Inhoudsopgave. Inhoudsopgave

Inhoudsopgave

Inhoudsopgave Hoofdstuk 1 Introductie van het geluksdoel ............................................................................................................................. 1 1.1 Geluk in overheidsbeleid ............................................................................................................................ 1 1.2 Doel van dit document ............................................................................................................................... 2 1.3 Onderzoeksopzet......................................................................................................................................... 2 1.4 Definities ....................................................................................................................................................... 2 1.5 Indeling van de hoofdstukken ................................................................................................................... 3 Hoofdstuk 2 Geschiedenis van het geluksdoel .......................................................................................................................... 4 2.1 Aristoteles en het hoogste doel ................................................................................................................. 4 2.2 Geluk in oude tradities ................................................................................................................................ 4 2.3 Geluk in de Middeleeuwen......................................................................................................................... 5 2.4 Locke en de Amerikaanse onafhankelijkheidsverklaring ....................................................................... 5 2.5 Utilitarisme en Kantianisme ....................................................................................................................... 6 2.6 Smith, economische theorie en het geluksdoel ....................................................................................... 8 2.7 Geluk en de sceptische Duitse filosofen ................................................................................................ 10 2.8 Economische theorie heeft geluk niet nodig ......................................................................................... 10 2.9 Recente ontwikkelingen ............................................................................................................................ 11 2.10 Conclusie .................................................................................................................................................. 12 Hoofdstuk 3 Meetmethoden voor geluksonderzoek .............................................................................................................. 13 3.1 Betrouwbaarheid en validiteit van geluksonderzoek ............................................................................ 13 3.2 Meetinstrumenten voor geluk .................................................................................................................. 14 3.3 Onderzoeksdesigns.................................................................................................................................... 16 3.4 Indicatoren voor levenskwaliteit ............................................................................................................. 16 3.5 Hoe gelukkig is Nederland? ..................................................................................................................... 17 3.6 Conclusie..................................................................................................................................................... 18 Hoofdstuk 4 Werking van geluksmechanismen ...................................................................................................................... 19 4.1 Subjectieve perceptie ................................................................................................................................. 19 4.2 Adaptatie ..................................................................................................................................................... 19 4.3 Sociale vergelijking .................................................................................................................................... 19 4.4 Aspiraties..................................................................................................................................................... 20 4.5 Behoeften.................................................................................................................................................... 20 4.6 Motivatie ..................................................................................................................................................... 27 4.7 Levenshouding ........................................................................................................................................... 28 4.8 Persoonlijke factoren ................................................................................................................................ 30 4.9 Levensgebeurtenissen ............................................................................................................................... 30 4.10 Conclusie .................................................................................................................................................. 30

Met Beleid meer Geluk en Welbevinden: Een Aanzet voor Betrokkenen Hoofdstuk 5 Geluk in de levensdomeinen............................................................................................................................... 31 5.1 Geld ............................................................................................................................................................. 31 5.2 Werk ............................................................................................................................................................ 35 5.3 Sociale contacten ....................................................................................................................................... 39 5.4 Gezondheid ................................................................................................................................................ 42 5.5 Vrije Tijd ..................................................................................................................................................... 43 5.6 Leefomgeving ............................................................................................................................................. 46 5.7 Nationaal domein ...................................................................................................................................... 46 5.8 Conclusie..................................................................................................................................................... 48 Hoofdstuk 6 Geluksindicatoren voor het collectief................................................................................................................ 49 6.1 Probleemwijken ......................................................................................................................................... 49 6.2 Het Kwantitatieve Wijkonderzoek .......................................................................................................... 51 6.3 Methode ...................................................................................................................................................... 53 6.4 Resultaten.................................................................................................................................................... 55 6.5 Discussie ..................................................................................................................................................... 56 6.6 Conclusie..................................................................................................................................................... 60 Hoofdstuk 7 Geluksperspectief in de individuele praktijk..................................................................................................... 61 7.1 Kwalitatief onderzoek ............................................................................................................................... 61 7.2 Overzicht van de elf deelnemers ............................................................................................................. 62 7.3 Levensgebeurtenissen ............................................................................................................................... 64 7.4 Gezondheid ................................................................................................................................................ 66 7.5 Thuiszorg .................................................................................................................................................... 69 7.6 De paradox van de hulpverlening ........................................................................................................... 70 7.7 Financieel .................................................................................................................................................... 71 7.8 Uitkeringen ................................................................................................................................................. 73 7.9 Fouten ......................................................................................................................................................... 75 7.10 Sociale Contacten .................................................................................................................................... 77 7.11 Steun .......................................................................................................................................................... 79 7.12 Geloof ....................................................................................................................................................... 80 7.13 Werk .......................................................................................................................................................... 81 7.14 Vrije tijd .................................................................................................................................................... 84 7.15 Conclusie .................................................................................................................................................. 85 Hoofdstuk 8 Eindconclusies over het geluksdoel ................................................................................................................... 89 8.1 Inzichten uit de gelukswetenschap.......................................................................................................... 89 8.2 Wat leert het geluksperspectief? .............................................................................................................. 90 8.3 Geluksdoel en bestaande paradigma’s: botsing of synergie? ............................................................... 91 8.4 Geluksinterventies ..................................................................................................................................... 92 8.5 De voordelen en wenselijkheid van het geluksdoel .............................................................................. 93 Referenties ............................................................................................................................................................. 94 Begrippenlijst....................................................................................................................................................... 100 Dankwoord.......................................................................................................................................................... 101 Over mijzelf......................................................................................................................................................... 102

Introductie van het geluksdoel

Hoofdstuk 1

Introductie van het geluksdoel "Geluk, daar draait het uiteindelijk om," zeggen de meeste mensen (Diener & Oishi, 2003). En vroeger werd het ook al gezegd. Aristoteles stelde dat alle doelen uiteindelijk te herleiden zijn één doel, dat niet meer te herleiden is tot een ander, hoger doel: geluk. Een belangrijke filosofische stroming, het utilitarisme, beschouwt geluk zelfs als het einddoel. Hoewel niet iedereen het ermee is dat geluk het allerbelangrijkste èn enige einddoel is, erkent iedereen dat geluk nastrevenswaardig is.

1.1 Geluk in overheidsbeleid In overheidsbeleid is geluk niet de grootste prioriteit, ondanks dat mensen dit zelf wel als het belangrijkste beschouwen. Het stellen van geluk als doel is altijd problematisch geweest, omdat (1) er weinig over bekend is, (2) geluk onmeetbaar is, en (3) iedereen ongefundeerd kan beweren dat iets gelukkig maakt. Daarom richt zich de overheid zich op de middelen die wel werken, waarbij het Bruto Nationaal Product de belangrijkste indicator is voor succesvol overheidsbeleid. Daardoor wordt ook veel beleid gemotiveerd en geëvalueerd op basis van economische cijfers. Dat is paradoxaal: hoewel alle mensen gelukkig willen zijn, en de overheid er voor die mensen is, stelt de overheid andere doelen. Economen, wetenschappers en politici zijn zich bewust van die paradox. Het besef groeit dat economische indicatoren niet alles vertellen over de levenskwaliteit en leefbaarheid. Econoom en Lord Richard Layard, ex-adviseur van Blair en hoogleraar arbeidseconomie, zegt: "Geluk moet het hoofddoel van beleid worden, en de stijging van het nationaal geluk zou net zo angstvallig moeten worden gemeten en geanalyseerd als de stijging van het BNP" (Layard, 2005; p. 149). Hij is niet de enige. Socioloog Anthony Giddens pleit er ook voor om het vergroten van het totale geluk een beleidsdoel te maken. Die universele waarde gaat ten koste van niemand, in tegenstelling tot het ‘razende’ productivisme, stelt Giddens (1994). Econoom Richard Easterlin constateerde dat mensen niet of nauwelijks gelukkiger zijn geworden sinds de jaren '50, ondanks de forse economische groei. Dit wordt ook wel de paradox van het geluk genoemd: alle economische inspanningen ten spijt; men is even gelukkig als vroeger. Politicoloog Robert Lane (2000) en econoom Tibor Scitovsky (1976) stelden vast dat de vrije markt slechts gedeeltelijk kan zorgen voor geluk. Belangrijke zaken als sociale contacten, gezondheid, plezierig werk, een schone omgeving en goed onderwijs zijn niet verkrijgbaar op de vrije markt. Ze worden als externaliteiten beschouwd voor de economie. Ofwel: mensen die niet betrokken zijn bij een economische transactie, ervaren wel gevolgen. Hoewel economen hun best doen, passen die effecten niet in economische modellen. Het BNP heeft nog meer gebreken, erkennen wetenschappers (Ackerman et al., 1997). Toch blijft het BNP de belangrijkste indicator voor overheidssucces. "Er was een tijd, toen basisbehoeften nauwelijks werden vervuld, dat economische indicatoren een goede benadering waren over hoe goed het ging met een land. Maar hoe rijker landen werden en meer basisbehoeften werden vervuld, hoe meer economische indicatoren hun doel voorbij schoten", stellen geluksdeskundige Ed Diener en psycholoog Martin Seligman (2004; p. 20). "Wetenschappers zijn nu in staat om geluk direct te meten. Dat maakt het mogelijk om een systeem te vestigen van nationale geluksindicatoren, die economische indicatoren kunnen aanvullen. Er is zelfs wat te zeggen voor het centraal stellen van geluksindicatoren, en dat de economische indicatoren moeten worden gezien in hun relatie tot de geluksindicator. [..] Het wordt tijd om geluk die prominente plaats te geven in beleidsdiscussies" (Diener & Seligman, 2004; p. 25). Nog meer deskundigen pleiten voor meer geluk en welbevinden in beleid (Ackerman et al., 1997; Argyle, 2001; Frey & Stutzer, 2002; Tideman, 2005; Veenhoven, 2002), dan wel meer levenskwaliteit (Nussbaum & Sen, 1993). Kortom, de meeste mensen beschouwen geluk als een belangrijke universele waarde; zo niet de belangrijkste. Toch is geluk geen expliciet doel in overheidsbeleid. Dat is mede veroorzaakt door het gebrek aan meetbaarheid. Echter, wetenschappers constateren nu dat ze geluk betrouwbaar en nauwkeurig meten. Dat maakt het nu mogelijk om beleid niet alleen te baseren op een filosofie van geluk, maar ook op de wetenschap van geluk.

1

2

Met Beleid meer Geluk en Welbevinden: Een Aanzet voor Betrokkenen

1.2 Doel van dit document Dit document sluit zich aan bij de stelling dat geluk en welbevinden nastrevenswaardig is. Dat geldt voor de overheid, beleidsmakers, economen en alle andere mensen die direct betrokken zijn bij het verbeteren van geluk en levenskwaliteit. Sommige wetenschappers pleiten er zelfs voor om geluk als enige en allerbelangrijkste factor te zien (Layard, 2005), zoals utilitaristen doen. Dit document gaat echter voorbij aan de discussie of geluk het enige doel moet zijn, of niet. Het uitgangspunt van dit document is dat de gelukswetenschap kan dienen als inspiratiebron voor beleid, terwijl geluksindicatoren kunnen helpen bij de selectie, analyse, aanpak en evaluatie van maatschappelijke problemen. Het is bovendien nuttig om naar beleid te kijken vanuit het perspectief dat de burger het meest geholpen is door meer welbevinden. De lezer hoeft zich dus niet bedreigd te voelen door een nieuw paradigma dat al het bestaande beleid met de grond gelijkmaakt; in tegendeel. Geluk, zo zal blijken, is vooral een aanvulling op bestaande doelen en uitgangspunten. De onderzoeksvragen die dit document beoogt te antwoorden zijn: 1. Wat zijn de mogelijkheden en beperkingen voor de overheid, beleidsmakers en hulpverleners, voor het bevorderen van het geluk van alle Nederlanders, bepaalde groepen en individuen? 2. Wat is de waarde van het geluksperspectief voor bestaand en toekomstig beleid? 3. Wat leert het geluksperspectief over welbevinden in bestaand en toekomstig beleid? 4. Hoe conflicterend of verenigbaar is het geluksdoel met andere beleidsparadigma’s? 5. Wat kunnen de overheid, beleidsmakers, hulpverleners, burgers en andere betrokkenen doen om het totale welbevinden van Nederland te verhogen?

1.3 Onderzoeksopzet Dit document onderzoekt op een zeer volledige manier de mogelijkheid van geluk als beleidsdoel. Daarvoor zijn drie onderzoeksmethoden gebruikt: (1) literatuuronderzoek, (2) kwantitatief onderzoek, en (3) kwalitatief onderzoek. Het zeer inclusieve literatuuronderzoek demonstreert wat de stand van zaken is met betrekking tot het geluksdoel (hoofdstuk 2), de methoden van geluksonderzoek (hoofdstuk 3) en de gelukswetenschap (hoofdstuk 4 en 5). Het kwantitatieve onderzoek in hoofdstuk 6 beschrijft een actuele casus over probleemwijken, en demonstreert hoe geluksonderzoek en geluksindicatoren kunnen helpen bij beleidsbeslissingen. In hoofdstuk 7 worden de ervaringen van mensen met beleid onderzocht met het geluksperspectief. Daarin blijkt onder andere hoe beleid invloed heeft op geluk, wat het voordeel is van het geluksperspectief en wat het nut is van kwalitatief onderzoek voor beleid. In hoofdstuk 8 volgen de eindconclusies die de cirkel rond maken. De opzet van het kwantitatieve en kwalitatieve onderzoek wordt in de betreffende hoofdstukken toegelicht.

1.4 Definities Het woord geluk is een gecompliceerd begrip, omdat het een woord is met een enorme lading. Iedereen definieert geluk op zijn eigen manier. Het woord geluk heeft bovendien meerdere betekenissen in de Nederlandse taal. Zo kan geluk refereren naar (1) een momentane zalige gevoelstoestand, (2) toeval of mazzel en (3) de mate waarin iemand voldoening schept in zijn leven als geheel. In dit document wordt steeds die derde definitie gebruikt. De verwarring is minder groot bij 'gelukkig zijn', want dat heeft niets te maken met de eerste twee definities. Dat woord verwijst ook naar 'de mate waarin iemand voldoening schept in zijn leven'. Er zijn meerdere synoniemen van geluk, maar die hebben allen een iets andere betekenis. Vooral in de beleidspraktijk kunnen ze wat anders betekenen. Welzijn is veel gebruikt in beleid en daardoor is het niet altijd duidelijk wat bedoeld wordt (Veenhoven, 1999). Zo kan welzijn 'zorg' en 'kwaliteit van leven' betekenen, met als gevolg dat een zin als 'welzijn verhoogt het welzijn' mogelijk is. Bovendien verwijst welzijn meer naar de objectieve omstandigheden van iemand, zoals iemands gezondheid, participatie en financiële situatie. Welzijn is dan dus een oordeel van een buitenstaander, terwijl geluk echt gaat over de subjectieve voldoening die iemand ervaart in zijn leven. Dat is een belangrijk verschil. Levenskwaliteit komt overeen met welzijn, omdat dan ook de objectieve omstandigheden van belang zijn. Geluk is geen woord dat graag gebruikt wordt in beleid, vanwege de meerdere definities en de

Introductie van het geluksdoel subjectieve lading. Daarom wordt in dit document welbevinden gebruikt als synoniem voor geluk. Het taalkundige verschil tussen geluk en welbevinden is echter dat geluk meer gaat over de voldoening die iemand zelf voelt, terwijl welbevinden meer gaat over de voldoening die andere mensen voelen. Dit verschil wordt geïllustreerd door deze zinnen 'ik heb tegenwoordig best een hoog welbevinden' (wat in deze context raar klinkt) en 'het welbevinden van de gemiddelde Nederlander is relatief hoog' (wat wel past). Geluk leent zich daarentegen als woord beter voor woordcombinaties; welbevindenperspectief en welbevindenbeleid klinken bijvoorbeeld minder goed dan geluksperspectief en geluksbeleid. Kortom, geluk en welbevinden zijn synoniemen die in sommige contexten beter passen, maar dezelfde betekenis hebben: ‘de mate waarin iemand voldoening schept in zijn leven als geheel’. Tevredenheid heeft ook te maken met geluk en welbevinden, maar alleen als die tevredenheid gaat over 'het tegenwoordige leven in zijn geheel genomen'. Plezier en genot verwijzen naar een kortstondige prettige gemoedstoestand, terwijl pijn en lijden juist onprettig zijn. Welbevinden komt niet tot stand door een optelsom van pijn en plezier, al is dat wel wat de vader van utilitarisme gelooft (zie §2.5). Stemming en gemoedstoestand zijn synoniemen voor 'hoe iemand zich voelt op een bepaald moment'. Er zijn nog een aantal andere definities van belang. Het geluksperspectief, dat dit document beoogt te bevorderen, verwijst naar 'de zienswijze waarin het een doel is om het welbevinden van mensen te bevorderen, geholpen door geluksindicatoren en de gelukswetenschap'. Geluksbeleid is beleid dat beoogt om welbevinden te bevorderen. Het geluksdoel is het doel om het totale welbevinden te bevorderen. Geluksonderzoek is het wetenschappelijke onderzoek naar welbevinden, inclusief de oorzaken, interactie en gevolgen van geluk (Diener et al., 1999). De gelukswetenschap is de discipline die geluksonderzoek uitvoert, analyseert en vertolkt. Een geluksmechanisme is een regelmatig proces dat iemands welbevinden positief of negatief beïnvloedt. Deze definities staan in de begrippenlijst.

1.5 Indeling van de hoofdstukken Dit document bestaat uit acht hoofdstukken. In het 2e hoofdstuk wordt de geschiedenis van het geluksdoel verkend. Zoals gesteld filosofeerden Aristoteles en de utilitaristen al over het geluksdoel, maar het is nooit het concrete beleidsdoel geworden waarvoor ze pleitten. Dat hoofdstuk verklaart waarom. Het hoofdstuk sluit af met de stand van zaken rond het geluksdoel. Hoofdstuk 3 beschrijft de meetmethoden van de gelukswetenschap. Geluk blijkt een gecompliceerd begrip te zijn, dat correct gemeten moet worden om tot betrouwbare en valide resultaten te komen. Dat is een belangrijke voorwaarde om geluksonderzoek hanteerbaar te laten zijn voor de beleidsector. Dit hoofdstuk maakt bovendien duidelijk hoe de bevindingen in hoofdstuk 4 en 5 tot stand zijn gekomen. Het 4e hoofdstuk gaat over geluksmechanismen. Dit zijn processen die het welbevinden van mensen positief of negatief beïnvloeden. Geluk verandert niet zomaar, en daar gaan dikwijls ingewikkelde mechanismen aan vooraf. Die werken vaak anders dan mensen inschatten. Het adaptatiemechanisme zorgt er bijvoorbeeld voor dat mensen wennen aan hun levenssituatie, waardoor zowel positieve als negatieve aspecten geen invloed meer hebben. De kennis van deze mechanismen is nodig om te begrijpen hoe het welbevinden van mensen tot stand komt, en waar beleid rekening mee moet houden. Het 5e hoofdstuk beschrijft wat er bekend is over verschillende levensdomeinen, waaronder geld, werk, sociale contacten, gezondheid, vrije tijd, leefomgeving en het nationale domein. De invloeden van bepaalde domeinen op welbevinden worden vaak door mensen onderschat. In werkelijkheid blijken heel andere factoren van invloed op het geluk van mensen. Hoofdstuk 6 demonstreert hoe het geluksperspectief en kwantitatief geluksonderzoek helpen bij beleid en beleidsbeslissingen. Drie Utrechtse wijken zijn onderzocht, en daaruit bleek dat één ‘probleemwijk’ gemiddeld gelukkiger was dan Nederland én de bewoners van Utrechts rijkste wijk. Een andere probleemwijk was juist ongelukkiger. Het nut van kwantitatief geluksonderzoek wordt toegelicht. Hoofdstuk 7 bestaat uit een kwalitatief geluksonderzoek naar de waarde van het geluksperspectief en kwalitatief geluksonderzoek voor geluksbeleid gericht op individuen. Elf mensen vertellen over hun leven en geluk. Daaruit blijkt hoe hun geluk mede wordt beïnvloed door beleid. Ook behandelt het de mogelijkheden en beperkingen van de overheid om individueel welbevinden te bevorderen. Er wordt afgesloten met de voor- en nadelen van kwalitatief geluksonderzoek. In hoofdstuk 8 volgen de eindconclusies, met daarin de antwoorden op de hierboven genoemde onderzoeksvragen. De mogelijkheid van geluk als beleidsdoel wordt besproken.

3

4

Met Beleid meer Geluk en Welbevinden: Een Aanzet voor Betrokkenen

Hoofdstuk 2

Geschiedenis van het geluksdoel Het geluksdoel is niet nieuw. 2500 jaar geleden filosofeerde Aristoteles al over het geluksdoel. Vele andere belangrijke filosofen volgden. Zij hebben een enorme invloed gehad op de huidige samenleving, maar hun pleidooien voor het geluksdoel werden genegeerd. Op de één of andere manier is het geluksdoel nooit echt van de grond gekomen, en dit hoofdstuk maakt duidelijk waarom. Het concept van geluk wordt verduidelijkt, plus wat filosofen hebben gezegd en beweerd over geluk. In de laatste paragrafen komen de meest recente ontwikkelingen aan bod. Die maken duidelijk wat de stand van zaken is ten aanzien van het geluksdoel. Dit is het vertrekpunt voor de toekomst van het geluksdoel, en de rest van dit document.

2.1 Aristoteles en het hoogste doel Aristoteles (384-322 voor Chr.) schreef als één van de eersten over geluk. Volgens Aristoteles wil

iedereen gelukkig zijn. Geluk is een doel op zich, dat niet in dienst staat van een ander, hoger doel. Men kan zich namelijk bij ieder doel afvragen waarom men een bepaald doel wil bereiken. Als men doorvraagt, dan komt men uiteindelijk uit bij ‘omdat dat gelukkig maakt’. Want, zo stelt Aristoteles, een hoger doel dan geluk bestaat niet. Geluk is volgens Aristoteles geen stemming of een tijdelijke staat, maar een langdurige toestand. Hij onderscheidt geluk daarmee van plezier en genot. Dat ziet hij als een kortdurende positieve staat dat een bepaald gedrag versterkt. Het grote verschil met geluk is dat plezier uiteenlopende gevolgen heeft. Sommige vormen van plezier leiden tot geluk, terwijl andere vormen juist verslavend zijn en voor een ‘waardeloze persoonlijkheid’ zorgen. Daarom leeft de mens pas gelukkig als hij goed leeft en goed handelt, zo stelt Aristoteles. Men moet daarvoor goede eigenschappen ontwikkelen. Hij noemde die ‘deugden’. Ondeugdzaamheid en zonde zijn slecht, omdat ze ongelukkig maken. Aristoteles stelde dat geluk nergens voor het oprapen ligt. Men moet er hard voor werken, het hele leven lang. Het is er nooit voor eens en altijd. Bovendien moeten de omstandigheden meezitten, en toeval speelt ook een grote rol (Becker, 2006; Aristoteles, 2005). Ieder mens wil goed en gelukkig leven, maar sommigen zijn daar beter toe in staat dan anderen. Vooral mensen met een slecht karakter zullen er volgens Aristoteles niet in slagen om gelukkig te leven (Aristoteles, 2004). Geluk is namelijk de uitkomst van een goed geleefd leven, de optelsom van een bloeiend bestaan, houdbaar tot het einde, het complete leven (McMahon, 2004). De deugden leiden de weg tot geluk. Maar het gaat er niet om de deugden slechts te bezitten; ze moeten ook gebruikt worden. Om die deugden optimaal te gebruiken, moeten de levensomstandigheden optimaal zijn. Daar heeft de overheid een belangrijke invloed op. De beste overheid zorgt er volgens Aristoteles voor dat de burgers het meest gelukkig leven in de beste omstandigheden, zodat iedereen deugdelijk en gelukkig kan leven. Daarvoor moet de overheid nauwkeurig onderzoeken welke levensomstandigheden de burgers wensen, hoe de menselijke natuur werkt, en hoe mensen zich moeten gedragen om het gelukkigst te zijn. Dit is de belangrijkste taak voor iedere samenleving; stadsoverheid, provinciale, landelijke of internationale overheid. Alle overheden moeten zorgen voor optimale levensomstandigheden en voorzieningen. Als die er voldoende zijn, dan is het volk gelukkig (Aristoteles, 2004; 2005).

2.2 Geluk in oude tradities 180 jaar voor Aristoteles filosofeerde ook Siddharta Gautama (Boeddha) over geluk en welbevinden. Het boeddhisme ziet geluk en verlichting als het allerbelangrijkste in een mensenleven. De Boeddha leerde zijn volgelingen hoe zij gelukkiger konden worden door hun hechting aan onbelangrijke zaken los te laten. Door verlangens op te geven, komt men steeds dichter bij het Nirvana. In die toestand is men volledig verlicht van lijden. Confucius leefde in dezelfde periode als Boeddha, in China. In het Confucianisme streeft de mens naar harmonie tussen hemel en natuur, waarbij hun verbondenheid wordt erkend. Mensen moeten streven naar zelfontwikkeling, maar de gerealiseerde zelf is een sociaal wezen in een kosmische

Geschiedenis van het geluksdoel gemeenschap. Wie dat bereikt, is gelukkig (Rouner, 1995). In de Joodse traditie stelt Mozes dat men het meest gelukkig is als God wordt aanbeden en geliefd. Dat geluk is zo krachtig, dat de aanbidder deel wordt van het goddelijke, zodat zijn ziel wordt getransformeerd (Rouner, 1995). Er bestaan meer oude tradities, maar die hoeven niet beschreven te worden. De bovenstaande beschrijvingen maken namelijk duidelijk dat geluk een streven is dat er altijd al is geweest, in allerlei verschillende culturen, overal ter wereld. Geluk lijkt een universele waarde te zijn, die geïntegreerd is in onze menselijke natuur. Volgens de neurobioloog Antonio Damasio (2003) streven we van nature naar ‘overleven met welbevinden’. Onze positieve en negatieve emoties creëren hunkeringen en behoeften die ons gedrag sturen. En als onze levenssituatie goed leefbaar is, dan voelen we ons gelukkig (zie §4.5.1).

2.3 Geluk in de Middeleeuwen In het Europa tot aan de Middeleeuwen werd geluk niet zo centraal gezet als Aristoteles en oude tradities deden. Geluk was in het Christendom alleen weggelegd voor hen die in de Hemel kwamen. Daarvoor was het nodig om ‘goed te leven als christen’, en te lijden op Aarde om God te dienen. Net als in de Joodse traditie ontstond geluk alleen op Aarde als God werd aanbeden (McMahon, 2004) Deze opvattingen veranderde door nieuwe interpretaties van onder andere Thomas Aquinas, Erasmus, Thomas More en andere ‘christelijke Aristotelianen’. Daardoor verdween het pessimistische beeld, zodat ook het leven op aarde plezierig kon zijn. “Perfect geluk zou alleen ontstaan door God’s genade. Maar in de tussentijd kon men zich daarop voorbereiden, door imperfect geluk te cultiveren” (McMahon, 2004; p. 12). Zo werd geluk ook mogelijk in de christelijke tradities. In die periode ontstond ook het Nederlandse woord voor geluk. Het is geen toeval dat die zowel ‘goed voelen’ als ‘mazzel (als in: geluk bij een ongeluk) betekenen. Men geloofde namelijk dat geluk niet afgedwongen kon worden, omdat geluk volledig werd bepaald door het lot en door God.

2.4 Locke en de Amerikaanse onafhankelijkheidsverklaring John Locke (1632-1704) wordt gezien als de grondlegger van het liberalisme en de staatsinrichting van Westerse landen. Dat maakt zijn uitspraken over geluk extra relevant. Hij zag het streven naar geluk namelijk als het hoogste doel. Locke stelde dat geluk haalbaar is tijdens het leven op aarde. "De Natuur heeft de mens een verlangen naar geluk en een aversie tegen misère ingebracht. Dit zijn inderdaad aangeboren nuttige principes die constant actief zijn en zonder ophouden al onze handelingen beïnvloed. Ze komen in iedereen voor, op elke leeftijd, stabiel en universeel" (Locke, 2004; II, $3). Locke maakte net als Aristoteles onderscheid tussen plezier en geluk. Volgens Locke is geluk de drijfveer achter alle menselijke behoeften. Sommige behoeften spelen vooral op de korte termijn, en dat kan ellende op de lange termijn tot gevolg hebben. "Pijn wordt vaak veroorzaakt door dezelfde objecten en ideeën die plezier geven. Daardoor voelen we vaak pijn op de momenten dat we plezier hadden verwacht" (Locke, 2004; VII, $4). Het is de taak van eenieder om uit te vinden welke behoeften nastrevenswaardig zijn en welke niet. We zijn echter slecht in staat om in te schatten wat gelukkig maakt, volgens Locke. Daarom moeten we onze behoeften evalueren en herwaarderen. Dat kan ook betekenen dat we ons een nieuwe behoefte eigen moeten maken, door er een gewoonte van te maken (West, 2004). "De allerhoogste volmaaktheid van de intellectuele natuur ligt in het zorgvuldig en voortdurend streven naar werkelijk en degelijk geluk. We moeten voor onszelf zorgen, zodat we illusoir geluk niet verwisselen met echt geluk. Dát is de noodzakelijke fundering van onze vrijheid" (Locke, 2004; VIII, $51). Volgens Locke wenst God al zijn scheppingen een gelukkig leven toe (McMahon, 2004). Locke stelt dat we met rede kunnen uitvinden hoe geluk rationeel is na te streven. Maar dat is niet makkelijk, vooral niet voor een genotzoeker. Die wordt namelijk sneller verleid door het korte termijnplezier van verslavingen, dan door het lange termijngeluk van zelfontwikkeling. Mensen zijn volgens Locke diepgeworteld irrationeel. Ze worden gedomineerd door passies en illusies, door domme gewoonten en overtuigingen, en door ‘religieuze waanbeelden’. Locke zag dat de meeste mensen door het leven ploegen, als een paard met oogkleppen, dat heen en weer gaat op hetzelfde doorploegde pad. Ze geven zich over aan hun passies, illusies en meningen van anderen. Al streeft iedereen naar geluk, men is nauwelijks in staat om het te realiseren (West, 2004).

5

6

Met Beleid meer Geluk en Welbevinden: Een Aanzet voor Betrokkenen Iedereen is zich bewust van zijn gelukstoestand, zo stelde Locke. “Gelukkig zijn of miserabel, zonder daar bewust van te zijn, lijkt me uitermate inconsistent en onmogelijk” (Locke, 2004, II, $11). Wat Locke noemt is belangrijk, want als de eigen gelukstoestand gekend kan worden, dan is het mogelijk om mensen te vragen hoe gelukkig ze zijn. Dat maakt subjectief geluksonderzoek mogelijk én betrouwbaar. Locke is niet de enige die dit beweert. Geen van de filosofen die in dit hoofdstuk genoemd worden, beweren dat de eigen gelukstoestand niet gekend kan worden. 2.4.1 Life, Liberty and the Pursuit of Happiness Het was Locke die de Founding Fathers inspireerde om in de Amerikaanse onafhankelijkheidsverklaring de 'onvervreemdbare rechten' op te nemen van "Life, Liberty, and the Pursuit of Happiness” (Declaration of Independence, 1776). De belangrijkste auteur van die onafhankelijkheidsverklaring, Thomas Jefferson, geloofde net als Locke dat de overheid als belangrijkste taak had om het welzijn van mensen te waarborgen. Volgens Jefferson hangt geluk vooral af van een goed bewustzijn, een goede gezondheid, werk en de vrijheid om alle rechtvaardige doelen na te streven. Locke, Jefferson en Franklin vonden geld onbelangrijk voor welbevinden. Franklin zei bijvoorbeeld: “Geld heeft een mens nog nooit gelukkig gemaakt, en dat zal het ook nooit. Er zit niets in zijn natuur dat voor geluk kan zorgen. Hoe meer geld iemand heeft, hoe meer hij ervan wil. In plaats van een gat op te vullen, maakt hij er één. Wordt één gebrek opgeheven, dan ontstaan er meteen twee of drie nieuwe” (bekende quote van Franklin). Franklin kwam ooit een scepticus tegen van de onafhankelijkheidsverklaring tegen. Hij vroeg waar het beloofde geluk in hemelsnaam bleef. Franklin antwoordde toen: "De Grondwet geeft iemand alleen maar het recht om naar geluk te streven. Je zult er zelf voor moeten zorgen" (bekende quote van Franklin). Het betekent dat de overheid uiteindelijk niet voor geluk kan zorgen. Daar zijn burgers vooral zelf verantwoordelijk voor. De overheid moet alleen de mogelijkheden scheppen, zodat burgers op zoek kunnen gaan naar hun eigen geluk. Dit is een belangrijk inzicht, wat gevolgen heeft voor de rol van geluk in beleid. Amerika is dus gebouwd op het principe dat mensen gelukkig willen leven, en dat de overheid dat mogelijk moet maken. De ‘Pursuit of Happiness’ is tegenwoordig geen concreet doel van de Amerikaanse overheid. Sommigen zeggen dat dit komt omdat die ‘Pursuit of Happiness’ is geherinterpreteerd als een eufemisme voor het streven naar rijkdom en bezit. Echter, van zowel Franklin, Locke als Jefferson zijn bronnen beschikbaar waarin ze duidelijk stellen dat geld en bezit niet gelukkig maken.

2.5 Utilitarisme en Kantianisme Tegelijkertijd met de ontwikkelingen in Amerika, ontstond in Europa een filosofische stroming die geluk als allerhoogste doel stelt. Deze stroming werd bekend als het utilitarisme. Jeremy Bentham was de grondlegger van de utilitaristische principes, die later door zijn collega John Stuart Mill werden doorontwikkeld. Het utilitarisme werd één van de belangrijke ethische doctrines. Het stelt dat de morele waarde van een handeling volledig afhangt van de hoeveelheid ‘nut’ die oplevert. En volgens de utilitaristen is iets nuttig wanneer het geluk of plezier tot gevolg heeft. De stroming wordt daarom ook wel het ‘consequentialisme’ genoemd, refererend aan de gevolgen van handelingen. Bentham stelde dat iedereen ernaar streeft om zo gelukkig mogelijk te zijn. Bentham vond dat we als samenleving moeten streven naar 'de grootste som van geluk'. Daarmee bedoelde hij hetzelfde als met zijn concept van het grootste geluk voor het grootste aantal, ook wel het geluksprincipe genoemd. Geluk is volgens Bentham het enige bindende principe voor de ethische keuzes die mensen maken. Dat principe vond hij ook gelden voor de overheid. Bentham vond dat alle wetten en morele regels op één principe moesten kunnen uitkomen. Anders zou het nooit mogelijk worden om een goede afweging te maken. Dat principe is het geluksprincipe. De afweging tussen meer vrijheid of meer veiligheid zou dus moeten afhangen van de mate waarin het welbevinden van de samenleving wordt vergroot. Het geluk van iedereen telt daarbij evenveel mee. Het beste overheidsbeleid is daarom het beleid dat het totale welbevinden het meest doet toenemen. Het utilitarisme was vanaf het begin omstreden. "Voor de kerken was het überhaupt al ketterij om de moraal te stoelen op menselijk geluk in plaats van op goddelijke openbaring, en het streven naar groter geluk paste ook niet best bij de Christelijke verheerlijking van lijden" (Veenhoven, 2002; p. 36). Ook de opkomende arbeidersklasse was niet enthousiast. Die zagen meer in gelijkwaardigheid. Alleen liberalen zagen er wat

Geschiedenis van het geluksdoel in, onder de voorwaarde dat het individu zelf kan bepalen wat gelukkig maakt (Veenhoven, 2002). 2.5.1 Hedonisme versus Eudaimonia Bentham wordt beschouwd als een hedonist, omdat hij geluk zag als de som van pijn en plezier op de korte termijn. Eudaimonia (van Aristoteles) stelt dat geluk op de lange termijn ontstaat als gevolg van het functioneren in en interacteren met de samenleving (Bruni, 2006). Volgens die benadering leidt korte termijngenot uiteindelijk tot lijden, zoals verslavingen doen. Die discussie is niet zo belangrijk voor dit document. Ten eerste zijn beide stromingen het erover eens dat geluk een doel moet zijn in beleid. Ten tweede hebben beiden invloed op elkaar. Wie verstandig en beheerst geniet, is gelukkiger. En wie gelukkig is, geniet meer van korte termijn plezier (Veenhoven, 2003b). Andere bronnen gaan dieper op de discussie in (Deci & Ryan, 2001; Veenhoven, 2003b; Bruni, 2006). 2.5.2 John Stuart Mill John Stuart Mill breidde Bentham’s theorie verder uit. Mill was een leerling van Bentham, maar werd zelf een bekende filosoof na de dood van Bentham. Mill leverde belangrijke filosofische bijdragen, zoals zijn theorie over vrijheid (Mill, 1859), die nog steeds wordt gebruikt in onze juridische wetten. Mill beschreef ook de mechanismen van de vrije markt (Mill, 1848). Hij was één van de eersten die het concept van ‘vraag & aanbod’ uitwerkte. De moderne theorie van vraag & aanbod bezit veel elementen van Mill’s theorie. In alle bijdragen van Mill lag het idee ten grondslag dat geluk het allerbelangrijkste principe is. Mill vond het de taak van de overheid om voor de grootste som geluk te zorgen bij de burgers. Mill stelde echter dat er nog twee andere belangrijke thema’s zijn, waarmee geluk een drie-eenheid vormt. Die twee thema’s zijn rechtvaardigheid en vrijheid. Het idee dat de vrijheid van de één ophoudt bij de vrijheid van de ander, kwam van Mill. Dat idee wordt nog steeds toegepast. Mill vond het belangrijk dat iedereen het recht heeft om autonoom te zijn. Dat wil zeggen dat men zelfstandig en onafhankelijk kan zijn. Bovendien wilde Mill dat iedere burger zichzelf kan zijn, en zichzelf kan ontwikkelen. Als iemand wil leven als een eigenzinnige kluizenaar, dan moet dat kunnen. De overheid hoort pas in te grijpen als de vrijheid van anderen in gevaar komt. Deze ideeën hebben een belangrijke invloed gehad op het Europese rechtssysteem. Mill had een iets andere definitie van geluk dan Bentham’s ‘som van pijn en plezier’. Mill zag in dat onze ‘verwachtingen van pijn of plezier’ niet bepalen hoe we ons gedragen. Het zijn juist pijn en plezier zelf die onze gedragingen beïnvloeden. Dat had Locke ook al vastgesteld. Dat betekent dat veel van ons gedrag ondoordacht is, wat het moeilijker maakt om te denken aan het geluksprincipe. Welbevinden is afhankelijk van meer specifieke elementen, zoals een gevoel van veiligheid, zelfontwikkeling en deugdzaamheid. Mill wees ook op het belang van sociale contacten voor de mens (zie §5.3). We hebben een natuurlijk verlangen om ons één te voelen met onze soortgenoten. Sociale contacten zijn nodig voor ons welbevinden (Berger, 1984). Bijna alle behoeften kunnen geluk vergroten dan wel verkleinen, zegt Mill. Geld en macht voegen soms wat toe, maar soms weer niet. Echter, dat geldt niet voor deugdzaamheid als doel. Daarin is hij het over eens met Aristoteles. Deugden zijn sterke karaktereigenschappen, zoals tolerantie, geduld en eerlijkheid. Het streven naar deugdzaamheid heeft alleen maar positieve gevolgen voor geluk. Niet iedereen heeft dezelfde gedachten over wat gelukkig maakt. Er zijn individuele verschillen in de manier waarop en de mate waarin factoren geluk beïnvloeden. Individuen kunnen bovendien beter niet direct naar geluk streven, stelt Mill. Dan is het namelijk moeilijk te vinden. Men kan beter gericht zijn op andere doelen, dan vindt men geluk op de weg. Pas als een doel het geluk dreigt te verminderen, is het tijd om te stoppen met dat doel. 2.5.3 Kantianisme Het utilitarisme van Bentham en Mill wordt in de ethiek vaak als de tegenhanger beschouwd van het Kantianisme van Immanuel Kant. Hij wordt beschouwd als één van de meest invloedrijke denkers van het moderne Europa. Waar het utilitarisme stelt dat het goede datgene is dat als gevolg gelukkig maakt, heeft Kant een andere visie. Volgens Kant is het goede datgene wat van zichzelf goed is, ongeacht de gevolgen. Iedere persoon moet dan via praktisch redeneren bedenken welk gedrag ‘goed’ is, op

7

Met Beleid meer Geluk en Welbevinden: Een Aanzet voor Betrokkenen

8

voorwaarde dat je wilt dat iedereen zich zo gedraagt. Volgens Kant is het ethisch onbelangrijk welk geluk voortkomt uit handelingen. Gelukkig worden is niet het belangrijkste, maar ‘het waard zijn om gelukkig te zijn’ is wat telt. Er zit volgens Kant een groot verschil tussen een mens gelukkig maken, of hem ‘goed’ maken. Iemand kan bijvoorbeeld gelukkig worden van diefstal, maar dat maakt die daad nog niet goed. En, zo stelde Kant, als mensen gelukkiger worden na een slechte daad, dan is hun geluk geen goede ethische maatstaf (McMahon, 2004). Dit is één van de kritiekpunten die bestaan tegen het utilitarisme. Utilitaristen brengen daar tegenin dat ze nooit hebben beweerd dat ze alleen het individu gelukkiger moet worden. Zij beweren juist dat gekeken moet worden naar het totale welbevinden. Als diefstal de dief iets gelukkiger maakt, maar de slachtoffers ongelukkig, dan is diefstal geen goede daad. Bovendien lijden ook de niet-slachtoffers onder het onveiligheidsgevoel. Zo weerleggen utilitaristen deze veelgehoorde kritiek. 2.5.4 Kritiek op het utilitarisme Het Utilitarisme krijgt meer kritiek (Rawls, 1971; Sen, 1985a; Veenhoven, 2002), ondanks de instemming met het idee dat geluk inderdaad belangrijk is, of het allerbelangrijkste. Een beschouwing van die kritiek1 is niet relevant voor dit document, omdat dit document slechts probeert te demonstreren hoe geluk kan dienen als één van de doelen in beleid. Een kritiekpunt dat wel relevant is voor dit verslag, is dat geluk niet te berekenen is; en dus niet te vergelijken. Dat zou betekenen dat er geen uitspraken gedaan kunnen worden over wat gelukkig maakt, en wat niet. Bentham erkende dit probleem en bedacht daarvoor de felicific calculus (Bentham, 1789). Dat is een methode om te berekenen hoeveel geluk een handeling voortbrengt. Hoewel de methode met veel zaken rekening houdt, wordt hij nauwelijks gebruikt. De rekenformule is moeilijk in te vullen, en nog moeilijker toe te passen. Bentham had het probleem van de onmeetbaarheid dus niet opgelost. Dat is één van de oorzaken waarom het geluksdoel nooit prominent aanwezig was in overheidsbeleid, ondanks de steun die het vanuit de filosofie en wetenschap kreeg. Men kon niet meer doen dan speculeren over wat gelukkig maakt en wat niet. Dat is problematisch, omdat niemand weet wie dan gelijk heeft. Tegenwoordig is geluk wèl meetbaar, zodat zulke uitspraken wel gebaseerd kunnen worden op wetenschappelijk onderzoek. Dat biedt perspectieven voor het geluksdoel (Veenhoven, 2002).

