel bij kijken. En dat gebeurt nu in alle rust, maar zeker niet onder het gezegde rust roest! Wij verwachten, dat als de weersomstandigheden het toelaten, spoedig met de herbouw begonnen zal worden. In 2007 vierden wij het 40-jarig jubileum van onze vereniging. Wij waren toen van plan ergens in het Centrum van Haaksbergen een monumentje of kunstwerk te plaatsen als herinnering aan deze gebeurtenis. Toen echter bekend werd dat de omgeving rond de Pancratiuskerk opnieuw zou worden ingericht, hebben wij daar tijdelijk van afgezien. Nu de gemeente op dit moment echter met de uitvoering
3186
hiervan bezig is hebben wij de kunstenaar Jan de Kulve uit Eibergen opdracht gegeven iets te ontwerpen met een duidelijke verwijzing naar de geschiedenis van ons dorp. In overleg met de gemeente zal het geplaatst worden op de gemaakte verhoging aan de torenzijde van de Pancratiuskerk. U zult het resultaat binnenkort kunnen bewonderen. Ik wil deze inleiding op het februarinummer van Aold Hoksebarge afsluiten door namens het bestuur alle medewerksters/ers, de talrijke trouwe leden van onze vereniging en iedereen die onze Kring een warm hart toedraagt een zeer goed, gezond en vooral een positief historisch 2010 toe te wensen. J.H. Scholten, voorzitter
NIEUWE LEDEN Wij heten de volgende leden van harte welkom: H. Abbink, Hupselseweg 31, 7151 GN Eibergen F.M.M. Bok, Siepeweg 9, 7481 PG Haaksbergen F. Bookelmann, Ds. Van Kriekenstraat 59, 7481 DN Haaksbergen B.J. A. ter Braak, Schoolkaterdijk 51, 7482 PX Haaksbergen A.H.G. Busschers, Ambachtstraat 10, 7481 HA Haaksbergen G. ten Dam, Van Coeverdenstraat 10, 7621 XB Borne J. Dieperink, 't Kempke 28, 7481 CW Haaksbergen G. Dieperink-Ordelmans, Buurserstraat 171, 7481 EJ Haaksbergen W.H. Dutman, Evertsenstraat 37, 7482 VJ Haaksbergen H.G.l. Eijsink, Rondeelweg 32, 7482 RC Haaksbergen J.P.J. Geuyen, Wiedenbroeksingel 62, 7481 BV Haaksbergen H.J.J. Grootenhuis, Munsterdijk 2A, 7481 SJ Haaksbergen J.F.A. Heitkamp, Welmerweg 1, 7481 TL Haaksbergen J. Hilderink, Bosweg 5, 7481 RJ Haaksbergen F.A.J. van Hoogmoed, Oude Postweg 146, 7557 DH Hengelo Ov. H.G.J. Horck, Benninkstraat 17, 7481 DJ Haaksbergen R. Kamp, Saalmerinksingel 1, 7481 EP Haaksbergen J. Keizers, Oude Boekeloseweg 104, 7482 SH Haaksbergen P.H. Kluivers, Julianastraat 15, 7161 CP Neede H.J. Konink, Benninkstraat 67, 7481 DK Haaksbergen W.J. Kuypers, Lansinkstraat 51, 7481 JN Haaksbergen L. & O Architecten, Eibergsestraat 112, 7481 HN Haaksbergen M.L. Lamers, Hanninkweg 29, 7482 PM Haaksbergen M.B.H. Lansing-Tenhagen, Buurserstraat 22, 7481 EK Haaksbergen H.G, Leferink, Kalkovenweg 12, 7481 RX Haaksbergen A.K. Lepping, Needseweg 25, 7151 MH Eibergen
3187
J. Meyer, Buurserstraat 21 B, 7481 EG Haaksbergen R. van Nimwegen, De Els 21, 7482 BA Haaksbergen G.J. Oude Meyers, Bretelerveldweg 10, 7482 PD Haaksbergen F.J.M. Pieper-ter Huurne, Buurserstraat 55, 7481 EG Haaksbergen H. Poodt, Zoomweg 8, 7481 TE Haaksbergen D.O. Pruik, W.H. Jordaansingel 34. 7481 GP Haaksbergen H.G. Rietman, Knoefweg 16, 7481 PM Haaksbergen B.J.A. Scholten, Buurserstraat 202, 7481 EM Haaksbergen W. Schutten, Hengelosestraat 19, 7482 AA Haaksbergen G.A.M. Slotman, Jan Steenstraat 54, 7141 XH Groenlo G.W. Slotman, Fazantstraat 38, 7481 BL Haaksbergen A.M Tijink, Merelstraat 109, 7481 AL Haaksbergen J.A. Tijink, De Akker 27, 7481 GA Haaksbergen J. Veldhuis, Frida Katzlanden 2, 7542 VA Enschede B. Velthuis Wagnerstraat 16, 7482 AX Haaksbergen J.P.C.M. Visschedijk, Wagnerstraat 20, 7482 AX Haaksbergen A. Wekema, Goudsbloem 4, 7483 AX Haaksbergen M.B.M. Wijlens, Hengelosestraat 196, 7482 AE Haaksbergen J.H.J. Zuthof, Goorsestraat 68, 7482 CL Haaksbergen W. Abbink, Munsterdijk 6, 7481 SJ Haaksbergen F.G. Bouwmeesters, Goudenregen 13, 7482 WC Haaksbergen J.W. Lukkien, Wagnerstraat 38, 7482 AX Haaksbergen B.V. Siemerink, Handelsstraat 16, 7482 GW Haaksbergen W.B. Waanders, Hulstweg 11, 7482 RW Haaksbergen P.C.M. Willems, Bizetstraat 26, 7482 AN Haaksbergen
SCHENKINGEN In de afgelopen periode mochten we de volgende schenkingen ontvangen, waarvoor we de gulle gevers van harte willen bedanken. Mevr.T.Barmen 't Loo-Koekkoek: Archiefstukken van Reijnaud Barmen 't Loo, plaatselijk commandant der Nederlandse Binnenlandse Strijdkrachten (NBS) en waarnemend burgemeester van Haaksbergen in 1945. W.C.Evers: 2 fotoalbums met thema: Bouw Technische School "St.Joseph" en uitvoering van projecten van leerlingen LTS. G.Hofste op Bruinink'. Kopie van Historische kaart van Lage (Dld). Lage is bezit van Twickel. E.M.Lammers: Oud Enschede in 175 foto's. Uitgave ter gelegenheid van 175 j. bestaan van de openbare bibliotheek in Enschede in 2003. A.v.d.Wal: Landbouwgids 1952 en Middeleeuwse kastelen in Gelderland. J.Eysink: Herinneringen van Jan Eysink. A.Bekkenkamp: Nedersaksisch waar het kan. Fam.Sak: Spoel en textielgarens. Mevr.D.Rouwenhorst-Löring: Dagboek van de
3188
bootreis naar en verblijf van 1947 tot 1950 in Indië. Mevr. A.v.d. Wetering: 3 videobanden met gegevens van de woningbouwvereniging Licht en Lucht. Mevr. A.Smit: 6 foto's van afbraak Molkenboer- ten Hoopen tegenover het station. K.Faber: Tijdschrift "De Prins" uit 1911.