2.6 Smith, economische theorie en het geluksdoel Adam Smith (1723-1790) ontwierp de fundamenten van het moderne kapitalistische systeem en de vrije markt. Hij maakte een einde aan het idee dat slechts één partij beter wordt van handel. Smith zag in dat alle partijen profiteren. Door Smith’s ‘The Wealth of Nations’ (Smith, 1776) werden invoertarieven afgeschaft en gingen landen economisch samenwerken. Dat leidde tot een grote economische opleving. 2.6.1 Geluk was onderdeel van de economische theorie Toen de economische theorie rond 1800 ontstond, was geluk daar direct een belangrijk onderdeel van. De vader van de theorie van kapitalisme en vrije marktwerking, Adam Smith, stelde dat het onderhouden van de economie een taak van de overheid is (Berns & Van Stratum, 1986). Echter, volgens Smith hoort het welbevinden van de burgers het enige doel te zijn van die overheid. “Alle overheidsinstanties moeten worden beoordeeld op basis van hoe zij in staat zijn het geluk te verbeteren van de mensen waarover zij regeren” (Smith, 1976; p. 185). Smith behoorde tot de utilitaristen. Hij geloofde dat het geluk van alle rationele wezens het originele doel was van de Schepper, toen hij hen creëerde (Smith, 1976). Geluk bestaat volgens Smith vooral uit innerlijke vrede en genieten. Die innerlijke vrede is een voorwaarde om te kunnen genieten. Lijden komt volgens Smith vooral voort uit het overschatten van het verschil tussen de huidige situatie, en de gewenste situatie (Smith, 1976). 2.6.2 Rijkdom is geen doel op zich Hoewel Smith pleitte voor marktwerking en welvaart, vond hij rijkdom geen doel op zich. Volgens 1

Kritiekpunten worden behandeld op de Engelse Wikipedia-pagina (http://en.wikipedia.org/wiki/Utilitarianism).

Geschiedenis van het geluksdoel Smith zorgt geldzucht voor lijden en de verstoring van innerlijke vrede. De jacht op rijkdom misleidt en beantwoordt niet aan een fysieke noodzaak. Mensen die beïnvloed worden door hun passies, voelen zich miserabel en verstoren de ‘rust van de samenleving’ voor het bereiken van hun onverstandige doel. Smith kan zich niet voorstellen dat mensen niet inzien dat hun maag niet beter is dan dat van de armen, en dat ze niet vaster slapen in een paleis. Smith: “Want met het oog waarop is al het gezwoeg en al de drukte in deze wereld? Wat is het doel van de hebzucht en ambitie, van de jacht op rijkdom, op macht en voorrang? Is het om te voorzien in de noodzakelijkheden van de natuur? Het loon van de eenvoudigste werker kan daarin voorzien” (Berns & van Stratum, 1986; p. 186). Kortom, de man die de basis legde voor het kapitalistische economische systeem, stelt dat geld niet gelukkig maakt. Het enige voordeel van de hunkering naar rijkdom, zo stelt Smith, is dat men daardoor blijft streven naar vooruitgang. 2.6.3 De Onzichtbare Hand Smith krijgt tegenwoordig het verwijt dat hij heeft bijgedragen aan een egoïstische samenleving met zijn concept van de Onzichtbare Hand2. Volgens dat concept is de maatschappij er het beste mee gediend als iedereen zijn eigenbelang nastreeft, ofwel egoïstisch is. Dit mechanisme komt volgens Smith het beste tot zijn recht als de overheid zo min mogelijk intervenieert (‘laissez-faire’)3. Volgens deskundigen is Smith niet altijd goed geïnterpreteerd. Smith bedoelde namelijk niet dat iedereen egoïstisch moet zijn4. Hij observeerde dat het de menselijke natuur is om te handelen uit eigenbelang, wat in zijn tijd werd gezien als een zonde. Het idee overheerste dat een ‘vaderlijke overheid’ burgers moest verzorgen. Smith probeerde slechts aan te geven dat het handelen uit eigenbelang niet alleen maar slecht is, omdat het burgers ook een bepaalde vrijheid geeft. Hij zag dat het tegenovergestelde, een soort communisme, veel minder gunstig zou zijn voor het totale welbevinden. Mensen zouden dan niet eerlijk beloond worden. Voor de interpretatie van het werk van Adam Smith, is het noodzakelijk om zijn economische werk ‘The Wealth of Nations’, te combineren met zijn ethische ‘Theory of Moral Sentiments’. Beide werken vullen elkaar aan en staan niet los van elkaar5. Smith benadrukt in zijn ethische werk, dat ethiek en moreel handelen noodzakelijk zijn voor een goed functionerende economische markt. Helaas kennen economen vooral zijn ‘The Wealth of Nations’, waarin de ethische codes ontbreken. Ook het idee dat het geluk het doel van de Schepper is, en het enige doel van de overheid, staat daar niet in. De splitsing van de twee boeken heeft grote gevolgen gehad voor de plaats van ethiek in de werking van de vrije markt. 2.6.4 Marx, materialisme en het streven naar geluk Als Smith de vader van het kapitalisme is, dan is Marx de vader van het communisme. Hoewel ook Marx het welbevinden van de burgers als het allerhoogste doel van de overheid zag, dacht hij heel anders over geluk. Volgens Marx is het allerhoogste doel van de mens om materieel geluk te verwerven. Die kan men verwerven in georganiseerd collectivisme. Dat werd uiteindelijk het communistische systeem. 2

Smith noemde de Onzichtbare Hand slechts één keer in zijn boek ‘The Wealth of Nations’ (Smith, 1776). Smith is beroemd geworden met die uitdrukking, maar hij had het waarschijnlijk niet bedoeld als marketingslogan. 3 Smith wordt wel eens onterecht gezien als een doctrinair van het economische laisser-faire systeem. Hoewel hij streefde naar vrijheid en marktwerking, wilde hij wetten om een systeem van natuurlijke vrijheid mogelijk te maken. Ook een bepaalde mate van politieke macht is volgens Smith noodzakelijk (Berns & Van Stratum, 1986). 4 Smith zei: “In een systeem van natuurlijke economische vrijheid zal het eigenbelang van de mens leiden tot een natuurlijke verdeling en distributie van goederen onder de mensen en wel op een zodanige manier dat een dergelijke verdeling het beste is voor de samenleving in haar geheel” (Berns & Van Stratum, 1986). 5 De twee werken van Smith hebben een zeer verschillend mensbeeld. Het betekende veel discussiestof voor filosofen, ethici en economen. Het werd bekend als ‘the Adam Smith Problem’. Velen hadden moeite om het sociale mensbeeld in Smith’s ethische werk te rijmen met het egoïstische mensbeeld in zijn economische werk. Het feit dat ‘The Wealth of Nations’ (WN) 17 jaar na ‘Theory of Moral Sentiments’ (TMS) kwam, wordt aangedragen als het bewijs dat Smith mentaal was veranderd. Echter, er is tegenwoordig bewijs dat de werken bij elkaar horen, en dat er maar ‘één Adam Smith’ was. Smith gebruikte zijn belangrijkste argumenten in WN ook al in zijn lezingen ten tijde van zijn eerdere TMS (Sayer, 2005 | Miller, 2002; Berns & Van Stratum, 1986). Ook het egoïstische en altruïstische mensbeeld in de twee werken is verenigbaar. Adam Smith schreef de oplossing voor het probleem, in een passage waarnaar nauwelijks is gerefereerd. Smith stelde dat als een Europeaan leest over een grote aardbeving in China met miljoenen doden, hij dan bedroefd is en gaat piekeren. Maar hij zou veel slechter slapen door een ‘kleine ramp’ als het verlies van zijn pink, dan door de ramp in China. Echter, de Europeaan zou nooit alle Chinezen willen opofferen om zijn pink te sparen. Volgens Smith hebben mensen dus zowel egoïstische als altruïstische neigingen. Onze daden zijn het gevolg van een onderhandeling tussen die neigingen (Weinstein, 2004).

9

10

Met Beleid meer Geluk en Welbevinden: Een Aanzet voor Betrokkenen Marx was dus materialistischer ingesteld dan Smith. Het is daarom opmerkelijk om te constateren dat het kapitalisme soms gelijk wordt gesteld aan materialisme, en het communisme juist niet. Smith, Marx en Mill waren niet de enigen die geluk als hoofddoel zagen voor economen en overheden. Ook Malthus (Bruni, 2006) en Marshall (1890) pleitten voor meer aandacht voor geluk in beleid (Bruni, 2006). De economische theorie werd geboren met sterke banden met geluk en welbevinden. Echter, door de tijd heen zijn die banden verloren gegaan. De economie had die interpersoonlijke dimensie blijkbaar niet meer nodig (Bruni, 2006). Die banden met welbevinden worden tegenwoordig weer aangehaald. Niet alle economen zijn de link tussen economie en geluk vergeten. Econoom Paul Krugman, schreef in zijn column in de New York Times: "Uiteindelijk gaat economie niet over rijkdom, maar over het streven naar geluk" (Krugman, 1998).

2.7 Geluk en de sceptische Duitse filosofen Na 1860 werd de filosofie gedomineerd door Duitse filosofen. Zij waren zeer sceptisch over het utilitarisme en ‘geluk’ als concept. Filosofen als Nietzsche en Schopenhauer probeerden zich los te rukken van de christelijke opvatting dat men leeft om een plekje te verdienen in de hemel. Daarbij betwijfelden ze of het leven überhaupt zin had. Arthur Schopenhauer zei ‘leven is lijden’, omdat mensen door hun vrije wil voor eeuwig ontevreden zullen zijn. Geluk was volgens hem niet meer dan het tijdelijk afwezig zijn van lijden. Zulke momenten konden nooit opwegen tegen het enorme lijden in een gemiddeld mensenleven (Zingerle, 2000). Schopenhauer beïnvloedde de Duitse filosofen na hem, zoals Nietzsche en Wittgenstein. Ook zij waren cynischer over geluk dan de filosofen voor hen (Baumgarten, 1981; Rehberg, 2000; Zingerle, 2000). Max Weber, één van de grondleggers van de sociologie, stelde wel dat mensen gelukkig kunnen zijn, maar dat die toestand onwenselijk is. Geluk is volgens hem een statische toestand van tevredenheid. Tevreden mensen zijn niet in staat tot grootste dingen, zo stelde Weber. Daarom wilde hij geluk en welzijn absoluut niet als doel zien van de overheid of als individu. Weber wilde dat de overheid zich richtte op het behouden van bepaalde kenmerken van de natie (Bologh, 1990). Sigmund Freud had ook niet bepaald een rooskleurige visie op geluk. Volgens Freud is het vrijwel onmogelijk om een staat van geluk te bereiken. De mogelijkheden daartoe zijn te beperkt. We willen ons wel steeds goed voelen, maar dat lukt ons niet. We voelen te vaak het lijden dat voortkomt uit ons eigen lichaam, uit de buitenwereld, en uit onze relaties met andere mensen. Ter verdediging tegen dat lijden, ontwikkelen we verschillende strategieën om zo gelukkig mogelijk te zijn. Zelfisolatie, dronkenschap en meditatie zijn daar voorbeelden van. Ook religie is een vermijdingsstrategie, dat helpt om de angsten van het leven te ontduiken. Zulke strategieën zijn echter nutteloos volgens Freud. De mens is van nature ongelukkig. Het enige dat we kunnen doen, is goed nadenken over de activiteiten die we ondernemen en welke invloed die hebben op ons welbevinden (Freud, 1930). De ideeën van Schopenhauer, Weber en Freud hebben grote invloed (gehad), maar wat ze zeggen over geluk klopt niet met wat tegenwoordig bekend is door wetenschappelijk geluksonderzoek.

2.8 Economische theorie heeft geluk niet nodig Er is nog maar weinig te merken van de banden die geluk ooit had met de economische theorie. Welbevinden en geluk zijn termen die nog nauwelijks door moderne economen worden gebruikt. Ook economische berichtgevingen gaan alleen over geld, en overheidsbeleid gaat vooral over de economie. Wanneer en waarom is de economie de banden met welbevinden kwijtgeraakt? Volgens Bruni (2006) zorgde Vilfredo Pareto ervoor dat geluk ontkoppeld werd van de economie. Dat gebeurde rond 1900. Pareto vond de concepten van geluk, plezier en motieven niet nodig voor de economische theorie. Het observeren van de keuzes op de markt is daarvoor voldoende, inclusief de objectieve gegevens over vraag & aanbod. Theorieën van hedonisme en utilitarisme zijn niet nodig, stelde Pareto. En de hele psychologie van de mens net zo min: observeerbare keuzes zijn genoeg. Pareto adviseerde economen daarom het idee van welbevinden overboord te zetten. Sindsdien beperken economen zich tot het onderzoeken van logische handelingen, ofwel keuzes gebaseerd op instrumentele rationaliteit (Bruni, 2006; Frey & Stutzer, 2002). Pareto had die invloed, omdat hij een aantal belangrijke bijdragen had geleverd aan de economische wetenschap, zoals de Pareto efficiëntie, de Pareto index, het Pareto optimum en de 80/20-regel. Pareto’s aannamen vormden ook een

Geschiedenis van het geluksdoel belangrijke basis voor de rationele keuzetheorie (Bruni, 2006). Wat Pareto in feite deed, was het verkleinen van de economische wetenschap. Welbevinden vond hij wel een nastrevenswaardig doel, maar niet voor economen. Die taak was weggelegd voor sociologen, zo stelde hij. Toen hij ‘klaar’ was met de economische theorie, richtte hij zich op de sociologie. Die hoorde ook voor input te zorgen voor overheidsbeleid, ook als het welbevinden betrof (Bruni, 2006). Hij voorzag echter niet dat de economie het overheidsbeleid zodanig ging domineren, dat de economie een doel op zich werd. 2.8.1 Andere factoren Pareto is niet de enige die verantwoordelijk wordt gehouden voor het uitsluiten van welbevinden. Ook Wicksteed (Bruni, 2006) en Robbins (Frey & Stutzer, 2002) leverden bijdragen waardoor de gevoelens van consumenten niet meer nodig waren. Dat verklaart echter nog niet waarom de economische theorie juist in de jaren ’30 een enorme omslag maakte. Het logische positivisme werd populairder, waardoor subjectieve opvattingen geen plek meer hadden in de wetenschap. Het behaviorisme ging de psychologie domineren, waardoor motivaties en geestelijke ervaringen onbelangrijk werden (Ackerman, 1997). “Zowel het positivisme als het behaviorisme leven verder in de economische theorie, lang nadat ze door hun eigen disciplines werden verstoten” (Ackerman, 1997; p. 83). Een andere factor was de enorme crisis in de jaren ’30. De economie zat in het slop, overal waren politieke en culturele conflicten, de littekens van de Eerste Wereldoorlog waren nog niet weggepoetst en een nieuwe wereldoorlog dreigde. De behoefte aan veranderingen was nooit zo groot. Aangezien de natuurwetenschappen een enorme vooruitgang boekten door de relativiteitstheorie en de kwantummechanica, volgden andere disciplines in een poging om het tij te doen keren (Ackerman, 1997). In diezelfde periode werd het BNP bedacht. Die diende om inzicht te krijgen in de werkloosheid en conjunctuurschommelingen. “Maar al heel snel begon het –oneigenlijk- gebruikt te worden als maat voor de nationale welvaart, en tegenwoordig is het zo dat landen er een wedstrijd van maken om zo goed mogelijk te scoren op de ranglijsten van het BNP. [..] Goed beschouwd is het een droevige geschiedenis. Tot laat in de negentiende eeuw meenden de meeste economen nog dat economie in de eerste plaats te maken had met geluk” (Layard, 2005; p. 137). De onmeetbaarheid van geluk speelde ook mee. Men wilde wel, maar het was niet mogelijk omdat uitspraken nergens op gebaseerd kunnen worden. Het gevolg is een eindeloze discussie over de oorzaken en factoren van geluk. Echter, door nieuwe ontwikkelingen is dit nu geen probleem meer. De gelukswetenschap heeft zich sterk ontwikkeld, zodat er nu een schat aan informatie beschikbaar is. Dit document is daar het bewijs van. In het volgende hoofdstuk wordt beschreven hoe betrouwbaar en nauwkeurig geluksonderzoek mogelijk is.

2.9 Recente ontwikkelingen 2.9.1 Levenskwaliteit versus welbevinden Sinds de jaren '70 zijn er nieuwe pleidooien voor het geluksdoel. Wetenschappers stelden vast dat de economie wel fors groeide, maar dat er geen signalen zijn dat het totale welbevinden stijgt (Easterlin, 1974; Scitovsky, 1976). Daarom pleiten sommigen voor geluk als paradigma en perspectief voor beleid, wat subjectief gemeten kan worden. Mensen weten hoe gelukkig ze zijn, zoals Locke ook al vaststelde, en dat kunnen ze uitdrukken in een cijfer (1 tot 10) of een keuze (ongelukkig, gelukkig, heel gelukkig). De World Values Survey brengt bijvoorbeeld al jaren in kaart hoe gelukkig mensen zich voelen. Een andere stroming die pleit voor het welzijn van mensen als doel, is de Quality of Life-beweging. Die beweging benadrukt juist het belang van objectieve indicatoren, die tot stand komen door objectieve en normatieve ingrediënten van een 'goed' leven. Amartya Sen en Martha Nussbaum zijn bekende, invloedrijke vertegenwoordigers. Ze zijn sterk geïnspireerd door de eudaimonia van Aristoteles, maar keren zich af van het utilitarisme. De Human Development Index (HDI) is tot stand gekomen door de competentietheorie van Sen (1985b) en Nussbaum (zie §3.4). Waarden als democratie, sociaal kapitaal, gezondheid, rechten, vrijheid, werkomstandigheden en fundamentele competenties maken er onderdeel van uit. Deze visie beschouwt subjectief welbevinden als slechts één van de componenten van een goede levenskwaliteit (Bruni, 2006). De geluksbeweging stelt juist dat geluk de enige echte indicator is voor levenskwaliteit (zie §3.4.2).

11

12

Met Beleid meer Geluk en Welbevinden: Een Aanzet voor Betrokkenen 2.9.2 De moderne gelukswetenschap Sinds het begin van deze eeuw pleiten steeds meer mensen voor geluk als (hoofd)doel in beleid (Layard, 2005; Frey & Stutzer, 2002; Veenhoven, 2002), ook in de Nederlandse media (Diekstra, 2006; Klamer, 2006; Theeuwes, 2006). Ook de wetenschap richt zijn vizier op geluk. Verschillende disciplines worden verenigd in dit onderwerp, zoals economie, psychologie, sociologie en politicologie. In de toekomst zal wellicht ook de neurobiologie betrokken raken bij geluksonderzoek, als de meetmethoden nog beter in staat zijn om emoties en geluk te lokaliseren. De gelukswetenschap groeit in een verbazingwekkend tempo. Het heeft een enorme hoeveelheid onderzoek en kennis opgebouwd. Er verschijnen steeds meer tekstboeken over geluk voor de psychologie en economie. Wetenschappelijke tijdschriften wijden hele edities aan het onderwerp, evenals niet-wetenschappelijke. Geluk heeft een eigen wetenschappelijk tijdschrift met de Journal of Happiness Studies (sinds 1999), onderzoek naar geluksindicatoren wordt gepubliceerd in Social Indicators Research (sinds 1974) en onderzoek naar levenskwaliteit op gezondheidsgebied staat in Quality of Life Research (sinds 1992). Hoewel economen steeds meer geïnteresseerd raken, is de aandacht vanuit de psychologie beperkt. Die is momenteel gericht op de klinische en cognitieve psychologie. De klinische psychologie is voornamelijk gericht op geestelijke ziekten. De cognitieve psychologie bestudeert gedachten, taal en hersens. Beiden hebben het concept van geluk niet nodig voor behandelingen of verklaringen. De neurobiologie krijgt wel groeiende interesse voor geluk, omdat de emoties van mensen zijn terug te vinden als hersenactiviteit (Damasio, 2003). In de psychologie is wel een stroming ontstaan die juist kijkt naar de positieve aspecten van het leven kijkt; de Positieve Psychologie. Aanhangers constateerden dat de psychologie werd gedomineerd door het negatieve, met ziektebeelden en stoornissen. Zij wilden een andere richting inslaan, zodat ze juist kennis beschikbaar konden stellen over het opbloeien van de mens (Seligman & Csikszentmihalyi, 2000). Concepten als flow, bevlogenheid, optimisme en zelfontplooiing hebben daarmee te maken, maar ook geluk is een onderwerp. In feite is positieve psychologie de gelukspsychologie. Één land gebruikt tegenwoordig Bruto Nationaal Geluk (BNG) als indicator voor beleid. Dat land is Bhutan. Het beschouwt BNG als belangrijker dan BNP (Ura & Galay, 2004). Bhutan's minister Thinley: "Waarom is Bhutan de eerste die dit project overweegt, terwijl geluk de ultieme wens is van ieder mens? Waarom is er geen enkel ander land dat dit toepast als de basis voor beleid, voor programma's of voor onderwijs?" (Easton, 2006).

2.10 Conclusie Het idee dat geluk een doel moet zijn in beleid, is niet nieuw. 2500 jaar geleden pleitte Aristoteles er al voor dat de elke overheid zich moet richten op zoveel mogelijk geluk voor de bevolking. Ook buiten Europa werd daarvoor gepleit, en dat duidt erop dat geluk een universele waarde is. Het geluksdoel heeft een belangrijke invloed gehad op de filosofie. Economen vonden dat de economie vooral moest bijdragen aan het totale geluk van mensen. Maar geluk bleek onmeetbaar en daardoor onhanteerbaar. Omdat het niet meetbaar was, kon iedereen beweringen doen over geluk. Maar die waren vervolgens door niemand te bewijzen of te weerleggen. Het geluksdoel verdween in de jaren '30, in een periode van economische crisis en dreigende oorlog. De wetenschap werd toen gedomineerd door het logisch positivisme en het behaviorisme, dus voor geluk was geen plaats meer. Het BNP gaf wel houvast, waardoor de crisis mede werd overwonnen. Tegenwoordig gaat het goed qua economie en vrede. Wetenschappers stellen nu dat het BNP geen goede indicator meer is voor levenskwaliteit, en dat geluk weer een doel van beleid moet worden. Ook de wetenschap is veranderd; het stelt zich open voor emoties en gevoelens. De gelukswetenschap is enorm opgebloeid, waardoor geluk tegenwoordig wèl meetbaar is. Dat maakt het mogelijk om uitspraken te doen over geluk. De omstandigheden zijn inmiddels dusdanig, dat geluk een concreet beleidsdoel kan zijn, naast andere doelen.

Meetmethoden voor geluksonderzoek

Hoofdstuk 3

Meetmethoden voor geluksonderzoek Buitenstaanders vragen zich af of geluk überhaupt te meten is. Zij nemen aan dat geluk objectief gemeten moet worden, zoals gebruikelijk is in de meeste wetenschappen. Psychologen meten bijvoorbeeld liever niet subjectief of met een directe vraag, omdat mensen slecht inzicht hebben in bepaalde psychologische concepten. Het is bijvoorbeeld onmogelijk om mensen te vragen hoe hoog hun IQ is, of hoe extravert of neurotisch ze zijn. Die concepten kunnen niet anders dan met indirecte vragen of objectieve methoden gemeten worden. Bij geluk is dat wel mogelijk, omdat geluk per definitie een subjectieve ervaring is. Geluk is een biologisch signaal dat vertelt hoe goed de huidige situatie is voor die persoon. Aangezien het evolutionair ongunstig zou zijn om slecht het eigen geluk te kunnen inschatten, is een subjectief oordeel in principe betrouwbaar. Dit blijkt verder uit de snelle antwoordreacties van mensen, en hun erkenning dat ze vaak nadenken over hun geluk (Headey & Wearing, 1992; Veenhoven, 1998). Mensen weten dus uitstekend hoe gelukkig ze zijn. Daarom is het mogelijk om geluk te meten met zelfrapportages.

3.1 Betrouwbaarheid en validiteit van geluksonderzoek Sommige onderzoekers stellen dat subjectief meten niet betrouwbaar is vanwege fluctuaties in de oordelen (Schwarz & Strack, 1991; 1999). Geluksscores kunnen inderdaad worden beïnvloed als er onzorgvuldig gemeten wordt. De zorgen over onbetrouwbaarheid en invaliditeit zijn onterecht, omdat de problemen minimaal zijn of verholpen kunnen worden. Hieronder wordt besproken waar de meeste bezorgdheid over bestaat, en hoe problemen worden opgelost. Voorgaande vragen beïnvloeden soms de geluksscore, omdat de respondent relatief meer waarde toekent aan de daarvoor gevraagde zaken. De informatie over dat onderwerp is beter toegankelijk in het geheugen, en daardoor meer van invloed (Schwarz & Strack, 1999). Zo ontstaan er ook verschillen door de vraagvolgorde. Dit probleem wordt opgelost door de geluksvraag als eerste te stellen, of een vaste volgorde aan te houden voor alle respondenten. Een interviewer met opvallende kenmerken, zoals iemand in een rolstoel, beïnvloedt de score. De respondent realiseert zich dan dat hij in een relatief goede situatie zit vergeleken met de interviewer, en oordeelt daardoor hoger. Echter, een interviewer zonder opvallende uiterlijke kenmerken zorgt nauwelijks voor vertekening (Diener et al., 1999). Iemands stemming heeft invloed op de geluksscore. Mensen scoren bijvoorbeeld iets hoger op een zonnige dag dan op een regenachtige dag. Op dezelfde manier maakt het ook uit als iemand daarvoor een muntje heeft gevonden, of wanneer het nationale team heeft gewonnen (Schwarz & Strack, 1999). Echter, in non-experimentele en natuurlijke situaties wijken herhaalde zelfrapportages nauwelijks van elkaar af. De gemoedstoestand van mensen blijft bovendien relatief stabiel over een periode van een paar weken (Headey & Wearing, 1992). Deze toevallige meetfouten worden bovendien verholpen door een grote steekproef die is afgenomen in dezelfde periode, maar op verschillende dagen. Effecten door het weer zijn te compenseren door de afname in soortgelijke weersomstandigheden te doen. De invloed van de stemming is ook kleiner wanneer onderzoekers vragen naar het tegenwoordige geluk, in plaats van het geluk op dat moment. De stemming beïnvloedt scores dus alleen wanneer die veranderd is door ongewone of experimentele situaties. Sommigen vragen zich af of de geluksniveaus van mensen wel vergelijkbaar zijn. Het klopt dat er verschillen zijn tussen de beoordelingen van mensen die zich ‘erg gelukkig’ voelen. De één geeft bijvoorbeeld een 8 op een tienpuntschaal, de ander een 9. Deze verschillen zijn echter klein, en bovendien niet systematisch. Een grote steekproef lost dit probleem op. Het probleem van sociale wenselijke antwoorden is aanwezig, maar beïnvloedt de resultaten niet (Vella & White, 1997); ook niet als de respondenten worden verwijderd die hoog scoorden op een test voor sociale wenselijkheid (Headey & Wearing, 1992). Verstoringen door sociale wenselijkheid treedt eerder op bij persoonlijke afnamen, dan bij anonieme en schriftelijke afnamen. Onderzoekers ontdekten dat de oordelen van mensen over hun geluksniveau in het verleden zelden kloppen en daardoor onbetrouwbaar zijn (Kahneman, 1999). Men vergeet hoe gelukkig men was. De

13

14

Met Beleid meer Geluk en Welbevinden: Een Aanzet voor Betrokkenen oplossing hiervoor is om op meerdere momenten te meten, bijvoorbeeld met de ESM (zie §3.2.4). Het bijhouden van een dagboek is ook betrouwbaarder dan retrospectief meten (Bonke, 2005). Retrospectieve vragen over vroegere perioden kunnen niet gemeten worden met een enkele vraag. Het onderwerp waar iemand over nadenkt, krijgt altijd een hoger belang toegekend dan op andere onderwerpen. Als mensen bijvoorbeeld nadenken over het belang van gezondheid, dan zijn ze geneigd die impact te overdrijven. Dit wordt de focus illusie genoemd (Kahneman et al., 2006). Waar men over nadenkt, is nooit zo belangrijk voor het welbevinden, als men op dat moment denkt. De focus illusie is van grote invloed op de beslissingen van mensen, omdat de huidige informatie wordt overschat, en ontbrekende informatie niet wordt meegewogen. Hierdoor heeft het ook weinig zin om de prioriteiten of gewichten van factoren te onderzoeken via de mening van de respondent. Taalverschillen zijn geen probleem voor geluksonderzoek. Landen scoren bijvoorbeeld hetzelfde als er synoniemen voor geluk worden gebruikt in de vragen. Ook bestaan er aanzienlijke verschillen in geluksniveaus tussen landen met dezelfde taal (Veenhoven, 1993). Nationale geluksniveaus corresponderen met andere nationale indicators van levenskwaliteit (congruente validiteit). Geluk is bijvoorbeeld hoger in landen waar (1) de levensverwachting hoger is en (2) het aantal psychische stoornissen lager is. Bovendien zijn geluksniveaus hoger in landen met materieel comfort, sociale gelijkwaardigheid, vrijheid en toegang tot kennis (concurrente validiteit) (Veenhoven, 1993). Daarnaast worden nationale geluksgemiddelden niet beïnvloed door een culturele neiging om hoog te oordelen op vragen over geluk. Een nationale antwoordstijl blijkt niet te bestaan. Veenhoven (1993) concludeert dat het erg onwaarschijnlijk is dat de geobserveerde verschillen tussen landen veroorzaakt worden door culturele verschillen in levensvisie, in plaats van de variatie in daadwerkelijke levenskwaliteit. Meetinstrumenten die alleen geluk beogen te meten, hangen over het algemeen sterk met elkaar samen. Bovendien komt het oordeel van naasten sterk overeen met de eigen beoordeling van het welbevinden (Headey & Wearing, 1992). Dit duidt op een goede convergente en externe validiteit. Tot slot, als de bezwaren zouden kloppen, dan zouden geluksmetingen niets kunnen verklaren. Er zouden dan geen statistische verbanden te leggen zijn, want een correlatie met niets is nul (Veenhoven, 2005). Geluksonderzoeker Ed Diener: “Als we welbevinden meten, dan voorspelt het echte dingen. Het voorspeelt de waarschijnlijkheid dat iemand zelfmoord pleegt. Het voorspelt gezondheid, en hoe goed je presteert op het werk. Er zijn dus daadwerkelijke uitkomsten. Dat toont aan dat zulke metingen écht iets meten” (Easton, 2006). De waarde van geluksmetingen blijken bijvoorbeeld uit de aanzienlijke verschillen die er tussen landen zijn. Denemarken is tegenwoordig het gelukkigste met een 8.2, terwijl Nederland een 7.5 scoort. Zimbabwe en Tanzania staan onderaan met een 3.3 en 3.2 (zie §3.5). Kortom, de bezorgdheid over het eventueel niet functioneren van vragen naar geluk, is onterecht. Geluk is betrouwbaar en valide te meten met zelfrapportages, als rekening gehouden wordt met de bovenstaande beperkingen.

3.2 Meetinstrumenten voor geluk Psychologen gebruiken regelmatig zelfrapportages, maar maken dan gebruik van meerdere itemvragen voor een hogere interne validiteit. Die is nodig om het geluksniveau tussen individuen te kunnen vergelijken als er een kleine steekproef is. Psychologen begonnen daarom vooral met instrumenten die soms wel meer dan 30 items hadden om geluk te meten. De Beck Depression Inventory (BDI) werd vroeger wel eens gebruikt voor geluksonderzoek. Echter, de BDI is vooral gemaakt om klinische depressie en angst te meten, en daarom te lang, indringend en beledigend voor algemene vragenlijsten (Headey & Wearing, 1992). De Oxford Happiness Inventory (OHI; Argyle et al., 1989) gebruikt de structuur van de BDI, maar is aangepast om geluk te meten. De General Health Questionnaire (GHQ; Goldberg, 1978) is net als de BDI een klinische test en gaat daarom in op zaken die niet het meest relevant zijn voor geluk. 3.2.1 Enkele vraag naar geluk Hoewel het aantal items in nieuwe instrumenten steeds kleiner werd, bleef de verklarende kracht van instrumenten gelijk. Fordyce (1988) ontwierp een schaal met slechts twee vragen over geluk. Toch correleerde de schaal hoog met andere instrumenten. Dat geldt ook voor één enkele vraag naar geluk.

Meetmethoden voor geluksonderzoek De meest gebruikelijke enkelvoudige geluksvraag is “Hoe tevreden of ontevreden bent u tegenwoordig met uw leven in zijn geheel genomen?”, gevolgd door een cijfer van 1 tot 10. 1 staat voor zeer ontevreden, 10 voor heel tevreden. Zoals hierboven al werd vastgesteld, weten mensen goed hoe gelukkig ze zijn en zijn ze in staat om dat uit te drukken in één antwoord. Er kunnen echter vertekeningen ontstaan, en daarom is een grote steekproef wenselijk. Daardoor worden eventuele toevallige meetfouten opgeheven. Deze enkele onderzoeksvraag is zeer geschikt om de geluksgemiddelden van grote populaties te vergelijken, zoals landen en mensen met of zonder bepaalde voorzieningen. Deze enkele vraag kan ook twee keer gesteld worden (bijvoorbeeld aan het begin van de vragenlijst, en aan het einde). Het gemiddelde van de twee is iets betrouwbaarder, ondanks dat de laatste vraag beïnvloed is door de voorgaande items (Andrews & Withey, 1976). 3.2.2 Satisfaction With Life Scale Voor kleinere steekproeven of individuele beoordelingen is de enkele vraag niet betrouwbaar genoeg. De toevallige meetfouten worden dan te weinig opgeheven door de steekproef. De bovenstaande meetschalen kunnen worden gebruikt, maar tegenwoordig is de Satisfaction With Life Scale (SWLS) het meest populair (Diener, Emmons, Larsen & Griffin, 1985; Pavot, Diener & Suh, 1998). Dit instrument bestaat uit vijf items met een zevenpuntschaal (Likert-schaal) en heeft een goede betrouwbaarheid. De SWLS is aan te raden voor vergelijkingen op individueel niveau, of als de steekproef klein is. 3.2.3 Domeintevredenheid Onderzoekers hebben geprobeerd om tot geluksscores te komen door een somscore te berekenen op basis van de tevredenheid met specifieke levensdomeinen. Zij berekenen bijvoorbeeld de tevredenheid met het huwelijk, het werk, het inkomen, de vrije tijd en de woning. Deze methode stuit op problemen: o.a. (1) domeinen overlappen en zijn niet te isoleren, (2) domeinen hebben ongelijk gewicht, (3) domeintevredenheid hangt af van iemands situatie, (4) voorkeuren veranderen met de tijd, (5) het belang van de domeinen is niet universeel, (6) sommige objectieve domeinfactoren hebben meer verklaringskracht dan domeintevredenheid, en (7) welbevinden is ook afhankelijk van andere factoren dan domeinen. Instrumenten voor domeintevredenheid zijn daarom niet doorontwikkeld. Het is beter om gebruik te maken van de enkele vraag, of de SWLS. 3.2.4 Experience Sampling Method Een methode die geluk 'real-time' en betrouwbaar meet, is de Experience Sampling Method (ESM)6. Daarmee rapporteren respondenten in hun dagelijkse leven op willekeurige tijdstippen bijvoorbeeld (1) hun gemoedstoestand, (2) de activiteit die ze doen, (3) hoe ze zich daarbij voelen, of (4) hoe betrokken ze zich voelen bij een activiteit. Dat doen ze met behulp van een pieper of een palmtop. De meting is betrouwbaarder vanwege het grotere aantal metingen (Schimmack & Diener, 2003). Echter, de ESM meet niet zozeer geluk, maar meer de gemoedstoestand. Die heeft wel invloed op iemands welbevinden, maar het is niet hetzelfde. Geluk is namelijk niet de som van positieve en slechte momenten (Schimmack, 2003; Scollon, Kim-Prieto & Diener, 2003). De ESM is wel geschikt voor het onderzoeken van de effecten van bepaalde activiteiten voor de gemoedstoestand. Zo kan de ESM uitsluitsel geven over welke tijdsbesteding voor flow zorgt (zie §4.5.10) en gunstig is voor het welbevinden. Een enkele subjectieve vraag kan slechts over de tegenwoordige situatie gaan, omdat retrospectieve oordelen onbetrouwbaar zijn. De kosten van een palmtop (vanaf €100) is een nadeel van de ESM, wat een onderzoek met tientallen respondenten prijzig maakt (Baas, 2006). Bovendien moet de respondent gemotiveerd zijn om te rapporteren. De ESM is de beste methode om de stemming te meten. Echter, welbevinden wordt beter gemeten met de enkele vraag.

6 Een soortgelijke meetmethode is de Ecological Momentary Assessment (EMA), die ook op willekeurige momenten meet. Het verschil met de ESM is dat EMA niet alleen de ervaring meet, maar ook andere fenomena, bijvoorbeeld met fysiologische tests. Een variant is de Day Reconstruction Method (Kahneman et al., 2004).

15

Met Beleid meer Geluk en Welbevinden: Een Aanzet voor Betrokkenen

16

3.2.5 Fysiologische metingen Objectieve metingen zouden uiteindelijk mogelijk moeten zijn, want geluk is immers een fysieke toestand in de hersenen en in de hormoonbalans. Activiteit in de linkerhersenhelft (prefrontaal) wordt geassocieerd met positieve emoties en welbevinden; de rechterhersenhelft juist met negatieve emoties en onwelbevinden. Bepaalde hormonen zijn gekoppeld aan gevoelens op bepaalde momenten. Dopamine zorgt voor opluchting na een hunkering, maar veroorzaakt ook verslavingen. Een laag niveau van serotonine wordt in verband gebracht met depressie, agressie en zelfmoordneigingen, omdat het een belangrijk hormoon is voor impulscontrole en een stabiele gemoedstoestand. Endorfine is een lichaamseigen pijnstiller, waardoor pijn draaglijker wordt. Cortisol is het stresshormoon die op de korte termijn voor alertheid en energie zorgt, maar op de lange termijn het immuunsysteem aantast (Kalat, 2003). Echter, geen van de hormonen is een directe indicator van geluk. Voorlopig moet men het doen met zelfrapportages, maar die werken prima als dat correct gebeurt.

3.3 Onderzoeksdesigns Met de bovenstaande meetmethoden en instrumenten is een beperkt aantal onderzoeksdesigns mogelijk. Experimenteel causaal onderzoek is moeilijk, omdat het onethisch is om met experimenten de levens van mensen te beïnvloeden. Daarom is het meeste geluksonderzoek cross-sectioneel. Daarbij worden de geluksgemiddelden van verschillende populaties in dezelfde periode vastgesteld en vervolgens vergeleken. Ook de correlaties tussen geluk en verschillende factoren kan cross-sectioneel worden onderzocht. Het probleem van correlaties is dat de gevonden samenhang niet hoeft te duiden op een oorzaak-gevolg-relatie, maar dat kan wel. Longitudinaal geluksonderzoek vergelijkt de verandering van geluk door de tijd heen, bijvoorbeeld van individuen in een panelstudie, of van landen. Oorzakelijke verbanden kunnen gelegd worden, maar die zijn minder betrouwbaar dan in experimenteel onderzoek. Het weinige experimentele geluksonderzoek wordt meestal gedaan door het beïnvloeden van de stemming. Dat kan bijvoorbeeld door vrolijke of droevige muziek, of een prettige of depressieve film. Echter, stemming is niet hetzelfde als geluk, en de invloeden duren maar kort. Het nadeel van zulk laboratoriumonderzoek is dat het niet in de buurt komt van de natuurlijke situatie en bovendien zwakker is dan in de werkelijkheid (Argyle, 2001). Betere fysiologische meetinstrumenten in de toekomst zullen de mogelijkheden voor experimenteel onderzoek vergroten. Tot slot is kwalitatief onderzoek een mogelijkheid, maar dat wordt weinig gebruikt in de hoofdzakelijk kwantitatieve gelukswetenschap. In kwalitatief geluksonderzoek wordt respondenten gevraagd om te vertellen over hun geluk en leven. Dit kan o.a. (1) het verhaal achter de cijfers vertellen, (2) onderzoeksbevindingen illustreren, of (3) nieuwe onderzoekshypotheses opstellen. In hoofdstuk 7 wordt kwalitatief onderzoek gedaan, waarbij deze en andere voordelen worden toegelicht.