AANWINSTEN BIBLIOTHEEK Vreden in der Mitte des 19e Jahrhunderts. Het erve Teusse te Vasse door J.G.J. de Haas. Familieboek Kageling. Functie en structuur van 2 grensdialecten tussen Alstatte en Buurse door Tanja M.Saksens. Van Borghende tot Borne. Een overzicht van de Bornse geschiedenis. De Marke van Hericke. Studiën zur neueren Kirchengeschichte Vredens. Vliegvelden in oorlogstijd.
DE HISTORISCHE KRING HANGT DE VLAG UIT VOOR DE 800e Een klein overzicht moet vooraf gaan aan het heugelijke feit dat onze Kring nu het 800e lid mag begroeten. Een heel klein overzicht dat wel duidelijk iets aangeeft! - Oktober 2006 werd de heer Laarman als 600e lid ingeschreven. - September 2008 kwam de heer Leerink als 700e lid binnen. En nu? - Januari 2010 ging een bestuursdelegatie weer op pad. De mijlpaal van 800 was bereikt. Had onze voorzitter Hendrik Scholten een vooruitziende blik, pochte hij een beetje of gokte hij in september 2008 toen hij zei, dat over twee jaar waarschijnlijk het 800e lid zou kunnen worden verwelkomd? v ,,-.» **=--.• •p -' -• Frappant, het was inder^=rf=* V"L^/-*V ^*SeA * '$*^m daad zo ver, ruim binnen de termijn van twee jaar. Dat een vereniging in zo'n korte tijd netto 100 leden erbij krijgt is vanzelfsprekend geweldig maar geeft ook een zekere voldoening en verplichting. De gelukkige familie is niemand minder dan de Een bestuursdelegatie tijdens de huldiging van het 800e lid, de heer heer en mevr. Tijink, WOen mevr. Tijink. (Foto: H. Krooshof) nende aan De Akker.
3189
Je wordt niet zomaar lid van de Historische Kring Haaksbergen. Daar is vanzelfsprekend altijd wel een reden voor te vinden. De achterliggende reden voor de heer Tijink was zijn algemene geïnteresseerdheid in geschiedenis en in het bijzonder de geschiedenis van Haaksbergen. Wanneer je dan leest en hoort over het nieuwe boek "Van Marke naar Maatschap" en binnen je familie uitgebreid wordt gesproken over dit prachtige boek, dan is de stap niet zo groot meer. Vandaar. En geluk heeft de heer Tijink want na het uitkomen van deze voor Haaksbergen zo belangrijke documentatie hebben al meer dan 50 personen zich gemeld voor het lidmaatschap van onze Kring. Daar zijn we blij mee. Maar wij zijn ook trots op de velen die de weg naar ons al eerder hebben gevonden. De heer Scholten kwam als voorzitter van de vereniging natuurlijk niet met lege handen. Met het boek van "onze" Dinant Dijkhuis "Taal van Haaksbergen" en een bos bloemen werd de heer Tijink officieel welkom geheten in de groep mensen die Haaksbergen en haar geschiedenis zo ontzettend na aan het hart ligt. Want hoe je het ook wendt of keert, leven in de Ster van Twente geeft toch veel extra's. Hendrik Scholten zou geen goede voorzitter zijn, wanneer hij niet meteen een wens uitsprak en iedereen voelde die al komen: over twee jaar weer een honderdste lid -900- te mogen verwelkomen! Waarom eigenlijk niet? Jan van der Zanden, secretaris
NAAR AANLEIDING VAN... In het artikel "Verslag Monumentendag" is de gids op de foto op pag. 3164 niet Hennie Somhorst, maar Hennie Slotman. Met excuus van de schrijver. In het artikel over Varken Jans (pag. 3183) staat dat deze zonderling op zijn levenswijze is aangesproken door pastoor Dijkman, maar deze was in de periode, dat Varken Jans in Haaksbergen verbleef echter kapelaan bij de St. Pancratiuskerk. Dijkman werd op 2 februari 1958 bouwpastoor van de O.L. Vrouw van Lourdeskerk. Varken Jans was toen al overleden. Met dank aan onze trouwe en kritische lezer Bernard Ottink.
HERMANNUS JOHANNES FRANSSEN Rectificatie en kanttekeningen: - Oostenrot - Oostenstraat/Oosterstraat Een lezer van ons orgaan stuurde me een mailtje n.a.v. dit artikel. Hij had wat vragen m.b.t. enkele plaatsaanduidingen van de panden, die in dit artikel aan de orde kwamen.
3190
Hij vroeg zich af, of het wel terecht was, dat ik het pand rechts naast het Tusveldhuis het adres Oostenstraat 1 had gegeven. Om verwarring tegen te gaan had ik het pand dat Hermannus Franssen koopt naar zijn mening beter met Oostenrot 1 kunnen aangeven. Die aanduiding hebben ook onze fameuze Haaksbergse historici gebruikt in hun beschrijvingen van de 13 woningen, grenzend aan het Blankenburgerrot. Maar: zowel in Volkstellingen 1830-'39, 1840-'49 als in het Bevolkingsregister 1850-'59 wordt er bij de aanduiding van het pand no. 1 over Oosterstraat of Oostenstraat gesproken. Als de samenstellers van de lijsten met bewoners ca. 1830 over Oostenstraat spreken, mogen we dan niet concluderen, dat het adres met Oostenstraat werd aangeduid in die tijd? Ik denk, dat ook de bevolking die aanduiding gebruikte in het dagelijks taalgebruik, al wist men vermoedelijk wel, dat deze huizen eigenlijk in het Oostenrot lagen (wat trouwens ook niet correct was: dat deel moest eigenlijk Noorderrot heten). Ik heb ongemerkt zonder bijbedoeling de aanduiding uit de historische bronnen aangehouden. -Blankenborg 179-187 "Het hervormde gezin Franssen - Weijmar woont in 1840 niet meer op de Blankenborg no. 179 maar we treffen het aan op het adres Blankenborg 187" (pag. 3173). Deze eerste zinnen onder het kopje: De Franssens privé had ik beter anders kunnen formuleren, in de trant van: "In 1840 treffen we het hervormde gezin Franssen Weijmar aan op het adres Blankenborg 187. Vermoedelijk heeft er in de jaren veertig een omnummering plaatsgevonden van 179 naar 187." - Inwoning kinderen bij ouders en omgekeerd. Dat het pasgehuwde stel Hermannus Franssen - Antonia ten Cate bij Hermans ouders intrekt meen ik te mogen opmaken uit de samenstelling van de lijst met bewoners uit de Volkstelling 1840-'49. Hier vinden we als bewoners genoteerd: - Hermannus Franssen en Johanna Weijmar, (Hermans ouders), - Johannes Hermannus Franssen en Antonia Hendrika ten Cate (de schoolmeester met zijn eega) en hun 2 kinderen Johannes Hermannus Antonius (*1834) en Berend Willem Hubertus ll(* 1838). Onze belangstellende lezer schrijft verder: "In 1836, vier jaar eerder, koopt de schoolmeester het pand Oostenrot nr. 1 (nu Spoorstraat 14), waarna zijn ouders bij hem intrekken. Dit lijkt me al met al niet logisch. Maar wellicht heb jij andere gegevens." Inderdaad. De eerste bewering klopt niet. Onze Haaksbergse onderzoekers hebben wat te snel geconcludeerd, dat Franssen kort na het overlijden van Gerrit Willem Buursink(1835) het pand kocht, (zie: Aold Hoksebarge 15e jg, no 1 - pag. 918). Het is zeer waarschijnlijk, dat de weduwe Buursink er is blijven wonen; zij sterft op 26 dec. 1840 op het adres Oosterstraat 1 (ook in haar overlijdensakte weer de aanduiding Oosterstraat!). Het huis is daarna pas door Franssen aangekocht. Dat Hermans moeder in 1844 op het adres Oostenstraat 1 (gelegen in het Oostenrot) overlijdt, heeft bij mij het vermoeden gewekt, dat de ouders en de schoonmoeder van Herman bij het jonge paar ingetrokken zijn. We vinden ze niet elders in Haaksbergen
3191
genoteerd; zorg voor de ouders stond in die tijd hoog aangeschreven. Herman boerde goed, het huis bood voldoende ruimte en de huur van het Tusveldhuis was misschien wel aan de hoge kant. In het B.R. 1850-'59 staan Hermans vader en zijn schoonmoeder ook als inwonend genoteerd. - Oostenstraat 11 (adres van de schoonouders Ten Cate) "Heeft ook hier geen verwisseling van Oostenrot met Oostenstraat plaats gehad." Ik denk, dat hier de aanduiding Oostenstraat zeker terecht is. In de artikelenreeks in Aold Hoksebarge Jg. 16 - no 3 - pag. 1032 over de woningen in dorp Haaksbergen geven onze gerenommeerde historici de reeks artikelen de Kop: Woningen Oostenstraat (X). Het blijkt dus zo te zijn, dat de Oostenstraat oorspronkelijk veel langer was dan veel mensen denken. Vaak wordt gedacht: Oostenstraat = Von Heijdenstraat. Maar de Oostenstraat begon dus kennelijk al bij de kruising met de Blankenborg. Het Tusveldhuis in 2009 (Foto: De auteur)
Harry F. Mensink Noot redactie: We plaatsen deze foto hier opnieuw, omdat er ergens tijdens de vormgeving van het artikel technisch iets is misgegaan. Het bijschrift bij de foto van het pand van meester Franssen op pag. 3174 had moeten luiden: Het pand Oostenstraat 1, thans Spoorstraat 14, dat Herman ca. 1840 kocht voor zijn gezin, zijn ouders en schoonmoeder. Het is na een brand in 1925 volledig vernieuwd.