3.4 Indicatoren voor levenskwaliteit Economen beschouwen het Bruto Nationaal Product (BNP) als de beste indicator voor hoe goed het gaat in een land. Maar daar is veel kritiek op, omdat de nationale productie nauwelijks wat zegt over de nationale levenskwaliteit. Zaken als vrijheid, rechtvaardigheid en ontplooiingsmogelijkheden zijn nastrevenswaardig, maar hangen niet samen met het BNP. Bovendien mist het BNP door de manier van berekenen heel veel zaken die wel van belang zijn voor de totale productiviteit in een land7. Vroeger was het BNP nog een goede indicator voor levenskwaliteit, omdat meer mensen onder de armoedegrens leefden. Echter, nu een ruime meerderheid boven de armoedegrens leeft, vertelt het BNP weinig over het welbevinden en de levenskwaliteit. Daarom kregen verschillende instanties behoefte aan een echte indicator voor levenskwaliteit. De Verenigde Naties ontwierpen de Human 7

Vrijwilligerswerk, vrije tijd, werkplezier en huishoudwerkzaamheden zijn wel productie, maar tellen niet mee voor het BNP. Het is daarom goed voor de economie als mannen scheiden van hun vrouw, en haar vervolgens betaald in dienst nemen als schoonmaker. De schoonmaakwerkzaamheden tellen dan wel mee voor het BNP. Het BNP profiteert ook van de aanschaf van wapens, drugs, tabak, gokken, pornografie, regenwoudhout en kapmachines, maar blijft onveranderd door sociale cohesie, liefdevolle relaties, cultuur, normvervaging, volksgezondheid, vrije tijd, werkplezier, een goede werk/privébalans, een schoon milieu en beschikbare natuurlijke hulpbronnen. Het BNP trekt zich bovendien weinig aan van een arme bevolking in hongersnood, hoewel het BNP per hoofd stijgt door het lagere aantal inwoners (Ackerman et al., 1997).

Meetmethoden voor geluksonderzoek Development Index (HDI), die als levenskwaliteitindicator diende voor de jaarlijkse Human

Development Reports (UNDP, 1996). Het SCP stelde een eigen indicator voor levenskwaliteit samen; de Living Conditions Index (LCI) (Boelhouwers & Stoop, 1999). Overal ter wereld hebben instanties hun eigen index gecreëerd, alle met verschillende prioriteiten, wegingen en selectie van indicatoren. 3.4.1 De problemen van levenskwaliteitindicatoren Indicatoren als de HDI en de LCI hebben te kampen met een aantal problemen (Veenhoven, 2000c). Ten eerste hangen de indicatoren af van de smaak of ideologie van de samensteller. Er is geen universele indicator voor levenskwaliteit, wat gedemonstreerd wordt door de overvloed aan indicatoren. Ten tweede ontbreken factoren die onmeetbaar zijn, en van sommige factoren is de invloed pas recentelijk bekend. Ten derde houden deze indicatoren geen rekening met de omstandigheden. Sommige zaken zijn meer belangrijk in bepaalde situaties. Waar hongersnood heerst, is meer behoefte aan voedsel dan aan vrijheid. Bovendien veranderen de tijden. Het bezit van een auto (in de LCI) was veertig jaar geleden meer indicatief voor materiële rijkdom, dan tegenwoordig. Levenskwaliteitindicatoren moeten dan ook regelmatig worden aangepast aan de tegenwoordige omstandigheden (en ideologieën). Het vierde probleem is dat onduidelijk is hoeveel van een factor optimaal is. Sommige factoren hebben een minimum, een maximum of nemen af volgens de wet van de afnemende meeropbrengsten. Indicatoren gaan meestal uit van ‘hoe meer, hoe beter’, maar dat blijkt zelden te kloppen. Een teveel aan vrijheid kan bijvoorbeeld leiden tot anarchie. Tot slot is het onmogelijk om met verschillende indicatoren tot één somscore te komen die een universele waarde heeft. Er zijn problemen met weging, selectie en berekening. Welke index ‘beter’ is, valt niet te bewijzen. “Alles bij elkaar betekent dit dat het inclusieve inschatten van leefbaarheid niet haalbaar is. Het beste dat we kunnen doen, is het maken van veelbelovende profielen van omstandigheden. Somscores van leefbaarheid hebben weinig zin” (Veenhoven, 2000c; p. 21). Dezelfde problemen ontstaan bij het construeren van een indicator voor de levensvaardigheid van mensen. 3.4.2 De natuurlijke indicator voor levenskwaliteit Wat de samenstellers van de indicatoren vergeten, is dat er één natuurlijke indicator bestaat. Die geeft aan hoe leefbaar de omstandigheden zijn, en hoe goed iemands persoonlijke vaardigheden aansluiten bij de mogelijkheden die er zijn. Die indicator heet geluk. Geluk is de biologische indicator die aangeeft of het goed gaat, of niet. Die is bekend in het menselijk bewustzijn, wat zich uit in stemming en welbevinden. Iemand die gelukkig is, leeft in goede omstandigheden, en heeft een goede afstemming gevonden tussen mogelijkheden en vaardigheden. Geluk zegt dus meer over levenskwaliteit, dan de somscores van de tientallen levenskwaliteitindicatoren doen. Het subjectieve oordeel van mensen houdt met alles rekening: tegenwoordige omstandigheden, subjectieve voorkeuren, weging van factoren, inbegrip van onmeetbare concepten, en een realistische samenvoeging in één indicator. Waar levenskwaliteitindicatoren Tabel 3.1 afhankelijk is van allerlei situationele factoren, past de geluksindicator De nationale gemiddelden in geluk. Denemarken 8.2 zich aan. Geluk is namelijk de indicator van de evolutie, die signaleert 1. 2. Zwitserland 8.1 welke inspanningen er nodig zijn om zo goed mogelijk te ‘overleven 3. Oostenrijk 8.0 met welbevinden’. 5. Zweden 7.7 7.5 De geluksindicator is nog niet gebruikt, omdat men het subjectieve 14. Nederland Verenigde Staten 7.4 oordeel niet vertrouwt en methodologische problemen vreest. Zoals 15. 16. België 7.3 hierboven is gedemonstreerd, is die vrees onterecht. Geluk is juist één 17. Duitsland 7.2 20. Groot-Brittannië 7.1 van de zaken waar mensen wèl goed over kunnen oordelen.

3.5 Hoe gelukkig is Nederland? De meetmethoden voor geluk zijn bekend en daarom is het nu de vraag hoe gelukkig mensen over het algemeen en met name in Nederland zijn. Richard Layard (2005) vraagt zich af waarom we niet gelukkig zijn, maar we zijn wel degelijk gelukkig. Nederland scoort gemiddeld een 7.5 (zie tabel 3.1)en dat is wereldwijd gezien behoorlijk

35. Frankrijk 6.5 36. Tsjechië 6.4 40. India 6.2 57. Turkije 5.2 71. Rusland 4.4 78. Oekraïne 3.6 80. Zimbabwe 3.3 81. Tanzania 3.2 Bron: World Database of Happiness (Veenhoven, 2007b)

17

18

Met Beleid meer Geluk en Welbevinden: Een Aanzet voor Betrokkenen hoog. Denemarken is het gelukkigste met een 8.2, dus Nederland zou hoger kunnen scoren (Veenhoven, 2007). 6% van de Nederlanders geeft een 5 of lager (Veenhoven, 2002). Dat lijkt weinig, maar dat zijn in totaal bijna 1 miljoen mensen die onvoldoende tevreden zijn met het leven (zie figuur 3.1). De meeste Nederlanders zijn voor een 8 tevreden met hun leven. Dat dit geen vanzelfsprekendheid is, bewijst figuur 3.2 met de verdeling van geluk in Zimbabwe. Daar is een groot deel van de bevolking zeer ontevreden met het leven. De veronderstelling dat iedereen ongelukkig is, klopt niet voor de Westerse landen. Er is daar wel ruimte voor verbetering. In ontwikkelingslanden en landen van de voormalige Sovjet-Unie is men het meest ongelukkig.

Figuur 3.1 Levenstevredenheid in Nederland. Bron: World Database of Happiness (Veenhoven, 2007b).

Figuur 3.2 Levenstevredenheid in Zimbabwe. Bron: Veenhoven (2007a).

3.6 Conclusie Geluk kan betrouwbaar en valide gemeten worden, als dat zorgvuldig gebeurt. Bezwaren zijn ongegrond; meetproblemen zijn te verhelpen. Een grote steekproef is belangrijk om de toevallige meetfouten op te heffen. Dan is één enkele vraag naar geluk voldoende voor een populatiegemiddelde. Een individuele vergelijking is beter op basis van een instrument met meer items, zoals de SWLS. In een grote publieke vragenlijst kunnen de vragen over geluk beter als eerste worden gesteld. Het aanhouden van dezelfde volgorde is ook belangrijk. Hoe constanter en gelijker de omstandigheden van de afnamen, hoe minder iemands stemming de geluksscore onevenredig beïnvloedt. Verstoringen door sociale wenselijkheid worden voorkomen door anonieme en schriftelijke afnamen. Nationale gemiddelden kunnen goed met elkaar worden vergeleken. Ze worden niet beïnvloed door cultuur of taal. Meetinstrumenten voor geluk voldoen aan de eisen voor betrouwbaarheid en validiteit. Indicatoren voor levenskwaliteit hebben te kampen met veel meer problemen, omdat instanties proberen een eigen indicator samen te stellen. Dat is een onmogelijke opdracht, omdat levenskwaliteitindicatoren te kampen hebben met de onoplosbare problemen van onmeetbaarheid, selectie, weging, berekening; plus invloeden van de tijd, cultuur, ideologie en samensteller. De natuur heeft de mens uitgerust met een natuurlijke indicator voor levenskwaliteit, en die heet geluk. Geluk is niet alleen een waardig doel, maar ook een indicator voor goede levenskansen. In Nederland zijn er relatief goede levenskansen, gezien het hoge geluksgemiddelde van de Nederlanders. In verhouding met andere landen scoort Nederland hoog, maar er is voldoende ruimte voor verbetering.

Werking van geluksmechanismen

Hoofdstuk 4

Werking van geluksmechanismen In het vele onderzoek naar geluk is gebleken dat er een aantal universele mechanismen werkzaam zijn. Een geluksmechanisme is een regelmatig proces dat iemands welbevinden positief of negatief beïnvloedt. Deze geluksmechanismen blijken voor bijna iedereen op dezelfde manier te werken. Ze zijn cruciaal voor het begrijpen van fenomenen die te maken hebben met geluk, omdat ze anders werken dan men verwacht. Geluksmechanismen zijn bovendien goede gedragvoorspellers.

4.1 Subjectieve perceptie Het eerste geluksmechanisme is subjectieve perceptie. Dat wil zeggen dat niet de objectieve realiteit van belang is voor geluk, maar de subjectieve perceptie van die persoonlijke werkelijkheid. Iemand die niet weet dat hij terminale kanker heeft, wordt daar niet ongelukkiger van. Tegelijkertijd is iemand met een incorrecte diagnose van terminale kanker wèl een stuk ongelukkiger. En een politiek vluchteling ervaart dezelfde vrijheid als een Nederlander, maar hij zal die vrijheid veel meer waarderen. Deze subjectieve perceptie heeft grote gevolgen voor beleid. Statistici, sociologen en instanties brengen namelijk vooral de objectieve situatie van mensen in kaart. Echter, objectieve gegevens voorspellen welbevinden slechts gedeeltelijk. De objectieve lichamelijke gezondheidstoestand zegt bijvoorbeeld maar weinig over welbevinden (zie §5.4). Die voorkeur voor objectieve gegevens komt uit de wetenschap, die subjectieve elementen zoveel mogelijk weglaat. Voor het voorspellen van een objectieve situatie zijn die onbetrouwbaar. Mensen kunnen bijvoorbeeld niet correct hun IQ inschatten. Maar ze kunnen wèl vertellen hoe gelukkig ze zijn.

4.2 Adaptatie Het tweede mechanisme heeft een enorme invloed op het geluksniveau: adaptatie. Mensen wennen aan de situatie waarin ze zitten, hoe goed of hoe slecht ook (Brickman & Campbell, 1971). Het is een gruwelijk idee, maar men went wel degelijk aan het verlies van een arm of een oog. Keer op keer blijkt uit onderzoek dat men in zulke situaties eerst verdrietig is, maar daarna terugkeert op het oude geluksniveau. Men is van nature gewend om zich aan te passen aan nieuwe situaties. Adaptatie is wat anders dan verwerking, of de manier waarop iemand omgaat met problemen en gebeurtenissen. Daarin vervult een persoon een actieve rol. Het proces van adaptatie is automatisch, passief en natuurlijk. Adaptatie gebeurt dus ook als men dat niet wil. Een salarisverhoging van 200 euro is in de eerste dagen erg prettig, maar went snel. Dat geldt ook voor succes of een promotie op het werk. Het adaptatiemechanisme is van toepassing op zowel positieve als negatieve gebeurtenissen in levensdomeinen als geld, werk en gezondheid. Het is moeilijk om te wennen aan sommige situaties. Het verwerken van het verlies van de levenspartner duurt bijvoorbeeld relatief lang. Recente gezondheidskwalen zijn ook zwaarder, maar het gaat makkelijker als ze er bij de geboorte al waren. Dan weet men niet beter, en is men gelukkiger (Diener, Suh, Lucas & Smith, 1999). Ook de continue achteruitgang van een dierbare met Alzheimer is moeilijk te verwerken (Seligman, 2002). Men went ook niet aan het vervullen van de natuurlijke behoeften. Die spelen vooral op als ze niet worden vervuld (zie §4.5). Er zijn ook positieve zaken die effect blijven houden. Een levenspartner en vriendschap blijven positief, net als de effecten van sporten en bewegen. Het zijn vooral de zaken die ontsnappen aan het mechanisme van adaptatie, die gelukkiger of ongelukkiger maken.

4.3 Sociale vergelijking Mensen zijn geneigd om hun situatie te vergelijken met die van anderen. Daaruit leidt men vaak de eigen tevredenheid af. Dit is het derde geluksmechanisme, dat sociale vergelijking heet (Festinger, 1954). We vragen ons regelmatig af of het wel goed met ons gaat, en of we wel krijgen wat we verdienen. Daarvoor kijken we naar de mensen in onze omgeving. De vergelijkingsgroep kiezen we zelf uit. We kiezen dan voor een groep die het beter heeft, of juist slechter. Een fabrieksarbeider vergelijkt

19

20

Met Beleid meer Geluk en Welbevinden: Een Aanzet voor Betrokkenen zich met de baas, en een puber met een popster. Zulke opwaartse vergelijkingen maken ongelukkiger, want we komen altijd slecht uit de vergelijking. Vooral mensen met een lage eigenwaarde doen dat. Optimisten vergelijken zich juist met mensen die het slechter hebben. Een optimist met een gebroken been vergelijkt zich met iemand zonder been. Deze neerwaartse vergelijking relativeert de eigen problemen, en dat maakt gelukkiger. Echter, meestal vergelijken we ons met de mensen in onze directe omgeving. Onze salaristevredenheid hangt af van het relatieve salaris van collega’s. Hoe groter ons relatieve inkomen, hoe meer tevreden we zijn, ongeacht het absolute inkomen (Brown, Gardner, Oswald & Qian, 2004). Dezelfde vergelijking maken we met het inkomen van de partner (Layard, 2005). Werklozen zijn bovendien relatief gelukkig als veel buurtbewoners ook zonder werk zitten (Frey & Stutzer, 2002). Vervolgens kijken we ook nog naar onze ervaringen uit het verleden, en naar onze alternatieven (Thibaut & Kelley, 1959). Hebben we het beter dan vroeger, dan zijn we blij. Zo niet, dan zijn we ontevreden. Mat Herben vond het LPF-woordvoerderschap waarschijnlijk niet zo spannend meer, toen hij eenmaal fractievoorzitter was geweest. Als er betere haalbare alternatieven zijn voor onze huidige situatie, dan zijn we ontevreden. Hebben we geen betere opties, dan klagen we niet. Richard Easterlin (1974; 1995; 2002) beweert dat alle vooruitgang in het totale welbevinden wordt vernietigd door sociale vergelijking. Alleen de relatieve positie van een individu verandert; binnen de samenleving blijft het gemiddelde gelijk. Volgens Easterlin’s redenering zijn alle landen even gelukkig, maar dat is niet zo (zie §3.5). Nederland is bijvoorbeeld gelukkiger geworden in de afgelopen tien jaar. Sociale vergelijking speelt mee, maar het mechanisme heft niet alle vooruitgang op. Het effect van de fundamentele behoeften is sterker.

4.4 Aspiraties We vergelijken onze situatie dus met vroeger, andere denkbare opties en andermans situatie. We kijken echter ook naar onze verwachtingen en ambities. Hoe meer we aan onze verwachtingen voldoen, hoe gelukkiger we zijn. Maar als we ze niet waarmaken, dan lijdt ons geluksniveau daaronder. Dit is het mechanisme van aspiraties (Michalos, 1991; Inglehart, 1990; in Frey & Stutzer, 2002). Mensen die hoge verwachtingen hebben, worden eerder teleurgesteld. Als er een groot verschil zit tussen hun werkelijkheid en hun aspiraties, dan is men ongelukkiger. Toch stellen we steeds hoge aspiraties, omdat we steeds vooruitgang willen. Hoe verder we komen, hoe hoger de aspiraties worden. Maar als we de grenzen van de mogelijkheden tegenkomen, en de aspiraties niet waar kunnen maken, dan is dat erg confronterend. We staan dan voor de keuze: of bedroefd zijn over ons falen, of onze aspiraties naar beneden bijstellen. Beide zijn pijnlijk. Ongeacht de positie die we hebben, mensen willen niet achteruit. Komen ze hoger, dan stellen ze nieuwe doelen. Dit verklaart gedeeltelijk waarom Westerse laagopgeleiden net zo gelukkig zijn als hoogopgeleiden. Hoe hoger de genoten opleiding, hoe hoger ook de aspiraties. Zo werkt het ook bij inkomen (Frey & Stutzer, 2002). Echter, slechts het vervullen van die aspiraties is belangrijk voor geluk, niet de absolute hoogte van de prestaties. Wouter A. kan dezelfde teleurstelling ervaren na het mislopen van een baan als monteur, als dat Wouter B. ervaart na het mislopen van het minister-presidentschap.

4.5 Behoeften We worden dus gelukkiger als we onze aspiraties waarmaken, en ongelukkiger als we ze moeten bijstellen. Wat willen we bereiken met die aspiraties? Waar hebben we behoefte aan? De wetenschap stelt hierover zowel theoretische als empirische inzichten beschikbaar. De theorieën worden ook wel behoeftetheorieën genoemd, of motivatietheorieën. Daar zit echter verschil tussen. Een behoefte is het einddoel, terwijl motivatie het proces is richting dat einddoel. De termen worden echter vaak door elkaar gebruikt. In §4.6 wordt de invloed op geluk beschreven van motivatie als proces. Deze paragraaf gaat over behoeften als einddoel. De inzichten over behoeften worden meestal gebruikt om gedrag te voorspellen, maar ze zijn ook een sterke geluksfactor. We worden namelijk gelukkiger van vervulde behoeften, en ongelukkiger van onvervulde behoeften. Volgens Veenhoven (1991; Veenhoven & Ehrhardt, 1995) zijn de vervulling van onze biologische behoeften doorslaggevend voor het welbevinden. Processen van sociale vergelijking en adaptatie hebben wel effect, maar die zijn niet zo invloedrijk als de mate waarin we onze behoeften kunnen bevredigen.

Werking van geluksmechanismen De bekende behoeftetheorie is de behoeftepiramide van Abraham Maslov (1954) met vijf hiërarchische behoeften. Andere bekende theorieën zijn de Theory of Learned Needs van McClelland (1967), de Self Determination Theory (SDT) van Deci en Ryan (2000; Ryan & Deci, 2000) en de ERG Theory van Alderfer (1972). De basisbehoeften in deze theorieën komen sterk met elkaar overheen. Er zijn wel verschillen in de theoretische werking van behoeften, maar daar is tegenwoordig duidelijkheid over dankzij de empirische psychologie. Maslov’s behoeften komen terug in de empirie, maar zijn hiërarchisch sequentiële ordening bestaat niet; alle behoeften zijn namelijk altijd belangrijk (Diener, Horwitz & Emmons, 1985; Hall & Nougain, 1968), ook als ze al vervuld zijn (Wahba & Bridwell, 1976). Bovendien is de hiërarchie niet universeel: in collectivistische landen zijn sociale behoeften ‘hoger’ dan individuele. Mensen verschillen ook in de mate waarin ze behoeften hebben (McClelland, 1967). Die mate wordt voornamelijk bepaald door iemands persoonlijkheid. Het is niet aan te leren, zoals McClelland beweert (Rollinson, 2005). Deze theorieën zijn een goed begin voor het onderzoek naar behoeften, maar de empirische wetenschap demonstreert inmiddels dat we veel meer behoeften hebben, zoals rechtvaardigheid, zekerheid en intellectuele stimulatie. De vele behoeften zijn nauwelijks te vangen in een model. De meeste onderdelen van de behoeftetheorieën zijn echter wel inmiddels bewezen. Die maken deel uit van het overzicht. De theorieën helpen om de bevindingen in deze paragraaf overzichtelijk in te delen. Maslov’s behoeftepiramide bleek de beste kapstok, zij het aangepast. Let wel: de indeling zegt niets over de hiërarchie of opeenvolging van behoeften. Het overzicht is waarschijnlijk ook niet volledig; in feite hebben we behoefte aan alles dat geluk schept, zoals hieronder blijkt. 4.5.1 Overleven met welbevinden Onze meest fundamentele behoefte is onze natuurlijke drijfveer om te leven. Alles wat het voortbestaan bedreigt, zorgt voor negatieve emoties: angst, pijn, boosheid, verdriet, enzovoort. Neurobioloog Antonio Damasio (2003) stelt dat we neurobiologisch gezien niet alleen willen overleven, maar ons ook goed willen voelen (‘survival with wellbeing’). Het goede gevoel zorgt ervoor dat we gunstige situaties opzoeken, en het slechte gevoel dat we ongunstige situaties mijden (Argyle, 2001). Alle behoeften worden zo door de natuur gecreëerd, zodat we gedrag vertonen dat gunstig is voor ‘overleven met welbevinden’8. Een goede stemming signaleert ‘het gaat goed nu’, terwijl een hoog welbevinden communiceert dat de levensomstandigheden goed zijn. Zonder deze mechanismen was er geen beloning voor zorgzame mama’s, sportieve papa’s, het dappere dorpshoofd of de enthousiaste feestvierders. Onze wil om te leven is dus net zo evolutionair als onze behoefte aan geluk. Die gevoelens ontstaan door activering van hersengebieden en door hormonen. De hersengebieden zorgen voor gedachten en hormoonafscheiding. De hormonen (zie §3.2.5) moeten in balans zijn (homeostase) voor een optimale gezondheid en levenssituatie. Onbalans is gevaarlijk, en daarom ervaart men hunkeringen. Die stimuleren weer gedachten (en andersom). Het voldoen aan de hunkering wordt beloond met een plezierig gevoel (dopamine), terwijl het gedrag dat ermee samen gaat de homeostase herstelt. 4.5.2 Eten, drinken, slapen, seks en verslavingen Met dit systeem voor de homeostase en de gunstige levensomstandigheden, communiceert het lichaam dat we moeten eten, drinken, slapen en seksen. De behoefte aan een prettige temperatuur en beschutting zijn evengoed fysiologische behoeften. Onvervulde hunkeringen verlagen de stemming en het welbevinden; vervulde hunkeringen belonen juist. Wat goed voelt, is goed voor het lichaam. Als we de hunkeringen continu vervullen, is het welbevinden hoger. Sommigen beweren dat eten geen geluk brengt, maar die mensen eten niet elke dag maïspap. In sommige ontwikkelingslanden is dat zelfs een luxe. De inwoners van landen als Tanzania en Zimbabwe voldoen nauwelijks aan deze primaire behoeften. Zij beoordelen hun leven gemiddeld met een 3.3 (Veenhoven, 2007b). Als mensen eenmaal voldoende hebben gegeten, gedronken, en geslapen, dan stijgt het welbevinden niet of nauwelijks meer. Het systeem van goede en slechte gevoelens is niet perfect: het gaat mis bij verslavingen. Die zorgen 8 Zelfmoord is een apart geval, maar het is geen behoefte aan de dood. Het meer de angst om te leven, plus een gebrek aan welbevinden.

21

22

Met Beleid meer Geluk en Welbevinden: Een Aanzet voor Betrokkenen voor tijdelijk genot, maar op de lange termijn is de stemming en het welbevinden slechter. Het lichaam geeft wel bestraffende signalen dat de verslaving onverstandig is, maar niet op dat moment zelf. Het probleem is dat onverstandige gedachten de verslaving in stand houden. De sleutel voor de beëindiging van een verslaving ligt dan ook bij de ombuiging van de onverstandige gedachten (Verhulst, 2002). 4.5.3 Afwezigheid van pijn, verdriet, angst, boosheid, frustratie en verveling Onze emoties sturen gunstige gedragingen en levensomstandigheden aan. De onprettige emoties zijn pijn, verdriet, angst, boosheid, frustratie verveling, enzovoort. Ze creëren een slechte stemming en een laag welbevinden. Daarom hebben we de behoefte dat ze afwezig zijn; het liefst zijn we totaal van ze bevrijd. Daar doen we dan ook erg ons best voor. Er is geen overeenstemming over welke negatieve en positieve emoties er precies allemaal zijn (Gray, 2002), omdat ze moeilijk te isoleren zijn. Dat is verder ook niet belangrijk, want een individu weet zelf heel goed of een emotie prettig is of niet. Echter, onze subjectieve perceptie bepaalt hoe we de werkelijkheid interpreteren. Met onverstandige gedachten kunnen we ook negatieve emoties creëren, die eigenlijk niet nodig zijn voor de situatie. Onverstandige gedachten kunnen we ombuigen (Verhulst, 2002) of tot stilstand brengen (Davidson et al., 2003; Kabat-Zinn, 2003). Angst is een sterke drijfveer voor ons gedrag, die ervoor zorgt dat we gevaarlijke situaties mijden. Angstigheid (neuroticisme) is één van de sterkste persoonlijke voorspellers voor welbevinden. Onverstandige gedachten hebben daar echter ook invloed op (Verhulst, 2002). Daar wordt veel misbruik van gemaakt. De media verkopen meer als het nieuws beangstigend wordt gebracht. Commerciële bedrijven zetten angstreclames in voor de verkoop van anti-verouderingsproducten, medicijnen, gezondheidsmiddelen en middelen ter bestrijding van schimmelnagel (vaak met onbewezen effect). Hoe lang nog mogen zij angst opwekken, ten koste van het welbevinden van de consument? 4.5.4 Blijdschap, vredigheid, humor, verliefdheid, inspiratie, spanning, ontspanning Positieve emoties signaleren gunstige situaties en voelen daarom goed. Daarom hebben we een sterke behoefte aan bijvoorbeeld blijdschap, vredigheid, humor, verliefdheid, inspiratie, spanning, ontspanning, enzovoort. Blijheid en vredigheid ontstaan bij gunstige gebeurtenissen of verbeterde omstandigheden. Humor helpt bij sociale binding (Argyle, 2001). Verliefdheid bindt aan een potentiële partner, terwijl inspiratie voor creativiteit en doorzettingsvermogen zorgt. De behoefte aan spanning en ontspanning speelt een belangrijke rol in de huidige samenleving. We hebben behoefte aan muziek, amusement, humor, spel, vermaak, gevaarlijke hobby’s, natuurwandelingen, enzovoort. Emoties van spanning zorgen ervoor dat we van de bank afkomen, zodat we aan de slag gaan met het verbeteren van onze levensomstandigheden. Behoeften aan ontspanning zorgen ervoor dat we teruggaan naar die bank, als we overbelast zijn en willen profiteren van die gunstige omstandigheden. Het zijn dus eigenlijk heel fundamentele behoeften, waar overigens niets mis mee is. 4.5.5 Veiligheid, zekerheid en verslechtering Een situatie waarin we kunnen ‘overleven met welbevinden’ is er één die vrij is van bedreigingen van buitenaf, ofwel een veilige situatie. Veiligheid betekent dat we rustig kunnen doen wat we willen doen, zoals andere behoeften vervullen. Onveiligheid betekent dat we waakzaam moeten zijn. Volgens Maslov (1954) vallen onder de veiligheidsbehoeften zekerheid, stabiliteit, afhankelijkheid, voorspelbaarheid, eerlijkheid, bescherming, structuur, orde, wetgeving, regels, grenzen; plus afwezigheid van angst, spanning en chaos. In Nederland hebben we niet te klagen. Maar waar anarchie heerst, is men doodongelukkig. Criminaliteitsbestrijding, verkeersveiligheid, consumentenbescherming en inspecties hebben allemaal te maken met die behoefte aan veiligheid. Terrorismedreiging tast dat veiligheidsgevoel aan, ook als er uiteindelijk geen aanslagen waren of komen. De subjectieve perceptie van veiligheid is wat telt. Brengt de ‘alertheid voor terrorisme’ niet teveel kosten met zich mee voor het welbevinden van Nederland? Is justitiële bestrijding voldoende? Wat samenhangt met de veiligheidsbehoefte, is de zekerheidsbehoefte. We willen leven in stabiele situaties, waarin we kunnen begrijpen en voorspellen wat er gebeurt. Dan functioneren we een stuk

Werking van geluksmechanismen beter. We bouwen verschillende zekerheden in: contracten, wetgeving en regels. De huwelijksakte is in feite de zekerheid van een vaste levenspartner, en dat die trouw blijft. Culturen verschillen in hun zekerheidsbehoefte. De Belgen en Fransen zijn bijvoorbeeld sterk geneigd om onzekerheden te vermijden; de Zweden en Denen accepteren dat die onderdeel uitmaken van het leven. Nederlanders zitten ergens in het midden (Hofstede, 2002). Verzekeringen spelen in op de zekerheidsbehoefte. Voor alle tegenslagen is een verzekering: arbeidsongeschiktheid, brand, autoschade, waterschade, glasschade, reisannulering, ziektekosten, rechtsbijstand, uitvaart en terrorisme. Bedrijven kunnen zich zelfs verzekeren tegen het ziekteverzuim tijdens het WK voetbal (ANP, 2006a), en schrijvers tegen een writer's block (ANP, 2006b). Ze verbeteren onze gemoedsrust, en daarmee het welbevinden. Echter, twee factoren doen het effect van de gemoedsrust voor welbevinden teniet. Ten eerste blijkt dat verzekerden zich minder voorzichtig gedragen en meer risico’s nemen, met alle gevolgen van dien. Ten tweede is er het effect van antiselectie: mensen verzekeren zich alleen als ze gebruik gaan maken van de verzekering. Daardoor wordt de verzekering veel duurder. Volgens Van 't Zet (2006) moeten deze twee effecten geminimaliseerd worden. Het prettige gevoel van zekerheid bestaat overigens niet voor het dominante mensbeeld van de rationele homo economicus. Daarin bestaan verzekeringen alleen voor berekenbare risico’s. Zekerheid is de garantie dat het gaat zoals we willen, maar we willen niet allemaal hetzelfde. Conservatieven hebben behoefte aan stabiliteit, om het goede in stand te houden. Progressieven hebben behoefte aan verbetering, om het slechte te verbeteren. Echter, beiden hebben de afkeer van verslechtering gemeen. Die is menseigen. Mensen voelen zich twee keer zo gefrustreerd door achteruitgang, als vooruitgang in dezelfde mate. Daniel Kahneman & Amos Tversky (2000; 1984; 1979) demonstreerden dat effect tijdens een onderzoek. Het vervelende gevoel bij een verlies van 100 euro, is twee keer zo groot als het prettige gevoel bij een winst van 100 euro. Een ander onderzoek demonstreerde dat we een eigen object twee keer zoveel waard vinden als hetzelfde object dat we niet bezitten (Kahneman et al., 1990). Econoom Richard Layard: "Dit strookt op geen enkele manier met de gangbare economische opvatting die voorspelt dat beide bedragen gelijk zullen zijn" (Layard, 2005; p. 171). Deze aversie tegen verlies geldt in alle domeinen. Het heeft grote gevolgen voor beleid. Een vakbond die eerst 5% salarisstijging afdwingt, maar de jaren daarna inlevert, maakt de leden niet gelukkiger. Een stapsgewijze vooruitgang is veel beter voor het welbevinden. Het is ook mogelijk dat het totale welbevinden van mensen hoger is als een bedrijf niet tien mensen ontslaat, maar twintig mensen voor 50% parttime laat werken. Ontslagen worden is namelijk rampzalig voor het welbevinden (zie §5.2). 4.5.6 Distributieve en procedurele rechtvaardigheid De behoefte aan rechtvaardigheid had niet misstaan als aparte behoefte in de vele behoeftetheorieën, maar hij is ‘vergeten’. Maslov koppelt het aan de veiligheidsbehoeften, omdat rechtvaardigheid (inderdaad) met veiligheid, zekerheid, eerlijkheid en voorspelbaarheid heeft te maken. We willen graag dat alles in het leven eerlijk en rechtvaardig gaat. Dat betekent namelijk dat we niet hoeven te lijden, zo lang we anderen niet opzettelijk laten lijden. De behoefte aan rechtvaardigheid heeft een natuurlijke aard, aangezien de vroege beschaving er ook al over schreef (De Boer, 2003). Er zijn twee soorten rechtvaardigheid. Distributieve rechtvaardigheid gaat over wát de uitkomsten zijn, dus of we datgene krijgen waarvan we vinden dat we er recht op hebben. Krijgen we niet wat we beoogd hadden, dan voelt dat onrechtvaardig (Mellers, Schwartz & Cooke, 1998). Mannen reageren negatiever dan vrouwen bij distributieve onrechtvaardigheid. Dit komt vermoedelijk doordat mannen meer statusgericht zijn (De Boer, 2003). De andere is procedurele rechtvaardigheid en gaat over hóe de uitkomsten tot stand komen, ofwel de manier waarop. Dit gaat over de eerlijkheid van methoden, mechanismen en processen die de uitkomsten bepalen (Lind & Tyler, 1988). Behalve gunstige uitkomsten willen mensen ook eerlijk en respectvol behandeld worden. Gebeurt dat niet, dan zorgt dit voor grote ontevredenheid, frustratie en wraakzucht. Tegelijkertijd zorgt een rechtvaardige behandeling voor een gemakkelijkere acceptatie van ongunstige uitkomsten (Miller, 2001). Daar wordt nauwelijks rekening mee gehouden in beleid, terwijl het een sterke gedragsvoorspeller en geluksfactor is. Het dominante economische mensbeeld in beleid

23

24

Met Beleid meer Geluk en Welbevinden: Een Aanzet voor Betrokkenen stelt onterecht dat mensen zich alleen druk maken om wát ze krijgen; hóe is totaal niet relevant. De wetenschap heeft wel de aandacht voor dit intrigerende proces. Sociale wetenschappers pleiten bijvoorbeeld voor spreekrecht bij rechtszaken (Thibaut & Walker, 1975; Folger & Cropanzo 1998) en meer procedurele rechtvaardigheid bij marktwerking, inkomensverlaging, politieke participatie, NIMBY-projecten, behandeling van belastingweigeraars, organisatieprocessen, medezeggenschap, ontslagprocedures en rechtspraak (Frey, Benz & Stutzer, 2004; Miller, 2001). Economen letten er tegenwoordig ook op, sinds Amartya Sen (1995, 1997) pleitte voor het inbegrip van procesvoorkeuren in economische keuzemodellen. Ze noemen deze rechtvaardigheid ook wel procedureel nut (Frey, Benz & Stutzer, 2004) of ervaren nut (Kahneman & Sugden, 2005). Als een interventie persoonlijke consequenties heeft, dan willen mensen invloed, inspraak, spreekrecht, rekenschap en uitleg. Als anderen beslissen over hun lot, dan wordt hun gevoel van autonomie en vrijheid aangetast. Men voelt zich met spreekrecht gehoord, wat de stemming verbetert. Dat gebeurt ook als men weet dat de mening nauwelijks invloed heeft (Miller, 2001). Als een slachtoffer weet wat de bedoelingen waren van de dader, dan is het welbevinden hoger bij onbedoeld leed dan bij kwade opzet. Kwade opzet creëert sowieso woede, ongeacht de uitkomsten. Onbedoeld leed maakt ook woedend, maar dat neemt af als de veroorzaker uitlegt dat het leed onbedoeld of oncontroleerbaar was. Zo’n verklaring verhoogt het welbevinden van het slachtoffer, maar oprechte excuses doen dat nog meer. Succesvolle excuses hebben drie elementen: (1) acceptatie van de verantwoordelijkheid, (2) een uitdrukking van berouw en (3) de uiting van ontevredenheid over het leed. Een aanbod ter compensatie helpt ook (Miller, 2001). Dit geldt niet alleen voor de rechtspraak, maar voor alle rechtvaardige processen. Klachten en claims worden bijvoorbeeld zelden ingediend door mensen die ondanks slechte uitkomsten goed zijn behandeld (Miller, 2001). Wellicht neemt het aantal juridische schadeclaims af als organisaties meer hun excuses aanbieden. De aanwezigheid van alternatieven is belangrijk voor de procedurele rechtvaardigheid. Een ontevreden cliënt die overstapt naar een instantie die hem wel respectvol behandelt, herstelt zijn eer en eigenwaarde. De overstap fungeert als een soort wraakmiddel. Maar als de ontevreden cliënt volledig afhankelijk is van een instantie, dan zal die fel strijden voor een rechtvaardige behandeling. Alle medewerking verdwijnt (Frey & Stutzer, 2002). Deze situaties kunnen ontstaan bij monopolies op de vrije markt of in de publieke sector. Hoeveel uitkeringstrekkers zouden graag het UWV inruilen? Een onrechtvaardig behandelde klant voelt woede, agressie, frustratie en wraakzucht. Hetzelfde geldt voor oneerlijk behandelde burgers. Die kunnen overgaan tot belastingontduiking, burgerlijke ongehoorzaamheid en wraakacties. De wraak is een poging tot herstel van het zelfbeeld en de eigenwaarde. Het geeft echter alleen genoegdoening als de dader laat zien dat hij ervan geleerd heeft. Ook derden zijn bereid om de dader te straffen als die niets bewijst van verantwoordelijkheid, berouw of compensatie. Zij hebben meestal meer woede tegenover de dader, dan empathie voor het slachtoffer (Miller, 2001). Zou het kunnen dat criminaliteit voor sommigen de wraak is, die voortkomt uit de onrechtvaardigheid in de samenleving en op de arbeidsmarkt? En wanneer krijgt procedurele rechtvaardigheid net zoveel aandacht als distributieve? 4.5.7 Verbondenheid, gelijkwaardigheid, intimiteit, steun, gezelschap en liefde Ons welbevinden hangt sterk af van de mate waarin de behoefte aan verbondenheid wordt bevredigd (Maslov, 1954; Ryan & Deci, 2000). We verlangen naar goede relaties (zie ook §5.3). Het aantal is niet belangrijk; vooral de kwaliteit maakt verschil uit voor ons geluk (Brehm et al., 2002). We streven bovendien naar verbondenheid buiten de liefde en familie: ook in groepen, op het werk of in vriendschappen willen we ons verbonden voelen. Hoe meer iemand die behoefte heeft, hoe meer iemand toegeeflijk en altruïstisch is (McClelland, 1967; Rollinson, 2005). Gelijkwaardigheid is in veel culturen een belangrijke waarde, met gelijke rechten en behandeling voor iedereen. In andere culturen is macht juist belangrijker. De behoefte aan gelijkwaardigheid zorgt voor grotere overeenkomsten tussen burgers, zodat de gehele maatschappij zich verbonden kan voelen. Nederlanders hebben relatief meer behoefte aan gelijkwaardigheid dan aan macht (Hofstede, 2002), maar er zijn individuele verschillen. Vrouwen streven bijvoorbeeld meer naar gelijkwaardigheid dan mannen. Autoritaire persoonlijkheden willen juist niet gelijkwaardig zijn (Larsen & Buss, 2005). Ook de relatief feminiene waarden in Nederland hangen samen met verbondenheid en gelijkwaardigheid .

Werking van geluksmechanismen Geestelijke intimiteit is eveneens een sterke sociale behoefte. Onze meest bevredigende en

betekenisvolle intieme relaties hebben zes kenmerken: elkaar goed kennen, zorgzaamheid, wederzijdse afhankelijkheid, gemeenschappelijkheid, vertrouwen en toewijding (Brehm et al., 2002). Hoe meer een relatie die kenmerken heeft, hoe groter het ontleende plezier. Als iemand het even moeilijk heeft, verlangt die meestal naar de steun van anderen. Die sociale steun helpt de persoon er weer bovenop. Het welbevinden blijkt het meest vooruit te gaan als er niet eindeloos geklaagd wordt over de problemen, maar actief gezocht wordt naar oplossingen. Die herstellen het gevoel van controle over de situatie. Het gezelschap zelf is ook positief. Depressies zijn korter als gezocht wordt naar afleiding (Argyle, 2001). We streven naar gezelschap, omdat die voorkomt dat we ons eenzaam voelen. Gezelschap maakt intimiteit en sociale steun mogelijk. Tot slot is liefde geven en ontvangen één van de sterkste behoeften. Er zijn verschillende soorten liefde, zoals moederliefde, vriendschapsliefde en romantische liefde. Liefde kan gevoeld worden voor familie, vrienden en andere dierbaren. De meest gezochte liefde is die voor/van een romantische partner. In het Westen is dat type liefde sterk geïdealiseerd. In andere culturen bestaan er hele andere ideeën over hoe levenspartners moeten zijn. De grootste misvatting is dat romantische gevoelens voor altijd moeten blijven bestaan. Het menselijk lichaam kan de daarmee gepaard gaande hormoonniveaus niet lang aan (Brehm et al., 2002). De passie van romantiek is minder belangrijk voor de duur van de relatie, dan intimiteit en toewijding zijn (Sternberg, 1986). Een stabiel huwelijk is uiteindelijk de beste relatie voor het welbevinden. 4.5.8 Erkenning, status en macht Mensen hebben behoefte aan erkenning, status en macht. Dat komt terug in verschillende behoeftetheorieën (Maslov, 1954; McClelland, 1967). Ze hangen sterk samen met de behoefte aan eigenwaarde (zie §4.5.9). Mensen voelen zich namelijk beter als ze ook door anderen als sterk, competent en daadkrachtig worden gezien. Men laat het zelfconcept gedeeltelijk afhangen van wat anderen vinden. Een positieve evaluatie wordt als prettig ervaren. De behoefte om een impact te hebben op andere mensen, ofwel macht, hangt sterk samen met status en erkenning. Machtige mensen krijgen die automatisch meer, waardoor de eigenwaarde en het zelfconcept worden versterkt. Er zijn echter grote individuele verschillen in de mate waarin mensen macht willen. Managers hebben meestal een grote machtsbehoefte (en weinig aan verbondenheid), terwijl de uitvoerders andere prioriteiten hebben (Rollinson, 2005). Machtsgerichte mensen zijn meer statusbewust, agressief, assertief, risiconemend, confronterend en strijdlustig (Larsen & Buss, 2005). Culturen verschillen ook in hun machtsbehoefte. Die is bijvoorbeeld hoog in Mexico, India, Brazilië, Frankrijk, Turkije en België. Macht is veel minder belangrijk in landen als Oostenrijk, Israël, Denemarken, Ierland, Engeland, Duitsland, Nederland en de Scandinavische landen. In culturen met een grote machtsafstand (1) proberen machtige mensen indruk te maken, (2) is men strijdlustiger, (3) is de middenklasse klein, en (4) zijn er grote inkomensverschillen in de samenleving. In landen met een kleine machtsafstand is dat andersom (Hofstede, 2002). Een kleine machtsafstand is gunstig voor het nationale geluksniveau (Veenhoven, 1997). 4.5.9 Eigenwaarde De behoefte aan een hoge eigenwaarde hangt onder andere af van de mening van anderen. Iemands eigenwaarde is echter ook sterk afhankelijk van de eigen evaluatie. Wie zichzelf hoog inschat, voelt zich gelukkiger dan iemand die zichzelf waardeloos vindt (Argyle, 2001). Wie er niet in slaagt om zich gewaardeerd, nuttig of competent te voelen, ontwikkelt gevoelens van minderwaardigheid, zwakheid en hulpeloosheid. Dan dreigt een depressie (Maslov, 1954). De behoefte aan een hoge eigenwaarde hangt onder andere samen met een behoefte aan identiteit, keuzevrijheid, autonomie en controle. Men heeft een ideaalbeeld van zichzelf; hoe meer die verschilt met de werkelijkheid, hoe ontevredener dat maakt. Keuzevrijheid zorgt ervoor dat iemand kan doen wat hij wil. Autonomie betekent onafhankelijkheid en zelfsturendheid. Het gevoel van controle geeft het idee dat men het eigen lot kan bepalen. Wie dat niet heeft, heeft een lagere eigenwaarde en is minder gelukkig. Echter, men kan zich loswerken van het continue gevecht om eigenwaarde. Dat doet men door te werken aan onvoorwaardelijke zelfacceptatie (zie §4.7.1).

25

26

Met Beleid meer Geluk en Welbevinden: Een Aanzet voor Betrokkenen 4.5.10 Uitdagingen, flow, prestaties en bekwaamheid We hebben behoeften aan uitdagingen. Die halen het beste in ons naar boven. Als we goed presteren terwijl we bezig zijn aan die uitdaging, dan gaan we helemaal op in de activiteit. Dat is een heel prettige ervaring, die ook wel flow wordt genoemd (Csikszentmihalyi, 1997). Mensen voelen zich dan zo betrokken in een activiteit, dat ze de tijd en de omgeving vergeten. De bezigheid is een doel op zich geworden; het ego ‘valt weg’. Het gehele bewustzijn is namelijk betrokken bij die activiteit. Elke volgende handeling, beweging en gedachte volgt moeiteloos op de vorige. Vaardigheden worden optimaal benut. Deze flowervaring is universeel, want mensen in andere culturen beschreven het met dezelfde woorden (Csikszentmihalyi, 1997). Deze topervaring is helaas zeldzaam, maar als het er is voelt dat zalig. Om in de flow te komen, moet aan twee voorwaarden worden voldaan. We moeten het gevoel hebben dat we goed zijn in de activiteit, en de activiteit moet een hoge moeilijkheidsgraad hebben. Pas dan voelen we de uitdaging, omdat er een beroep wordt gedaan op wat we kunnen. Als we een klus niet aankunnen, dan raakt men angstig en gefrustreerd, met stress en burnout tot gevolg. Als een klus te makkelijk is, dan zijn we eerst ontspannen, maar daarna verveeld. En als zowel het vaardigheidsniveau als de moeilijkheidsgraad laag zijn, dan ontstaat zelfs pure apathie. Dat is niet lang vol te houden. “Maar wanneer grote uitdagingen worden gekoppeld aan uitzonderlijke vaardigheden, dan ontstaat de diepe Figuur 4.1 Er zijn twee voorwaarden flow: een hoge uitdaging en betrokkenheid die flow onderscheidt van het dagelijkse leven” voor goede vaardigheden. (Csikszentmihalyi, 1997; p. 30). Flow kan tijdens alle activiteiten worden ervaren, zo lang aan de twee voorwaarden wordt voldaan. We denken dat we flow vooral tijdens de vrije tijd ervaren, maar in de praktijk kiezen we vaak voor ‘apathische activiteiten’ als televisiekijken en ‘kant-en-klaar entertainment’. Actieve tijdsbesteding creëert wel topervaringen en welbevinden. Flow tijdens het werk wordt onderschat, maar juist dan hebben we onze vaardigheden nodig voor de uitdagingen die we tegenkomen (zie §5.2.4). Mensen verschillen in hun behoefte aan uitdagingen, prestaties en succes. Wie daar een sterke behoefte aan heeft, is meer gedreven, heeft een grotere afkeer van mislukking, neemt meer risico’s, werkt graag alleen, delegeert minder, is eerder een workaholic en ziet geld als symbool voor succes. Zulke mensen zijn gemiddeld succesvoller (McClelland, 1967; Rollinson, 2005). Soms wordt succes als een aparte behoefte gezien, maar dat is in feite het eindresultaat van een behoefte; ofwel de behoefte aan het vervullen van een behoefte. Als we onze behoeften vervullen, dan hebben we succes en zijn we blij. Als we falen, dan raken we gefrustreerd. 4.5.11 Zingeving en zelfontplooiing Wie het idee heeft dat het leven of zijn leven zin heeft, is veel gelukkiger (Steger & Kashdan, 2007; Argyle, 2001). Zonder zingeving of roeping voelen we een soort leegte, en zien we alleen de hopeloosheid en zinloosheid van de dingen. De meeste mensen gaan dan ook op zoek naar zingeving, als ze die nog niet hebben. Maar niet iedereen vindt die zingeving. Zij zijn minder optimistisch, zelfactualiserend, zelfverzekerd en vrolijk; en meer angstig, depressief en geneigd tot zelfmoord. Vooral mensen met psychische problemen ervaren minder zingeving (Steger & Kashdan, 2007). Als we actief aan de slag gaan met zingeving of roeping, zijn we bezig met zelfontplooiing. Dat is volgens Maslov (1954) onze allerhoogste behoefte. Het actief werken aan onze roeping brengt groot plezier. We ervaren dan ook de meeste flow. Victor Frankl (1959) overleefde de Holocaust door een levensdoel te ontwikkelen voor als hij weer vrij zou zijn. Hij spoorde anderen aan om hetzelfde te doen. Alles kan namelijk dienen voor zingeving; het is immers ‘zin-geven’ en geen ‘zin-krijgen’. Geloof, levensfilosofieën, mensbeelden, altruïsme, kinderen, werk, studie, familie, vrije tijd: het onderwerp maakt niet. Terroristen hebben bijvoorbeeld hun eigen manier van ‘zin-geven’ gevonden. De kracht van zingeving is dat (1) men een persoonlijke roeping voelt, (2) het structuur en betekenis geeft aan het dagelijkse leven, (3) helpt bij verwerking van problemen en tegenslagen, en (4) sociale

Werking van geluksmechanismen relaties en participatie versterkt. Het effect op welbevinden is groter als de doelen zelfgekozen, realistisch en congruent zijn. Bovendien moeten we wel tijd hebben die levensdoelen (Cantor & Sanderson, 1999). Het zelf opstellen van concrete, realistische doelen is een belangrijke succesfactor voor het eindresultaat (Argyle, 2001). Maar als het verschil tussen de doelen en de werkelijkheid te groot wordt, dan treedt het aspiratiemechanisme in werking (zie §4.4) en wordt men juist ontevreden. 4.5.12 Behoeften als richtsnoer voor beleid De vervulling van behoeften bepaalt voor een groot deel de mate van welbevinden. Ze komen terug in alle levensdomeinen. We hebben ze van nature, omdat ze gunstig zijn voor het ‘overleven met welbevinden’. Er zijn echter wel verschillen tussen individuen en culturen: niet iedereen heeft dezelfde mate van behoeften. Ze zijn ook niet belangrijker of hoger, want dat bepaalt een persoon of cultuur. Bovendien kunnen mensen een behoefte gedeeltelijk aan- of afleren. Dat leidt soms tot meer welbevinden, zoals bij het loslaten van de behoefte aan meer eigenwaarde. De behoeftetheorieën waren een goed begin voor wetenschappelijk empirisch onderzoek, maar inmiddels is er genoeg bekend om enkele incorrecte aannames te verwerpen. Zo claimen de meeste theorieën en modellen dat ze alle menselijke behoeften beschreven, maar dat is niet zo eenvoudig. In feite komt ieder menselijk gedrag voort uit een behoefte die uiteindelijk leidt tot ‘overleven met welbevinden’. Het is echter niet waarschijnlijk dat alle behoeften ooit in een allesomvattend model zullen passen. Modellen wekken de indruk dat iedereen dezelfde behoeften heeft, en dat al het menselijke gedrag daardoor te voorspellen is. Dit negeert echter de individuele en culturele verschillen, en de aard van behoeften. Behoeftetheorieën kunnen beleid niet dienen, omdat hun aannames niet zijn bewezen. Bovendien zijn ze sterk beïnvloed door de opvattingen van de auteur, en die hebben geen universele waarde. Als overheden bijvoorbeeld moeten kiezen tussen meer veiligheid ten koste van vrijheid, dan stelt Maslov’s piramide dat eerst de behoefte aan veiligheid bevredigd moet worden. Echter, beide zijn belangrijk. Meer veiligheid kan ten koste gaan van welbevinden, als de kosten van minder vrijheid groter zijn. Behoeftebevrediging is een belangrijke component van welbevinden. Beleidsmakers doen er verstandig aan om daar rekening mee te houden. Ze kunnen dit het beste doen op basis van bestaand onderzoek of nieuw beleidsonderzoek. Evidence-based werken is essentieel, omdat mensen sterk geneigd zijn om hun eigen behoeften te generaliseren. Beleidsmakers moeten daar goed voor oppassen. Hofstede’s cultuurdimensies zijn niet bedoeld als behoeftetheorieën, maar de dimensies zijn opvallend gemakkelijk te combineren met behoeftetheorieën en empirische bevindingen. Dat roept enkele interessante vragen op. Het is bijvoorbeeld mogelijk om culturen te zien als een verzameling mensen met soortgelijke gradaties van aangeleerde behoeften. De Fransen hebben bijvoorbeeld relatief meer behoefte aan macht dan de Nederlanders. Een ander punt is dat individualisme en collectivisme mogelijk geen tegenstellingen zijn. Individualisme is gekoppeld aan de behoefte aan zelfontplooiing, terwijl collectivisme weer meer past bij de behoefte aan verbondenheid.

4.6 Motivatie Onze motivatie is gekoppeld aan behoeften. Een behoefte is het einddoel, terwijl motivatie het proces is richting dat einddoel. Behoeftebevrediging maakt gelukkig, maar ook het proces zelf heeft invloed. Meestal hebben we de mogelijkheden om te doen wat we zelf willen. Maar als we iets moeten doen, waar we eigenlijk geen behoefte aan hebben, dan voelt dat erg vervelend. De motivatie komt dan van buitenaf, wat extrinsieke motivatie heet. Behalve het onprettige gevoel zijn dan ook de prestaties minder. 4.6.1 Intrinsieke motivatie Het voelt prettiger om een activiteit of taak te doen die gewild of zelf bedacht is. Dat heet intrinsieke motivatie. De prestaties zijn dan veel beter in vergelijking tot extrinsieke motivatie, of helemaal geen motivatie. Dat is een belangrijk gegeven voor organisaties, want werkprestaties zijn afhankelijk van de motivatie. Het probleem is alleen dat werknemers niet zijn ingehuurd voor hun eigen doelen, maar voor de doelen van het bedrijf. Met een salaris, deadlines, roosters en onderlinge concurrentie ontstaat motivatie voor prestaties. Dit zijn echter extrinsieke motivatiemiddelen, en die werken lang niet zo goed als de intrinsieke. Ze kunnen wel dienen als feedback voor de prestaties (Mallett & Hanrahan, 2004).

27

28

Met Beleid meer Geluk en Welbevinden: Een Aanzet voor Betrokkenen Het slagen in extrinsieke doelen verbetert het welbevinden echter niet (Sheldon & Kasser, 1998). Sommige onderzoekers stellen dat alleen intrinsieke motivatiemiddelen goed werken (Ryan & Deci, 2000), andere pleiten voor een combinatie van beiden (Rollinson, 2005). Duidelijk is wel dat men met intrinsieke motivatie beter presteert en meer gelukkig is. Men beseft dat men bezig is met het vervullen van eigen behoeften, die leiden tot prettige gevoelens. Als dat besef ontbreekt, dan is het extern opgelegde doel niet interessant. Werkgevers zijn dus verstandig als ze niet alleen denken aan belonen en straffen, maar zich ook afvragen hoe de werknemer en het bedrijf een gemeenschappelijk doel krijgen. 4.6.2 Straffen en belonen in beleid De dreiging met straffen wordt gebruikt door allerlei organisaties, zoals de de Rijkspolitie, Belastingdienst, Verkeerspolitie, het UWV, bedrijven en incassobureaus. Het systeem van belonen en straffen is stokoud, maar intuïtief aantrekkelijk. Echter, het pakt niet zo uit als we denken. Beloningen leiden tot weinig welbevinden, terwijl straffen tot angst en frustratie leiden en daardoor geluksverlagend zijn. Maar vervelender is: ze werken niet of nauwelijks. Het verhogen van straffen sorteert geen effect, want dat doet niets met mensen. Want ondanks de doodstraf, heeft een Amerikaan tien keer meer kans om vermoord te worden dan een Europeaan. Ondanks de afschaffing van de doodstraf in sommige staten, nam daar het aantal moorden af (Archer & Gartner, 1984; Nathanson, 1987). Ondanks dat ze doelgroep zijn, blijken juist criminelen ongevoelig voor strafdreiging vanwege hun impulsieve en angstloze persoonlijkheid. De potentiële beloning van de misdaad is voor hen veel aantrekkelijker dan de afschrikwekkendheid van een eventuele straf (Newman, 1987; Newman, Widom, & Nathan, 1985). Gewone burgers mijden een vergrijp slechts één keer, maar daarna leren ze hoe een straf kan worden ontlopen. Mensen schatten de pakkans bovendien veel te laag in, dus dat heeft ook geen effect (Aronson, Wilson & Akert, 2005). Om criminaliteit te verlagen, is het effectiever om (1) de pakkans te verhogen, zodat men het risico niet durft te nemen, en (2) de straf direct te laten volgen op het vergrijp, zodat men de koppeling maakt tussen vergrijp en gevolg (Bower & Hilgard, 1981; Berkowitz, 1993). Echter, in de maatschappelijke praktijk wordt zelden aan deze twee voorwaarden voldaan. Mensen worden vaak niet betrapt, en zo ja, dan volgt de straf pas laat. De dreiging van hoge straffen sorteert dus geen effect. Burgers die wel het gewenste gedrag vertonen, hebben zelf een interne rechtvaardiging ontwikkeld. Hun intrinsieke motivatie om zich aan de regels te houden, is doorslaggevend. Voorbeeld: de meeste bestuurders die zich aan de snelheid houden, erkennen dat het veiliger is; de straf ontlopen is niet wat motiveert. Kleinere straffen en beloningen veranderen zelfs effectiever ongewenst gedrag. Omdat ze zo klein zijn, ontwikkelt men eerder een interne rechtvaardiging. Men verzet zich namelijk niet meer (Aronson, Wilson & Akert, 2005). Het bevorderen van die interne rechtvaardiging is dus veel effectiever om mensen gewenst gedrag te laten vertonen. Het bijkomende voordeel is dat daar ook ons welbevinden mee wordt gediend. Het huidige verouderde behavioristische systeem van belonen en straffen zorgt werkt niet en zorgt dus voor zinloze negatieve bijwerkingen. In §7.8 blijkt hoe uitkeringstrekkers last hebben van het dreigement dat hun uitkering wordt gekort of beëindigd, vanwege onopzettelijke administratieve fouten. Het is tijd voor een modernere benadering van gedragsbevordering, waarin ook welbevinden een rol speelt.

4.7 Levenshouding Mensen neigen ernaar om hun levensomstandigheden te veranderen voor een beter welbevinden. Duizenden jaren geleden hadden mensen daar een sterke invloed op, maar tegenwoordig is die invloed een stuk kleiner. Men boekt tegenwoordig meer vooruitgang als men zich richt op een betere, constructieve levenshouding. Samen met het optimaliseren van de tijdsbesteding (zie §5.5) zijn dat de meest veelbelovende maatregelen die een individu kan nemen. 4.7.1 Eigenwaarde Wie tevreden is met zichzelf, is meer tevreden met zijn leven. Het hebben van een hoge eigenwaarde hangt sterk samen (r=.58) met welbevinden (Lyubomirsky et al., 2006). De meeste mensen laten hun eigenwaarde afhangen van hoe goed het lukt om de ideale zelf te zijn, of hoe goed ze zijn in vergelijking met anderen. Echter, dit verschilt per persoon. De ene persoon staat zichzelf toe om niet perfect te

Werking van geluksmechanismen zijn, terwijl een ander continu blijft streven naar perfectie. Ook het streven naar een hoge eigenwaarde is in feite een vorm van streven, dat minderwaardigheidsgevoelens met zich kan meebrengen. Daarom stelt de invloedrijke RET-expert Albert Ellis (2005) dat het verstandiger om te streven naar onvoorwaardelijke zelfacceptatie. Ongeacht prestaties of goedkeuringen; iemand accepteert zichzelf. Op dezelfde manier kan men ook anderen, tegenslagen, frustraties en het leven op zich onvoorwaardelijk accepteren (Ellis, 2004; Verhulst, 2002). Andere cognitieve therapieën leren ook om constructiever en verstandiger te denken. Mensen die dat doen, zijn een stuk gelukkiger (Argyle, 2001). 4.7.2 Optimisme en controle Optimisten zijn gelukkiger dan pessimisten. Optimisten geloven dat de zon snel weer gaat schijnen als

het tegenzit, en dat ze de situatie zelf kunnen veranderen. Pessimisten geloven dat ze nergens invloed op hebben, en dat slechte gebeurtenissen een trend zijn voor de toekomst. Onderzoek bewees dat pessimisten eerder overlijden, omdat ze meer betrokken waren bij ongelukken en geweld (vooral mannen). Psychologen vermoeden dat zowel optimisten als pessimisten hun eigen werkelijkheid creëren. Die is gelukkiger en gunstiger voor de optimisten. Een optimistische levenshouding kan geleerd worden, zelfs door pessimisten (Larsen & Buss, 2005; Peterson, 2000; Seligman, 1991). Optimisme is verbonden aan het concept van een 'internal locus of control' (Rotter, 1966). Dat is iemands overtuiging dat het verloop van gebeurtenissen zelf gecontroleerd kunnen worden. Echter, iemand met een 'external locus of control' gelooft juist dat hij geen invloed heeft, omdat het toeval het lot bepaalt (Larsen & Buss, 2005). Dit wordt ook wel aangeleerde hulpeloosheid genoemd (Seligman, 2002). Mensen die verantwoordelijkheid nemen voor hun levensgebeurtenissen zijn gelukkiger en sturen de uitkomsten van hun levensgebeurtenissen beter (Argyle, 2001). Ook deze vaardigheid is aan te leren. Vergeving (Karremans et al., 2003) en dankbaarheid (Emmons & McCullough, 2003) hebben eveneens een bewezen gunstig effect op welbevinden (Seligman, 2002). 4.7.3 Aspiraties, materialisme en satisficing Wie een groot gat ervaart tussen zijn aspiraties en de werkelijkheid, is minder gelukkig (zie §4.4). De meest gebruikelijke reactie is dan nog harder proberen, of aspiraties bijstellen. Echter, Oosterse filosofieën adviseren om de aspiraties laag of realistisch te houden. Als de dingen onmogelijk zijn die men wil, dan is aanvaarden beter dan doorvechten. Dat verhoogt het geluk (Larsen & Buss, 2005). Wie meer belang hecht aan geld, is minder gelukkig (Diener & Biswas-Diener, 2002). Daar hebben vooral mensen met materialistische opvattingen last van ('materialisten'). Zij hebben een grote behoefte aan bezit, geld, bekendheid en status. Niet-materialisten hechten juist meer waarde aan liefde, sociale contacten, zingeving, persoonlijke groei en ervaringen. Het inkomen waarvan materialisten denken dat het hen tevreden maakt, ligt 50% boven de schatting van niet-materialisten (Richins & Dawson, 1992). De niet-materialisten blijken een stuk gelukkiger (Diener & Biswas-Diener, 2002; Stutzer, 2004; Nickerson et al., 2003). Vooral mensen met weinig geld lijden onder materialisme. Zij streven naar veel bezit, maar hebben daarvoor onvoldoende inkomen. Rijke materialisten zijn gelukkiger, omdat ze hun behoeften kunnen vervullen. Ze zijn maar iets gelukkiger dan arme niet-materialisten. Echter, rijke niet-materialisten zijn het gelukkigst (Diener & Biswas-Diener, 2002). Materialisten hebben vaak een lage eigenwaarde. Ze denken onterecht dat materiële zaken hun gebrek aan zelfvertrouwen kan compenseren (Diener & Biswas-Diener, 2002). Echter, materieel bezit helpt niet bij het vervullen van fundamentele behoeften aan verbondenheid, liefde, sociale contacten of zelfontwikkeling (Sristava et al., 2001). Materialisten hebben bovendien een grotere kans op depressie, paranoia, narcisme (Cohen & Cohen, 1996; Kasser & Ryan, 1993) en schulden (Watson, 2003). Kortom, wanneer geld en bezit geen middel tot een prettiger leven zijn, maar een doel op zich, dan dreigt een daling van het geluksniveau. Hieraan verbonden is het streven naar het maximale, of juist het genoegen nemen met iets dat goed genoeg is. De 'maximizers' bestuderen alle beschikbare informatie en maken dan de best mogelijke keuze. Echter, de 'satisficers' zoeken niet eindeloos door, maar kiezen voor iets dat acceptabel is. 'Satisficers' besparen zichzelf de moeite van het zoeken en het kiezen. Zij zijn over het algemeen meer

29

30

Met Beleid meer Geluk en Welbevinden: Een Aanzet voor Betrokkenen tevreden met hun keuzes dan 'maximizers' en daardoor gelukkiger (Schwartz et al., 2002). Volgens de rationele keuzetheorie is iedereen een maximizer, omdat maximizing het meest tevreden maakt. Beide aannames bleken onwaar. Het gevolg was economen hun aannames vanuit de rationele keuzetheorie daarover moesten aanpassen (Schwartz et al., 2002).

4.8 Persoonlijke factoren Persoonlijkheidskenmerken blijken sterk samen te hangen met geluk. Van de Big Five (Costa & McRae, 1980; DeNeve & Cooper, 1998) is vooral extraversie (r=.17) en emotionele stabiliteit (r=-.22) belangrijk.

Wie extravert (naar buiten gekeerd) is, is eerder gelukkig. Extraverte mensen hebben meer sociale contacten en komen sneller in een goede stemming bij gunstige gebeurtenissen. Wie emotioneel instabiel (neurotisch) is, laat zich sneller uit het veld slaan door tegenslagen. Neurotische mensen zijn meer angstig en vrezen negatieve gebeurtenissen meer (Argyle, 2001). Hoewel persoonlijkheidskenmerken voor het grootste gedeelte genetisch bepaald zijn, zijn ze te veranderen. Vooral neuroticisme is te behandelen met cognitieve therapie. Leeftijd, geslacht, etniciteit en opleiding hebben nauwelijks invloed op welbevinden. Veertigers zijn slechts iets minder gelukkig dan jongeren en senioren. Mannen en vrouwen zijn wel even gelukkig, ondanks dat ze anders omgaan met tegenslagen, emoties, geld, werk en sociale contacten. Etniciteit voorspelt geluk ook niet; qua afkomst zijn er geen verschillen. Immigratie en discriminatie zijn wel ongunstig, waardoor allochtonen ongelukkiger zijn dan autochtonen. Nederlandse hoogopgeleiden zijn even gelukkig als laagopgeleiden, omdat hun aspiraties hoger zijn. Daardoor is het verschil tussen de gewenste en de werkelijke situatie even groot. Dat verschil bepaalt mede iemands geluk (Argyle, 2001).

4.9 Levensgebeurtenissen Levensgebeurtenissen worden door mensen gezien als één van de belangrijkste bepalers van geluk, zo

blijkt ook in kwalitatief onderzoek (zie §7.3). Echter, in kwantitatief onderzoek is die invloed niet zo groot als dat men vermoedt. Over het algemeen zijn gebeurtenissen na drie maanden verwerkt, en keert men terug op het oude geluksniveau. Dat geldt voor zowel positieve als negatieve gebeurtenissen. Er bestaan geen levensperioden waarin vooral slechte voorvallen gebeuren, want goede en slechte gebeurtenissen gaan vaak samen. Gemiddeld genomen zijn ze in evenwicht (Suh, Diener & Fujita, 1996). Levensgebeurtenissen verlopen niet voor iedereen hetzelfde. Sommigen hebben steeds pech en problemen; anderen zijn fortuinlijker en maken vooral leuke positieve dingen mee. Gunstige voorvallen gebeuren eerder voor hoogopgeleiden en extraverte personen. Angstige personen en mensen met slechte intieme banden zijn juist eerder slachtoffer van ongunstige gebeurtenissen. Wie jong en open is, heeft zowel meer gunstige als ongunstige ervaringen (Veenhoven, 1997; Headey & Wearing, 1992). Onderzoekers vragen zich op basis van de resultaten af of levensgebeurtenissen een persoonsvariabele zijn, in plaats van een omgevingsvariabele. De persoonlijkheidskenmerken extraversie en neuroticisme hangen daar namelijk sterk mee samen. Wie extraverter is, ervaart meer gunstige voorvallen. Wie angstiger is, maakt meer ongunstige levensgebeurtenissen mee (Suh, Diener & Fujita, 1996). Hier lijkt wederom het fenomeen van toepassing dat mensen hun werkelijkheid creëren, net als optimisten en pessimisten dat doen.

4.10 Conclusie Mensen hebben matig inzicht in de processen die hun welbevinden positief of negatief beïnvloeden. Deze geluksmechanismen zijn belangrijk om te begrijpen hoe geluk precies werkt. Zo is iemands subjectieve werkelijkheid meer van belang voor geluk dan iemands objectieve situatie. Het geluk van mensen kan ook sterk veranderen door gewenning via het adaptatiemechanisme, sociale vergelijking of het aspiratieniveau. De mate waarin iemand zijn behoeften kan bevredigen is één van de beste voorspellers van geluk. Mensen hebben een fundamentele behoefte aan bijvoorbeeld veiligheid, verbondenheid, rechtvaardigheid, uitdagingen, bekwaamheid en respect. Uiteindelijk komen alle behoeften voort uit de drang om te 'overleven met welbevinden'. Verder kan het veel uitmaken of iemand intrinsiek of extrinsiek gemotiveerd is, of een constructieve of destructieve levenshouding heeft. De invloed van levensgebeurtenissen wordt vaak overschat, omdat men relatief snel herstelt.

Geluk in de levensdomeinen

Hoofdstuk 5

Geluk in de levensdomeinen Levensdomeinen verwijzen naar verschillende gebieden waar mensen mee te maken kunnen hebben. Die

hebben allemaal hun eigen invloed op het welbevinden. De tevredenheid met domeinen wordt domeinsatisfactie genoemd. Mensen schatten de invloed van domeinen vaak verkeerd in. Uit onderzoek blijkt dat welbevinden met heel andere domeinen samenhangt. Gezondheid wordt bijvoorbeeld stelselmatig overschat, terwijl het belang van sociale contacten wordt onderschat. De overheid heeft relatief veel invloed op de levensdomeinen. Veel beleid gaat bijvoorbeeld over geld, werk, gezondheid, leefomgeving en het nationale domein. De burger is op die gebieden in bepaalde mate afhankelijk van de overheid. Alleen het domein 'vrije tijd' is redelijk zelf te bepalen. De indeling in zeven domeinen is niet vanzelfsprekend. Onderzoekers die domeinsatisfactie bestudeerden, gebruikten steeds andere indelingen. Er bestaat dus geen vaste indeling van de domeinen. De zeven domeinen in dit hoofdstuk zijn samengesteld op basis van de beschikbare onderzoeksinformatie. Deze manier van categoriseren bleek het meest geschikt voor het presenteren van de kennis uit de gelukswetenschap. Een andere indeling is voor andere doeleinden ook geschikt.

5.1 Geld Het dagelijkse leven wordt gedomineerd door geld. Wie niet bezig is met geld uitgeven, is bezig met het verdienen ervan. Dat geldt ook voor de overheid. Beleidsmaatregelen worden gemotiveerd op basis van economische doelstellingen en motieven; voorzieningen moeten zichzelf bedruipen met kleine budgetten; en economische groei is de succesindicator van het regerende kabinet. Toch twijfelen mensen of geld belangrijk is voor geluk. De eerder genoemde pleidooien horen daarbij (zie §1.1), maar ook de meningen van Nederlanders. De discussie of geld gelukkig maakt wordt regelmatig gevoerd. Hij bestaat zelfs al sinds mensenheugenis, maar pas sinds kort komen er antwoorden vanuit de gelukswetenschap. De invloed van geld op geluk wordt op een aantal manieren onderzocht. Het is mogelijk om met cross-sectioneel onderzoek de verschillen tussen individuen te onderzoeken (bv. arm versus miljonair) en tussen landen (bv. ontwikkelingsland versus Westers land). Vervolgens is ook longitudinaal onderzoek mogelijk voor landen en individuen. Andere onderzoekers voerden experimenten uit. Een analyse van alle relevante studies beantwoorden de belangrijke vraag; ‘worden we gelukkiger van meer geld?’ 5.1.1 Vergelijkingen tussen individuen Als de geluksniveaus van Amerikanen worden vergeleken op basis van hun inkomen, dan zijn relatief kleine verschillen zichtbaar. Er is geen lineair verband, maar een krommende lijn (zie figuur 5.1). Dat duidt erop dat de wet van de afnemende meeropbrengsten van toepassing is op de relatie tussen inkomen en welbevinden. Als mensen een bepaalde drempel zijn gepasseerd, dan voegt een inkomensstijging weinig toe aan Figuur 5.1 Hoe meer mensen verdienen, hoe minder hun geluk (Diener et al., 1993). Alleen de armste inkomen toevoegt aan geluk. Dit figuur is gebaseerd op Amerikanen worden gelukkiger als ze meer een artikel van Diener en collega’s (1993). 9 inkomen ontvangen. Dat helpt hen om beter te voorzien in de basisbehoeften. 9

De data in figuur 1 is gebaseerd op een onderzoek van Diener en zijn collega's (1993). Zij maakten toen nog gebruik van de General Well-Being Schedule (GWBS) van Fazio (1977). Deze schaal wordt tegenwoordig niet meer gebruikt, ondanks de goede validiteit en betrouwbaarheid (Fazio, 1977). De y-as heeft een percentageschaal, omdat de absolute scores van de GWBS weinig zeggen. Die variëren tussen 0 en 55. Het verloop van de curve is alleen indicatief voor de verhouding van het welbevinden van mensen met gemiddeld verschillende inkomens. Individuen kunnen eenvoudig afwijken van de gemiddelden, door bijvoorbeeld meer geluk te halen uit andere levensdomeinen. De gegevens zijn tussen 1981 en 1984 verkregen, wat niet veel zal uitmaken voor de verhouding van de lijn. Het is onwaarschijnlijk dat de invloed van geld toentertijd anders was dan nu. Deze figuur wordt overigens in veel onderzoeksliteratuur gebruikt (Frey & Stutzer, 2002).

31

32

Met Beleid meer Geluk en Welbevinden: Een Aanzet voor Betrokkenen Echter, figuur 5.1 is ingezoomd op de y-as, waardoor er een visuele vertekening ontstaat van de verschillen. De gehele grafiek toont namelijk relatief kleine verschillen tussen de laagste en hoogste inkomens (zie figuur 5.2). In Nederland worden soortgelijke verschillen gevonden (Veenhoven, 2007a). Rijke Nederlanders zijn maar een klein beetje gelukkiger dan de arme Nederlanders. Volgens Veenhoven hebben de Nederlandse armen het relatief goed vergeleken met de armen in de rest van de wereld. Bijna alle Figuur 5.2 Het kleine verschil in geluk tussen de Nederlanders kunnen voorzien in hun verschillende inkomens, wordt duidelijker als de grafiek volledig uitgezoomd. basisbehoeften. Deze kleine samenhangen tussen geld en geluk (rond r=.15) worden overal in het Westen gevonden (Diener & Biswas-Diener, 2002), ook bij vergelijkingen tussen miljonairs en niet-miljonairs. De miljonairs zijn slechts een beetje gelukkiger (Diener, Horwitz & Emmons, 1985). In arme landen is het verband tussen inkomen en welbevinden groter. Het sterkste verband (r=.45) werd gevonden in de arme wijken van Calcutta in India (Biswas-Diener & Diener, 2000). Wie een minimaal inkomen heeft in een arm land, slaagt er nauwelijks in om in de basisbehoeften te voorzien. Daar maakt armoede écht ongelukkig. Dat blijkt ook als de welvaart van landen wordt vergeleken met het nationale geluksgemiddelde (zie §5.1.4). 5.1.2 Loterijwinst, erfenissen en salarisverhogingen Miljoenen Nederlanders hopen in één klap miljonair te worden door mee te spelen in loterijen. Winnen is echter maar voor een enkeling weggelegd. Wat doet het winnen van de loterij met het geluksniveau van de winnaars? Veel minder dan mensen verwachten. De loterijwinnaars zijn de eerste periode heel gelukkig (Gardner & Oswald, 2001; Smith & Razzell, 1975), maar daarna verdwijnt de euforie. Door het adaptatiemechanisme wennen mensen snel aan hun nieuwe situatie (Brickman, Coates & JanoffBulman, 1978; Argyle, 2001). Loterijwinnaars zijn twee jaar later meestal iets gelukkiger, maar het is niet de verandering die hun leven fantastisch maakt (Gardner & Oswald, 2006)10. Het winnen van een loterij brengt risico’s met zich mee. Veel loterijwinnaars stoppen met werken. Daardoor verliezen ze hun uitdagingen en sociale contacten. Of ze verhuizen naar een nieuwe rijke buurt, maar worstelen met de sfeer en de levensstijl. En sommigen krijgen ruzie met familie en vrienden, als die financiële steun eisen (Kaplan, 1978). De plotselinge rijkdom zet mensen in een compleet nieuwe situatie. Sommigen worden gelukkiger, sommigen ongelukkiger. Verliezers lopen een veel kleiner risico op verslechtering. Over loterijverliezers is minder bekend, afgezien van verliezers die klachten indienen (Telegraaf, 2006; 2007). Verliezers hebben spijt van hun verloren inzet, al wordt die gedeeltelijk gecompenseerd door de donatie van 50% aan goede doelen. Een ander negatief effect is dat loterijen materialistische opvattingen bevorderen. Materialisme zorgt voor onwelbevinden, omdat het onvervulbare aspiraties creëert (zie §4.4). Spijt hebben doe je bij de Postcodeloterij, zo bleek uit onderzoek onder nietdeelnemers (Zeelenberg & Pieters, 2004b). Het ontvangen van een grote erfenis werkt hetzelfde als loterijwinst. Ook dan stijgt het welbevinden in de eerste periode, maar die keert dan weer terug op het oude niveau. Opmerkelijk genoeg maakt een kleinere erfenis van minder dan €3700 meer gelukkig, dan een grote erfenis van meer dan €14750. Bij kleinere erfenissen is de afstand tot de overledene vaak groter, waardoor het verdriet wordt weggepoetst door het geldbedrag. Bij grotere erfenissen is de band met de overledene meestal hechter. Dan weegt het hogere bedrag niet op tegen het verlies van de relatie (Gardner & Oswald, 2001). Salarisverhogingen leiden tot meer welbevinden en werktevredenheid (Clark, 1999; Schyns, 2000; Schyns, 2001), maar vooral op de korte termijn (Hamermesh, 2001), net als bij loterijwinnaars en 10 Het onderzoek van Gardner & Oswald (2006) nuanceert het veel geciteerde onderzoek van Brickman en collega’s (1978). Dat onderzoek wordt regelmatig gebruik als het bewijs dat geld niet gelukkiger maakt. Brickman’s studie was echter niet zo betrouwbaar vanwege de kleine sample.