RICHT UW BLIK OMHOOG Weet u welke voorgevel dit kunstwerk siert? Het antwoord vindt u op blz. 3207
(Foto: J.G. Hofste op Bruinink)
3192
ALBERDINE HET VERHAAL VAN EEN VERZWEGEN DOCHTER Dit is het verhaal van Alberdine, het tweejarig dochtertje van Albert Jordaan en Mina van Hauten uit Gronau, dat zo'n 160 jaar geleden in de Oostenstraat (nu de von Heijdenstraat) aan cholera overleed en volledig in de mist der geschiedenis is opgegaan. Zij ontbreekt in elk geval in de familiestamboom van het geslacht Jordaan. Een reconstructie. We schrijven het eerste deel van de 19e eeuw, zo rond 1840. De Franse revolutie heeft ertoe De Oostenstraat omstreeks 1913 geleid dat er geleidelijk (Foto: Ach. Hist. Kr. Hbg.) vrijheid en gelijkheid is ontstaan. De Adel is haar bevoorrechte positie kwijtgeraakt. Godsdienstvrijheid heeft Kerk en Staat ontbonden en ervoor gezorgd dat de Katholieken weer in vrijheid hun geloof kunnen belijden. Rechten en plichten zijn door Napoleon opnieuw in wetten vormgegeven. Handel en Wetenschappen bloeien op als nooit tevoren. Een tweede revolutie, de Industriële, volgt de eerste op en zet de wereld op zijn kop. Uitvindingen, en met name de stoommachine, zorgen voor een ongekende schaalvergroting in de productie van goederen die mensen uit hun vertrouwde omgeving rukt en naar de opkomende fabrieken in de steden trekt. Naast de explosieve winsten voor de nieuwe ondernemers zijn er ook schaduwkanten. Verpaupering in de steden als gevolg van slechte huisvesting, slechte hygiënische omstandigheden en armoede zorgen ervoor dat ziektes de kop opsteken. De cholera is er een gevolg van. Maar niet alleen in de steden, ook op het platteland heerst armoede. Een combinatie van uitbuiting door landeigenaren en misoogsten als gevolg van aardappelziektes maakt dat er een grote emigratiegolf op gang komt naar Amerika, het land van de onbegrensde mogelijkheden. In onze regio waagt in 1846 een grote groep Christelijk Gereformeerden onder aanvoering van ds. Van Raalte uit Nijverdal de sprong in het ongewisse. Ze vestigen zich in Holland in de staat Michigan, bij de grote meren. Velen zullen in later jaren nog volgen, ook uit Haaksbergen. In Winterswijk vertrekt bijna de helft van de boerenbevolking. De Scholte-boeren in vertwijfeling achterlatend, omdat er nauwelijks volk overbleef om het land te bewerken. Ook in het Haaksbergen van rond 1840 zijn er in industrieel opzicht veranderingen 3193
zichtbaar. De huisarbeid van linnen- en vlaswevers is allengs van het platteland naar het dorp verhuisd waar linnenfabriqueurs als Greve, Schuiten, Fransen en vooral Jordaan de bedrijvigheid hebben ondergebracht in kleine gebouwtjes en zo profiteren van de schaalvergroting. Het is het begin van de textielindustrie in Haaksbergen. Derk Jordaan, linnenfabriqueur en winkelier zal later, in 1859, zorgen voor de eerste stoommachine in ons dorp waarmee hij de grondslag legt voor de fa. D. Jordaan & Zn, die later zal uitgroeien tot de belangrijkste werkgever in ons dorp. Derk is de jongste telg van Jan Jordaan. Die was vóór de Napoleontische tijd al een belangrijk man. Hij was Gecommitteerd Goedsheer, Keurnoot en zelfs enige tijd subs.Verwalter Richter. Uit deze laatste functie werd hij in 1795 ontzet wegens Oranjegezindheid. Tevens was hij actief als Diaken en Kerkmeester van de Hervormde Gemeente. Jan Jordaan was getrouwd met Anna Geertrui ter Horst en woonde met zijn gezin sedert 1772 in "Het Witte Paard", een voormalige herberg tevens logement aan de Markt op de plek waar nu de Raadszaal is. Hij kreeg met haar zeven kinderen en overleed in 1810. Zijn vrouw enkele jaren later in 1813. Twee weken na het overlijden van zijn moeder trouwde Derk Jordaan met Berendina Wessels, dochter van de Underrichter van Haaksbergen, Herman Wessels en zijn vrouw Hendrika Vloedgraven. Het jonge paar bleef wonen in het oudershuis. Ook deze relatie bleek uiterst vruchtbaar. Ze kregen er maar liefst elf kinderen, waaronder 5 zonen. Met uitzondering van zoon Willem Hendrik, de latere stichter van het Scholtenhagen, die ongehuwd bleef en na het overlijden van zijn ouders in het ouderlijk huis bleef wonen, gingen alle kinderen hun eigen weg. Willem Hendrik woonde er tot zijn dood in 1902. Het "Witte Paard" was overigens niet de enige woning van de Jordaans aan de markt. Op de plek, waar eerst het huis "de Stoepe" had gestaan, dat toebehoorde aan Henrica van der Sluis, de zuster van de bekende Richter, werd in 1826 door Derk Jordaan de grond gekocht, waarop later Frederik Johan Jordaan, de jongste zoon van Derk een nieuw huis bouwde. Dit huis staat nu bekend als "het Notarishoes". En verder woonde op de plek, waar bijna een eeuw later het linker gedeelte van hotel "Centraal" kwam, Jan Hendrik Jordaan, de oudste broer van Derk. Deze Jan Hendrik werd in 1812 de eerste notaris van ons dorp. Zijn zoon Jan Dinant Jordaan volgde hem als notaris en bewoner op. De Markt en de Oostenstraat (de huidige von Heijdenstraat) vormden ook in die tijd al de kern van het dorp en daar woonden dus de belangrijkste figuren. We vinden er rond 1840 naast de familie Jordaan ook de gemeentelijke heel- en vroedmeester dr. Inckel, de tapper Wielens, de ambtswoning van de burgemeesters Schaepman en Verbeek, het logement "de Zon" van Gerrit Morsinkhof, en in de Oostenstraat, Gemeente-ontvanger Trip, deurwaarder Wessels, zwager van Derk Jordaan, ds. Scheij, eveneens zwager van Derk en de hoedenmaker Leppen. Om er maar enkele te noemen.