Geluk in de levensdomeinen erfgenamen. Echter, een onverwachte salarisverhoging die is verkregen op basis van eigen capaciteiten, leidt wel tot stabiel geluk. Die mensen zijn bovendien meer tevreden met hun werk (Hamermesh, 2001). Hoe groter de loonsverhoging, hoe hoger de werktevredenheid (Clark & Oswald, 1996). Niet iedereen is gelukkig met een salaris van €100.000. Mensen bekommeren zich namelijk niet alleen om het absolute niveau van hun salaris, maar ook om hun relatieve salaris. Ze vergelijken hun salaris met dat van hun collega’s. Wie meer verdient dan de collega’s, is tevreden. Wie minder verdient, is ontevreden. Mensen willen namelijk hoog in de betalingshiërarchie staan (Brown et al., 2004). Het relatieve salaris telt vooral als de grens van €10.000 is gepasseerd. Vrijwel alle basisbehoeften zijn dan vervuld. Niet alle inkomensstijgingen zijn positief. Gezinnen die bij wijze van proef een uitzonderlijk hoge uitkering kregen, rapporteerden veel meer stress dan daarvoor (Thoits & Hannan, 1979). Die kwam waarschijnlijk voort uit schuldgevoelens. Ander onderzoek demonstreerde dat mensen na een inkomensstijging eerder hun relatie beëindigen (Clydesdale, 1997). Men ervaart ook minder plezier bij simpele activiteiten (Brickman, Coates & Janoff-Bulman, 1978). Vrijwilligers gaan juist minder werken als ze een salaris ontvangen (Frey & Goette, 1999), omdat die hun intrinsieke motivatie ondermijnt (zie §4.6). Sommige mensen verhuizen na een inkomensstijging, maar dat pakt niet altijd goed uit (Diener & Biswas-Diener, 2002). De effecten kunnen ook worden uitgewist door hogere aspiraties (Frey & Stutzer, 2002) en meer materialistische opvattingen (zie §4.7.3). 5.1.3 Consumptie en geluk Economen en marketeers weten veel van prijsstelling en het overtuigen van consumenten, maar niets over het effect van producten op het consumentengeluk. Ze zijn wel geïnteresseerd in klanttevredenheid, omdat ze aannemen dat die toekomstige aankopen voorspellen. Ze redeneren dat een klant gelukkig is als een product voldoet aan de verwachtingen. Echter, klanttevredenheid voorspelt nieuwe aankopen niet. Specifieke emoties als teleurstelling, spijt en boosheid zijn betere voorspellers. Spijtgevoelens leiden tot verandering van product, terwijl teleurstelling tot klachten en negatieve mondtot-mondreclame leidt (Zeelenberg & Pieters, 2004a). Vanuit de psychologie is meer bijgedragen aan inzichten over consumptie en geluk. Mensen worden vooral gelukkiger van belevingsaankopen. Dat zijn bestedingen die het opdoen van een leuke ervaring als doel hebben, zoals een bezoek aan het pretpark. Die aankopen maken gelukkiger dan materiële aankopen. Die hebben als doel om iets te bezitten, zoals sieraden. Mensen zeggen meer waar voor hun geld te krijgen bij een belevingsaankoop. Dingen doen levert dus uiteindelijk meer geluk op, dan dingen hebben (Van Boven & Gilovich, 2003; Van Boven, 2005). Geld kan dus gelukkiger maken, als het verstandig wordt besteed. 5.1.4 Nationale verschillen in welbevinden en welvaart De invloed van welvaart op welbevinden kan ook worden gemeten door verschillen tussen landen te vergelijken. Gegevens over het Bruto Nationaal Product (BNP) per hoofd van de bevolking zijn voldoende aanwezig, terwijl de World Values Survey de geluksniveaus in een aantal landen onderzocht. Het combineren van die gegevens toont wederom een kromme lijn (zie figuur 5.3). Het zijn vooral de ontwikkelingslanden die zich linksonder in de grafiek bevinden (lage welvaart, weinig welbevinden). Landen met een gemiddeld inkomen van minder dan $10.000 zijn het minst gelukkig. Echter, eenmaal de armoede voorbij, voegt extra inkomen weinig toe. De wet van de Figuur 5.3 Hoe welvarender landen zijn, hoe gelukkiger. afnemende meeropbrengsten is zichtbaar in de Bron: Diener & Seligman (2004). grafiek (Diener & Seligman, 2004). Er moet een aantal kanttekeningen geplaatst worden bij de trend in figuur 5.3. Er is namelijk sprake

33

34

Met Beleid meer Geluk en Welbevinden: Een Aanzet voor Betrokkenen van partiële correlaties. Dat wil zeggen dat de welvaart en welbevinden samenhangen met factoren die op allebei effect hebben. Vrijheid, gezondheidszorg, kwaliteit van de overheid, mensenrechten, democratie, corruptie, voedselkwaliteit en drinkwaterkwaliteit correleren alle met zowel welbevinden als welvaart (Frey & Stutzer, 2002). Wat de exacte invloed van welvaart op welbevinden is, moet beter onderzocht worden. Duidelijk is wel dat de levensomstandigheden in rijke landen het meest gunstigst zijn. Daar hebben inwoners het meeste succes bij het bevredigen van hun behoeften. De Wereldbank schatte in 2001 dat 2,7 miljard mensen van minder dan 2 euro per dag leven. 800 miljoen mensen hebben elke dag honger, waarvan er dagelijks 50.000 sterven. Daaronder zijn 30.000 kinderen jonger dan vijf jaar. Echter, de landen waar de honger het grootste is, maken geen onderdeel uit van de World Values Survey. De gemiddelde geluksniveaus zijn wellicht lager dan de 3.2 in Tanzania (Veenhoven, 2007b). 5.1.5 Ontwikkeling van welbevinden en economische groei Vervolgens is het mogelijk om te onderzoeken welke invloed economische groei heeft gehad op de groei van het gemiddelde welbevinden. Als de data van meerdere landen gecombineerd worden, ontstaat een zwak maar significant positief verband. Economische groei heeft effect, maar 1% economische groei leidt gemiddeld tot ‘slechts’ 0.008 punten hoger op de geluksschaal van 1 tot 10 (Hagerty & Veenhoven, 2003; Veenhoven & Hagerty, 2006). In Nederland was het effect 0.007; arme landen worden 0.01 gelukkiger na 1% economische groei. Als de BNP-prognoses van Goldman Sachs (2003) worden vermenigvuldigd met de bovengenoemde geluksgroei (Hagerty & Veenhoven 2003), dan betekent dat een flinke vooruitgang in 2025 voor India (van 6.2 naar 7.6), China (van 6.3 naar 7.3) en Rusland (van 4.4 naar 5.1). Deze berekeningen zijn uiteraard niet betrouwbaar, maar ze demonstreren wel wat het ogenschijnlijk kleine effect van 0.01 per 1% economische groei betekent in de praktijk. De groeiprognoses voor Nederland zijn minder gunstig (van 7.5 in 2007 naar 7.7 in 2025)11, omdat Nederland qua welvaart niet zoveel ‘rek’ heeft als India en China. De Nederlandse economie is namelijk al relatief sterk. Volgens de prognoses zijn voor Nederland na 2008 percentages van 2% economische groei uitgesloten. Hagerty en Veenhoven (2003) ontdekten ook dat het effect van economische groei na één jaar afneemt. De eerste twee jaar na een goed economisch jaar zijn er merkbare verbeteringen, maar dat effect halveert zich vanaf het derde jaar. Ook de effecten van economische groei op welbevinden blijven dus beperkt tot de korte termijn. In figuur 5.4 staat een hypothetische situatie, waarin een fictief gemiddeld land eenmalig 10% economische groei doormaakt. Het BNP blijft gelijk in jaar 13, maar het geluksniveau Figuur 5.4 Het effect van een economische groei van 10% in wordt minder. Dit halveringseffect is jaar 11, op voorspeld geluk ('predicted happiness'). overigens meegenomen in de bovenstaande Bron: Hagerty en Veenhoven (2003). berekeningen. 5.1.6 De Easterlin Paradox en de werkelijkheid Andere wetenschappers beweren dat economische groei geen positieve bijdrage levert aan het geluksniveau. Richard Easterlin (1974; 2002; 2005) claimt dat Amerika niet gelukkiger is geworden in de afgelopen 60 jaar, ondanks de enorme economische groei. Dit is bekend geworden als de Easterlin Paradox. Richard Layard (2005) heeft zijn boek ‘Waarom zijn we niet gelukkig?’ op die paradox gebaseerd. Volgens Easterlin vertellen tegenwoordig evenveel mensen als vroeger dat ze ‘heel gelukkig’ zijn. Hij laat buiten beschouwing dat veel minder mensen zeggen dat ze ‘heel ongelukkig’ of 11 Goldman Sachs (2003) voorspelde de Nederlandse economische groei niet, maar wel die van Duitsland. Aangezien de Duitse economische groei sterk gekoppeld is aan de Nederlandse, zijn die groeicijfers gebruikt.

Geluk in de levensdomeinen ‘ongelukkig’ zijn. Op een tienpuntschaal is wel een opwaartse trend te ontdekken (Hagerty & Veenhoven, 2003). De data van Veenhoven en Hagerty zijn betrouwbaarder, omdat zij meerdere onderzoeksgegevens van meerdere landen analyseren. Hun statistische methoden zijn bovendien betrouwbaarder. Easterlin vergelijkt slechts de percentages van onderzoeken in Amerika. Toch beschrijven de meeste academische boeken en artikelen de Easterlin Paradox (bijvoorbeeld Frey & Stutzer, 2002; Argyle, 2001; Diener & Seligman, 2004). De Easterlin Paradox is waarschijnlijk zo populair, omdat het een hele krachtige, begrijpelijke boodschap afgeeft: ‘een betere economie maakt niet gelukkiger’. Het onderzoek van Hagerty en Veenhoven nuanceert de Easterlin Paradox. Arme landen met grote groeiprognoses (zoals India) worden wel degelijk gelukkiger (van 6.2 naar 7.6 in 2025). Voor Nederland is de groei kleiner (van 7.5 naar 7.7 in 2025), door de lagere groeiprognoses. Economische groei zorgt dus wel degelijk voor meer geluk. 5.1.7 Geluksmechanismen filteren het effect van meer geld Waarom leidt een betere economie nauwelijks tot een geluksstijging? Daar is een aantal geluksmechanismen verantwoordelijk voor (zie hoofdstuk 4). Ten eerste wennen we snel aan een verbeterde financiële situatie, ofwel adaptatie. Ten tweede gaat veel nut van het absolute inkomen verloren, omdat we onze tevredenheid vooral laten afhangen van ons relatieve inkomen. Door het mechanisme van sociale vergelijking telt alleen de relatieve positie. Als iedereen rijker wordt door de economische groei, dan schiet dat niet veel op. Het derde mechanisme van aspiraties zorgt ervoor dat we steeds onze aspiraties omhoog bijstellen. Hebben we meer, dan willen we meer. Ten vierde, en dat is wellicht het belangrijkste, zijn niet al onze behoeften afhankelijk van ons inkomen. Geld speelt nauwelijks een rol bij het bevredigen van onze behoeften aan bijvoorbeeld verbondenheid, zelfontplooiing en eigenwaarde. 5.1.8 Economisch beleid Economen hebben ongelijk als ze stellen dat een hoger inkomen altijd tot meer welbevinden leidt. Echter, er zijn veel factoren die het nut van extra inkomen filteren of geheel verwijderen. Hetzelfde geldt voor de economische groei. Arme landen kunnen nog flink vooruit, maar Nederland niet. Om het Nederlandse geluksniveau te laten stijgen, moeten andere plannen gemaakt worden. Economische groei moet zeker gestimuleerd worden, maar niet ten koste van het welbevinden. Als de groeicijfers inderdaad zo uitpakken als dat Goldman Sachs (2003) voorspelt, dan is het voor wanhopige politici verleidelijk om maatregelen te nemen die het welbevinden niet ten goede komen, in een uiterste poging om de rest van de wereld bij te houden. Een goede economie kan nog steeds één van de hoofddoelen zijn van overheidsbeleid, maar het is onverstandig om het als hoogste en enige doel te beschouwen. Het gemiddelde welbevinden verdient ook een plaats tussen economische indicatoren (Diener & Seligman, 2004). Ook andere levensdomeinen zorgen voor veel welbevinden en levenskwaliteit.

5.2 Werk ‘Werken maakt gelukkig’, zeggen sommigen. Anderen zeggen het tegenovergestelde. Echter, beiden hebben gelijk. Wie plezier op zijn werk heeft, is gelukkiger. Maar wie elke dag met tegenzin naar het werk gaat, heeft een lager welbevinden. Maar wie helemaal geen werk heeft, is het meest ongelukkig. 5.2.1 Werkloosheid laat littekens na Ontslagen worden is één van de meest pijnlijke levensgebeurtenissen. Het welbevinden daalt enorm na een ontslag. De meesten keren nooit meer terug op hun oude geluksniveaus, ook niet als ze weer werken (Diener & Seligman, 2004). Werklozen zijn gemiddeld ongeveer 1.7 punten ongelukkiger op een 10-puntschaal. Dat is exclusief het effect van factoren als het inkomensverlies. Juist de ervaring van het ontslag is pijnlijk en laat zijn littekens na (Frey & Stutzer, 2002). Werklozen zijn ongelukkiger, hebben vaker een lagere eigenwaarde, plegen eerder zelfmoord, neigen tot alcoholisme, doen weinig, voelen zich eenzaam en vervelen zich meer. Bovendien zijn ze meer

35

36

Met Beleid meer Geluk en Welbevinden: Een Aanzet voor Betrokkenen depressief, angstig en ongezond. Hun liefdesrelaties gaan eerder stuk. Werkloosheid is draaglijker als men jonger is dan dertig jaar, voldoende sociale steun krijgt, financiële reserves heeft, of een vervelende baan had. Wie dat niet heeft, is een stuk ongelukkiger. Hoogopgeleiden vallen het diepst (Argyle, 2001; Frey & Stutzer, 2002). Als het werkloosheidspercentage in het hele land hoger is, dan voelt een werkloze zich minder slecht. Die realiseert zich dat zijn werkloosheid ontstond door de economische situatie, niet door persoonlijk falen. De eigenwaarde blijft dan op een hoger niveau. Hetzelfde gebeurt als er veel werklozen in de buurt wonen. Zo zorgt het mechanisme van sociale vergelijking ervoor dat werklozen toch behoorlijk gelukkig zijn (Frey & Stutzer, 2002). Echter, hoe sterker de sociale norm dat iemand een eigen inkomen heeft, hoe meer ontevreden werklozen zijn (Stutzer & Lalive, 2000). Sommige werklozen vallen niet zo diep, omdat ze actief aan de slag gaan met een nieuw leven. Ze weigeren een slachtofferrol. Gelukkig werkloos zijn is mogelijk, maar daarvoor moet iemand zijn tijd goed gebruiken. De dag moet structuur krijgen met constructieve activiteiten buiten de deur. Men moet bestaande contacten onderhouden en nieuwe contacten opdoen. Het opstellen van nieuwe, zingevende doelen helpt daarbij. Constructieve activiteiten met anderen zijn het beste, zoals sport en vrijwilligerswerk (Argyle, 2001). Economen onderschatten het effect van werkloosheid. Zij vinden dat men het moet zien als een tijdelijke onderbreking met veel vrije tijd. Zo rationeel zijn mensen niet. "De bevindingen staan in schril contrast met de opvatting van economen dat werkloosheid vrijwillig is, en er geen nut/utiliteit verloren gaat door werkloos zijn" (Frey & Stutzer, 2002). 5.2.2 Werk, werktevredenheid en welbevinden We weten blijkbaar pas hoe belangrijk werk is, als we geen werk meer hebben. Het hebben van werk is echt positief voor het welbevinden, vooral als het goed gaat op het werk. Ons welbevinden hangt sterk samen met onze werktevredenheid (r=.44) (Tait et al., 1989; in Argyle, 2001). Beide beïnvloeden elkaar. De invloed van welbevinden op werktevredenheid is echter groter (Headey & Wearing, 1992; Judge & Watanabe, 1993; Warr, 1999), maar leuk werk maakt ook gelukkiger. De samenhang tussen werktevredenheid en welbevinden is groter voor hoogopgeleide, goedbetaalde, toegewijde werknemers (Bamundo & Kopelman, 1980) en ondernemers (Steiner & Truxillo, 1989; Warr, 1999). Warr (1999) stelt na een uitgebreid literatuuronderzoek vast dat er tien factoren zijn die goed zijn voor werktevredenheid en welbevinden: (1) mogelijkheden voor persoonlijke controle, (2) mogelijkheden voor het gebruik van de eigen vaardigheden, (3) extern gezette doelstellingen, (4) afwisseling, (5) duidelijkheid vanuit de omgeving, (6) beschikbaarheid van financiën, (7) fysieke veiligheid, (8) ondersteunende begeleiding, (9) mogelijkheden voor interpersoonlijk contact, en (10) een gewaardeerde sociale positie. Voor een aantal factoren is een overdaad ongunstig (Warr, 1999). De werktevredenheid is hoger wanneer de baan bij de persoon past. Een extravert persoon kan beter verkoper zijn dan archivaris, terwijl een angstig persoon beter geen stressvol beroep kan uitoefenen (Argyle, 2001). Nederlandse werknemers zijn vergeleken met de rest van Europa zeer tevreden met hun werk (FDS International, 2007). 5.2.3 Stress en burnout Als de spanningen op het werk oplopen, dan ontstaat stress. Stress heeft als functie dat men beter presteert. Als dat te lang duurt, dan raken het lichaam en de geest overbelast en opgebrand. De meest gebruikte term voor die situatie is een ‘burnout’. Het gaat gepaard met uitputting, cynisme en gezondheidsproblemen. Het duurt meestal lang om te herstellen. Mensen met een burnout zijn een zeer ontevreden met hun werk en een stuk ongelukkiger dan voorheen. Het risico op een burnout is het grootste als de werkdruk hoog is. Werkhulpbronnen (steun, autonomie, coaching, feedback) kunnen dat gedeeltelijk voorkomen. Echter, een hoge werkdruk, ofwel hoge werkeisen, is de belangrijkste veroorzaker van een burnout (Bakker, Demerouti & Euwema, 2005). Het verlagen van de werkeisen is de beste preventie (Schaufeli & Bakker, 2004). Stressmanagementprogramma’s met een cognitieve benadering zijn het succesvolste in het verhogen van de stresstolerantie (Van der Klink et al., 2001). Het voorkomen van stress en burnout is niet alleen economisch belangrijk, maar ook voor het welbevinden.

Geluk in de levensdomeinen 5.2.4 Flow op het werk Tijdens het werken ontstaat regelmatig een uitzonderlijk prettige ervaring, waarbij iemand met volledige toewijding opgaat in de activiteit. Dan zit iemand in de flow. Daarvoor moet iemand (1) zijn vaardigheden optimaal inzetten (2) voor een uitdagende taak. Mensen raken veel vaker tijdens het werk in de flow dan tijdens hun vrije tijd, omdat eerder wordt voldaan aan die twee voorwaarden. Intrinsieke motivatie bevordert flow eveneens (Waterman, 2005). Flow is aanstekelijk en stimuleert leergierigheid (Hakanen, Bakker & Schaufeli, 2006). Mensen in de flow presteren een stuk beter, tenzij ze een lage consciëntieuze persoonlijkheid hebben (Demerouti, 2006). Iedereen kan in de flow raken, maar managers en supervisors ervaren vaker flow (64%) dan administratieve medewerkers (51%) en fabrieksarbeiders (47%). Echter, fabrieksarbeiders ervaren weer vaker flow tijdens hun vrije tijd (20%) vergeleken met administratieve medewerkers (16%) en managers (15%). Niet alle beroepen zijn uitdagend. Maar bijna iedere werknemer ervaart meer flow tijdens zijn werk dan tijdens vrijetijdsbesteding (Csikszentmihalyi, 1997). Ondanks de flowervaringen doen werkenden meestal liever iets anders op dat moment, en willen ze minder werken. Csikszentmihalyi (1997) noemt dit de ‘paradox van het werk’. Volgens hem zijn we de vroegere negatieve visie over arbeid niet kwijtgeraakt, ondanks de verbeterde werkomstandigheden. De droom van het niet hoeven werken is een illusie, want zonder werk vallen we in een gat, zo stelt hij. 5.2.5 Bevlogen werknemers zijn gelukkiger Werknemers die elke dag met plezier werken aan datgene dat ze het allerliefste doen, zijn bevlogen. Dan leidt werken tot diep geluk, enthousiasme en existentiële zingeving, zegt bijzonder hoogleraar ‘positief organisatiegedrag’, Arnold Bakker (Versluis, 2005). Bevlogenheid is een positieve, vervullende, werkgerelateerde geestestoestand. Het wordt gekenmerkt door vitaliteit, toewijding en absorptie (Schaufeli et al., 2002). Bevlogenheid is een vaardigheid voor de lange termijn, die steeds terugkeert. Daarin verschilt bevlogenheid dus van flow. Flow is namelijk een uitzonderlijke, tijdelijke piekervaring. Bevlogenheid en flow hebben alleen de absorptie gemeen. Bevlogen mensen werken wel vaker ‘in de flow’. Bevlogen werknemers zijn bovendien meer initiatiefrijk en zelfsturend. Ze zijn ook actief in hun vrije tijd, want ze doen alles bevlogen. Na een dag hard werken zijn ze moe, maar vooral voldaan (Schaufeli et al., 2001). Bevlogenheid kan op alle leeftijden, maar er zijn verschillen. “Jongeren zijn net begonnen en willen zich nog volop ontplooien. Daarna zie je even een terugslag. Halverwege de veertig trekt het weer bij en na de 55 zakt de bevlogenheid soms weg”, zegt Bakker (Van Dijk, 2006). Bevlogenheid is bijna het tegenovergestelde van een burnout, omdat ze tegengestelde componenten hebben (Schaufeli & Bakker, 2004). Ongeveer 12% van de Nederlanders is bevlogen, tegenover 4% met een burnout. Echter, bevlogen mensen hebben een groter risico op een burnout. Hun bevlogenheid slaat door als hun werk verslavend en dwangmatig wordt. Negatieve emoties overheersen, terwijl andere activiteiten blijven liggen. Na een burnout kan men best weer enthousiast raken (Telegraaf, 2006). Bedrijven zijn erbij gebaat dat werknemers bevlogen zijn, maar geen burnout oplopen. Bevlogen werknemers presteren veel beter, draaien meer omzet (Xanthopoulou, 2007) en blijven de werkgever trouw. Slachtoffers van een burnout presteren juist niet, vanwege ziekteverzuim. Bedrijven bevorderen bevlogenheid en voorkomen burnout, door zich te richten op goede werkhulpbronnen, zoals feedback op prestaties, autonomie, ontplooiingsmogelijkheden en sociale steun. Bij slechte werkhulpbronnen is de kans op een burnout veel groter. Ook realistische werkeisen kunnen burnout voorkomen (Schaufeli & Bakker, 2004). Helaas domineert in het bedrijfsleven het idee dat werknemers onder druk gezet moeten worden om te presteren. 5.2.6 Ondernemerschap Ondernemers ervaren meer werktevredenheid dan niet-ondernemers (Blanchflower, Oswald & Stutzer, 2001). Ze hebben meer bevlogenheid, flow en intrinsieke motivatie. Voor ondernemers is hun bedrijf hun middel tot zelfontplooiing en zingeving (Schindehutte, Morris & Allen, 2006). In Nederland wordt echter relatief weinig ondernomen, omdat Nederlanders relatief weinig voelen voor het ondernemerschap. Dat is jammer, want het niet alleen goed voor de werkgelegenheid, maar ook voor

37

38

Met Beleid meer Geluk en Welbevinden: Een Aanzet voor Betrokkenen het totale welbevinden (Blanchflower, Oswald & Stutzer, 2001). Het ondernemerschap is alleen niet de oplossing voor werklozen, want die slagen veel minder vaak dan mensen met werkervaring (Van Praag, 2003). Bovendien hebben zij meestal geen goed netwerk, wat een belangrijke succesfactor is (Littunen, 2000). 5.2.7 Sociale contacten op het werk Een belangrijke bron van welbevinden en werktevredenheid zijn de sociale contacten op het werk. Mensen hebben een sterke behoefte aan verbondenheid en sociale relaties, en daar kan ook het werk in voorzien. Werknemers die goede werkcontacten hebben, zijn gelukkiger en meer tevreden met hun werk (Argyle, 2001; Requena, 2003). Werknemers die goed samenwerken in zelfsturende teams, zijn nog meer tevreden (West et al., 1998). De leidinggevende heeft een grote invloed. Die kan de tevredenheid verlagen met hoge eisen en ruzies, maar verbeteren met steun en inspraak (Argyle, 2001). Steun van de leidinggevende en collega’s verlaagt stress (House, 1991; Dormann & Zapf, 1999) en voorkomt geweld (Van Emmerik, Euwema, Bakker & De Jonge, 2004). 5.2.8 De nadelen van werken Sommige werkgevers behandelen hun werknemers onrechtvaardig (zie §4.5.6). Dat zorgt voor ontevredenheid, onfatsoenlijkheid, slechtere prestaties en afwezigheid (Miller, 2001). Het toegenomen ziekteverzuim ontstaat echter niet door wraakgevoelens, maar het gevolg van een verslechterde gezondheid. Die ontstaat door de stress na een onrechtvaardige behandeling. Daar hebben zowel mannen als vrouwen last van. Echter, vrouwen en laaggeplaatste werknemers ervaren in de praktijk meer procedurele onrechtvaardigheid dan mannen en hooggeplaatste werknemers (De Boer, 2003). Bij reorganisaties daalt de werktevredenheid en het vertrouwen in collega’s. Die gaan meer achteruit als de veranderingen groter zijn. De werktevredenheid is hoger als wordt geluisterd naar de problemen van werknemers (Lee & Teo, 2005). Overwerkende werknemers zijn na afloop minder vrolijk, herstellen slechter, ervaren meer slaapproblemen (Rau & Triemer, 2004), zijn meer gestresst, meer vermoeid en hun werk/privé is uit balans (Golden & Wiens-Tuers, 2006). Ze dragen bovendien minder bij aan de organisatie, bijvoorbeeld met minder organizational citizenship behaviors, vooral als ze meer werken dan was afgesproken (Van Emmerik, 2004; 2005) Reizen naar het werk is één van de stressvolste ervaringen, maar dat wordt meestal niet betaald. Mensen die 23 minuten reizen (het gemiddelde in Duitsland), hebben 19% extra salaris nodig om het verlies aan welbevinden te compenseren. Echter, als men een nieuwe baan kiest op grotere afstand, houdt men meestal geen rekening met deze desastreuze effecten (Stutzer & Frey, 2004). 5.2.9 Werk/privé-balans De energie- en tijdbalans tussen werk en privé is belangrijk, want beide gebieden beïnvloeden elkaar. Hoe meer tevredenheid op het ene vlak, hoe hoger de tevredenheid op het andere vlak (Warr, 1999). Het lukt Nederlanders niet om de gewenste verdeling te vinden. Slechts 4% slaagt erin om beiden in deeltijd te werken, wat een meerderheid wil (SCP, 2000). 99% geeft aan niet nog minder bij de familie te willen zijn. De meerderheid wil minder werken, maar doet dat niet (Blanchflower & Oswald, 2000). Het is een wereldwijd probleem, die het gevolg lijkt van een soort Prisonner’s Dilemma. “Als we allemaal afspreken om het rustiger aan te doen, dan waren we allemaal gelukkiger” (Blanchflower & Oswald, 2000; p. 2). Mannen en vrouwen lijden evenveel onder een slechte werk/privé-balans (Warr, 1999). Het conflict wordt groter als men moet werken op ‘familietijden’, zoals in het weekend of in de avond (Geurts & Demerouti, 2003). De botsingen tussen werk en privé zijn het grootst als werknemers sterk betrokken zijn bij hun werk (Adams, King & King, 1996; Warr, 1999). De privésituatie lijdt onder hoge werkeisen, zware werktijden, weinig controle, matige steun en lage beloningen. De werksituatie wordt juist negatief beïnvloed door weinig steun vanuit thuis en veel taken in het huishouden (Geurts & Demerouti, 2003). 5.2.10 Gevolgen van welbevinden en werktevredenheid In de organisatiepsychologie bestaat al jaren de discussie of gelukkige werknemers voor de beste werkprestaties zorgen. Onderzoekers zijn het nog niet eens over deze happy/productive worker

Geluk in de levensdomeinen hypothesis. De meesten vonden slechts een klein verband (r=.15) tussen werktevredenheid en

werkprestaties (Iaffaldano & Muchinsky, 1985), maar iets hoger voor hoogopgeleiden (r=.31; Petty et al., 1984). De samenhang is ook klein met organisational citizenship behaviours, verzuim en ontslagname (Argyle, 2001). Een studie van Wright en zijn collega's (2002; Wright & Cropanzano, 2000) doet vermoeden dat vooral welbevinden zorgt voor betere werkprestaties, en niet werktevredenheid. "Echter, dit moet niet geïnterpreteerd worden als dat welbevinden alleen belangrijk is vanwege betere werkprestaties. [..] Hoe dan ook, welbevinden blijft op zichzelf ook een waardevol doel" (Wright et al., 2002; p. 149). Goede werkprestaties beïnvloeden het welbevinden ook, maar het zijn vooral de gelukkige mensen die succesvol zijn. Zij creëren succesvollere uitkomsten en ze gedragen zich constructiever voor succes (Lyubomirsky, King & Diener, 2005). 5.2.11 Pensioen: Zwitserlevengevoel of Zwart Gat? Gepensioneerden zijn gemiddeld genomen gelukkiger dan werkenden, maar het verschil is niet zo groot. Zowel het ideaalbeeld (‘het Zwitserlevengevoel’) als het pessimistische beeld (‘het Zwarte Gat’) kloppen niet met de werkelijkheid. Iemand die hard zijn best doet om wat van zijn pensioen te maken, en uitdagende bezigheden vindt met nieuwe sociale contacten, zal gelukkiger zijn dan daarvoor. Wie dat niet doet en gaat luieren, wordt juist ongelukkiger. Vooral gepensioneerden die zware, stressvolle of saaie functies hadden gaan vooruit in welbevinden. Gepensioneerden met interessante, bevredigende en goedbetaalde banen worstelen juist meer (Argyle, 2001). 5.2.12 De opdracht voor overheid, werkgevers en werknemers Deze paragraaf bewijst de enorme invloed van de werksituatie op het welbevinden. Die invloed wordt onderschat door werkenden (‘werken is een last’) en economen (‘werkloosheid is geen probleem’). Een aantal nieuwe overheidsmaatregelen heeft een positief effect, nu het belang van werk duidelijker is. Het ‘nieuwe leren’ heeft de potentie om werklozen een doel te geven en de negatieve kijk op werkloosheid te veranderen. Het streven naar volledige werkgelegenheid is niet alleen goed voor de economie, maar ook voor het welbevinden. Er moet wel meer gekeken worden of iemand uitdagend werk kan doen dat past bij zijn vaardigheden. Het verbeteren van goede en betaalbare kinderopvang verbetert de werk/privé-balans, maar kan leiden tot een meer dan optimaal aantal werkuren. ‘Family time’ maakt gelukkiger. Wat beter kan is het bevorderen van flexibele arbeidstijden en betere verlofmogelijkheden. Kortere werkweken, deeltijdwerk en overwerkbeperkingen zijn gunstig. Dat creëert mogelijk meer banen. Werklozen verdienen bovendien extra aandacht vanuit een sociaal perspectief. Alleen financiële ondersteuning is onvoldoende. Werkloos worden is namelijk een ingrijpende gebeurtenis met grote persoonlijke gevolgen. Werkgevers bevorderen welbevinden en werktevredenheid door (1) te sturen op output in plaats van aanwezigheid, (2) werknemers zoveel mogelijk te ondersteunen, (3) rechtvaardige procedures op te stellen, (4) stress en burnout te voorkomen door realistische werkeisen, (5) ontslagen goed te begeleiden, (6) omstandigheden te creëren die flow en bevlogenheid bevorderen, en (7) Warr’s tien factoren te gebruiken (zie §5.2.2). Werknemers kunnen hun eigen welbevinden bevorderen door (1) omstandigheden voor flow en bevlogenheid te creëren, (2) een actieve, zelfkritische houding aan te nemen, (3) realistische doelen te stellen, (4) niet meer te werken dan men zelf wenst, (5) collega’s te ondersteunen, en (6) rekening te houden met overschatte effecten als salarisverhoging en promotie, plus onderschatte effecten als verhuizing en langere reistijden.

5.3 Sociale contacten Elke keer dat gelukswetenschappers onderzoek doen naar de invloed van levensdomeinen op welbevinden, wordt het enorme belang gevonden van sociale contacten voor welbevinden. Veel deskundigen beschouwen het sociale domein dan ook als het allerbelangrijkste geluksdomein. Het is belangrijker dan geld, gezondheid, werk of vrije tijd. Gezondheid wordt onterecht als de belangrijkste factor gezien (Argyle, 2001; Campbell et al., 1976). Niet alleen het hebben van relaties is belangrijk, ook

39

40

Met Beleid meer Geluk en Welbevinden: Een Aanzet voor Betrokkenen de met hen doorgebrachte tijd vergroot het welbevinden. Onder sociale contacten vallen de relaties die we hebben met geliefden, familie, vrienden, kennissen en collega’s. Uiteraard zijn er verschillen in de mate waarin relaties bijdragen aan welbevinden. Maar als de relaties goed gaan, dan is de kans groot dat het met die persoon goed gaat. 5.3.1 Eenzaamheid is desastreus Het effect van sociale contacten wordt vooral duidelijk bij mensen die ze niet of nauwelijks hebben. Dat zijn mensen die zich eenzaam en sociaal geïsoleerd voelen. Eenzaamheid hangt sterk samen met een laag geluksniveau (Argyle, 1987; Baumeister, 1991), depressie, wanhoop, lage eigenwaarde, zelfonderschatting en verveling (Brehm et al., 2002). Vooral als mensen worden buitengesloten van sociale groepen, leidt dat tot minder welbevinden en meer negatieve emoties (Barden et al., 1985; Williams, 2001). Eenzaamheid houdt zichzelf in stand. Eenzame mensen worden namelijk gezien als onbevredigend, vijandig, pessimistisch, verlegen, egocentrisch en ongeïnteresseerd (Jones, 1985; in Argyle, 2001). Sociaal geïsoleerde mensen staan nauwelijks in de belangstelling van beleid, omdat ze niet opvallen en geen overlast bezorgen. Maar zij behoren tot de meest ongelukkige mensen van Nederland. Tabel 5.1 Huwelijkse staat en geluk: het

5.3.2 Geluk door een gelukkig huwelijk percentage dat (heel) tevreden is. Mannen Vrouwen De meest positieve sociale situatie voor welbevinden, is 79% 81% een goed en stabiel huwelijk. Dat wordt gezien als de Getrouwd Samenwonend 73% 75% belangrijkste voorspeller van welbevinden (Argyle, 2001). Vrijgezel 74% 75% 72% 70% Gehuwden zijn namelijk verzekerd van een partner waar Weduwe Gescheiden 65% 66% ze goed mee kunnen leven. Zij klagen dan ook nooit over Getrouwd, maar apart 67% 57% eenzaamheid. Van alle sociale relaties voorziet het Bron: Inglehart (1990; in Argyle, 2001). huwelijk het beste in de sociale behoeften, zoals liefde, verbondenheid, intimiteit, sociale steun en gezelschap. Gehuwden hebben bovendien een kleinere kans op gezondheidsproblemen en depressie (Argyle, 2001; Mastekaasa, 1993). In een groot onderzoek met 163.000 Europeanen bleek dat gehuwden het gelukkigst zijn, gevolgd door samenwonenden, vrijgezellen, weduwen en gescheiden mensen (Inglehart, 1990). Vrouwen die apart wonen voelden zich het minst tevreden met hun leven (zie tabel 5.1). Helaas neemt het aantal echtscheidingen in Nederland de laatste jaren toe (CBS, 2006). Het overlijden van de levenspartner is één van de zwaarste levensgebeurtenissen die gehuwden meemaken. Hun levenstevredenheid daalt bijna een punt na het overlijden (zie figuur 5.5). Echter, hun welbevinden trekt snel weer aan en is na vijf jaar terug op het oude niveau. Weduwen zijn echter gelukkiger dan gescheiden mensen. De scheiding zelf is minder ingrijpend, maar de jaren daarvoor waren al heel slecht (zie figuur 5.5). Een slecht huwelijk maakt in ieder geval ongelukkig. Een scheiding kan daarom op de lange termijn voor verbetering zorgen (Diener & Seligman, 2004). Echter, gemiddeld genomen blijven gescheiden mensen ongelukkiger. Gescheiden mensen waren een paar jaar daarvoor dus al ongelukkiger tijdens hun huwelijk, dan mensen die getrouwd bleven. Dat roept de vraag op Figuur 5.5 De levenstevredenheid voor en na een en het verlies van de levenspartner. Bron: of getrouwde mensen gelukkiger zijn, of dat scheiding, Diener & Seligman (2004). gelukkige mensen trouwen? Beide zijn van toepassing. Een huwelijk maakt wel degelijk gelukkiger, ook in longitudinaal onderzoek (Stutzer & Frey, 2006). Maar gelukkige mensen maken ook meer kans om te trouwen. De gelukkigste stelletjes waren voor hun trouwen ook al gelukkig (Lucas et al., 2003). Zij maken meer kans op relaties, omdat ze

Geluk in de levensdomeinen sociaal actiever zijn (o.a. Cunningham, 1988). Bovendien vinden andere mensen hen aantrekkelijker, succesvoller, zelfverzekerder en vriendelijker (Lyubomirsky, King & Diener, 2005). Het werkt dus twee kanten op. 5.3.3 Kinderen voegen niets toe aan welbevinden, huisdieren wel Veenhoven (1994) vond het verrassende effect van kinderen op welbevinden: geen. Mensen vinden dit vaak moeilijk te begrijpen. Ze geven namelijk zelf aan dat hun kinderen juist een grote bron van hun geluk zijn. Echter, die uitspraken komen gedeeltelijk voort uit sociale wenselijkheid. Ook in andere onderzoeken blijken de negatieve effecten van kinderen. Ouders zijn veel vaker depressief dan kinderloze koppels. “Je verliest je kalmte, je extra geld, je privacy, enzovoort enzovoort. Het ergste is dat je zoveel van ze houdt, omdat je je dan veel zorgen maakt en moet leren loslaten”, zegt psycholoog en moeder Susan Jeffers (WebMD, 2006). Pas als de kinderen het huis uit zijn, profiteren ouders ten opzichte van kinderloze koppels. Kinderen hebben uiteraard ook positieve gevolgen, zoals sociale interactie, verbondenheid en leuke activiteiten (Argyle, 2001). Dit betekent niet dat mensen geen kinderen moeten nemen. Het voegt niets toe aan geluk, maar het haalt er ook niets van af. De kosten en baten zijn namelijk in evenwicht; de nadelen van kinderen worden opgeheven door de voordelen. Dit betekent dat toekomstige ouders niet moeten verwachten dat hun leven automatisch leuker of zinvoller wordt, of hun liefdesrelatie versterkt. Kinderen zijn niet het recept voor het opvullen van een leegte. Vanuit de ontwikkelingspsychologie is veel bekend over het welbevinden van kinderen. Daar kan hier niet op worden ingegaan. Kinderen zijn gelukkiger als het goed gaat met hun ouders. Echtscheidingen gaan ook ten koste van het geluk van de kinderen (Argyle, 2001). Huisdieren voegen in feite meer toe aan welbevinden, omdat de nadelen van huisdieren niet heel groot zijn. Men kan gemakkelijker van huisdieren af dan van kinderen. Over het algemeen genomen zijn eigenaren van huisdieren minder angstig en lopen zij minder risico op hartkwalen. Bovendien gebruiken ze bijna helft van het aantal medicijnen dan huisdierlozen doen (Argyle, 2001; Headey, 1999). 5.3.4 Vriendschap; alternatief en aanvulling Als men geen partner of gezin heeft, dan kan vriendschap dezelfde sociale behoeften vervullen. Vriendschappen kunnen bovendien een aanvulling zijn op een liefdesrelatie, vooral als er hobby’s zijn die niet met de partner gedaan kunnen worden. Mensen worden vooral gelukkiger van hechte vriendschapsrelaties. Die geven steun, intimiteit en plezier (Argyle, 2001). Ook de minder diepgaande vriendschappen zijn zeer belonend. Met die relaties maken we plezier, hebben we dezelfde hobby’s en interesses, en doen we dingen die we liever niet alleen doen. Ze helpen tegen eenzaamheid. Mensen worden bovendien gelukkiger van het helpen van anderen. Dat doen we graag voor geliefden, familie en vrienden (Argyle, 2001). De invloed van sociale contacten op welbevinden wordt meestal onderzocht op basis van de omvang van het sociale netwerk. Echter, het totaal aantal contacten is veel minder belangrijk dan de kwaliteit van die contacten (Demir & Weitekamp, 2007) en hoeveel die contacten worden gezien (Powdthavee, 2005a). We doen er dus goed aan om regelmatig af te spreken met goede vrienden. 5.3.5 De keerzijde Sociale contacten kunnen uiteraard ook zorgen voor vervelende levensgebeurtenissen, zoals misbruik, verkrachting, uitsluiting, ruzies of geweld (Brehm et al., 2002). De effecten daarvan op welbevinden zijn nog niet goed in kaart gebracht, maar het is aannemelijk dat die zeer negatief zijn, vooral op de korte termijn. Het mijden van sociale contacten is echter niet de oplossing. Wel is het verstandig om alleen zelfgekozen, plezierige contacten in stand te houden. 5.3.6 Sociale contacten krijgen te weinig aandacht in beleid Ondanks dat sociale contacten een fundamentele behoefte zijn, heeft de overheid geen indicatoren voor sociale tevredenheid. Economische indicatoren houden daar ook geen rekening mee. Nederland wordt gelukkiger van beleid dat sociale contacten stimuleert en eenzaamheid bestrijdt.

41

42

Met Beleid meer Geluk en Welbevinden: Een Aanzet voor Betrokkenen

5.4 Gezondheid Gezondheid wordt gemiddeld het hoogste ingeschat als belangrijkste factor voor welbevinden. Mensen beweren steeds dat hun geluk dramatisch vermindert als hun gezondheid achteruit zou gaan (Veenhoven, 2005). Echter, als de geluksniveaus van gezonde en zieke mensen worden vergeleken, dan blijken die verschillen niet zo groot. 5.4.1 Gezondheid beïnvloedt heel anders dan gedacht Chronisch zieken zijn gemiddeld een punt minder gelukkig dan gezonde mensen (Weick, 1994; in Veenhoven, 2005), evenals mensen met functionele beperkingen. Dit verschil is een stuk kleiner dan men verwacht. Ernstig zieke mensen kunnen behoorlijk gelukkig zijn, zoals blijkt uit onderzoek naar het geluk van nierpatiënten (Simmons et al., 1977), dwarslaesiepatiënten (Schulz & Decker, 1985) en kankerpatiënten (De Haes & Van Knippenberg, 1985). De meeste mensen die na een verslechterde gezondheid ontevreden zijn over hun leven, waren daarvoor gemiddeld ook al ongelukkiger (Musschenga, 1997). De invloed van gezondheid kan onderzocht worden op basis van (1) de objectieve lichamelijke omstandigheden, of (2) hoe mensen zelf hun gezondheidstoestand ervaren. Die objectieve toestand hangt echter veel minder samen met geluk, dan de subjectieve gezondheid doet (SCP, 2006a; Diener & Seligman, 2004). Het maakt dus veel uit hoe iemand zijn eigen gezondheid ziet. Hoe meer mensen wennen aan hun toestand en die accepteren, hoe hoger het welbevinden. Er bestaat onderzoek dat de invloed van bepaalde ziekten en handicaps beschrijft (Unutzer et al., 2000). Echter, het geluksniveau wordt beter voorspeld door andere factoren. Ten eerste wordt men ongelukkiger als men beperkt is in bewegen en de dagelijkse verrichtingen (Veenhoven, 2005; SCP, 2006a). In bed moeten blijven is bijvoorbeeld vervelender dan een situatie waarin verplaatsing met een rolstoel mogelijk is. Ten tweede maakt het veel uit hoe men in staat is om de tegenslagen te verwerken. Mensen met een positieve levenshouding, levensfilosofie en gevoelens van harmonie, zijn gelukkiger tijdens hun ziekte (Ventegodt et al., 2005). Ten derde maakt het verschil tussen de vroegere levensambities en de huidige mogelijkheden veel uit (Musschenga, 1997). Een jonge profvoetballer zal ongelukkiger zijn na het verlies van zijn been, dan een universiteitsdocent is. Ten vierde is ook de ervaren pijn van invloed op welbevinden (Diener & Seligman, 2004). Die hangt niet altijd samen met de objectieve situatie. 5.4.2 Slechte geestelijke gezondheid is negatiever Een slechte geestelijke gezondheid heeft gemiddeld genomen een grotere negatieve invloed op welbevinden, dan lichamelijke gezondheid heeft. Die problemen hebben namelijk een directe invloed op geluk. Geestelijke problemen als depressie, burnout, angstigheid, stoornissen, alcoholisme en drugsverslaving leiden tot een sterke daling in welbevinden (Diener & Seligman, 2004). 5.4.3 De gevolgen van geluk voor gezondheid Gezondheid voorspelt nauwelijks later geluk, maar geluk voorspelt wèl latere gezondheid (Veenhoven, 2005; Graham, Eggers & Sukhantankar, 2004). De relatie gaat dus twee kanten op, waarbij de invloed van geluk op gezondheid waarschijnlijker sterker is. Een gelukkig lichaam kan beter omgaan ziekte, pijn en beperkingen, dan een ongelukkig lichaam. Personen in een goede stemming zijn bijvoorbeeld minder vatbaar voor een ingebracht verkoudheidsvirus (Cohen et al., 1995). Bovendien verdragen gelukkige en vrolijke mensen zware pijn beter dan ongelukkige en humeurige mensen (Diener & Seligman, 2004). Niet alleen de gezondheid is beter van gelukkige mensen, ook hun levensverwachting is hoger. Dat blijkt uit nationale statistieken (Vázquez et al., 2004). Bekender is het ‘nonnen-onderzoek’. De nonnen die bij hun intreding tussen 1931 en 1943 met gelukkige woorden hun autobiografie schreven, bleken gemiddeld tien jaar langer te leven. Die uitkomst is sensationeel, omdat de nonnen in dezelfde omstandigheden leefden (Danner et al., 2001; Veenhoven, 2005). De gelukkigste mensen kunnen in dezelfde levensomstandigheden dus wel 10 jaar langer leven dan de ongelukkigste mensen! Dat effect is even groot als het effect van stoppen met roken. Ander onderzoek toont aan dat depressie voor een snellere dood zorgt. Therapie kan zelfs de dood uitstellen (Veenhoven, 2005). Optimisme, hoop en leuke gebeurtenissen zijn bijvoorbeeld erg positief

Geluk in de levensdomeinen voor de gezondheidstoestand en levensverwachting (Diener & Seligman, 2004). Ongelukkige mensen plegen vaker zelfmoord (Koivumaa-Honkanen et al., 2001; in Veenhoven, 2005) en overlijden vaker bij ongelukken (Koivumaa-Honkanen, 2002). Dat komt waarschijnlijk omdat ongelukkige mensen minder voorzichtig zijn met hun leven (Veenhoven, 2005). De invloed van geluk op gezondheid hangt bovendien samen met de gezondere gedragingen van gelukkige mensen. Zij letten bijvoorbeeld beter op hun gewicht, merken ziektesymptomen sneller op, luisteren beter naar de dokter, kunnen bedreigende informatie beter aan, bewegen meer en ontvangen meer sociale ondersteuning (Veenhoven, 2005). 5.4.4 Advies voor de gezondheidszorg Verschillende wetenschappers adviseren om juist op het gebied van de gezondheidszorg ander beleid te voeren, omdat de invloed van gezondheid op welbevinden en levenskwaliteit anders werkt dan nu wordt aangenomen. Het SCP (2006a) stelt dat de overheid de maatschappelijke participatie van gehandicapten zoveel mogelijk stimuleert, maar de kwantiteit van de participatie blijkt niet het belangrijkste te zijn. De wijze waaróp mensen participeren, is veel belangrijker. Gehandicapten willen niet zomaar een baan, ze willen uitdagend werk dat past bij hun capaciteiten. Ed Diener en Martin Seligman (2004) houden een sterk pleidooi voor meer geluksbeleid en een betere geestelijke gezondheid. Depressie dreigt de allergrootste kwaal te worden in de komende decennia, wat zal zorgen voor veel lijden. De overheid adverteert regelmatig met alarmerende voorlichting en angstreclames (zie §4.5.3). Maar dat creëert angst en verlaagt het geluk (Veenhoven, 2005). Het is zelfs niet uitgesloten dat zulke voorlichting schadelijk is voor de gezondheid, omdat die lijdt onder de toegenomen angst en stress. Veenhoven (2005) adviseert de overheid om mensen behalve gezondheidsvoorlichting, te informeren over gelukkiger leven. Hij stelt dat dit een uitstekende interventie zou zijn voor de preventieve gezondheidszorg. Want hoe gelukkiger men is, hoe gezonder en langer men leeft.

5.5 Vrije Tijd Vrije tijd is in de afgelopen decennia steeds meer een schaars goed geworden. Nederlanders zijn namelijk meer gaan werken (SCP, 2006b), ondanks dat men aangeeft minder te willen werken voor meer vrije tijd. Echter, zowel werk als vrije tijd kunnen een bron van welbevinden zijn, maar dat hangt af van de flowervaring (zie §4.5.10). Als de vaardigheden aansluiten bij de moeilijkheidsgraad van de activiteit, dan gaan we helemaal op in die activiteit. Hoe meer flowervaringen we hebben, hoe gelukkiger we over het algemeen zijn. Vrije tijd kan worden beschouwd als de tijd die we niet besteden aan werken, forenzen, slapen of persoonlijke verzorging. Het is een belangrijke factor voor geluk. Mensen zijn bijvoorbeeld gelukkiger in landen waar vrije tijd belangrijk wordt gevonden (Veenhoven, 2003b). Bovendien zijn mensen die meer tevreden zijn met hun vrije tijd, ook meer tevreden met hun leven (Headey & Wearing, 1992). De hoeveelheid vrije tijd is echter niet het belangrijkste. Het gaat er vooral om hóe de vrije tijd wordt ingevuld. Helaas hebben mensen slecht inzicht in wat bepaalde vormen van vrije tijd doen met hun welbevinden. Tabel 5.2 Gemiddelde stemming of gevoelens per activiteit. Positief affect Negatief affect Competentie Ongeduld Moeheid Uur per dag Intieme relaties 5.10 0.36 4.57 0.74 3.09 0.2 Socializen 4.59 0.57 4.32 1.20 2.33 2.3 Ontspanning 4.42 0.51 4.05 0.84 3.44 2.2 Bidden/meditatie 4.35 0.59 4.45 1.04 2.95 0.4 Eten 4.34 0.59 4.12 0.95 2.55 2.2 Beweging/sport 4.31 0.50 4.26 1.58 2.42 0.2 Televisie kijken 4.19 0.58 3.95 1.02 3.54 2.2 Winkelen 3.95 0.74 4.26 2.08 2.66 0.4 Computeren 3.81 0.80 4.57 1.93 2.62 1.9 Werken 3.62 0.97 4.45 2.70 2.42 6.9 Forenzen 3.45 0.89 4.09 2.60 2.75 1.6 Onder positief affect vallen gelukkige, vriendelijke en genietende gevoelens. Negatief affect verwijst naar frustratie, depressie, gestresst, boosheid, bezorgdheid en kritiek. Competentie is de mate waarin iemand zich bekwaam voelt. Alles is op een schaal van 1 tot 5. Bron: Kahneman et al., 2004.

43

44

Met Beleid meer Geluk en Welbevinden: Een Aanzet voor Betrokkenen 5.5.1 Activiteiten en welbevinden Welke activiteiten voegen het meest toe aan het welbevinden en de stemming van mensen? Die vraag kan worden beantwoord met behulp van de Experience Sampling Method (ESM) of de Day Reconstruction Method (DRM; zie §3.2.4). Mensen worden op willekeurige momenten opgepiept om te rapporteren wat ze doen en hoe goed ze zich voelen. De resultaten van het onderzoek van Daniel Kahneman en zijn collega’s (2004) zijn gepubliceerd in het wetenschappelijk tijdschrift Science. Mensen worden het meest gelukkig van sociale activiteiten, ofwel de tijd die met andere mensen wordt besteed. Hoe beter de relatie met die mensen, hoe gunstiger het effect op de stemming (Kahneman et al., 2004). Ook de effecten van sporten en bewegen zijn gunstig, die van televisiekijken en computeren veel minder. 5.5.2 Sociale activiteiten Sociale activiteiten zijn zo positief, omdat sociale interactie een fundamentele behoefte is van mensen. We willen ergens bij horen, en gezelschap hebben, het liefste van een liefdespartner. De tijd die intiem wordt doorgebracht met een partner, draagt het meeste bij aan een positieve stemming (Kahneman et al., 2004). De inhoud van de sociale activiteit is niet van belang, zo lang er sprake is van echte interactie met mensen. Dansen, gesprekken voeren, feesten, verenigingsleven, spelletjes spelen en sporten zijn daar een goed voorbeeld van. Minder gunstig zijn politieke activiteiten en avondcursussen (Argyle, 1996). Hetzelfde geldt voor televisiekijken, omdat sociale interactie daarbij vaak ontbreekt (zie §5.5.4). Vrijwilligerswerk mag beschouwd worden als een soort wondermiddel voor geluk. Het zorgt voor onder andere voor uitdagingen, dagstructuur en zingeving. Daarnaast doet men sociale contacten op. Echter, vooral het gevoel nuttig te zijn en het helpen zelf draagt bij aan een hoger welbevinden (Thoits & Hewitt, 2001; Meier & Stutzer, 2004). 5.5.3 Sporten en bewegen Sporten en bewegen is gezond; dat is een bekend gegeven. Echter, het maakt ook veel gelukkiger. Samen bewegen is gunstiger dan alleen bewegen, maar beide zijn positief (Steptoe, 1998; in Argyle, 2001). Het is belangrijk dat men meerdere keren per week beweegt, over een langere periode. Dan zijn de effecten het grootst. Vier keer per week matige inspanning heeft een stabiel positief effect op de gemoedstoestand. Gemiddelde inspanning is voldoende voor het maximale effect. Zware inspanning is namelijk niet gunstiger (Argyle, 2001; Kerr & Kuk, 2001). Als we ons bewegen maakt het lichaam verschillende stoffen aan die goed zijn voor onze stemming. Dankzij endorfine voelen we minder pijn en krijgen we een prettig gevoel. Dankzij serotonine is het gemakkelijker om een hoge gemoedstoestand stabiel te houden. Het is dan bovendien gemakkelijker om slechte impulsen te onderdrukken. De inspanning is goed voor de conditie, gezondheid en levensverwachting, dus dat wordt door het lichaam beloond (Kalat, 2004). Voldoende lichamelijke inspanning heeft nog meer positieve effecten. Het zorgt voor een hogere eigenwaarde en een positiever lichaamsbeeld. Bovendien heeft men minder risico op hartfalen, kanker, hoge bloeddruk, diabetes, overgewicht, botontkalking en rugpijn (Argyle, 2001). Inspanningsoefeningen op het werk zorgt voor minder spanning, minder afwezigheid en meer productiviteit (Feist & Brannon, 1988). Tot slot heeft men een kleinere kans op depressie en stress. Lichamelijke inspanning wordt dan ook regelmatig voorgeschreven door psychologen en huisartsen (Argyle, 2001). Gelukkig zijn Nederlanders meer gaan bewegen. Echter, veel mensen kunnen zich er niet toe zetten. Bewegingsactiviteiten worden vaak als eerste uitgesteld als men tijdgebrek ervaart. Dat is jammer, want het betaalt zich terug in een hogere productiviteit en een betere gemoedstoestand. Het is dus terecht dat sporten en bewegen zoveel worden gestimuleerd door de overheid, maar niet alleen om gezondheidsredenen. Het zorgt vooral ook voor welbevinden. 5.5.4 Televisiekijken De gemiddelde Nederlander kijkt tegenwoordig ongeveer 11 uur televisie per week (SCP, 2006b). Dat is in tien jaar minder geworden, omdat de Nederlander meer computert en surft op het internet. Toch blijft televisiekijken de meest populaire vrijetijdsbesteding. Dat is opmerkelijk, want in meerdere studies blijkt dat televisiekijken het minste bijdraagt aan iemands stemming en welbevinden.

Geluk in de levensdomeinen Televisiekijkers hebben tijdens het kijken dezelfde hersenactiviteit als tijdens het slapen, omdat ze alleen maar kijken (Smith & Gevins, 2004). Ze voelen zich minder actief en minder alert, terwijl ze minder uitdaging ervaren en minder geconcentreerd zijn (Argyle, 2001). Er zijn echter wel verschillen per programma. De alertheid is bij sommige programma’s hoger, zoals bij een spannende speelfilm of een boeiende documentaire. Hoe alerter de kijker, hoe positiever de effecten. Het probleem van televisiekijken is dat het in de plaats komt van activiteiten die wel veel bijdragen aan welbevinden. De tv vervangt bijvoorbeeld sociale activiteiten en beweging (Robinson, 1990), terwijl die juist hele positieve effecten hebben. De sociale interactie tijdens televisiekijken is bijzonder laag, en kan relaties beschadigen (UPI, 2007). Vooral de mensen die weinig tijd hebben, balen van de tijd die ze televisie hebben gekeken (Frey, Benesch & Stutzer, 2007). Fanatieke televisiekijkers zijn angstiger, minder vertrouwensvol en schatten criminaliteitscijfers veel te hoog in. Dat wordt waarschijnlijkheid veroorzaakt doordat het leven op televisie heel anders is dan de gewone werkelijkheid. Televisiekijkers zijn bovendien meer materialistisch (Bruni & Stanca, 2005), wat voor meer ontevredenheid zorgt (zie §4.7.3). Vermoedelijk komt dat door het zien van veel televisiereclames (Frey, Benesch & Stutzer, 2007). Vooral het ‘zitten en zappen’ is zeer negatief voor de gemoedstoestand. Zappers voelen zich incompetent, terwijl de toestand van flow ver is te zoeken. Deskundigen raden het zappen dan ook af, als men zich beter wil voelen. Een verstandige regel is om de tv alleen aan te zetten voor een vooraf geselecteerd televisieprogramma. 5.5.5 Muziek, eten, seks, vakantie en slapen Muziek heeft een sterke invloed op iemands stemming (Argyle, 2001). Wanneer vrolijke muziek wordt beluisterd, wordt men vrolijker, ook als men daarvoor niet vrolijk was. Droevige muziek maakt droeviger. Eten zorgt voor plezier vanwege de smaaksensatie en het sociale aspect (Macht, Meininger & Roth, 2005). Meditatie zorgt voor kalmte, helderheid en minder stress (Kabat-Zinn, 2003). Seks is ook goed voor ons welbevinden. Echter, één vaste partner is gunstiger dan verschillende losse seksuele contacten (Blanchflower & Oswald, 2004; New Statesman, 2005). Op vakantie gaan verhoogt het geluksniveau, vanwege de ontspanning. Vooral de gemoedstoestand wordt er beter door. Bovendien heeft men gemiddeld minder gezondheidsklachten, zoals hoofdpijn. Workaholics kunnen de rust niet vinden tijdens hun vakantie, omdat ze zo snel mogelijk weer aan het werk willen (Argyle, 2001). Voor hen is vakantie eerder negatief. Slapen wordt niet door iedereen beschouwd als vrije tijd, maar slaaptijd wordt vaak wel ingekort voor werk of vrije tijd. Mensen die te weinig slapen hebben meer gezondheidsproblemen, een verslechterd immuunsysteem en een vertraagd denkvermogen. Het tast ook de stemming aan: ze zijn prikkelbaar en hebben een slecht humeur. Slaapgebrek kan bovendien leiden tot depressie (Barlow & Durand, 2005). Een goede nachtrust is een basisingrediënt voor een vrolijke, productieve dag. 5.5.6 Wat vrije tijd met ons welbevinden doet Genieten is slecht, wordt wel eens gezegd; hedonistische activiteiten moeten worden vermeden, voor een echt gelukkig leven. Onderzoeksresultaten vertellen echter dat mensen die leuke, plezierige activiteiten doen, gelukkiger zijn. Sommige vormen van vrijetijdsbesteding zijn schadelijk (zoals drugsgebruik), of minder gunstig (zoals televisiekijken). De meeste activiteiten zijn echter prima voor ons welbevinden (Veenhoven, 2003b). Als men gelukkiger wil worden, dan probeert men meestal de levensomstandigheden te verbeteren. Maar de invloed daarop is meestal klein, terwijl het lang duurt voordat er effect is. Het is gemakkelijker om structurele veranderingen aan te brengen in de levensactiviteiten. Die hebben snel een positief effect, en kunnen indirect ook de levensomstandigheden verbeteren (Sheldon & Lyubomirsky, 2006). Hoe kan de overheid het beste omgaan met vrije tijd, bezien vanuit het geluksperspectief? Het zou ongunstig zijn als fulltimers nog meer gingen werken. Die werken al meer dan goed is voor hun welbevinden. Burgers moeten geïnformeerd worden over de meest gunstige vormen van vrijtijdsbesteding, terwijl die ook toegankelijker moeten worden. Voorlichting over gunstige vrijetijdsbesteding kan op dezelfde manier als de huidige gezondheidsvoorlichting over bewegen. Subsidie aan sportieve, sociale activiteiten is goed besteed.

45

46

Met Beleid meer Geluk en Welbevinden: Een Aanzet voor Betrokkenen

5.6 Leefomgeving De leefomgeving is belangrijk, want wie zich niet prettig voelt in zijn eigen omgeving, is veel minder gelukkig. Helaas is er veel minder bekend over de leefomgeving dan over de nationale levensomstandigheden (zie §5.6), omdat er geen gegevens bijgehouden worden over de geluksniveaus in wijken, buurten, regio’s of provincies. Instanties weten wel veel af van de objectieve omstandigheden (zoals het aantal bomen), maar door het gebrek aan geluksgegevens is de invloed niet onderzocht. Gemeenten en provincies zouden op eenvoudige wijze de invloed van factoren op geluk in kaart kunnen brengen, als ze geluk op een correcte manier zouden meten. In hoofdstuk 6 wordt hier dieper op ingegaan, in een onderzoekscasus over Utrechtse probleemwijken. 5.6.1 Huistevredenheid, geluidsoverlast, criminaliteit en klimaat Mensen zijn minder tevreden met hun huis als ze te kampen hebben met en kleine woonruimte (Boelhouwers & Stoop, 1999), weinig voorzieningen in de buurt (Gehmacher, 1989), geen toilet of stromend water (Veenhoven, 2005), geluidsoverlast van de buren of een slechte huisverwarming. Die factoren hebben meer invloed dan criminaliteit en geluidsoverlast van de straat. Vrouwen zijn over het algemeen meer tevreden met hun huis dan mannen. Als er meer volwassenen en kinderen in huis wonen, is de ‘huistevredenheid’ lager (Van Praag & Ferrer-I-Carbonell, 2004). Het probleem van geluidsoverlast is dat men er niet aan kan wennen. Het adaptatiemechanisme werkt niet (zie §4.2). Daarom moeten mensen gecompenseerd worden bij geluidsoverlast van bijvoorbeeld Schiphol, zo stellen Van Praag en Ferrer-I-Carbonell (2004) voor. De bevinding dat criminaliteit niet zo belangrijk is voor welbevinden als gedacht, wordt bevestigd door andere studies. Het aantal moorden in een land heeft bijvoorbeeld nauwelijks effect op welbevinden (Veenhoven, 2006). Alleen de slachtoffers van criminaliteit zijn iets minder gelukkig (Powdthavee, 2005b). Waarschijnlijk is de subjectieve perceptie van de criminaliteit belangrijker dan de objectieve criminaliteit. Nederland heeft uitzonderlijk lage criminaliteitscijfers vergeleken met de rest van de wereld, maar toch leeft het idee dat de Nederlandse straten onveilig zijn. Er lijkt sprake van een focusillusie (zie §3.1), gecreëerd door de media en de goed gedocumenteerde criminaliteitscijfers. Het totale welbevinden stijgt wellicht met een realistischer beeld van de criminaliteit. Sommige mensen verhuizen om in een warmer klimaat te leven, maar gemiddeld genomen worden alleen de mensen met een affectieve seizoensstoornis gelukkiger. Men is wel meer tevreden met het klimaat, maar die tevredenheid beïnvloedt het welbevinden niet. Men went namelijk snel aan de nieuwe weersomstandigheden (Seligman, 2002). Volgens Daniel Kahneman is het verlangen naar een beter klimaat een typisch voorbeeld van een focusillusie (Schkade & Kahneman, 1998).

5.7 Nationaal domein Er is veel bekend over het nationale domein. Daar spelen factoren die het gemiddelde geluksniveau in een land sterk beïnvloeden. Sommige van die factoren worden direct beïnvloed door de landelijke overheid. Andere factoren kunnen slechts indirect beïnvloed worden, of helemaal niet. Jarenlang onderzoek naar de verschillen tussen landen heeft duidelijk gemaakt wat wel en niet belangrijk is voor het welbevinden. Daarin zijn grote verschillen tussen landen. Denemarken is bijvoorbeeld het meest gelukkige land met een 8.2 gemiddeld, terwijl Tanzania het ongelukkigste is met een 3.2. Nederland scoort een 7.5. Factoren verklaren bij elkaar soms wel 80% van de variantie (Veenhoven, 2007a). Dit soort onderzoek is mogelijk door de geluksniveaus van landen te koppelen aan de data die bekend zijn over meerdere landen. Soms zijn dat meer dan 100 landen. De data bestaan bijvoorbeeld uit de scores op Hofstede’s cultuurdimensies (Hofstede, 2002; Veenhoven, 1997) of het BNP per persoon (zie §5.1.4). Vervolgens blijkt uit de correlaties wat sterk samenhangt met de geluksniveaus, en wat niet. Causale verbanden zijn moeilijk te leggen, maar de samenhang is indicatief voor hetgeen belangrijk is, en wat niet (o.a. Veenhoven, 1998). 5.7.1 Verwachte invloeden die niet bestaan Soms wordt gezegd dat bepaalde landen ongelukkiger zijn dan andere vanwege hun nationale pessimisme, zoals Frankrijk. In onderzoek is dit echter niet terug te vinden. Andere factoren verklaren meer van de verschillen. Een nationale karaktereigenschap bestaat niet (Veenhoven, 2006; 1997).

Geluk in de levensdomeinen Men moppert in Nederland over drukte, maar bevolkingsgroei en bevolkingsdichtheid hangen niet samen met geluk. Ook moderniteit (urbanisatie, industrialisatie, informatisering en individualisatie) is niet ongunstig. In tegendeel: hoe moderner een land, hoe hoger het welbevinden (Veenhoven, 1997). Het toenemende individualisme wordt ook nog wel eens verafschuwd. Echter, landen die hoog scoren op individualisme, zijn meer gelukkig dan collectivistische landen (Veenhoven, 2000a). Dat neemt niet weg dat sociale relaties ontzettend belangrijk voor ons zijn. Echter, het collectivisme is niet noodzakelijk om sociaal actief te zijn; dat kan ook in een individualistische cultuur. Collectivistische culturen hebben ook nadelen, zoals de onflexibele sociale relaties. Men zit vast aan de bestaande relaties, ook als ze onbevredigend zijn. De voordelen van een hechtere samenleving wegen blijkbaar niet op tegen voordelen als individuele vrijheid en zelfontwikkeling. De verzorgingstaat; sommigen zijn er trots op. Echter, verzorgingsstaten doen het niet beter dan de niet-verzorgingsstaten, maar even goed (Veenhoven, 2000b). Werklozen zijn zelfs minder gelukkig in de landen waar veel wordt uitgegeven aan sociale uitkeringen (Ouweneel, 2002). Mogelijk heeft dat te maken met de onbedoelde bijwerkingen van een uitkering, zoals schuldgevoelens en bureaucratie. Sommige mensen klagen over de inkomensongelijkheid in Nederland, terwijl Nederland daarin bijna de wereldkampioen is. Maar ook die hangt niet samen met welbevinden (Berg, 2006; Veenhoven, 1997). Dat is verrassend, want gelijkwaardigheid is een natuurlijke behoefte, die samenhangt met de behoefte aan verbondenheid. Blijkbaar is gelijkwaardigheid op het gebied van inkomen minder belangrijk in de individualistische Nederlandse cultuur, omdat we accepteren dat veel verdienen te maken heeft met vrije keuze en zelfontplooiing. Sexe-gelijkheid en klassenongelijkheid hangen wel samen met geluk. Tot slot, ondanks de voorspellingen dat de wereld nooit meer hetzelfde zou zijn na 11 september 2001, heeft die gebeurtenis nergens geleid tot dalingen (Veenhoven, 2006). Ook andere wereldgebeurtenissen beïnvloedden geluk niet. Ingrijpende nationale gebeurtenissen hebben wel invloed. 5.7.2 Wat wel verschil maakt Een nationale revolutie maakt wèl verschil uit; die is sterk negatief. Na de vreugde over de verandering, blijkt dat dingen niet gemakkelijk veranderen. Het duurt lang voordat een nieuw systeem goed draait. Na de Russische Revolutie zette het totale Russische welbevinden een enorme daling in. De geluksniveaus zijn nog steeds niet op het oude niveau teruggekeerd (Inglehart & Klingemann, 2000; Veenhoven, 2001). Ook de constitutionele verandering in België in 1993 was ongunstig. Echter, constitutionele veranderingen worden voorafgegaan door een flinke daling in welbevinden, net als bij een persoonlijke scheiding (zie figuur 5.4). De levensontevredenheid voorspelt zelfs die veranderingen (Inglehart & Klingemann, 2000). Dalingen in welbevinden kunnen dus grote gevolgen hebben voor de constitutie. Stabiele landen zijn in ieder geval beter voor het welbevinden. Landen met veel vrijheid zijn het gelukkigste, vooral als ze rijk zijn. In arme landen zijn de primaire zorgen groter. Echter, economische vrijheid is overal van belang voor welbevinden. Politieke en persoonlijke vrijheid zijn vooral belangrijk in rijke landen. Door politieke vrijheid is men beschermd tegen onrechtvaardigheid en geweld, terwijl men door persoonlijke vrijheid de kans krijgt om passende levensstijlen te kiezen (Veenhoven, 2003a; 1997). Natuurlijk moet vrijheid niet ontaarden in chaos en anarchie, maar rationele keuzes voor meer politieke en persoonlijke vrijheid zijn voordelig voor geluk. De inwoners van een land zijn erbij gebaat als er veel directe democratie is. Die landen zijn gelukkiger. De inwoners van de meest democratische Zwitserse gebieden waren het meest tevreden met hun leven (Frey & Stutzer, 2002; 2000). Referenda geven burgers het gevoel dat ze invloed kunnen uitoefenen, en dat is goed voor hun gevoel van controle (zie §4.7.2). Ze ontlenen bovendien meer welbevinden en procedureel nut (zie §4.5.6) aan hun actieve politieke participatie. Landen met een grotere rechtszekerheid, zijn een stuk gelukkiger. Daarvoor geldt niet de wet van afnemende meeropbrengsten. Corruptie voelt niet alleen onrechtvaardig; het vernietigt het nationale welbevinden. Het verband is onafhankelijk van welvaart en politiek regiem, en vermoedelijk causaal (Veenhoven, 2005). Nederland heeft lage niveaus van corruptie, maar alle corruptie is teveel. Goede mensenrechten zijn ook belangrijk voor welbevinden (Veenhoven, 2002). Gelukkige landen hebben over het algemeen genomen meer vredigheid (geen militair optreden), vrijwilligerswerk, geloof in God (participatie is niet van belang), fysieke en juridische veiligheid (hangt ook samen met welvaart) en goed onderwijs. Gelukkige landen hebben bovendien hogere niveaus van

47

48

Met Beleid meer Geluk en Welbevinden: Een Aanzet voor Betrokkenen tolerantie. Hoe minder vooroordelen de bevolking heeft over bijvoorbeeld homo’s en allochtonen, hoe

hoger het welbevinden. Ook vertrouwen in de medemens is bijzonder gunstig (Veenhoven, 1997). Dit zijn allemaal factoren die de overheid direct of indirect kan bevorderen. 5.7.3 Economische maatregelen Economen veronderstellen dat geanticipeerde inflatie geen invloed heeft op welbevinden, omdat men zich op tijd kan aanpassen. Volgens Frey en Stutzer (2002) is het empirische bewijs daarvoor nooit geleverd. Inflatie is namelijk altijd slecht voor het geluksniveau, geanticipeerd of niet (Di Tella, MacCulloch, & Oswald, 2001). Inflatie voelt namelijk altijd als achteruitgang, en daar heeft men een hekel aan. We hechten bovendien meer waarde aan het nominale inkomen dan aan koopkracht (Shafir, Diamond & Tversky, 1997). Het lukt niet om het fenomeen van inflatie te relativeren. Daarom is een beperkte inflatie niet alleen goed voor de economie, maar ook voor het totale welbevinden. Economen vergissen zich ook in de aanname dat 1% werkloosheid wordt gecompenseerd door 1% minder inflatie. Het effect van werkloosheid wordt daarin teveel onderschat, want ontslag valt onder de grotere tegenslagen des levens. Om 1% werkloosheid te compenseren voor welbevinden, blijkt zelfs 1,7% minder inflatie nodig te zijn (Frey & Stutzer, 2002). Deze vergissingen ontstaan omdat economen zich te weinig baseren op empirisch onderzoek naar welbevinden. Files zijn slecht voor de economie, maar zeker voor het welbevinden. De frustraties in de file of in het openbaar vervoer eisen hun tol. Ze komen in de plaats van vrije tijd met familie en vrienden (Stutzer & Frey, 2004). Landen met weinig dodelijke ongelukken zijn ook gelukkiger (Veenhoven, 1997). Echter, infrastructuurbeleid wordt tegenwoordig vooral economisch gemotiveerd.

5.8 Conclusie Veel van het menselijke geluk wordt bepaald in de levensdomeinen. Daar heeft de overheid relatief veel invloed op, omdat mensen mede afhankelijk zijn van de omstandigheden die de overheid creëert. Opmerkelijk genoeg wordt de invloed van bepaalde domeinen stelselmatig overschat door mensen (met name geld en gezondheid); en sommige juist onderschat (vooral werk en sociale contacten). Werk is voor sommige mensen een vervelende verplichting, maar voor velen zorgt het voor uitdagingen, flow, bevlogenheid, structuur, sociale contacten en zingeving. Mensen die werkloos worden, ervaren vaak een flinke daling in geluk. Daar herstellen ze nauwelijks van, ook als ze weer werk vinden. Er liggen veel kansen voor het verhogen van het werkplezier, en het verlagen van stress en burnouts. Daarvoor moet de overheid gunstige werkomstandigheden creëren, samen met werkgevers en werknemers. De stelling dat geld voor het enige geluk uit werken zorgt, klopt dus niet. De effecten van extra inkomen boven de armoedegrens zijn namelijk nihil. De overheid zal zich dus op andere domeinen moeten richten, wil het totale Nederlandse welbevinden toenemen. Op het gebied van de gezondheid is waarschijnlijk weinig groei mogelijk. De Nederlandse gezondheidszorg is tegenwoordig relatief goed. De effecten van slechte gezondheid worden gecompenseerd door verschillende geluksmechanismen; vooral adaptatie. De effecten van geluk op gezondheid zijn groter, en daarom kan Nederland gezonder worden als het totale welbevinden toeneemt. Sociale contacten worden onderschat als invloedrijke factor, maar is in feite het belangrijkste. De mens is een sociaal wezen met fundamentele sociale behoeften. Als men zich eenzaam voelt, dan is dat zeer negatief voor het geluk. Sociaal geïsoleerden behoren waarschijnlijk tot de Nederlands’ ongelukkigste inwoners. Burgers hebben zelf grote mogelijkheden om hun welbevinden te verhogen op het domein van vrije tijd. Activiteiten hebben grote invloed op het welbevinden, maar niet alle vormen van vrijetijdsbesteding zijn even gunstig. De overheid kan burgers informeren over de meest gunstige vormen, en die bovendien toegankelijker maken. De overheid heeft het meeste invloed op het nationale domein en de leefomgeving. De kennis over de invloed van de leefomgeving is beperkt, en daarom zou het goed zijn om vragen naar welbevinden te integreren in grootschalige onderzoeken. Over het nationale domein is wel veel bekend. Er zijn grote invloeden van bijvoorbeeld vrijheid, democratie, rechtszekerheid, corruptie en tolerantie. Individualisme, bevolkingsgroei, sociale zekerheid, inkomensongelijkheid en wereldgebeurtenissen zijn juist minder belangrijk. Kortom, de levensdomeinen bieden aanknopingspunten voor een actief beleid om het totale welbevinden te verhogen.

Geluksindicatoren voor het collectief

Hoofdstuk 6

Geluksindicatoren voor het collectief Dit hoofdstuk werpt een nieuw licht op de situatie in Utrechtse probleemwijken. Deze actuele casus demonstreert ten eerste hoe het is gesteld met geluksonderzoek in beleid. De overheid laat nog nauwelijks (correct) geluksonderzoek uitvoeren, met als gevolg dat er bijna niets bekend is over de invloed van de leefomgeving op welbevinden (zie §5.6). Ten tweede blijkt in deze casus hoe beleidsbeslissingen worden verbeterd door het geluksperspectief, het geluksonderzoek en de geluksindicatoren. De selectie van de 40 probleemwijken was anders geweest als die wel waren gebruikt. Ten derde demonstreert dit hoofdstuk de eenvoud van kwantitatief geluksonderzoek. Één itemvraag vertelt alles over het welbevinden van het onderzochte collectief. Deze enkele vraag is gemakkelijk te integreren in terugkerend onderzoek en terugkerende onderzoeksmonitors, zoals de Utrechtse Wijkenmonitor (Bestuursinformatie gemeente Utrecht, 2007).

6.1 Probleemwijken In 2007 is veel te doen geweest over de zogenaamde probleemwijken. De nieuwe coalitie, CDA, PvdA en ChristenUnie, heeft grote nadruk gelegd op wijkverbetering. Daar is ook een speciale minister van Wonen, Wijken en Integratie voor aangewezen, minister Ella Vogelaar (PvdA). Zij kwam met een lijst van 40 Nederlandse probleemwijken, die volgens haar de meeste aandacht verdienen. In die wijken bestaat er “een cumulatie van sociale en fysieke problemen en achterstanden” (Ministerie van Volkshuisvesting, Ruimtelijke Ordering en Milieubeheer [VROM], 2007a). De 40 probleemwijken zijn geselecteerd “op basis van objectieve criteria, zowel harde feiten, als oordelen van bewoners” (VROM, 2007a). De oordelen gaan echter niet over hun welbevinden. Die zijn volledig buiten beschouwing gebleven. 6.1.1 Indicatoren van welbevinden in beleid Indicatoren van welbevinden spelen nauwelijks een rol bij beleidsbeslissingen. De overheid laat welbevinden nauwelijks onderzoeken, zodat zulke indicatoren niet beschikbaar zijn. Beleidsbeslissingen worden daarom gemaakt op basis van objectieve indicatoren. Die hebben als voordeel dat ze betrouwbaar en onbeïnvloedbaar zijn, maar ze meten niet datgene dat Nederlanders het belangrijkste vinden: hun welbevinden. Zoals inmiddels duidelijk is geworden, is welbevinden wel degelijk goed te meten. Geluksindicatoren zijn uitermate geschikt als indicator voor de Nederlandse probleemwijken. Die wijzen namelijk aan waar de problemen zo groot zijn, dat de bewoners er geestelijk onder lijden. Dát zijn de echte probleemwijken die extra aandacht verdienen. 6.1.2 De selectie van 40 probleemwijken De selectie van 40 probleemwijken is gebeurd op basis van voornamelijk objectieve factoren (zie tabel 6.1). Voorbeelden van objectieve indicatoren zijn (1) het gemiddeld besteedbaar particulier huishoudinkomen, (2) het aandeel werkenden, (3) het aandeel woningen van lage kwaliteit, en (4) het aandeel huishoudens met een lage opleiding. Deze laatste indicator kwam tot stand door bewoners te vragen hoeveel mensen in de straat een lage opleiding hebben (schaal van 1 tot 9). Een dergelijke onderzoeksvraag is veel gevoeliger voor verstoringen, dan de vraag over welbevinden. Daarnaast waren er nog een aantal subjectieve indicatoren voor vandalisme (o.a. “Vernieling van telefooncellen, bus- of tramhokjes, komt dit in uw buurt voor?”), sociale overlast (o.a. “Ondervindt u overlast door directe buren?”) en de tevredenheid met de woning (o.a. “Hoe tevreden bent u met uw huidige woning?”). Burgers hebben dus wel degelijk subjectieve oordelen gegeven. Maar de zaken waarover zij hebben geoordeeld, zijn moeilijk perfect in te schatten. Hoe kan een bewoner het opleidingsniveau in de rest van de straat weten? Hoe hoogopgeleid moet je zijn om dat te kunnen inschatten? Vervolgens kan men zich afvragen of het lage opleidingsniveau werkelijk indicatief is voor problemen en ontevredenheid. Deze indicator stelt dus dat er grote wijkproblemen zijn waar veel laagopgeleiden samenwonen. Die één-op-één-relatie is nooit bewezen. Bovendien zijn laagopgeleiden net zo gelukkig als hoogopgeleiden (Argyle, 2001; Veenhoven, 1997). Een lage opleiding zegt niets over

49

50

Met Beleid meer Geluk en Welbevinden: Een Aanzet voor Betrokkenen welbevinden of buurttevredenheid. De indicator voor verhuisgeneigdheid hoeft ook niet direct te duiden op problemen. Een wijk kan zo arm zijn, dat er geen goedkopere alternatieven zijn. Bewoners zijn dan niet geneigd om te verhuizen, maar dat wil niet zeggen dat ze tevreden zijn met hun wijk. Tegelijkertijd is een wijk waarin veel jonge gezinnen snel doorverhuizen ook niet direct problematisch. Zij hebben meestal meer middelen om door te verhuizen. Ook een bijzondere situatie in een wijk kan voor een extreem lage of hoge verhuisgeneigdheid zorgen. Dat hoeft niet te duiden op een probleemwijk. Op deze manier heeft de minister dus een aantal indicatoren gekozen, die ofwel op dubieuze wijze zijn gemeten, ofwel op dubieuze wijze iets irrelevants aangeven. Bovendien stamt de informatie van sommige indicatoren uit 2002. Echter, deze matige indicatoren leiden tot keuzes die grote gevolgen hebben: de 40 probleemwijken krijgen extra aandacht en investeringen, terwijl de wijken met onvoldoende verhuisgeneigde laagopgeleiden dat mislopen. Tabel 6.1 De indicatoren voor de 40 probleemwijken met de scores van de vier Utrechtse probleemwijken, de 40 probleemwijken bij elkaar, en Nederland gemiddeld. KanalenTotaal Ondiep Overvecht Zuilen Oost Nederland eiland 40 wijken Gem. huishoud-inkomen 24.000 22.000 23.000 24.000 22.000 30.000 (2002) % huishoudens met lage 45% 54% 52% 45% 55% 42% opleiding (2002) % werkenden 53% 50% 50% 60% 53% 64% (2002) % woningen van 25% 43% 32% 27% 32% 12% lage kwaliteit sociale overlast 126 128 125 122 121 100 index (2006) fysieke overlast 112 118 101 94 113 100 index (2006) verhuisgeneigde 156 290 180 134 143 100 huishoudens (2006) gemiddeld cijfer 86 86 87 90 86 100 woonomgeving (2006) gemiddeld cijfer woning 88 76 90 88 88 100 (2006) De totstandkoming van de indicatoren staat beschreven in de bijlage van de brief van de minister (VROM, 2007b).

Een indicator voor welbevinden plaatst alle andere indicatoren in perspectief. Het hoeft niet de enige en allesbepalende indicator te zijn, maar het relativeert de uitkomsten van andere indicatoren. Ook een indicator voor de tevredenheid met de buurt was nuttig geweest. Zulke indicatoren hadden kunnen helpen bij de selectie, analyse, aanpak en evaluatie in de ‘probleemwijkproblematiek’. Heeft de extra aandacht voor de 40 wijken effect gesorteerd? Zijn de bewoners gelukkiger geworden? Zijn bewoners nu meer tevreden met hun wijk? Is de extra aandacht überhaupt wel gunstig geweest? 6.1.3 Wijkonderzoek van de gemeente Utrecht De gemeente Utrecht is met vier probleemwijken ‘goed’ vertegenwoordigd op ‘de lijst van 40’ (VROM, 2007b). Alleen Rotterdam (7) en Amsterdam (5) hebben er meer. Volgens de minister horen de Utrechtse wijken Kanaleneiland, Ondiep, Overvecht en Zuilen Oost extra aandacht te krijgen. De gemeente Utrecht houdt de ontwikkelingen bij in alle Utrechtse wijken in de eigen Wijkenmonitor (Bestuursinformatie gemeente Utrecht, 2007). Daarin wordt een groot aantal indicatoren gebruikt, die niet zijn gebruikt in de selectie van 40 probleemwijken. De informatie is bovendien actueler. De gemeente Utrecht heeft dan ook een andere visie op welke wijken problematisch zijn, en welke niet. Zuilen Oost is volgens de minister een probleemwijk, maar de gemeente Utrecht is positief over de recente situatie daar (Bestuursinformatie gemeente Utrecht, 2007). De Wijkenmonitor maakt ook duidelijk dat de situatie in Kanaleneiland en Overvecht veel problematischer is dan in bijvoorbeeld Ondiep. De indicatoren op ‘de lijst van 40’ duiden daar niet op, want daarin is Ondiep de meest problematische wijk van Utrecht. Het is onwaarschijnlijk dat Utrecht gaat klagen over de (mogelijk) onterecht lage positie van Ondiep en Zuilen Oost. De extra aandacht én financiën zijn namelijk alleen maar welkom. Vijftien gemeenten deden bijvoorbeeld vergeefse pogingen om alsnog op de lijst te komen (VROM, 2007c).