3194
Het is in deze context dat in mei 1849 opnieuw een gezin uit Haaksbergen besluit de sprong BEZINT EER GIJ BECIMT naar Amerika te maken. Het is de familie van VE8ILUI EHER MISLUKTE REIS Herman Weisink met zijn vrouw Johanna Geertrui van Lochem en hun beide kinderen uit de Oostenstraat, van oorsprong klompenmaker en nu wever bij Derk Jordaan. Beiden zijn opgegroeid in de Oostenstraat. Het gezin heeft al eerder plannen gemaakt om te vertrekken OM IHKK MET HUN LOT TI<; vKEUEN -n: ZIJN naar het beloofde land maar het ontbrak hen A. K. a. MXVKES.. aan de financiën. Een overtocht kostte in die jaren inclusief leefkost onderweg ongeveer 60 gulden. Voor die tijd een klein kapitaal, dat betaald moest worden uit de verkoop van de veelal schamele bezittingen. Dit keer lijkt het geluk hun welgezind want hen wordt gevraagd om U. v a n C) il l s t. mee te reizen met "fabrikant A. van de Groenlo alhier", zoals het cryptisch staat omschreven in het boekje "BEZINT EER GIJ BEGINT" van eerdergenoemde dr. Inckel. Deze fabrikant De frontpagina van het boekje dat Dr. wil met zijn tweejarig dochtertje emigreren en Inckel schreef. (Archief Hist. Kr. Hbg.) zoekt een gezin dat met hem mee wil gaan om op zijn dochtertje te passen en als knecht te helpen op een nieuw te bouwen boerderij. Los van de inhoud van het lezenswaardige boekje, dat op zeer moralistische toon waarschuwt tegen lichtzinnige emigratie en de gevolgen daarvan, intrigeert de geheimzinnigheid waarmee "fabrikant A." en zijn familie wordt omschreven. Oordeelt u zelf. Citaat: "Deze voormalige fabrikant wordt kieschheidshalve met de letter A aangeduid, uithoofde zijne brave ouders, taltijke broeders en zusters allen nog in leven zijn, en men het levensgedrag van bovengenoemden A. om die reden niet kan noch mag ophelderen." m iJlnlldnni
(jtrl- (n Ololtmttita I
Tü KAMPEN I([J
De kiesheid waarmee de schrijver zorgvuldig vermijdt om namen te noemen, terwijl elders in het boekje iedereen uitvoerig met naam en toenaam wordt omschreven, wijst erop dat de kwestie bij de betrokken familie erg gevoelig ligt en verzwegen moest worden. Anderzijds kan het voor ingezetenen in het dorp niet moeilijk te reconstrueren zijn geweest dat het hier om de familie Jordaan gaat, gegeven het feit dat er in het dorp geen andere fabrikantenfamilie met zoveel kinderen voorkwam. Dit zou erop kunnen duiden dat het boekje door dr. Inckel is geschreven voor vakgenoten elders in het land in het kader van de preventie van cholera-besmetting. Immers, uit het boekje blijkt dat de emigratie van Herman Weisink op 16 mei 1849 een vroegtijdig einde krijgt in Rotterdam, als deze bij de inscheping aldaar cholera oploopt en binnen enkele dagen komt te overlijden. Waarna zijn vrouw, zijn beide kinderen én
3195
het tweejarig dochtertje van fabrikant A. naar Haaksbergen terugkeren en daar ongewild oorzaak worden van een cholera-uitbraak, die 6 dorpelingen het leven kost, waaronder dat van de tweejarige Alberdine. Het meisje overlijdt op 21 mei 1849 om elf uur 's avonds in het huis van deurwaarder Wessels aan de Oostenstraat nr.17 Een emigratieschip omstreeks 1850 (Foto: Internet)
Wie is die geheimzinnige "fabrikant A. van de Groenlo alhier" en wie is de moeder van het tweejarige dochtertje? Uit familieboek Jordaan blijkt dat Albert Jordaan, geboren op 13 februari 1822 als zoon van Derk Jordaan en Berendina Wessels, in oktober 1849 in Winnebago City, Minnesota is gehuwd met Maria Johanna Bos. Albert is de derde van de vijf zonen van Derk Jordaan. Zou hij de "fabrikant van de Groenlo alhier" uit het boekje van dr. Inckel zijn, die in mei 1849 samen met de familie Weisink en zijn tweejarig dochtertje emigreert? Alles wijst erop. Alleen, van een dochtertje uit 1849 wordt niet gerept in het familieboek. Het raadsel wordt opgelost als we op internet de passaDe heer Derk Jordaan (1781-1876) en zijn vrouw Berendina
gierslijst raadplegen
Wessels (1794-1880). (Foto: Arch. Hist. Kr. Hbg.)
het
schip "de
van
Garonne",
dat op 3 juli 1849 vanuit Rotterdam met 198 passagiers ( 4 zijn er onderweg overleden) in New-York arriveert. Kapitein John Myers noteert daar als passagier nr.48 Alberta Jordaan, 27 jaar, Male (mannelijk), pedlar (Marskramer), uit Prussia (Pruissen) met bestemming Baltimore. Met hetzelfde schip arriveert ook de familie Bos uit Groningen. Vader, moeder en 6 kinderen, waaronder Maria Fanna, oud 22 jaar. De namen kloppen niet helemaal maar dat komt omdat de kapiteins van de zeilschepen, veelal Engelstalig, de namen van de passagiers fonetisch (dus zoals ze ze hoorden) opschreven. Hoe dan ook. De oplossing ligt voor de hand. Onderweg is er een romance opgebloeid tussen Albert Jordaan en Maria Bos. En hij laat er geen gras over groeien want het leidt al in oktober van hetzelfde jaar tot een huwelijk. Albert Jordaan wordt in 3196
Winnebago Farmer, vecht als Majoor mee in de Burgeroorlog tussen de Noordelijke en Zuidelijke Staten van Amerika en verandert zijn naam van Jordaan in Jordan. Het echtpaar krijgt er 9 kinderen. Zijn jongste dochter May trouwt in 1904 met haar neef Carel Jacob ten Zeldam, meelfabrikant in Deventer. Ze staan allemaal keurig vermeld in het familieboek. Albert zelf zal Nederland niet terugzien. Wel correspondeert hij regelmatig met zijn broer Willem Hendrik ( de stichter van het Park Scholtenhagen), met wie hij een goede relatie heeft gehouden en die hij ook uitnodigt voor een bezoek aan Amerika. Willem Hendrik, vrijgezel, heeft daar wel oren naar, maar van een bezoek is het niet gekomen. Hij schrijft dat hij, als direkteur en mede-firmant van D. Jordaan en Zonen te druk is met het bedrijf. Het is niet duidelijk of Albert dan wel zijn gezin naderhand op de hoogte is gekomen van het tragisch lot van dochter Alberdine. Bij het vertrek van de boot uit Rotterdam na het overlijden van Herman Weisink, laat Albert zijn dochter achter onder de hoede van de weduwe Weisink. In het boek heet het: "Op het oogenblik dat de boot zoude vertrekken, komt hij bij mij, geeft mij drie en tachtig gulden, en zegt, neem mijn kind ook mede naar Haaksbergen, op het schip is geene vrouw, die ik het kan toevertrouwen, bezorg het kind aan mijn geachten oom Wessels aldaar, en neem deze openen brief mede. Deze was van den volgende inhoud: Lieve Oom en Tante, Ik draag dit kind op aan uwe zorgen, vrouw Weising zal u alles verhalen, en zoodra ik op stand ben in Amerika, zal ik U schrijven, vaartwei. Uw liefhebbende neef, A.". De "geachten oom" was Hendrik Wessels, deurwaarder bij de Arrondissements Regtbank in Almelo. Deze was een broer van Alberts moeder Berendina Wessels en woonde in de Oostenstraat op nr.17 naast de familie Van Lochem. Verborgen blijft waarom het dochtertje niet werd teruggestuurd naar Alberts ouders, die slechts enkele honderden meters verderop aan de markt woonden, in plaats van naar zijn oom en tante. Wel duidt dit er op dat de relatie van Albert met zijn ouders, broers en zusters, wellicht met uitzondering van Willem Hendrik, met wie hij uitvoerig correspondeerde, grondig verstoord moet zijn geweest. Inzage in de correspondentie uit het familie-archief dat wellicht helderheid zou kunnen verschaffen, bleek helaas niet mogelijk. Het ligt voor de hand dat de onechtelijke relatie waaruit een dochtertje is geboren hiervan de oorzaak is geweest. In het streng Hervormd Christelijk milieu, waarin Albert is opgevoed, in een familie met dominees, diakenen en een President-Kerkvoogd, zal een dergelijke escapade ongetwijfeld als een schande zijn opgevat. Blijft de vraag, wie dan de moeder van Alberdine is. De zoektocht in de archieven naar de geboorte van Alberdine leverde aanvankelijk geen resultaat op. Enig aanknopingspunt vormde de overlijdensakte, waarin melding wordt gemaakt van de geboorteplaats, nl. Vreden in Duitsland. Overigens roept ook 3197
deze overlijdensakte vele vragen op. Zo wordt de aangifte van overlijden gedaan door deurwaarder en oom Hendrik Wessels in tegenwoordigheid van burgemeester Verbeek. Getuige is Hendrik Adolf Immink, bakker in de Oostenstraat en via dominee Petrus Schey ook verwant aan de familie Jordaan. Tot zover niets bijzonders. Anders wordt het als de akte vermeldt: (Citaat)"... .dewelke ons hebben aangegeven een kind hetwelk op den negentienden dezer maand (mei 1849), in ziekelijke omstandigheden ten huize van den eersten comparant (Wessels) /'s aangekomen, en waarvan de aangevers niets anders bekend is dan deszelfs voornaam Alberdina, dat hetzelve bijna twee jaren oud en te Vreden, Koningrijk Pruissen is geboren." Een vreemde formulering voor een kind, waarvan bij minstens één van de aangevers, te weten Hendrik Wessels, met zekerheid bekend was dat het om een kind van Albert Jordaan ging. Het geeft in elk geval een beeld van de (on)betrouwbaarheid van de Burgerlijke Stand in die tijd. Bij het onderzoek naar de geboorte-akte deed zich bovendien de complicatie voor dat Duitsland (Pruissen), anders dan in Nederland, in die tijd nog geen Burgerlijke Stand kende. Die is daar eerst in 1876 ingevoerd. Hierdoor is de genealoog voor de periode daaraan voorafgaand aangewezen op de archieven van de kerk. Onderzoek in de archieven van de Evangelische Kirche in Vreden, in het centrale archief in Bielefeld en in de omliggende plaatsen leverde aanvankelijk echter niets op. Totdat kóntakt wordt gelegd met het Archief van het Bisdom in Munster waar de archieven van de katholieke St.Georg Parochie uit Vreden liggen opgeslagen. Hier vinden we de oplossing. In het kerkarchief is op 26 juli 1847 de geboorte ingeschreven van Albertina Wilhelmina. De doop volgde op 27 juli 1847. Toegevoegd is de mededeling (unehelich=buiten huwelijk). Vader:— Moeder: Wilhelmina Schmitz. Een latere toevoeging bij de naam van de moeder vermeldt: Gefingeerd. De echte naam is Mina van Hauten, dochter van De Pfarkirche of St. Georgkirche in Vreden die de (Pflastermeister/ Stratenmaker) Joan tijdens de tweede wereldoorlog geheel werd van Hauten in Gronau. Woonplaats: Pro verwoest. tempore (tijdelijk): Bij Weining in Vreden. (Foto: Uit het boek "Gesammelte Abhandlungen (Paten/ Pleegouders) C. Joseph Weining zur Vredener Geschichte von Friedrich en Christina Stegemann. Tenhagen 1939) Het verklaart de omstandigheden. De katholieke Mina van Hauten uit Gronau heeft een relatie gehad met de protestantse Albert Jordaan, die daar in Gronau was om het
3198
vak te leren in het daar recent opgerichte filiaal van de Enschedese Katoenspinnerij EKS van zijn oudere broer Jan. Die was een groot voorstander van mechanisatie en was sedert 1839 directeur van de Groote Stoom in Enschede. Ook bij de familie Van Hauten zal de schande groot zijn geweest, want Maria werd naar Vreden gestuurd om daar te bevallen. Een overigens gebruikelijke maatregel in die tijd. Wat we niet weten is hoe het kind na de geboorte bij Albert Jordaan is terechtgekomen en wat ervan Mina van Hauten is geworden. De onderzoekingen daartoe in Gronau bleven tot nog toe zonder resultaat. Het verklaart in elk geval wel de commotie bij de familie Jordaan in Haaksbergen. Eerst een buitenechtelijke relatie en dan ook nog een kind van een katholieke moeder. Ongetwijfeld een grote schande. Wat de gevolgen voor Albert persoonlijk in familiaire zin zijn geweest blijft ook in nevelen gehuld. Feit is dat hij is geëmigreerd en nooit naar Nederland is teruggekeerd. Het kan verkeren, zei Brederoo al. Wat is nu de kwintessens van dit verhaal ? Wel, het leert ons opnieuw dat de menselijke natuur onveranderlijk is. Dat er wat dat betreft niets nieuws onder de zon is en dat het familieboek Jordaan weer een vermelding rijker wordt. Immers, bij de publicatie van het familieboek op 1 maart 1915 bij van der Loef in Enschede schreef J.G.H Jordaan bij de "ERRATA": "Voor diverse familie-berichten ter bijhouding van het boek en rectificaties houd ik mij beleefd aanbevolen." Welnu, bij deze. Graag gedaan. Jaap Kluitenberg