Geluksindicatoren voor het collectief 6.1.4 Welbevinden in de Wijkenmonitor De Wijkenmonitor heeft houdt wèl een indicator voor welbevinden bij (Bestuursinformatie gemeente Utrecht, 2007). De binnenstad van Utrecht (winkelgebied) is tegenwoordig het gelukkigste met een rapportcijfer van 8.0. Tuindorp was in 2004 nog gedeeld tweede met een 7.8, maar geeft twee jaar later een 7.6. Zuilen Noord/Oost en Ondiep scoren nog behoorlijk goed volgens de indicator van persoonlijk welbevinden (zie tabel 6.2). Het gebied rond de Wolgadreef/Neckardreef in Overvecht heeft het laagste geluksniveau. Tabel 6.2 Persoonlijk welbevinden en algemeen buurtoordeel in zes Utrechtse wijken in 2004 en 2006. persoonlijk welbevinden algemeen buurtoordeel 2004 2006 2004 2006 Binnenstad winkelgebied 8.1 8.0 8.0 7.9 Tuindorp, Voordorp 7.8 7.6 8.3 7.9 Kanaleneiland 7.7 7.2 5.4 4.0 Ondiep, 2e Daalsebuurt 7.6 7.5 6.7 5.6 Zuilen Noord/Oost 7.4 7.5 6.3 6.1 Overvecht (Wolgadreef/Neckardreef) 7.0 6.8 5.9 4.6 Totaal Utrecht 7.5 7.6 7.4 6.8 Het persoonlijk welbevinden is gebaseerd op een berekening van twee ja/nee-stellingen (“Ik ben tevreden met mijn leven” en “Ik voel mij een gelukkig mens”). Het algemeen buurtoordeel is opgebouwd uit vier stellingen en een vraag, allen te beantwoorden met ja of nee. Bron: Wijkenmonitor 2007 (Bestuursinformatie gemeente Utrecht, 2007).

Echter, dit rapportcijfer van persoonlijk welbevinden in de Wijkenmonitor heeft maar weinig te maken met de rapportcijfers die gebruikelijk zijn in de gelukswetenschap. De onderzoekers van de Wijkenmonitor hebben namelijk hun eigen geluksindicator geconstrueerd. Daarmee missen ze de aansluiting bij de gebruikelijke geluksmetingen, plus alles wat al bekend is met de gebruikelijke methoden. Utrechters hebben namelijk geen rapportcijfer gegeven, of hun levenstevredenheid beoordeeld op een schaal van 1 tot 10. Het ‘rapportcijfer’ is gebaseerd op een berekening van twee stellingen (“Ik ben tevreden met mijn leven” en “Ik voel mij een gelukkig mens”), te beantwoorden met ja of nee. Dit cijfer van persoonlijk welbevinden is dus niet te vergelijken met alle eerdere studies van de World Values Survey (Inglehart, 2004), of die van Ruut Veenhoven (2007b; Veenhoven & Hagerty, 2006). De Wijkenmonitor had slechts één vraag moeten stellen om aan te sluiten bij duizenden eerdere studies: “Hoe tevreden of ontevreden bent u tegenwoordig met uw leven in zijn geheel genomen?” De gelukswetenschap had met de ‘correcte rapportcijfers’ vertelt welke factoren in een wijk van invloed zijn op het welbevinden van bewoners. In §5.6 over de leefomgeving bleek dat er ontzettend weinig bekend is over de omgevingsfactoren, terwijl die vermoedelijk wel een grote invloed hebben. Er kunnen nu geen conclusies over omgevingsfactoren worden getrokken, omdat de cijfers in de Wijkenmonitor te weinig gemeen hebben met de gebruikelijke onderzoeksvraag. 6.1.5 Tevredenheid met de wijk De tevredenheid van bewoners met hun wijk of buurt is ook een uitstekende indicator. Als bewoners ontevreden zijn met hun wijk, dan duidt op problemen die aandacht verdienen. De vraag over de wijktevredenheid kan op dezelfde manier worden gesteld, als de vraag over levenstevredenheid. Dezelfde principes zijn er op van toepassing. De Wijkenmonitor zegt een rapportcijfer van bewoners te hebben, maar het algemeen buurtoordeel is opgebouwd uit vier stellingen en een vraag. Over de totstandkoming van het rapportcijfer worden verder geen mededelingen gedaan, maar ze worden op de één of andere manier omgerekend tot een somscore. Maar waarom durfde men de wijkbewoners geen rapportcijfers te vragen? Elke bezorgdheid daarover is niet nodig (zie §3.1).

6.2 Het Kwantitatieve Wijkonderzoek De Wijkenmonitor had de gemeente Utrecht en de gelukswetenschap stapels onderzoeksresultaten kunnen geven, als burgers een echt rapportcijfer hadden gegeven voor hun welbevinden. De minister had indicatoren van welbevinden en wijktevredenheid kunnen gebruiken voor de beleidsbeslissingen, maar die indicatoren zijn er niet. Daarom zijn de geluksniveaus van drie Utrechtse wijken onderzocht, op de gebruikelijke wijze. Wat

51

52

Met Beleid meer Geluk en Welbevinden: Een Aanzet voor Betrokkenen vertellen indicatoren van welbevinden en wijktevredenheid over de situatie in deze wijken? Hoe gelukkig zijn mensen in probleemwijken? Hoe verhouden twee Utrechtse probleemwijken zich tot één van Utrechts beste wijken? Hoe verhouden de twee probleemwijken zich tot elkaar? Hoe pakken de oordelen van bewoners uit, als ze wèl zelf rapportcijfers mogen geven? En hoe goed zijn bewoners in staat om op die manier te oordelen? 6.2.1 Ondiep, Overvecht en Tuindorp In drie Utrechtse wijken werd in totaal aan 144 bewoners gevraagd naar hun levenstevredenheid. De eerste wijk die is onderzocht is Ondiep. Die is gekozen vanwege (1) de enorme media-aandacht voor Ondiep en (2) de kwalificatie als probleemwijk op ‘de lijst van 40’. Ondiep kwam in de media toen er rellen ontstonden, nadat een politieagent een bewoner doodschoot (NRC Handelsblad, 2007). De wijk is toen een week zeer onrustig geweest, zodat de burgemeester de wijk tijdelijk afsloot. Ondiep heeft vooral te kampen met onveiligheid door jongerenoverlast (Bestuursinformatie gemeente Utrecht, 2007), een slechte woningkwaliteit en een hoge verhuisgeneigdheid (VROM, 2007b). Ondanks de problemen scoort Ondiep nog behoorlijk hoog in de Wijkenmonitor met een 7.5 op het ‘rapportcijfer’ van persoonlijk welbevinden. Het algemeen buurtoordeel is behoorlijk laag: 5.6. De tweede uitgekozen wijk is het gebied rond de Neckardreef in Overvecht. Die wijk staat ook op ‘de lijst van 40’. Volgens de Wijkenmonitor is het gebied ‘in zwaar weer’. Bewoners klagen over de onveiligheid, sociale cohesie, jongerenoverlast en voorzieningen. De bevolkingssamenstelling verandert snel, en 25% van de bewoners heeft daar moeite mee (Bestuursinformatie gemeente Utrecht, 2007). Veel autochtonen verlaten Overvecht, en worden vervangen door allochtonen van vooral Marokkaanse afkomst. De bewoners geven de laagste ‘rapportcijfers’ in Utrecht voor hun welbevinden (6.8 in 2006). Het algemeen buurtoordeel is zelfs een 4.6. Om deze twee probleemwijken te vergelijken, is ook nog de goeddraaiende Utrechtse wijk Tuindorp uitgekozen. Tuindorp scoort goed op vrijwel alle indicatoren, hoewel het persoonlijk welbevinden in 2006 licht is gedaald (van 7.8 naar 7.6). Bewoners beoordelen hun buurt met een 7.9. Vooral sociaaleconomisch doet Tuindorp het erg goed. Over het algemeen beschouwt de Wijkenmonitor dit gebied als de tweede gunstigste wijk na de wijk Wittevrouwen/Zeeheldenbuurt. De mediane verkoopprijs van huizen in Tuindorp is ook de hoogste in Utrecht met €413.500. Ter vergelijking: de mediane verkoopprijs van huizen rond de Neckardreef is €125.750 (het laagste in Utrecht), terwijl die prijs in Ondiep €163.000 is. Tuindorp is dus duidelijk een rijke buurt in Utrecht. De onderzoeksvraag die centraal staat is: “Hoe tevreden zijn de bewoners van Ondiep, Overvecht en Tuindorp met (1) hun leven en (2) hun wijk, uitgedrukt in een rapportcijfer van 1 tot 10?”. De afhankelijke variabelen in dit onderzoek zijn dus de levenstevredenheid, buurttevredenheid en andere tevredenheiditems. De onafhankelijke variabele is de wijk. Als geredeneerd wordt dat de mensen in probleemwijken ongelukkiger zijn dan bewoners van de betere buurten als Tuindorp, dan luidt de eerste hypothese als volgt: “De inwoners van Tuindorp zijn significant meer tevreden met hun leven dan de inwoners van Figuur 6.1 De geografische ligging van Ondiep, Ondiep en Overvecht (Neckardreef e.o.)”. De redenering Overvecht en Tuindorp. De drie wijken liggen relatief van de tweede hypothese is gebaseerd op de dicht bij elkaar. indicatoren van de 40 probleemwijken, waarin Ondiep en Overvecht soortgelijke scores hebben: “De inwoners van Ondiep en Overvecht verschillen niet van elkaar in levenstevredenheid”. Voor de tevredenheid met de buurt kunnen dezelfde hypothesen worden opgesteld, met Tuindorp als meest tevreden, gevolgd door Ondiep en Overvecht. De derde hypothese is dus: “De inwoners van Tuindorp zijn significant meer tevreden met hun buurt dan de inwoners van Ondiep en Overvecht (Neckardreef e.o.)”. De Wijkenmonitor voorspelt dat de bewoners van Ondiep meer tevreden zullen zijn met hun wijk dan de bewoners van Overvecht. Echter, volgens de indicatoren op de lijst van 40 probleemwijken zal Overvecht meer tevreden zijn met de wijk dan Ondiep. Die scoort namelijk veel slechter op sociale en

Geluksindicatoren voor het collectief fysieke overlast (VROM, 2007b). De vierde hypothese is daarom: “De inwoners van Ondiep en Overvecht verschillen niet van elkaar in buurttevredenheid”. Tot slot gaat de vijfde hypothese over het verband tussen buurttevredenheid en levenstevredenheid: “Levenstevredenheid hangt in de drie wijken significant samen met buurttevredenheid”.

6.3 Methode 6.3.1 Participanten In totaal deden 144 inwoners van de drie Utrechtse wijken mee aan het onderzoek. In iedere wijk werd een proportioneel gestratificeerde steekproef getrokken van 40 bewoners. Dat betekent dat de samenstelling van de steekproef gelijk is aan de samenstelling van de wijk. Bij de selectie werd rekening gehouden met de leeftijdsgroep, het geslacht en de herkomst. De leeftijdsgroepen en de verhouding man/vrouw werden ingedeeld op basis van de statistieken van CBS (2007) over het betreffende postcodegebied. Kinderen tot 15 jaar werden buiten beschouwing gelaten. De herkomstverdeling is gebaseerd op de Wijkenmonitor (Bestuursinformatie gemeente Utrecht, 2007). De verdeling van de 40 mensen over een wijk staat in tabel 6.3. Tabel 6.3 De samenstelling van de wijken in Ondiep, Overvecht en Tuindorp, en de proportioneel gestratificeerde steekproef van 40 wijkbewoners. Op basis van geslacht, leeftijd en herkomst. Ondiep Overvecht Tuindorp Wijk Steekproef Wijk Steekproef Wijk Steekproef N % N % N % N % N % N % Totaal

6780

100%

40

100%

6570

100%

40

100%

9280

100%

40

100%

Geslacht Man Vrouw

3275 3510

48.3% 51.7%

19 21

47.5% 52.5%

3075 3495

46.8% 53.2%

19 21

47.5% 52.5%

4315 4960

46.5% 53.4%

19 21

47.5% 52.5%

Leeftijd 15-24 jaar 25-34 jaar 35-44 jaar 45-54 jaar 55-64 jaar 65+

1060 1305 1035 770 765 900

18.2% 22.4% 17.7% 13.2% 13.1% 15.4%

8 9 7 5 5 6

20.0% 22.5% 17.5% 12.5% 12.5% 15.0%

910 1165 845 735 725 1270

16.1% 20.6% 15.0% 13.0% 12.8% 22.5%

7 8 6 5 5 9

17.5% 20.0% 15.0% 12.5% 12.5% 22.5%

1640 1210 1240 1300 775 1450

21.5% 15.9% 16.3% 17.1% 10.2% 19.0%

8 6 7 7 4 8

20.0% 15.0% 17.5% 17.5% 10.0% 20.0%

Herkomst 29 72.5% 44.9% 18 45.0% 83.9% 34 85.0% Autochtoon 71.4% Westers 10.3% 4 10.0% 7.3% 3 7.5% 9.5% 4 10.0% Turks 6.0% 2 5.0% 9.0% 4 10.0% 0.9% 0 0.0% Marokkaans 6.3% 3 7.5% 26.6% 10 25.0% 0.6% 0 0.0% Surin./Antil. 3.0% 1 2.5% 4.9% 2 5.0% 2.7% 1 2.5% Niet-westers 3.0% 1 2.5% 7.3% 3 7.5% 2.4% 1 2.5% De statistieken over de verdeling van geslacht en leeftijd werden gebaseerd op de gegevens van het postcodegebied van het CBS (2007). De verdeling op basis van herkomst kwam voort uit de informatie uit de Wijkenmonitor (Bestuursinformatie gemeente Utrecht, 2007).

Vervolgens werd ook rekening gehouden met een gelijke verdeling van participanten over het wijkgebied. In sommige straten (met flats) woonden meer mensen per vierkante meter. Daarom werden er in die straten relatief meer mensen ondervraagd. Dat aantal werd gebaseerd op een telling van de inwoners per straat, uitgevoerd met behulp van een online telefoonboek12. Hoewel in dit onderzoek wordt gesproken over de wijken Ondiep, Overvecht en Tuindorp, was het selectiegebied in sommige gevallen kleiner. Overvecht is bijvoorbeeld in oppervlakte en inwonertal de grootste wijk van Utrecht. Dit gebied was te groot voor dit onderzoek, vanwege de enorme afstanden tussen geselecteerde huizen. Daarom werd een kleiner gebied in Overvecht gekozen, namelijk rondom de Neckardreef. Dit gebied is volgens de Wijkenmonitor (Bestuursinformatie gemeente Utrecht, 2007) één van de meest problematische wijken in Utrecht13. Het ondervraagde gebied in Tuindorp14 is volgens 12

Het gebruikte telefoonboek is te vinden op http://www.zoekopnummer.nl. De postcode van het gebied rondom de Neckardreef is 3562. De Wijkenmonitor (Bestuursinformatie gemeente Utrecht, 2007) heeft dit gebied nummer 28 gegeven. Het postcodegebied strekt zich iets verder uit dan het gebied in de Wijkenmonitor, maar dat extra gebied betreft een bedrijventerrein. In de lijst 13

53

54

Met Beleid meer Geluk en Welbevinden: Een Aanzet voor Betrokkenen de Wijkenmonitor juist één van de beste wijken om te wonen. In Ondiep werden de vragenlijsten afgenomen in het postcodegebied15 dat werd opgenomen in de lijst van 40 probleemwijken. Het opleidingsniveau werd niet inbegrepen in de selectie, omdat de statistische informatie daarvoor ontbrak. Het is onwaarschijnlijk dat dit de scores van welbevinden beïnvloedde, omdat het opleidingsniveau geen belangrijke factor is voor welbevinden (Argyle, 2001). Ook leeftijd en geslacht maken geen verschil uit voor de niveaus van tevredenheid. Iemands herkomst beïnvloedt wel de geluksscores, omdat allochtonen meestal minder gelukkig zijn dan autochtonen (Argyle, 2001). 6.3.2 Meetinstrument Hoe tevreden of ontevreden bent u Alle participanten beantwoordden dezelfde vragenlijst mondeling tegenwoordig met… uw leven in z’n geheel genomen? (zie figuur 6.2). Die vragenlijst had twaalf items over de 1. 2. uw vrije tijd? tevredenheid van de respondent met een bepaalde levenssituatie. 3. uw gezondheid? Die tevredenheid werd uitgedrukt in een rapportcijfer op een 4. uw sociale contacten? 5. uw financiële situatie? schaal van 1 tot 10. 1 gold daarbij als ‘heel erg ontevreden’ en 10 als 6. uw werksituatie? ‘heel erg tevreden’. Deze formulering is in geluksonderzoek het 7. uw woning? 8. deze buurt? meest gebruikelijk voor een enkele onderzoeksvraag (zie §3.2.1). 9. uw familiesituatie? Vooral de eerste en twaalfde itemvraag waren voor dit 10. uw gevoel van veiligheid in de buurt? onderzoek van belang. Die maten namelijk in één vraag de 11. uw vertrouwen in de mensen levenstevredenheid van de respondent: “Hoe tevreden of ontevreden in de buurt? bent u tegenwoordig met uw leven in zijn geheel genomen?” Het twaalfde 12. uw gehele levenssituatie? item was in feite een controle-item van de eerste vraag. Zo’n Figuur 6.2 De twaalf items naar laatste itemvraag wordt soms beïnvloed door de voorgaande tevredenheid, gevraagd tijdens de afname. itemvragen. Daarom werden de twee vragen gecombineerd in de variabele ‘levenstevredenheid’. Het gemiddelde van de twee vragen was betrouwbaarder dan één van de twee vragen apart, vanwege de kleinere invloed van toevallige meetfouten. Het gemiddelde van de twee itemvragen voor geluk is net zo betrouwbaar als langere meetinstrumenten (zie §3.2.1). De tevredenheid met de buurt (item 8) werd ook gemeten met de tienpuntschaal. Dit item was voor dit onderzoek ook belangrijk. Item 2 tot en met 11 dienen ervoor om de levenstevredenheid van de respondenten gedeeltelijk te kunnen verklaren. Enkele van deze items zijn uitgetest tijdens een vooronderzoek met 26 items (Vink et al., 2007). Enkele goede items uit die vragenlijst komen terug in dit onderzoek. De Cronbach’s alpha is tussen deze items .778. De interne consistentie is dus hoog. Het item ‘werksituatie’ is buiten de analyse gelaten, omdat dit item achteraf bekeken niet goed functioneerde. Dat was vooral het geval bij gepensioneerden. Tot slot is de respondent ook nog gevraagd naar de leeftijd, het hebben van een vaste partner, het aantal arbeidsuren per week en de herkomst. Bij de vraag naar de herkomst is gekozen voor de definitie die het CBS en de Wijkenmonitor hanteren. Volgens die definitie is iemand een allochtoon, als één of beide ouders in het buitenland zijn geboren (Bestuursinformatie gemeente Utrecht, 2007). 6.3.3 Procedure De 144 inwoners werden in de periode van 7 tot en met 18 juni tussen 17:00 en 22:00 aan de deur ondervraagd16. Voorafgaande aan het onderzoek werd met stippen op de wijkkaart een evenredige verspreiding aangebracht. De onderzoeker ondervroeg iemand steeds zo dicht mogelijk bij de locatie van de stip. Als de bewoner niet thuis was, niet mee wilde werken of geen tijd had, dan werd er bij het naastgelegen huis op de route aangebeld, totdat een bewoner zijn medewerking verleende. Na het aanbellen werd de persoon die opendeed met de volgende zin gevraagd om mee te doen: “Mag ik u in drie minuten wat vragen stellen voor mijn onderzoek?” Als werd gevraagd waarvoor het was, deelde de onderzoeker mee dat het voor zijn afstudeeronderzoek was. Als werd gevraagd waarover het ging, van 40 probleemwijken van de minister, behoort dit postcodegebied tot de probleemwijk Overvecht, samen met nog drie andere postcodes. 14 De postcode van het gebied is 3571. De Wijkenmonitor (Bestuursinformatie gemeente Utrecht, 2007) heeft dit gebied nummer 39 gegeven. De vragenlijsten zijn afgenomen binnen de grenzen van dat gebied. 15 Met de naam Ondiep is niet altijd duidelijk welk gebied daarmee wordt bedoeld. Ondiep is namelijk ook een groter gebied waarin nog een kleiner gebied ligt dat Ondiep heet. Echter, alleen deze kleinere buurt is opgenomen in de lijst van 40 probleemwijken (VROM, 2007b). Dit gebied heeft de postcode 3552 en heeft nummer 13 in de Wijkenmonitor. De vragenlijsten zijn afgenomen binnen de grenzen van dat gebied. 16 Noot: Ondiep is onderzocht op 7 en 18 juni, Overvecht op 11 juni, en Tuindorp op 13 juni. Voor de afname was in totaal 17 uur nodig.

Geluksindicatoren voor het collectief zei de onderzoeker dat het ging “over uw tevredenheid of ontevredenheid met bepaalde zaken”. Als voorbeeld werd dan de woning en de buurt genoemd. De deelnemende bewoners kregen vervolgens een korte instructie over de tevredenheidschaal van 1 tot 10, gevolgd door de eerste vraag. “Hoe tevreden of ontevreden bent u tegenwoordig met uw leven in zijn geheel genomen?” De deelnemers die geen cijfer maar een gewoon antwoord gaven, kregen dan de vraag “Kunt u die tevredenheid uitdrukken in een rapportcijfer van 1 tot 10?” Dat werd herhaald bij de andere items als de deelnemer de methode niet volledig begreep. Deelnemers die de methode wel goed begrepen, hadden genoeg aan alleen het item (bijvoorbeeld: “uw woning?”). Met uitzondering van de mensen die het Nederlands niet beheersten, konden alle deelnemers op deze manier de vragenlijst afronden. Alle mensen die hun deur openden werden bedankt en een fijne avond toegewenst. Snelle deelnemers rondden de vragenlijst in ongeveer twee minuten af, terwijl de tragere deelnemers (vaak van oudere leeftijd) soms vijf minuten nodig hadden. In het zeldzame geval dat deelnemers halve punten gaven, werd dit cijfer naar beneden afgerond. 6.3.4 Analyse De scores van de drie wijken werden vergeleken met behulp van ‘analysis of variance’ (ANOVA). Als er een significant verschil werd gevonden, werd met de ‘Bonferroni post hoc-test’ gekeken welke wijken significant van elkaar verschilden. Het verschil tussen twee groepen is onderzocht met een ‘Independent Sample T test’. Dat was het geval bij (1) mannen & vrouwen, (2) werkenden & niet-werkenden, (3) mensen met & zonder vaste partner, en (4) autochtonen & allochtonen in Overvecht. Met ‘Pearson’s Product Moment Correlatie Coëfficiënt’ (Pearson’s r) is gekeken naar de samenhang tussen buurttevredenheid en levenstevredenheid.

6.4 Resultaten Ondiep had de hoogste gemiddelde levenstevredenheid van de drie wijken (M=8.00, SD=1.02). Tuindorp scoorde iets lager (M=7.71, SD=0.73), maar was meer tevreden dan Overvecht (M=7.35, SD=1.23). Het verschil tussen die drie wijken bleek significant met de ANOVA-toetsing (F(2,117)=4.119, p=.019). Echter, alleen het verschil tussen Ondiep en Overvecht was significant, zo bleek uit de post-hoc test (p=.015). Daarmee wordt zowel de eerste als de tweede hypothese verworpen. De hoge score van Ondiep was namelijk niet voorspeld. De resultaten van de drie wijken op alle tevredenheiditems staan in tabel 6.4. Tabel 6.4 Gemiddelde tevredenheid per wijk voor 10 items. Ondiep Overvecht Tuindorp M SD M SD M SD Levenstevredenheid 8.00 1.02 7.35 1.23 7.71 0.73 Buurttevredenheid 7.38 1.90 6.33 2.36 7.88 1.18 Uw vrije tijd 7.53 1.49 7.05 1.80 7.40 1.36 Uw gezondheid 7.40 1.65 6.98 2.43 7.65 1.61 Uw sociale contacten 8.30 1.02 7.60 2.19 7.65 1.19 Uw financiële situatie 7.05 1.78 6.30 2.42 7.40 1.39 Uw woning 7.38 2.09 7.50 1.97 8.13 1.02 Uw familiesituatie 8.03 1.90 8.00 2.10 7.73 1.49 Veiligheid in de buurt 7.55 1.55 6.40 2.44 7.65 1.05 Vertrouwen in mensen 7.30 2.04 6.43 2.12 7.60 0.78 Gemiddeld oordeel 7.62 1.68 7.03 2.15 7.68 1.19 Respondenten gaven een rapportcijfer van 1 tot 10, waarin ze hun tevredenheid uitdrukten. 1 betekende heel erg ontevreden, 10 betekende heel erg tevreden. De gemiddelde levenstevredenheid in Nederland is tegenwoordig 7.5.

De bewoners van Tuindorp waren het meest tevreden met hun buurt (M=7.88, SD=1.18). Ondiep kwam daarna (M=7.38, SD=1.90), gevolgd door Overvecht met meer dan een punt verschil (M=6.33, SD=2.36). Die verschillen in buurttevredenheid tussen de drie wijken waren significant (F(2,117)=7.100, p=.001), zo bleek uit de ANOVA. In de post-hoc test verschilde de buurttevredenheid van de bewoners van Overvecht significant met die van de bewoners in Tuindorp (p=.001) en Ondiep (p=.041). Tuindorp en Ondiep verschilden niet significant van elkaar in buurtevredenheid (p=.708). De derde en vierde hypothesen worden dus ook verworpen. Ook hier scoorde Ondiep hoger dan werd verwacht.

55

56

Met Beleid meer Geluk en Welbevinden: Een Aanzet voor Betrokkenen Vervolgens werd gekeken of er, binnen de steekproef in de drie wijken, significante verschillen waren tussen de groepen die werden gevormd. Mannen en vrouwen bleken niet te verschillen in levenstevredenheid (t(118)=-1.087, p=.279). ANOVA liet bovendien geen significante verschillen zien tussen de zes leeftijdsgroepen (F(5,114)=1.135, p=.346). Werkende bewoners (M=7.66, SD=0.91) bleken niet meer tevreden dan niet-werkende bewoners (M=7.72, SD=1.19): t(118)=-.296, p=.768. Er waren ook geen significante verschillen tussen mensen met (M=7.63, SD=1.00) of zonder vaste partner (M=7.80, SD=1.12): t(118)=-.849, p=.398. In de drie wijken waren er wel significante verschillen tussen de verschillende herkomstgroepen (F(5,114)=4.253, p=.001). Turken (M=6.2, SD=1.17, N=6) verschillen significant van autochtonen (M=7.82, SD=.88, N=82), westerse allochtonen (M=8.10, SD=.97, N=10) en Marokkanen (M=7.62, SD=1.49, N=13). Tabel 6.5 Gemiddelde tevredenheid in Overvecht voor 10 items, voor autochtonen en allochtonen. Autochtonen Allochtonen M SD M SD Levenstevredenheid 7.57 1.14 7.10 1.31 Buurttevredenheid 5.95 1.98 6.74 2.71 Uw vrije tijd * 7.86 1.32 6.16 1.86 Uw gezondheid 7.19 2.06 6.74 2.83 Uw sociale contacten 7.19 2.34 8.05 1.99 Uw financiële situatie * 7.19 1.47 5.32 2.89 Uw woning 7.43 1.63 7.58 2.34 Uw familiesituatie 8.05 1.75 7.95 2.48 Veiligheid in de buurt 6.14 1.93 6.68 2.93 Vertrouwen in mensen 6.48 1.54 6.37 2.67 Gemiddeld oordeel 7.15 1.81 6.89 2.47 Respondenten gaven een rapportcijfer van 1 tot 10, waarin ze hun tevredenheid uitdrukten. De westerse allochtonen zijn bij de autochtonen (N=21) gerekend. Daardoor zijn er in deze steekproef 19 allochtonen uit Overvecht. De items met een * hadden met de t-test een significant verschil.

Naar aanleiding van die resultaten werd gekeken of de lagere tevredenheid in Overvecht komt door het grotere aandeel allochtonen. Dat gebeurde met dezelfde steekproef van 40 mensen in Overvecht, waarbij de westerse allochtonen werden gerekend tot de autochtonen. Er waren echter geen significante verschillen tussen autochtonen en allochtonen bij zowel levenstevredenheid (t(38)=1.203, p=.236) als buurttevredenheid (t(38)=-1.052, p=.299), hoewel de gemiddelde scores redelijk verschilden. Alleen op het gebied van vrije tijd (t(38)=3.357, p=.002) en de financiële situatie (t(26.140)=2.547, p=.017) waren de verschillen in tevredenheid tussen autochtonen en allochtonen significant (zie tabel 6.5). Tot slot bleek er een significante correlatie te zijn tussen levenstevredenheid en buurttevredenheid in Ondiep (r=.575, p=.000) en Tuindorp (r=.343, p=.030). Daarentegen was er geen significante samenhang in Overvecht (r=.141, p=.386).

6.5 Discussie 6.5.1 Ondiep is het gelukkigst Het is verrassend dat Ondiep van de drie wijken de hoogste levenstevredenheid had. Deze wijk wordt in de media afgeschilderd als de grootste probleemwijk van Utrecht, terwijl het ook in de lijst van 40 probleemwijken staat. Toch zijn de mensen, ondanks de problemen, erg tevreden met hun leven. Ze zijn ook meer tevreden dan de gemiddelde Nederlander. Echter, het verschil met Tuindorp is niet significant. Tuindorp wordt gezien als één van de beste wijken van Utrecht, waar ook de meest welvarende mensen wonen. Dat Tuindorp toch lager scoort dan Ondiep, en niet significant verschilt van Overvecht, zal voor veel mensen een verrassing zijn. Echter, binnen de gelukswetenschap is al bekend dat de meest welvarende mensen in Nederland niet automatisch het meest gelukkig zijn (zie §5.1). Bijna alle Nederlanders kunnen namelijk in hun basisbehoeften voorzien. Bewoners van Ondiep zijn bijvoorbeeld niet zo arm dat ze geen voedsel meer kunnen kopen. Pas dan maakt armoede ongelukkig (Frey & Stutzer, 2002). De gemiddelde tevredenheid van de bewoners van Tuindorp kan worden verklaard door het mechanisme van aspiraties (zie §4.4). Welvarende mensen hebben veel hogere aspiraties en ambities dan mensen die minder te besteden hebben (Frey & Stutzer, 2002). Daardoor hebben zij net zoveel

Geluksindicatoren voor het collectief moeite als andere mensen om hun aspiraties waar te maken. Ook processen van sociale vergelijking spelen mee (zie §4.3; Festinger, 1954; Layard, 2005; Easterlin, 1974). We vergelijken onze situatie namelijk vooral met onze directe omgeving. Een bewoner van Tuindorp heeft net zoveel kans als een bewoner van Ondiep om het beter te hebben dan een gemiddelde medebewoner. Het verschil tussen Ondiep en Overvecht was wèl significant. Ook dat is opmerkelijk. Op de lijst van 40 probleemwijken scoorde Ondiep namelijk slechter dan Overvecht op de indicatoren (VROM, 2007b). Toch is Ondiep een stuk gelukkiger. De bewoners van Ondiep waren met bijna alles meer tevreden dan de bewoners van Overvecht. Alleen de tevredenheid met de woning was in Ondiep lager dan in Overvecht. De hoge levenstevredenheid in Ondiep kwam niet door een ‘algemene neiging om hoog te scoren’. Ondiep en Tuindorp scoorden namelijk even hoog op het gemiddelde van de 12 tevredenheiditems (zie tabel 6.4). Als de bewoners van Ondiep die neiging wel hadden gehad, dan was hun gemiddelde veel hoger geweest. Met sommige zaken waren zij wel echt het meest ontevreden, zoals met hun woning. Hoe kan de hoge levenstevredenheid van Ondiep worden verklaard? De huidige dataset kan daar geen volledig antwoord op geven. Waarschijnlijk komt de hoge levenstevredenheid in Ondiep door de sterke sociale banden die bewoners hebben met familie en buurtbewoners. Het is een volksbuurt met een sterke identiteit. Dat zorgt voor een sterke verbondenheid van de bewoners, wat wordt versterkt door de rellen en negatieve mediapubliciteit. De bewoners zijn bovendien heel erg tevreden met hun sociale contacten (hoogste gemiddelde in de lijst). In ander geluksonderzoek blijkt dat het sociale aspect enorm belangrijk is voor het geluk van mensen. Dat wordt vaak door mensen onderschat, maar niet door de bewoners van Ondiep. 6.5.2 Overvecht is zeer ontevreden met de buurt De tweede belangrijke indicator die dit onderzoek aandraagt, is de tevredenheid met de buurt. Uit dat rapportcijfer blijkt of bewoners het prettig vinden om in hun wijk te wonen. Een hoge buurttevredenheid duidt erop dat de wijk geen grote problemen heeft. Een lage buurttevredenheid signaleert juist wel problemen in de wijk. Tuindorp was het meest tevreden met de buurt. Dat is geen verrassing, omdat de buurt goed bekend staat. De mechanismen die levenstevredenheid beïnvloeden, spelen bij buurttevredenheid een veel kleinere rol. Ondiep volgde op een halve punt, maar dat verschil was met de huidige steekproefgrootte niet significant. Overvecht verschilde wel significant met Ondiep en Tuindorp. De bewoners daar waren zeer ontevreden met hun buurt, maar vooral de autochtone bewoners (zie tabel 6.5). De matige tevredenheidscore van Overvecht past veel beter in het beeld van een probleemwijk, dan de tevredenheid van Ondiep. 6.5.3 Ondiep op ‘de lijst van 40’ De Wijkenmonitor was wel in staat om met betere, actuelere indicatoren vast te stellen dat de situatie in Ondiep beter is dan in Overvecht (Bestuursinformatie gemeente Utrecht, 2007). De vraag rijst dan ook of de indicatoren op ‘de lijst van 40’ wel goed genoeg zijn om de echte probleemwijken te signaleren. De situatie in Overvecht is namelijk veel ernstiger dan in Ondiep. Daar zijn bewoners echt een stuk minder gelukkig. Bovendien moet men zich afvragen of het terecht is dat Ondiep een officiële probleemwijk is, en als problematisch wordt afgeschilderd in de media. Bewoners zijn namelijk erg tevreden met hun leven. Hun buurttevredenheid is minder hoog, maar nog steeds ruim voldoende. Natuurlijk verdient een wijk als Ondiep extra aandacht en investeringen. Maar als bewoners zo tevreden zijn, gaan de maatregelen dan wel voldoende effect sorteren? Ingrijpende veranderingen zijn bovendien een bedreiging voor levenstevredenheid. Mogelijk worden bewoners dus zelfs meer ontevreden. Hoe is Ondiep dan toch op ‘de lijst van 40’ gekomen? Dit hangt met de keuze van de indicatoren samen. Ten eerste zijn de mensen in Ondiep relatief laag opgeleid. Ze hebben daardoor ook minder te besteden. Hoewel dat aandacht verdient, duidt dat niet direct op problemen die bewoners ongelukkiger maken. In Nederland kan men met een lage opleiding en inkomen nog prima gelukkig zijn. Dat bewijzen de bewoners van Ondiep ook. De tweede reden dat Ondiep op de lijst staat, is de lage woningkwaliteit. Die is inderdaad niet zo goed. De woningen zijn oud en slecht onderhouden. Dat

57

58

Met Beleid meer Geluk en Welbevinden: Een Aanzet voor Betrokkenen drukt zich ook uit in een lagere woningtevredenheid. Maar ook nu kan men zich afvragen of dat een uitverkiezing op de beruchte lijst rechtvaardigt. Ten derde heeft Ondiep de hoogste verhuisgeneigdheid in ‘de lijst van 40’ (zie ook tabel 2). Veel woningen staan leeg. Echter, bewoners zijn zo verhuisgeneigd omdat de gemeente Utrecht grote plannen heeft om te slopen en herbouwen. Veel bewoners willen de verplichte verhuizing niet afwachten en vertrekken alvast. Daarmee willen ze ook de logische verloedering voor zijn. Bovendien hebben bewoners moeten accepteren dat ze niet lang meer in hun huis wonen. Dat heeft zich uitgedrukt in de hoge verhuisgeneigdheid. De lijst van 40 is daarvoor niet voor gecorrigeerd. De uitverkiezing van Ondiep als probleemwijk is dubieus. De bewoners zijn juist zeer tevreden met hun leven en hun buurt. De indicatoren op ‘de lijst van 40’ kennen slechte scores toe aan Ondiep, maar het is twijfelachtig of die indicatoren echt nauwkeurig duiden op een probleemwijk met ‘een cumulatie van sociale en fysieke problemen en achterstanden’ (VROM, 2007a). Vervolgens zijn de resultaten van sommige indicatoren verouderd en beïnvloed door bijzondere situaties. Tot slot beoordeelt de Wijkenmonitor Ondiep positiever op basis van meer, betere en actuelere indicatoren. Ondiep is dus in meerdere opzichten geen probleemwijk. Dat had ook de minister vastgesteld, als ze het welbevinden in Ondiep had laten onderzoeken. 6.5.4 Autochtonen en allochtonen in Overvecht De problematische situatie in Overvecht verdient extra aandacht. Daar zijn mensen écht minder tevreden met hun leven en hun buurt. Wat opvalt, is dat in Overvecht relatief meer allochtonen wonen dan in Ondiep en Tuindorp. Toch wordt de ontevredenheid in Overvecht niet alleen bepaald door de allochtonen. Ook de autochtonen zijn minder tevreden. Het verschil tussen hen is niet significant. Het is wel opmerkelijk dat autochtonen zo ontevreden zijn met de buurt. Allochtonen zijn ook niet heel tevreden, maar wel 0.8 meer (niet significant). Autochtone bewoners vertelden vooral teleurgesteld te zijn met de snelle verandering in de samenstelling in de wijk. Jarenlang leefden ze met vooral Nederlanders in de wijk, maar dat is snel veranderd. Dat verklaart voor een deel hun lagere buurttevredenheid. Autochtonen en allochtonen in Overvecht verschillen verder alleen significant in de tevredenheid met hun vrije tijd en hun financiële situatie. Waarschijnlijk hebben allochtonen het financieel slechter door de grote families en magere reserves van vroeger. Mogelijk speelt ook een te hoog verwachtingspatroon mee. De lagere levenstevredenheid in Overvecht hangt dus meer samen met de problemen in de buurt, dan met de herkomst van de respondenten. Het geluksniveau en de wijktevredenheid duiden erop dat de uitverkiezing van Overvecht als probleemwijk wèl terecht is. 6.5.5 Buurttevredenheid en levenstevredenheid Een opmerkelijk resultaat is de sterke samenhang tussen levenstevredenheid en buurttevredenheid in Ondiep. Beide gemiddelden zijn hoog, en dat doet vermoeden dat de tevredenheid met de buurt echt bijdraagt aan het welbevinden van mensen. De hoge levenstevredenheid in Ondiep wordt dus mede veroorzaakt door de hoge buurttevredenheid. Dat is niet wat men zou verwachten in een probleemwijk, want daar zou een lage buurttevredenheid logisch zijn, die het welbevinden negatief beïnvloed. Ook in Tuindorp is er een verband. Echter, in Overvecht bestaat helemaal geen verband tussen die buurt- en levenstevredenheid. De buurt voegt dus niets toe aan het welbevinden, maar vermindert het ook niet. Het lijkt alsof de buurt niet meer belangrijk is voor de bewoners van Overvecht. Ze halen als het ware hun welbevinden uit andere zaken. Het zou kunnen dat een leuke buurt voor extra welbevinden zorgt, terwijl een vervelende buurt geen invloed heeft. Die conclusie is moeilijk hard te maken, omdat het correlationeel onderzoek betreft. De verbanden maken wel duidelijk dat Ondiep dankzij de buurttevredenheid meer gelukkig is. De buurt draagt daadwerkelijk iets bij. De vraag voor beleidsmakers is dan: als bewoners door de buurt gelukkiger zijn, in hoeverre is er dan sprake van een probleemwijk? 6.5.6 Beperkingen van het onderzoek Dit onderzoek heeft een aantal beperkingen. Een groot nadeel was dat niet iedereen meedeed. Er waren