AFBRAAK EN BOUW R.K. KERK TE BUURSE 1939-1940 Vlak voor de Tweede Wereldoorlog was de in 1854 gebouwde en op 4 juli 1883 tijdens een hevig onweer door de bliksem gedeeltelijk getroffen en weer herbouwde R.K. kerk te Buurse niet alleen erg bouwvallig, maar ook te klein geworden. Het dak moest dringend onder handen genomen worden. Sinds de oprichting van de parochie Buurse in 1852 was het aantal parochianen verdubbeld van 350 naar 700. Deze groei betekende dat de kerk veel te klein was. Door de verkoop van een gedeelte van het kerkelijk bezit, een testamentair legaat en de opbrengst van collectes kon de toenmalige pastoor J. van den Berg in 1939 nieuwbouwplannen verwezenlijken. De oude pastorie bleef in gebruik en werd in 1956 door de huidige vervangen. De nieuwe kerk van de bekende Enschedese architect J. Sluymer werd op 16 april 3199
1940 door de Aartsbisschop van Utrecht Z.H. Ex. Mgr. dr. J. de Jong ingewijd. De afbraak en vervanging door nieuwbouw had niet de instemming van alle parochianen van Buurse. Dit tot groot verdriet van de bouwpastoor. Volgens overlevering heeft hij daar veel onder geleden en is het Het interieur van de oude kerk (02-04-1934) (Foto: Locatieraad Maria Praesentatie, Buurse)
zijn gezondheid ook niet ten goede gekomen. De oude kerk werd afgebroken kort na inzegening van de nieuwe. Voor de afbraak van de toren, die vrij dicht bij de kruidenierswinkel van Winkelman stond, werden aan de benedenzijde van de kerk stenen uitgehakt. De gaten die zo ontstonden werden opgevuld met hout. Dit hout stak men aan en de toren zakte vervolgens als een plumpudding naar die zijde in elkaar zonder de dichtstbijstaande gebouwen te beschadigen. Interessant is te vermelden dat de twintig boomstammen die nodig waren voor de bouw van de toren in 1852 verkregen werden middels de Weleerw. Heer Linnemann, vicaris van Alstatte via een z.g.n. houtcollecte in de kerken van Wüllen, Wessum
De torenspits valt (20-08-1940) (Foto: Locatieraad Maria Praesentatie, Buurse)
3200
Bouw van de nieuwe kerk (24-08-1939) (Foto: Locatieraad Maria Praesentatie, Buurse)
en Alstatte. Deze inzameling bracht 70 eikenstammen op, 50 voor de kerk en de genoemde 20 voor de toren. De stenen voor de pastorie, in totaal 60,000 en 20.000 voor de fundamenten van de oude kerk, werden in Alstatte gekocht en zowel de eikenstammen als de stenen werden door Alsteedse boeren kosteloos en ter ere Gods naar Buurse gebracht, zoals de toenmalige pastoor G. Scholten in het Liber Archivaris opschreef. Voor het maken van de overige benodigde 143.000
stenen werd in 1853 een steen- en kalkoven aangelegd achter de Braambrug aan de Buurserbeek. De pastoor schrijft dat de stenen op Hollandse bodem zijn gevormd en winddroog bewaard werden in een steenhut op het erve Haarmölle totdat zij door Buursenaren vervoerd werden naar bovengenoemde oven. De gebruikte 100 ton kalk is in Wessum gebrand. De daartoe benodigde turf is door Buursenaren gestoken in het Bramerveen op ^*^L gronden van boer Harmölle \^r i Ik -' "Sw'-'TÉrv jSilt k r
en van mu c er
I
Beide kerkgebouwen met in het midden de pastorie (21-04-1940) (Foto: Locatieraad Maria Praesentatie, Buurse)
' ' Wolferink van de Haarmühle onder
Alstatte. De schenkers van het meubilair in de kerk, de misgewaden en de kelken etc. staan allen vermeld in het bovengenoemde Liber Archivalis. Na de afbraak werden de
zijaltaren en de aanwezige beelden in de nieuwe kerk herplaatst. Ook de kruiswegstaties, ooit geschonken door een "Te Lintelo" uit de Rietmolen en de erfgenamen van Leuterbosch van boerderij de Fraanke in Buurse, gingen mee naar de nieuwe kerk. De communiebank, oorspronkelijk uit de r.k. kerk te Goor, met daarop het Lam Gods afgebeeld verhuisde naar de werkplaats van meubelmaker Bernard ter Braak (Leemkaamps Bernard). De olielampen kwamen terecht in het kippenhok van Gerhard Scholten (Boeskools Gerrad) waar zij het dag- en nachtritme van de kippen moesten beïnvloeden. Ook werd vóór de afbraak van de kerk en toren het nog bruikbare hout verwijderd. En van dat hout maakte de Haaksbergse meubelmaker J. Velthuis (Weerts Jaan) van de bekende meubelzaak Veldhuis aan de Oostenstraat (nu Jhr. von Heijdenstraat) onder andere de stoelen en tafels voor de raadszaal (nu trouwzaal) in het nieuwe gemeentehuis te Haaksbergen, waarvan de officiële opening plaats vond op 14 maart 1941. Ook ontfermde Velthuis zich over de torenspits, Pastoor J. van den Berg (24-08-1939) welke daarna nog jarenlang aanwezig was in zijn (Foto: Locatieraad Maria Praesentatie, meubelwerkplaats. Buurse) J.H. Scholten 3201
DE TEEKENSCHOOL IN HAAKSBERGEN De eerste jaren Op 13 april 1817 verschijnt een Koninklijk Besluit waarvan het eerste artikel luidt: "Er zullen zooveel mogelijk in alle steden van het Rijk, wier geringe bevolking dit niet verhindert, teekenscholen zijn, ten oogmerk hebbende om niet alleen de jeugd, maar ook den handswerkman onderwijs te doen genieten in de gronden der teekenkunst; bijzonder in die van teekenen naar het menschbeeld en in de grondregelen der bouwkunde." Het is de eerste aanzet tot technisch onderwijs in ons land. Niet dat het bedrijfsleven daar op zat te wachten. Uit de kring van industriëlen komt ongezouten kritiek en wordt de Teekenschool als "een ziekelijke philantropische Inrigting, waar men geen werklieden, maar verwaande, onbruikbare menschen vormde" weggezet. Bij het K.B. van 10 oktober 1829 wordt getracht het onderwijs op de teekenscholen te doen aansluiten op de praktijk. In 1851 blijkt het industrieel onderwijs in ons land het minst ontwikkeld te zijn van alle landen in Europa! De toenmalige Wereldtentoonstelling maakte ons dat duidelijk. Maar de opkomst van het technisch onderwijs is niet meer te stuiten. In 1861 wordt in Amsterdam door de Maatschappij voor de Werkende Stand de eerste ambachtsschool gesticht. Een school voor "kinderen van werkenden", de eerste in alle landen van Europa! In 1900 zijn er al 22 ambachtsscholen en 42 teekenscholen. Haaksbergen In hetzelfde jaar richt het Bestuur van de R.K. Ambachtskring St. Joseph een Teekenschool op "ten behoeve van toekomstige ambachtslieden, overtuigd dat dit voor eene gemeente als Haaksbergen eene allernoodzakelijkste behoefte was." De Kring wordt bij K.B. van 3 maart 1911 erkend als de "Vereeniging voor Ambachtsonderwijs". In 1914 telt de Vereeniging 48 contributie betalende leden met bijdragen van f 0,50 tot f 2,50. De oprichters betalen geen contributie. Bestuursleden van weleer zijn o.a. J.D. Lammers, voorz., J. Uitterhoeve, secr., J.A. ten Asbroek, penm., H. Busschers, vice voorz., en J. Langezaal, vice secr. Zij vormen tevens het bestuur van de Teekenschool. De Teekenschool was een 3-jarige avondcursus, die gegeven werd van 1 oktober tot en met 31 mei. De cursus was toegankelijk voor leerlingen, die de lagere school met goed gevolg doorlopen hadden. Men hoefde geen toelatingstest te doen. Er werd lesgegeven in de vakken wiskunde, handtekenen en lijntekenen. Schilders volgden geen lessen in lijntekenen. Men pretendeerde niet geschoolde vakmensen af te leveren, maar men bood ondersteunend technisch onderwijs. Aan het eind van de cursus werden de tekeningen tentoongesteld. Een speciale 3202
commissie beoordeelde deze en kende de prijzen toe voor "fraai en nauwkeurig werk, ijver en trouw bezoek". De prijzen bestonden o.a. uit gereedschappen, portefeuille, portemonnee, verfdoos, mes enz. Om "bevoorrechting" te voorkomen, werden soms leraren van de ambachtsschool in Enschede hierbij ingeschakeld. De Regering stelde medailles ter beschikking, een gift die later wegens bezuinigingen weer werd ingetrokken. Zuinigheidshalve liet de school later de beoordeling over aan de betrokken leraren. Subsidie De Cursus kan zich aanvankelijk financieel bedruipen uit de lesgeldbijdragen van de leerlingen, in 1914 per leerling f4,50. Vanaf 1905 kent de Gemeente een jaarlijkse subsidie toe van f 100, later oplopend tot f 150. Voorwaarde is, dat de school toegankelijk moet zijn voor leerlingen van alle gezindten. Ook het Rijk draagt f 300 bij en de Provincie 15% van de werkelijke uitgaven. De leden van de Ambachtsvereeniging doen eveneens een duit in het zakje.Toch haken er leerlingen af "omdat het lesgeld een bezwaar is en ieder tracht te bezuinigen, terwijl men het eenigszins een schande rekent kosteloos de lessen te volgen." Voor "onvermogende leerlingen" is dus helaas geen plaats.Vanwege de penibele financiële situatie noemt het Bestuur de cursus "primitief", omdat ondersteunende vakken als taal en rekenen niet of nauwelijks gegeven kunnen worden. De cursus wordt echter allerwegen zeer gewaardeerd. Leerlingen Het aantal leerlingen schommelt tussen de 10 en de 20 en kan per maand verschillen. Zo telt in 1914 de eerste klas 2, de tweede 8 en de derde klas 4 leerlingen, totaal 14. In 1917 zijn dat er resp. 5, 5 en 5. 1920 is een heel goed jaar met 32 leerlingen, waarvan 20 in de eerste klas. De leeftijd ligt ongeveer tussen 12 en 23 jaar. In die tijd gaan vrijwel alle leerlingen na de lagere school met 12 / 13 jaar direct aan het werk in de fabriek, op de boerderij of in de huishouding. Ook MBACHT&AVONItfCHOOIt veel ouders vinden, HAAKSBERGEN dat je een vak alleen in de fabriek kunt leren. Dat die kinderen daar veelal als duvelstoejager worden gebruikt, lijkt hen niet te deren. Bovendien hebben veel leerlingen geen Zin, om na Diploma uit de Teekenschoolperiode. (Archief Hist. Kr. Hbg.) 3203
de lagere school nog eens in de schoolbanken plaats te nemen. Leerlingen die de cursus wel volgen, hebben dus meestal al een beroep gekozen zoals timmerman, smid, elektricien, metselaar, wever, verver, kantoorbediende, typograaf, kleermaker, bankwerker e.d. Leraren Leraren zijn o.a. A.J. Schilderman (wiskunde), J. Brands (handtekenen), H.M. Kokkelkoren (handtekenen), H.H. Limberg (lijntekenen), G.J. Gröneveld (wiskunde), A.J. Schilderman jr. (lijntekenen, al had hij geen diploma). Het tekenen zit de Schildermans kennelijk in het bloed, want er is ook een Schilderman architect. De teekenschoolleraar Schilderman is hoofd van de lagere school in de Honesch en krijgt van de Inspecteur van het Lager Onderwijs een schriftelijke reprimande, omdat hij op zijn school te veel tijd besteedt aan tekenen en te weinig aan lezen. De heren werken 3 tot 5 uur in de week en ontvangen een salaris van f 90 tot f 150 per cursus. De lessen wiskunde worden gegeven in een lokaal van de dorpsschool op de Markt en voor de lessen hand- en lijntekenen kan men beschikken over twee ruime, elektrisch verlichte lokalen van de R.K. Arbeidersvereeniging. Middelen Bij de lessen maakt men gebruik van modellen, plaatwerken , blokmodellen van Boersma, teekenplaten van Zwier en Jansma, gipsafgietsels verstrekt door het Rijksmuseum, speciale boeken voor timmerlieden en smeden van A. Boer, voor winkelopschriften van Kramer en Schaap enz. en van boeken voor algebra, meetkunde, rekenen, hand- en lijntekenen. Men beschikt over 2 kasten, 4 tekentafels en 8 schragen. De begroting schommelt tussen f 600 en f 700. Soms houdt men een paar tientjes over. Het is mij niet bekend wanneer de Teekenschool in Haaksbergen is opgeheven. De avond-tekenschool die enkele jaren na de tweede w.o. gelijktijdig met de Technische School St. Josef is opgericht, heeft niets te maken met de Teekenschool in dit artikel. Die cursus werd ook vrijwel nooit avond-tekenschool genoemd, maar Avondnijverheidsschool. Bram van Leeuwen Bronnen: Archief gemeente Haaksbergen "Van 12 tot 1", uitgave van de Personeelsvereniging van scholengemeenschap "Het Assink" "Schets van het Nederlandse Onderwijs" van dr. PH.J. Idenburg, Wolters Groningen 1964 Archief Technische School St. Joseph
3204
STIENTJE ASBROEK IN DEN BRAND OET DEN BRAND Woensdag 4 Mei 1898 was het Meimarkt in Haaksbergen, maar op denzelfden dag is de fabriek van Jordaan afgebrand. Stientje Asbroek, die toen ± 23 jaar was, had den gehelen avond gedanst en kwam moe thuis, waar haar ouders in zak en as zaten, omdat de fabriek was afgebrand, waar de 2 oudste kinderen w.o. Stientje werkten en die nu immers werkloos zouden worden. Moeder had zelfs een zenuwtoeval gekregen en maar steeds geroepen: "Anton, Anton, (haar man) wat mou now toch beginnen? Maar ze gingen niet bij de pakken neerzitten en den volgenden morgen, hoe moe de meisjes ook nog waren, trok Vader met hen voor dag en dauw naar Enschede om daar de eersten te wezen met het vragen om werk. Ze gingen eerst aan bij een bevriende familie, die hen aanraadde om naar Van Heek & Co te gaan, waar ze toen ter tijd bezig waren om de pasgebouwde Nieuwe Spinnerij op de Noorderhagen in te richten. Dus kwamen ze met hun drieën bij de spinnersbaas G. Broen, die de beide wichter meteen aannam voor het schoonmaken, vetvrij maken, van de onderdelen der nieuwe Spinmachines. Zij waren de eersten geweest die voor dat vuile werk werden Het interieur van de Van Heekspinnerij in Enschede
aangenomen
(Foto: Uit het boek "J. H. van Heek, Kunst, Katoenen Kastelen" W.H. Nijhof)
haar
werd
en een
loon toegezegd van f 9,00 per week. Stiena had als inrijgster ± f 4,10 per week verdiend (volgens bovengen. zegsman) en noch de vader, noch de meisjes durfden er op na te vragen of die f 9,- voor beide samen was of voor elk. Zo waren zij den koning te rijk, toen na 1 week werken zij bij de e.v. uitbetaling 's Maandags elk f 9,- ontvingen. En 's avonds thuis gekomen zeiden ze tegen 3205
moeder: "Mama nou heurt toch ees an, nau goat toch ees zitten". "Joa, meer wat is er dan toch, wichter?" "Dat zak di-j zeggen, wi-j hebt met mekare f 18,- beurd ". En Moeder die zo in angst had gezeten over de mogelijke gevolgen v/d brand zeide: Nou zou deur den brand nog oet den brand ween kommen? Vermoedelijk zijn de Gezusters Asbroek goede werksters geweest, want baas Broen had hen herhaaldelijk gevraagd om nog andere werkkrachten uit Haaksbergen mee te brengen, waaraan zoveel mogelijk werd voldaan en waardoor ook een broer bij v H & Co kwam. Doordat de dochters goed werkten, wilde wijlen de hr. Broen de gehele fam. wel hebben en kwam zelfs Meneer Bernard v. H. er aan te pas. Zo moesten de Ouders; "Spoorjaan" en zijn echtgenote eens overkomen, maar in de buurt van Rigtersbleek (in elk geval ergens in de buurt van Enschede) zag Moeder aardappelen op 't land staan en zei: "Kiek toch ees, watte schroale eerappels, "t Bint joa net kroosbuskes, doar goa wi-j nich hen" Het verhaal van Broekhuizen, de man van Stientje Asbroek, opgetekend door de Hr. H. Geerts t, chef werkplaats bij van "Van Heek & Co".
"HAAKSBERGEN" in het Nieuws OPEN HUIS VAN BEWARING Wie kent niet het beroemde verhaal van de Graaf van Monte Christo van Alexandre Dumasuit 1844, of de films zoals Midnight Express (1978) of Shawshank Redemtion (1994). Ze hebben allemaal één ding gemeen: een spectaculaire ontsnapping uit een gevangenis. Echter, ze zijn allemaal ontsproten aan de fantasie van de schrijver. Maar soms gebeurt het dan toch, in het echt. In de zomer van 1942 lukt het mijnheer L. om uit te breken. Hij is van mening dat hij zijn tijd nuttiger kan besteden dan 's nachts een beetje rond te hangen in de Almelose gevangenis, en hij weet de justitie op bijzondere wijze om de tuin te leiden. Helaas, hij blijkt toch te veel een vast patroon te hebben in zijn acties, waardoor er sterke aanwijzingen richting 3206
Arrestant ging 's nachts op roof uit VU den ruchtkoker -verliet h(j ctfn c*t. Te Almelo werden den laatsten tijd herhaaldelijk; rookartikelen gestolen. Op zekeren keer werden echter vingerafdrnkkcn gevonden, welke volgen* het poütic-arcbief van L. te Haaksbergen moesten zijn. De rechercheurs trokken naar Haaksbergen om L.'s verblijfplaats zien te weten ie komen, doch groot was hun verbazing, toan zij vernamen, dat de gezochte reeds eenlgen tijd In arrest zat, verdacht van diefstal van 16 rijwielen. Het eerste werd toen aan een ontvluchtlng gedacht, doch te Almelo bleek dat L,, nog nltljd rustig In zijn cel zat L, zelf heeft tenslotte de oplossing van dit raadsel gegeven. Op zekeren nacht had hU namelijk opgemerkt, dat hij gemakkelijk via een luchtkoker ontvluchten kon. Hy was evenwel zoo verstandig om in te zien, dat zijn ontvluchting gemakkelijk ontdekt zou worden en weer spoqdig ge* grepen zou zjjn. Daarom ging hU geregeld s nacht* op roof uit, bracht de gestolen goederen bij een kennis, en stelde zichzelf daarna via den luchtkoker opnieuw „in bewaring."
gedetineerde L. zijn. Want, zo vraag ik mij af, hoe kun je anders een match vinden uit een zo'n grote hoeveelheid vinger-afdrukken. Die waren in de oorlog namelijk ruim voor handen. Denk aan het gehate persoonsbewijs. Maar goed, fietsen stelen mag nu eenmaal niet. Daarvoor moetje boeten. Dat zou nu ook nog zo moeten zijn, vinden wij. Wees echter gerust, de kans datje gesnapt kunt worden is minimaal en beloopt slechts in duizendsten van procenten. De kans dat je je fiets kwijtraakt daarentegen is zeer groot: wat te denken van de 800.000 fietsen die jaarlijks verdwijnen! Ik hoorde onlangs nog iemand roepen: "Ik kan weer lopen!" Dacht ik aanvankelijk dat hij genezen was, bleek zijn fiets te zijn gestolen. Fons Leferink N.B. Overeenkomst met het initiaal berust louter op toeval. Bron: Het Vaderland 6 augustus 1942
RICHT UW BLIK OMHOOG Oplossing van blz. 3192 Dit kunstwerk siert de gevel van het huis Uitterhoevestraat 11. Dit huis werd samen met het naastgelegen huis in 1973 gebouwd. Bouwbedrijf Ter Huurne bouwde deze huizen, onder architectuur van J.A.M. Hesse uit Enschede, in opdracht van B.J.M. Mulders en G.J. Leppink. Deze architect bouwde ook de huizen aan de Pijper- , Chopin- , Schubert- en de Bizetstraat in Haaksbergen. De bronzen uil is van de (Foto: J.G. Hofste op Bruinink) Rotterdamse beeldhouwer Evert den Hartog. J.G. Hofste op Bruinink
3207
BONZET
BOEKBINDERS V.O.F.
ACCOUNTANTS
• Enschede • Haaksbergen
Voor het inbinden van boeken, tijdschriften en
Blankenburgerstraat 41 7481 EA Haaksbergen (053)574 1979 www.smkaccountants.nl
vervaardigen van dozen en mappen De Osseboer 44 7547 SJ Enschede 053-4314069
— GRONDVERZET —
—
(SIER) BESTRATINGEN
—
—
GROENVOORZIENINGEN
—
DRAINAGE WERKZAAMHEDEN
LANDBOUWMECHANISATIE
CULTUURTECHNISCHE WERKEN
— —
LOON-EN SLOOPWERKZAAMHEDEN AANLEG EN ONDERHOUD SPORTVELDEN
Hazenweg 7 Haaksbergen Tel. 053 - 5721859 Fax 053 - 5729430
*electro>
aanleg en onderhoud van electrotechnische installaties, airco, ventilatie, stalbewaking,
Veldmaterstraat 75,7481 AC Haaksbergen Tel.: (053)572 15 38, Fax: (053)572 77 66 Landelijk erkend Electro Technisch Installatie Bureau
[email protected] www.electrobreukers.nl
inbraak, brand, beveiliging, alle electrische app-, audio, video, SAT-schotels, antennes, telecom, ISDN, (mob.) telefonie,
uin«Ki
H
UMETO-VNI
computers, netwerk, verlichting