Geluksindicatoren voor het collectief meestal vier redenen om niet mee te doen: (1) niet thuis, (2) geen tijd, (3) geen zin, of (4) het Nederlands werd onvoldoende beheerst. Vooral in Overvecht was het aantal mensen groot dat geen zin had om mee te doen. De non-respons in Overvecht en Ondiep was zelfs zo groot, dat de onderzoeker de non-respons telling kwijtraakte. De non-respons in Overvecht wordt geschat op 80%, terwijl de aanbelpogingen in Ondiep voor ongeveer 50% onsuccesvol waren. In Tuindorp was de respons veel groter, met een geschatte 30% non-respons. De non-respons door ‘geen zin’ is problematisch voor geluksonderzoek, omdat dit een belangrijke groep mensen selectief uit de gegevens verwijdert. Vriendelijke, toegankelijke en vrolijke mensen waren eerder geneigd om mee te doen aan het onderzoek. Echter, die mensen zijn veel gelukkiger dan onvriendelijke, gesloten en humeurige mensen (Argyle, 2001; Veenhoven, 1997). De weigering met “sorry, ik heb even geen zin in een onderzoek, want ik heb twee weken geleden mijn kindje verloren” is kenmerkend. Bij de weigeraars zaten dus waarschijnlijk veel ontevreden mensen. Die zijn niet in de gemiddelde cijfers meegerekend. Dat betekent waarschijnlijk dat de levenstevredenheid in Overvecht in werkelijkheid lager is dan de 7.35 doet vermoeden. Echter, ondanks dat filtereffect is Overvecht significant minder tevreden dan Ondiep en Tuindorp. Dat betekent dat de resultaten wel degelijk iets zeggen. Bovendien bewijzen de onderzoeksresultaten dat niet alle verschillen in tevredenheid worden opgeheven door de non-respons. De non-respons in Overvecht had ook te maken met de moeilijke toegankelijkheid van sommige woningen daar. Bewoners van flatgebouwen zijn moeilijk te ondervragen, omdat het verzoek tot deelname dan bij de ingang door de intercom gedaan moet worden. Mensen doen dan nauwelijks mee, mede door de technische problemen met de gebrekkige intercom. Verzorgingshuizen zijn ook moeilijker toegankelijk. Toch zijn uit zowel flatgebouwen als verzorgingshuizen voldoende respondenten gevonden voor de steekproef. Een mondelinge afname van tevredenheiditems is minder betrouwbaar dan een schriftelijke aanname, vanwege de sociale wenselijkheid. Een schriftelijke afname was in dit onderzoek echter niet mogelijk. Toch zal dit niet van invloed zijn geweest op de verschillen tussen wijken. De vragenlijst is namelijk bij iedere respondent op dezelfde manier afgenomen. Bovendien is het effect meestal klein (Veenhoven, 1993; Diener, 1994). De levenstevredenheid van Turken bleek significant te verschillen van drie andere groepen. Echter, er zaten maar 6 respondenten in de steekproef. Het is interessant om uit te zoeken of Turken in Nederland over het algemeen ongelukkiger zijn dan andere groepen. De proportioneel gestratificeerde steekproef van 40 respondenten per wijk was voldoende om enkele belangrijke resultaten te signaleren. Toch waren veel verschillen significant geweest als er meer dan 100 respondenten zouden worden ondervraagd. Dan worden toevallige meetfouten nog meer opgeheven (Veenhoven, 1993). Grotere steekproeven zijn nodig om de gemiddelde scores écht betrouwbaar te laten zijn voor beleidsbeslissingen. Tot slot was het onderzoek vollediger geweest als er meer dan drie wijken waren onderzocht. Dat behoorde niet tot de mogelijkheden van de onderzoeker. Als alle Utrechtse wijken waren onderzocht, zoals de Wijkenmonitor doet, dan had een zeer nauwkeurig beeld ontstaan van de levenstevredenheid in de Utrechtse wijken. Dan was het ook mogelijk geweest om de geluksscores van wijken te vergelijken met de beschikbare objectieve gegevens. Zijn wijken met veel groenvoorzieningen gelukkiger? Hoe belangrijk is het inkomen? Wat doet de jongerenoverlast met het welbevinden? Waarin kan de gemeente het beste investeren om het welbevinden van bewoners te verbeteren? Een dergelijke koppeling is met drie wijken onmogelijk. Voor de gelukswetenschap en de gemeente zou het dus nuttig zijn als de toekomstige Wijkmonitoren het welbevinden meten zoals in dit onderzoek is gedaan. 6.5.7 Sterke punten Dit onderzoek had ook een aantal uitgesproken sterke punten. De vragenlijst kon in een zeer korte tijd worden afgerond, als de deelnemer de methode eenmaal begreep. Daar was meestal slechts een kleine introductie voor nodig. Er is dan ook niemand gestopt tijdens de afname van het onderzoek. Bovendien heeft niemand gevraagd hoe lang de afname nog ging duren. In de openingszin was op de korte duur gewezen, en dat was voor veel deelnemers doorslaggevend om mee te doen. Alle 144 ingevulde vragenlijsten zijn in soortgelijke omstandigheden afgenomen. Dezelfde

59

60

Met Beleid meer Geluk en Welbevinden: Een Aanzet voor Betrokkenen onderzoeker heeft alle mensen ondervraagd. De scores zijn dus niet beïnvloed door de afwijkingen die soms ontstaan bij verschillende onderzoekers (Schwarz & Strack, 1999). Ook de weersomstandigheden waren soortgelijk: zonnig, droog en warm. Verschillen in weer kunnen de resultaten ook beïnvloeden (Schwarz & Strack, 1999), maar daar was dus geen sprake van. Ook de introductietekst en uitleg is gedurende het hele onderzoek gelijk gebleven. Alle participanten waren in staat om rapportcijfers te geven. Alleen de mensen die het Nederlands niet beheersten, haakten af. Sommige allochtonen en ouderen waren af en toe trager met het geven van rapportcijfers, maar ze kwamen altijd tot een oordeel. De gemiddelde deelnemer gaf een zeer snelle reactie. Dat duidt erop dat mensen vaak nadenken over hun tevredenheid met bepaalde zaken. Mensen bleken prima in staat om hun tevredenheid in rapportcijfers uit te drukken. Als de onderzoekers van de Wijkenmonitor uit bezorgdheid daarover geen rapportcijfers wilden van bewoners, dan demonstreert dit onderzoek dat die zorgen onterecht zijn. Rapportcijfers van tevredenheid zouden een verbetering zijn van de huidige ‘rapportcijfers’, die met stellingvragen zijn berekenend. 6.5.8 Vervolgonderzoek Vervolgonderzoek is zeer wenselijk, want de koppeling van welbevinden aan wijkgegevens heeft de potentie om een nieuwe discipline te worden binnen de gelukswetenschap. ‘Welbevinden in Wijken’ zou een tegenhanger kunnen zijn van het ‘Welbevinden in Landen’, dat wordt onderzocht door Veenhoven (1993), Berg (2006) en Inglehart (2004). Zulk onderzoek is interessant voor gemeenten, omdat dat belangrijke aanknopingspunten geeft voor de verbetering van het welbevinden van burgers. In het ideale geval onderzoekt de Wijkenmonitor het persoonlijk welbevinden van inwoners voortaan met de gebruikelijke onderzoeksvraag “Hoe tevreden of ontevreden bent u tegenwoordig met uw leven in z’n geheel genomen? Schaal 1 tot 10”. Zowel de landelijke als de lokale overheid hebben veel aan zulke indicatoren voor welbevinden. Als in alle Nederlandse wijken op die manier de inwonersenquêtes worden gedaan, dan is het mogelijk om wijken met elkaar te vergelijken. Bovendien wordt het mogelijk om te bepalen welke wijken qua ‘onwelbevinden’ de meeste aandacht verdienen.

6.6 Conclusie Dit onderzoek demonstreert dat geluksonderzoek eenvoudig is uit te voeren. Alle vrees over de incompetentie van burgers om rapportcijfers te geven, is onterecht. Daarom zijn ook rapportcijfers over bijvoorbeeld wijktevredenheid uitstekend te gebruiken in beleid. Als de Utrechtse Wijkenmonitor het welbevinden correct had gemeten, dan was nu bekend geweest welke wijkfactoren het welbevinden positief dan wel negatief beïnvloeden. Wijkonderzoek naar welbevinden is een potentiële tegenhanger van het landonderzoek naar welbevinden. Zulk onderzoek geeft aanknopingspunten voor het verhogen van het geluk in alle Nederlandse wijken. Indicatoren van welbevinden en wijktevredenheid hebben bovendien een grote toegevoegde waarde voor het verbeteren van beleidsbeslissingen. Minister Vogelaar had bijvoorbeeld een betere probleemwijkselectie gemaakt, omdat de huidige dubieuze indicatoren dan in perspectief werden gezet. De huidige indicatoren selecteren vooral wijken waar telefooncellen worden vernield, met laagopgeleide, slecht betaalde, gepensioneerde, verhuisgeneigde bewoners. De ‘lijst van 40’ pakt daarom vooral sociale ongelijkheid aan, maar daarin is Nederland al één van de besten. Indicatoren van welbevinden en wijktevredenheid evalueren bovendien de interventieresultaten beter. Dit wijkonderzoek bevestigt de problemen in Overvecht: daar zijn de bewoners inderdaad meer ongelukkig en ontevreden met de wijk. Overvecht verdient de extra aandacht en financiën. Maar de uitverkiezing van Ondiep is twijfelachtig. Wijkbewoners zijn gelukkig en tevreden. Sommige indicatoren zijn inderdaad ongunstig, maar die duiden niet direct op een cumulatie van problemen. De indicatoren vertellen de minister wat de bewoners al wisten: Ondiep is geen probleemwijk. Het wordt tijd dat welbevinden een plek krijgt in overheidsbeleid. Dát is wat mensen willen, en het kan prima onderzocht worden. Indicatoren van welbevinden kunnen een cruciale rol spelen bij de selectie, analyse, aanpak en evaluatie van allerlei problemen. Als het welbevinden van mensen in kaart wordt gebracht, kan daadwerkelijke vooruitgang worden geboekt.

Geluksperspectief in de individuele praktijk

Hoofdstuk 7

Geluksperspectief in de individuele praktijk Het geluksperspectief bleek zeer efficiënt voor de analyse van de situatie in Utrechtse probleemwijken. Kwantitatief onderzoek kan duidelijk maken hoe een collectief het beste geholpen kan worden bij het verhogen van het totale welbevinden. Beleidsmakers werken echter niet alleen met groepen en collectieven, maar ook met individuen. Sommige dienstverleners werken alleen maar één-op-één, zoals psychiatrische hulpverleners, huisartsen en jongerenwerkers. Voor hun interventies heeft kwantitatief onderzoek naar het welbevinden van het collectief minder zin. Zij opereren in een andere soort werkelijkheid, waarin statistieken niet altijd helpen bij hun inspanningen om de cliënt te helpen. In de beleidspraktijk worden meestal andere perspectieven gebruikt, waarin de ervaringen van de burger meestal geen rol spelen. Dat heeft ook te maken met de ontwikkelingen in de economie, psychologie en sociologie in de vorige eeuw, toen werd besloten dat subjectieve ervaringen onwetenschappelijk zijn (zie §2.8). Het geluksperspectief kan dat veranderen, omdat de ervaringen van de burger dan juist belangrijk zijn. Daarom volgt in dit hoofdstuk een kwalitatief onderzoek naar de waarde van het geluksperspectief voor persoonlijke hulpverlening. Deze benadering kan in potentie beter aansluiten bij de maatschappelijke werkelijkheid op lokaal niveau. Hoe goed het perspectief daarin slaagt, blijkt in de volgende paragrafen en de conclusie. Ook wordt de waarde van kwalitatief geluksonderzoek duidelijk. Dit hoofdstuk maakt bovendien duidelijk wat de invloed is van beleid op welbevinden. Dat is moeilijk te vangen in statistisch onderzoek, omdat burgers hun ervaringen daarin niet kunnen uiten. Dit hoofdstuk beoogt bovendien om inzichtelijk te maken wat de praktische voordelen zijn van het onderzoeken van de tevredenheid met zaken in het leven, of aspecten van de dienstverlening. Dit heeft overeenkomsten met de buurttevredenheid in het vorige hoofdstuk, waaruit bleek dat die indicatief is voor de kwaliteit van de buurt. In een kwalitatief onderzoek kunnen deelnemers vrijuit praten over hun tevredenheid. Tot slot demonstreert dit hoofdstuk hoe het welbevinden van een individu tot stand komt, en bijvoorbeeld beïnvloed wordt door de overheid, specifiek beleid en hulpverleners. Het is niet de bedoeling om bestaande kennis uit de gelukswetenschap te toetsen. Wat dit hoofdstuk wel doet, is het illustreren van bevindingen uit de gelukswetenschap. Iemand kan bijvoorbeeld gedetailleerd vertellen over een situatie waarin hij procedurele onrechtvaardigheid ervoer.

7.1 Kwalitatief onderzoek Kwalitatief geluksonderzoek is vrij ongebruikelijk in de gelukswetenschap. Die is namelijk sterk verbonden aan de psychologie en sociologie. Daarin is kwantitatief onderzoek meer gebruikelijk. Echter, de maatschappelijke werkelijkheid van beleid is niet altijd in cijfers uit te drukken. "Het blijkt immers steeds weer dat louter cijfermatige beschouwingen, de daarbij gehanteerde indicatoren, alsmede de expertise binnen de dienstverlenende instellingen, geen volledig inzicht geven op de probleembeleving van burgers" (Hortulanus et al., 1997; p. 4). Beleidsonderzoek is daarom vaker kwalitatief van aard. In dit hoofdstuk wordt die maatschappelijke werkelijkheid kwalitatief onderzocht, vanuit het geluksperspectief. Hortunalus en zijn collega's (1997) deden eerder kwalitatief geluksonderzoek in het boek 'Domeinen van Welzijn'. Hun welzijnsperspectief verschilt enigszins van het geluksperspectief in dit document, maar dat is vooral een definitiekwestie. Hun welzijnsperspectief bleek goed in staat om de beleidspraktijk en de gevolgen van beleid te analyseren. Dat maakt het aannemelijk dat het geluksperspectief in dit onderzoek ook bruikbaar is. In de conclusie van dit hoofdstuk worden de voordelen van kwalitatief geluksonderzoek opgesomd, evenals de beperkingen. Het hoofdstuk sluit af met een conclusie over de waarde van kwalitatief geluksonderzoek voor de beleidssector.

7.1.1 Methode van het onderzoek Elf Nederlanders deden mee aan dit kwalitatieve onderzoek. Daaronder waren zes vrouwen en vijf mannen, met een gemiddelde leeftijd van 51.5 jaar. Het aantal van elf deelnemers bleek voldoende om

61

62

Met Beleid meer Geluk en Welbevinden: Een Aanzet voor Betrokkenen de onderzoeksvragen te beantwoorden. Een grote steekproef is bij kwalitatief onderzoek minder belangrijk, omdat er op een gegeven moment geen nieuwe informatie wordt toegevoegd. Dat verzadigingspunt werd bereikt na elf afgenomen interviews. De totale interviewtijd was 24 uur en 20 minuten (gemiddeld 140 minuten). De elf deelnemers zijn doelgericht geselecteerd op basis van hun afhankelijkheid van overheidsbeleid, hun uitzonderlijke levenssituatie of hun ontevredenheid met het leven. Zij zijn dan ook minder gelukkig dan de gemiddelde Nederlander (7.1 tegenover 7.5). Zij zijn daarom niet representatief voor de Nederlandse bevolking, maar dat was niet het doel van dit kwalitatieve onderzoek. Het belangrijkste was dat hun ervaringen (1) de bruikbaarheid van het geluksperspectief demonstreren, en (2) de invloed van beleid op welbevinden illustreren. Dat is goed mogelijk met de elf verhalen, want de elf deelnemers hebben bijzondere ervaringen met bijvoorbeeld heftige levensgebeurtenissen, de thuiszorg, gezondheidsproblemen en het UWV. Een korte versie van hun levensverhaal staat beschreven in de volgende paragraaf. Alle gesprekken vonden plaats bij de geïnterviewden thuis. Zij zijn vooral aan het woord geweest tijdens het gesprek. De onderzoeker maakte gebruik van een uitgebreide vragenlijst, maar de geïnterviewde kreeg veel vrijheid om te vertellen over zijn tevredenheid of ontevredenheid. De interviewvragen gingen over uiteenlopende onderwerpen uit de verschillende levensdomeinen. Een voorbeeldvraag is: ‘Hoe tevreden bent u tegenwoordig met uw financiële situatie?’ Aangezien de tijd beperkt was, waren de meeste interviews gericht op de bijzondere situatie van de deelnemers.

7.2 Overzicht van de elf deelnemers Voordat de elf mensen over hun leven en welbevinden vertellen, is hun levenssituatie kort samengevat. Dat geeft direct een indringend beeld van hun leven. De namen van de deelnemers zijn gefingeerd. is 35 jaar en heeft RSI. Hij is daardoor gedeeltelijk arbeidsongeschikt en kan zijn originele functie als softwareprogrammeur niet meer uitvoeren. Hij voelde zich erg thuis bij zijn werkgever, maar die begon eind 2001 een ontslagprocedure. Sindsdien heeft hij een WAO-uitkering. Hij revalideert nog steeds, maar dat gaat moeizaam. Hij worstelt met het UWV, de instantie die uitkeringen toekent. Het UWV verlangt veel administratie van Bas, wat lastig is door de RSI. Bovendien maakt het UWV fouten. Bas voelt zich onder druk gezet door hun ‘dreigbrieven’. Die kosten hem veel tijd en energie, die hij niet kan gebruiken voor revalideren, werken en vrije tijd. Hij wil rust in zijn leven. Hij werkt af en toe, maar het vinden van een geschikte baan met voldoende uren is lastig. Hij surveilleert bijvoorbeeld bij tentamens, maar veel voldoening geeft dat niet. Bas is vrijgezel, maar verlangt terug naar een oude liefde. Hij is voor een 6 tevreden met zijn leven.

Bas

is 76 jaar en heeft vanaf haar 42e levensjaar diabetes. Haar zicht en voeten zijn daardoor ernstig aangetast. Zelfstandig leven lukt niet meer, maar dankzij de goede verzorging van haar echtgenoot en de thuiszorg, kan ze thuis blijven wonen. In 2005 lag Bea vanwege een hartinfarct in zorgwekkende toestand in het ziekenhuis. Ze voelde zich toen zo rot, dat ze eigenlijk niet meer verder wilde leven. Maar ze herstelde, en geniet tegenwoordig van elk moment. Bea heeft geaccepteerd dat haar leven niet lang meer duurt. Bea heeft twee miskramen gehad, maar beviel uiteindelijk van vier kinderen. Ondanks haar beperkingen is Bea zeer gelukkig. Voor haar levenstevredenheid geeft ze een 9.

Bea

is 75 jaar en leeft al jaren alleen. Ze stopte in 1987 met werken in het onderwijs, toen haar een speciale regeling werd aangeboden. Ze werkte 33 jaar met veel plezier, maar dat werd minder door de hervormingen. Ze geniet nu van haar leven, door te lezen, te reizen en te fietsen. Ze is dankbaar voor haar goede gezondheid, en alles wat haar meezat. Een verwijdering van haar baarmoeder verliep probleemloos, terwijl borstkanker op tijd werd ontdekt. Ook een echtscheiding zorgde voor verbetering, zodat ze zich bevrijd voelde. Ze is vaak alleen, maar dat vindt ze heerlijk. Brenda was de meest gelukkige geïnterviewde met een 9.5.

Brenda

Frank

is 36 jaar. Hij is al sinds zijn geboorte blind. Hij werd te vroeg geboren en kreeg toen teveel zuurstof. Frank heeft goed leren leven met zijn handicap. Hij heeft veel sociale

Geluksperspectief in de individuele praktijk contacten en staat optimistisch in het leven. Hij ontvangt een Wajong-uitkering. In zijn drukke, gestructureerde week doet hij onder andere vrijwilligerswerk. Ondanks zijn visuele beperking is Frank niet bang om de straat op te gaan. Hij reist het hele land door, ook naar onbekende plaatsen. Hij wordt dan regelmatig geconfronteerd met situaties waarin geen rekening is gehouden met slechtzienden. Hij botst vaak tegen objecten aan, en is zelfs in een Groningse gracht gevallen. Toch is Frank tevreden met zijn leven, maar er is nog veel waaraan hij wil werken. Daarom drukt hij zijn levenstevredenheid uit in een 7. is 61 jaar. Ze is sinds kort gepensioneerd met de OBU-regeling. Daardoor ontvangt ze van haar pensioenfonds tot haar 65e een salarisvervangende uitkering. Ze ontweek het zwarte gat na haar pensioen. Sinds kort woont ze samen met haar nieuwe partner. Bovendien is ze oma geworden. Karin heeft dus recentelijk een aantal grote veranderingen meegemaakt. Die pakken gunstig voor haar uit. Echter, Karin’s leven is niet altijd over rozen gegaan. Haar 25-jarige huwelijk met haar exman liep stuk toen ze hem betrapte op vreemdgaan. Na een moeizame scheiding had ze zeven jaar nodig om te herstellen. Pas toen durfde ze het weer aan om een echte relatie aan te gaan. Haar levenstevredenheid beoordeelt ze tegenwoordig met een 9.

Karin

is 67 jaar. Ze verloor twee jaar geleden in een korte periode haar man, een familielid en haar hond. Door het enorme verdriet stortte ze in elkaar en lag ze drieënhalve week in coma. Die comaperiode eiste zijn tol: sindsdien kan ze niet goed meer lopen, en is ze afhankelijk van anderen. Haar lichamelijke beperkingen vindt ze erg deprimerend. Ze kan niet meer weg, en dat doet pijn. Toch is ze thuis blijven wonen, met ondersteuning van de thuiszorg en haar vier kinderen. Marian verafschuwt het leven in een verzorgingshuis. Ze heeft het zwaar, maar ondersteuning of therapie hoeft ze niet. Ze wil zelf haar problemen oplossen. Marian geeft een 5.5 voor haar levenstevredenheid.

Marian

is 54 jaar. Hij is onderwijzer op een basisschool. Door een pijnlijke blaas- en prostaatontsteking heeft hij vijf maanden niet kunnen werken. Volgens Nico was de afgelopen periode één van de zwaarste uit zijn leven, vanwege de enorme pijn en onzekerheden die gepaard gingen met de ontstekingen. De behandelingen waren pijnlijk en ook de dagen in het ziekenhuis waren niet prettig. Nico ging op de dag van het interview voor het eerst weer werken. Zijn eerste werkdag was geen succes: Nico verlangt alweer naar de volgende vakantie met zijn vrouw. Hij geeft een 6 voor zijn tegenwoordige levenstevredenheid.

Nico

is 59 jaar en sinds 1992 vanaf haar schouders verlamd. De oorzaak van haar dwarslaesie is nooit duidelijk geworden, maar doktoren vermoeden een aangeboren afwijking in haar rug. Na 75 dagen in het ziekenhuis, revalideerde ze acht maanden in een onprettig revalidatiecentrum. Een paar maanden nadat ze was teruggekeerd in haar huis, werd ze verlaten door haar partner. Toch heeft ze haar leven opnieuw opgebouwd. Ze kan nog steeds werken, zij het aangepast. Ze heeft een speciale werkbank in een ziekenhuislaboratorium, en werkt 10 uur per week. Dankzij speciale voorzieningen, zoals een aangepaste auto, doet ze veel dingen zelf. Olga woont alleen en geeft yogalessen. Haar levenstevredenheid schommelt meestal tussen een 6 en een 8.

Olga

is een 24-jarige student economie. Hij voelt zich ‘erg rot’, vanwege verschillende psychische en lichamelijke klachten. Bij hem is het syndroom van Asperger gediagnosticeerd, een vorm van autisme. Dat uit zich in slechte concentratie, problemen met emoties en sociale contacten, gespannenheid, moeheid en verschillende pijnsensaties. Viktor is continu bezig met zelfverbetering, omdat hij graag ‘normaal’ wil zijn. Ook wil hij bij een groep horen, en hij verlangt naar een vriendin. Maar hij is niet tevreden met zijn vooruitgang, ondanks alle inspanningen. Hij betreurt de uitzichtloosheid van zijn situatie. Maar Viktor weigert zijn aspiraties bij te stellen, want die ziet hij als prikkel om actief te blijven streven naar verbetering. Viktor is maar voor een 4.5 tevreden met zijn leven.

Viktor

is 55 jaar. Ze werd als kind verkracht en daarbij onherstelbaar beschadigd. Ze raakte incontinent, maar door een foutieve ingreep in het ziekenhuis werd dat erger. Ze werkte toentertijd als KNO-arts, maar dat ging niet meer omdat ze twintig keer per dag naar het toilet moest.

Wilma

63

64

Met Beleid meer Geluk en Welbevinden: Een Aanzet voor Betrokkenen Ze is in 1974 volledig arbeidsongeschikt verklaard. Sindsdien ontvangt Wilma een uitkering. Ze ervoer veel problemen met de Sociale Dienst. Die bespioneerde haar enkele maanden in 1982, omdat ze ervan verdacht werd dat ze met haar vriend samenwoonde. De Sociale Dienst deed toen ook een inval, wat een grote indruk maakte. Ze blijft last houden van de Sociale Dienst, maar niet meer zo erg als toen. Ze heeft sinds een paar jaar ook reumaverschijnselen, waardoor ze niet alles meer kan doen. Financieel is ze erg beperkt, want de Sociale Dienst staat niet toe dat ze bijverdient. Echter, haar uitkering is nauwelijks genoeg om van rond te komen. Zonder die problemen was ze gelukkiger geweest. Haar levenstevredenheid beoordeelt ze met een 7.5. is 25 jaar en volgde een opleiding voor verpleegkundige. Ze werkte in de thuiszorg, totdat bij haar een ernstige vorm van de ziekte van Crohn werd ontdekt. Deze ontstekingsziekte heeft voor een chronische darmontsteking gezorgd. De afgelopen jaren zijn voor haar verlopen met ups en vooral downs. Ze lag lang in het ziekenhuis, maar is nu thuis. Daar moet ze vooral veel rusten en op bed blijven. Dat verkleint haar wereld. Ze kan haar hobby’s zwemmen en mennen niet meer doen. Bovendien ontmoet ze nauwelijks haar vriendinnen en nieuwe mensen. Ze ontvangt wel enorme steun van haar ouders, broers en vriend. Daarom is ze bereid om tegen haar ziekte te knokken. Ze stelt dat ze het anders al had opgegeven. Ze hoopt dat haar nieuwe medicijnen aanslaan en dat haar ziekte zich stabiliseert. Ze geeft een 7 voor haar tegenwoordige levenstevredenheid.

Zara

7.3 Levensgebeurtenissen Het geluk van de elf mensen is sterk beïnvloed door gebeurtenissen die zij in meemaakten. Sommige gebeurtenissen waren negatief voor het welbevinden, andere juist positief. Echter, alle gebeurtenissen hadden gevolgen voor hun leven en tegenwoordige welbevinden. 7.3.1 Pijnlijke confrontatie met de waarheid Karin (61) vermoedde dat haar echtgenoot vreemdging, maar twijfelde of dat intuïtie was of onzekerheid. Maar dat veranderde. “Op een gegeven moment gaat de telefoon. Ik ben boven, en hij is beneden. Wij pakten op exact hetzelfde moment de hoorn op. Normaal kun je dat horen. Maar hij zei eerder wat. Dus voordat ik wat kon zeggen, hoorde ik hen praten.” Een pijnlijke confrontatie met de waarheid volgde. Karin’s echtgenoot verbrak zijn buitenechtelijke relatie, maar het huwelijk was niet meer te redden. Karin werd nog meer achterdochtig en wantrouwend, zodat haar man de scheiding aanvroeg. Haar man wilde het co-ouderschap over de kinderen, maar dat zag Karin niet zitten. Ze paste stiekem het contract aan, zodat ze meer zeggenschap kreeg. Dat maakte het een stuk draaglijker voor Karin, want ze wilde niets meer te maken hebben met haar ex. Karin schat in dat ze toen een ‘vette onvoldoende’ zou geven voor haar levenstevredenheid. “Het niet lekker voelen, alsmaar terugkijken, alsmaar verdriet hebben, rot voelen. Soms hoor je wel eens dat mensen er een paar jaar later klaar mee zijn, maar dat was het voor mij echt niet hoor.” Pas zeven jaar later kon ze het een plekje geven. Toen werd ze actiever en gelukkiger. 7.3.2 Een trauma door de overheid De inval van de Sociale Dienst bij Wilma (55) heeft sporen achtergelaten. “Het hebben van een uitkering was in het begin nog redelijk. De eerste zoveel jaar zeg maar. En zeker toen ik kinderen kreeg, werd het ook wat beter. Maar er is een situatie geweest toen mijn dochter werd geboren, dat ik vijf maanden lang bespioneerd ben geweest door de Sociale Dienst, omdat ze dachten dat ik met de vader samenwoonde. Dat was gewoon helemaal niet zo. Hij kwam wel bij mij over de vloer. Ze hebben toen een inval gedaan in 1982. En dat ging heel grof. Echt twee van die mannen die zo grof waren, en zulke grove opmerkingen maakten.” “Ik hoorde achteraf dat ze me vijf maanden bespioneerden. Ze hebben vijf maanden in een auto in de buurt gezeten. Zij wisten alles wat ik in mijn leven deed… al was het vriendjes in Amsterdam opzoeken, ze wisten alles, ze wisten wie mijn sleutel had, wie er binnen kwam, ieder detail. Ik heb het rapport gelezen.” “Ik moest een omgekeerde bewijslast voeren. Ik moest aantonen dat ik niet samenwoonde. Ze stopten van de ene op de andere dag mijn uitkering. Gewoon, niks meer. Toen had ik dus twee kinderen, geen inkomen. Het water werd afgesloten. Dat heeft me altijd… een enorme angst blijft me achtervolgen.” Wilma voelt zich nog steeds onbehaaglijk als er

Geluksperspectief in de individuele praktijk een verdachte auto in de straat staat. “Het idee dat ze alles van me wisten, ook echt hele intieme details, waar je met je vrienden nog niet eens over praat, dat wisten ze.” Dit was een situatie waarin een handeling van de overheid een burger ongelukkiger maakt. De spionage van Wilma schijnt een uitzondering geweest te zijn, omdat de overheid experimenteerde met een nieuwe aanpak. Tegenwoordig handelt de Sociale Dienst niet meer op die manier, maar de strenge handelswijze is niet verdwenen, zoals blijkt in §7.8. 7.3.3 In coma van verdriet We hebben grote moeite om te leren omgaan met grote tegenslagen, vooral als die veel kosten met zich meebrengen. En als er meerdere ingrijpende levensgebeurtenissen tegelijk gebeuren, dan kan dat hartverscheurend zijn. Dat gebeurde bij Marian (67) die van verdriet in coma raakte. Bij haar man werd slokdarmkanker vastgesteld. Eerst volgde een succesvolle operatie, waarbij zijn maag werd opgetrokken. “We hadden toen verwacht ‘we hebben het gered’. Daar hebben we vier jaar over gedaan. Maar later kwamen er uitzaaiingen bij. En toen was het verkeken. Toen is het heel snel achteruit gegaan. [lange stilte] Het ging allemaal veel zeer doen… Maar ja, eens moet je het missen. En als ze me missen, dan ben ik vissen. Klinkt raar, weet ik. Maar dat zeiden wij altijd.” Maar daar bleef het niet bij. Ze verloor vlak daarna ook haar dierbare hond. “Ik ben met een dochter van me naar een crematie geweest van een familielid van me. Toen kwamen we terug, en toen zat hier de dierenarts, de oudste en de jongste. Ik zeg ‘wat doen jullie allemaal hier?’ ‘Ja die hond is helemaal niet goed’ ‘Ja, dat weet ik ook wel.’ Zijn ruggengraat lag er zo bovenop.” Marian liet vervolgens een echo maken van haar hond. “En toen heb ik moeten zien, en ik weet dat ik dat gezien heb, dat ze iets achter in zijn bil hebben gedaan. Dat heb ik gezien, maar dat wist ik toen niet… Dat heeft me zoveel verdriet gedaan. Dat houd je niet voor mogelijk. Hij was het enige nog dat ik had.” Het werd Marian teveel. Ze raakte voor drieënhalve week in coma. Dat had grote gevolgen. Sindsdien kan ze niet goed meer lopen, en nog maar weinig zelf doen. Ze woont nog wel zelfstandig, maar ze is sterk afhankelijk van de hulp van anderen. Dat heeft tegenwoordig de meeste invloed op haar welbevinden. Ze kan niet meer weg, omdat ze niet meer kan lopen. In een korte tijd maakte Marian enkele zware levensgebeurtenissen mee. De dood van haar man en hond waren onvermijdelijk. Echter, wat niet heeft geholpen is dat Marian niet zelf heeft besloten over het lot van haar hond. Dat is langs haar heen gegaan. Het lijkt een klein detail, maar het had grote gevolgen. Marian verloor namelijk in korte tijd alle zekerheid die ze had, plus de controle over haar leven. Dat bewijst hoe noodzakelijk het is om zorgvuldig te kijken naar het welbevinden van mensen. 7.3.4 Het aanvaarden van de dood Ook Bea (76 jaar) verloor meerdere dierbaren tijdens haar leven. “Het overlijden van je ouders is natuurlijk wel ingrijpend, maar het was wel te aanvaarden. Mijn moeder is 81 geworden, mijn vader 80 jaar. De dood van een kindje is erger, want dat verwacht je niet. Je weet dat je ouders op een gegeven moment overlijden, maar mensen die een kind moeten missen…” “Mijn eerste miskraam heb ik ook wel aanvaard. Het kindje was nog maar drie maanden. Het was nog maar een klein propje. En dat zo’n kindje niet kon volgroeien, daar had ik het toen vreselijk moeilijk mee. De ziekenhuisdominee kwam toen bij me, en zei ‘misschien zult u het nooit weten, maar misschien komt er in de rest van uw leven nog iets voor waardoor u merkt dat dit nodig is geweest’.” “En toen ik na die eerste miskraam dat andere kindje kreeg, maar dat toch niet leefde, toen dacht ik ‘ja maar deze heb ik toch kunnen voldragen’. Dat maakte het draaglijker. ’s Avonds om zeven uur voelde ik nog leven, ’s nachts om één uur is het geboren. Het heeft nooit een kreetje gegeven.” Haar streng gereformeerde huisarts vertelde haar later dat hij nooit durfde voor te stellen om autopsie te plegen op het kindje. “Ik dacht toen, had dat maar wel gedaan. Ik had dan voor mijn nieuwe zwangerschap meer zekerheid gehad. Niemand kon mij toen zekerheid geven. Om het bij zoiets te laten, dat vond ik ook heel moeilijk.” Meer recentelijk had Bea het moeilijk met het overlijden van de zus van haar echtgenoot. Die relatie verliep moeizaam. Bea vermoedt dat het te maken had met jaloezie, onder andere omdat zij zelf wel was getrouwd, en haar schoonzus niet. “Zij wees mij af. Ik kon daar helemaal niet met haar over praten. Ze wilde ook niet aanvaarden dat ze… toch wel zou sterven. Dat is zo moeilijk als mensen het niet kunnen aanvaarden. En ik

65

66

Met Beleid meer Geluk en Welbevinden: Een Aanzet voor Betrokkenen kon daar dus ook niet met haar over praten. Ik had haar zo graag willen helpen.” Bea’s sleutelwoord voor het omgaan met verdriet is ‘aanvaarden’. De invloed van de levensgebeurtenissen hangt daar sterk mee samen. Hoe meer moeite het kost om de dood van een dierbare te aanvaarden, hoe groter het verdriet. Dat is waarom voor Bea het overlijden van haar schoonzus erg ingrijpend was. Het verlies van haar doodgeboren kind was wel te aanvaarden, omdat ze die kon volbrengen. 7.3.5 Ieder zijn portie levensgebeurtenissen Levensgebeurtenissen zijn onvermijdelijk, omdat het leven kwetsbaar en eindig is. Bovendien zijn onze levens steeds aan verandering onderhevig. Dat is vaak pijnlijk, en brengt kosten met zich mee. We kunnen zware levensgebeurtenissen wel zoveel mogelijk voorkomen, door onze levens goed in te richten. Maar dat houdt niet alle tegenslagen tegen. In de meeste gevallen heeft de overheid geen invloed op ingrijpende levensgebeurtenissen. Wat de overheid wel kan doen, is het creëren van optimale levensomstandigheden, waarin burgers zich veilig en goed voelen. Een goed functionerend justitieel systeem voorkomt bijvoorbeeld dat criminelen mensen beroven, bedreigen, vermoorden, verwonden, et cetera. Goede verkeersregels voorkomen ongelukken, inspectie in ziekenhuizen voorkomen medische fouten. Maar al zijn onze levensomstandigheden optimaal, sommige tegenslagen zijn niet te voorkomen. We kunnen onze tegenslagen echter wel leren aanvaarden. Dat is waar Bea veel aandacht aan besteedt. Haar aanvaardingsvermogen verklaart ook waarom ze gelukkig is, ondanks alle tegenslagen. Als we gebeurtenissen en tegenslagen aanvaarden, dan kunnen we verder met ons leven. Echter, aanvaarding is vooral een individuele verantwoordelijkheid. De overheid kan wel zorgen voor optimale omstandigheden voor aanvaarding. Iedere hulpverlener kan in feite helpen bij het accepteren van problemen, tegenslagen en gebeurtenissen. Als de hulpverleners daar voldoende middelen voor hebben om te zorgen voor ondersteuning, dan kunnen ze cliënten helpen om belangrijke vooruitgang te boeken. Ook de toegankelijkheid van psychiaters en psychologen is belangrijk. Hoe laagdrempeliger de hulpverlening is, hoe meer mensen geholpen kunnen worden. Tot slot, als de overheid fouten maakt zoals bij Wilma, dan kan de burger enorm geholpen worden als de overheid haar verontschuldigingen hiervoor aanbiedt.

7.4 Gezondheid Veel van de geïnterviewden worden in hun leven beperkt door hun lichamelijke gezondheid. Frank is blind, Olga is verlamd, Zara heeft een chronische darmontsteking, Wilma heeft reumaverschijnselen, Nico heeft een prostaatontsteking, Bas heeft RSI, Bea heeft diabetes, Viktor ervaart vreemde pijnsensaties en Marian kan slecht lopen. Toch zijn de meesten gelukkig, en gelukkiger dan men verwacht. De invloed van beperkingen blijkt ons geluk op een andere manier te beïnvloeden, dan we van tevoren zouden inschatten. 7.4.1. Twee armen, één nieuw leven Olga raakte 15 jaar geleden vanaf haar schouders verlamd. De oorzaak is nooit achterhaald, al vermoedt men een aangeboren afwijking in haar ruggenwervel. “Ik heb daar in het begin veel onvrede en onrust over gehad. Wat is het? Zoek het toch eens uit. Ik voelde me vreselijk onzeker, want wat is het.” Daar heeft Olga uiteindelijk mee leren leven. Ze revalideerde acht maanden in een revalidatiecentrum. Die tijd vond ze erg onprettig. Ze kon haar verdriet niet kwijt, omdat er geen privéplekken waren. Ze lag namelijk met vier mensen op een kamer. Het revalideren ging haar ook te langzaam, met weinig stimulans en therapie. Ze vond het heerlijk om weer naar huis te gaan. “Gelukkig woonde ik in die tijd, dat ik het kreeg, nog samen. Ik denk dat ik het op dat moment ook niet alleen had kunnen doen. Ik heb de tijd gehad om uit te vinden wat ik wel en niet kon, en wat ik wel en niet wilde. Ik had eigenlijk wel die relatie willen volhouden, maar in mijn achterhoofd wist ik eigenlijk dat het niet goed zou gaan. Gewoon ook omdat ik niet afhankelijk wilde zijn. Maar ik heb in die tijd dus wel de mogelijkheden gehad om uit te vinden wat ik allemaal nodig heb om zoveel mogelijk onafhankelijk te kunnen zijn.” Olga richtte haar leven opnieuw in, zonder haar man. Met een aangepaste auto kon ze weer reizen,

Geluksperspectief in de individuele praktijk terwijl ze ook weer naar dezelfde baan kon terugkeren. Ze ging wel minder uren werken. Op haar eigen manier leidt Olga dus, ondanks haar verlamming, een heel normaal leven. Meestal voelt ze zich gelukkig. 7.4.2 ‘Je schikken in de dingen’ Bea kan door diabetes niet meer lopen, en nog maar slecht zien. Bovendien heeft ze open voetwonden die veel verzorging nodig hebben. Ze kan nog maar nauwelijks doen wat ze vroeger deed. “Gezondheid is zeker heel belangrijk. Maar als je je kunt schikken in de dingen, zoals ook mijn vader dat kon… Dat je denkt, dit is niet meer bereikbaar voor mij, dat moet ik dan laten gaan, dat kan niet. Fietsen mis ik wel. Maar ja, het kan niet. Dan moet je je er maar bij neerleggen, het kan niet. Maar ik kan in die rolstoel nog wel buitenkomen, en dan voel je toch frisse lucht. Ik zie mijn omgeving dan iets vager, maar ik zie het nog wel. Zoals een koe naar me staat te kijken, en ik kijk terug, dan denk ik nou, dat vind ik toch wel leuk!” Bea is dus enorm beperkt door haar lichaam, maar ze geaccepteerd heeft dat ze veel niet meer kan. Ze geniet enorm van de dingen die ze nog wel kan. En dat zorgt bij haar voor heel veel levensgeluk. Het verklaart ook waarom ze met een negen tevreden is met haar leven. Het accepteren van de situatie kan er werkelijk voor zorgen dat men gelukkiger is. 7.4.3 Als 25-jarige gebonden aan het bed Zara is enorm beperkt door haar lichamelijke gesteldheid. “De ziekte van Crohn is een chronische darmontsteking. Die heb je in verschillende gradaties. En ik heb het ‘geluk’ dat ik de ergste heb. De hoogste gradatie. Een fistel is een complicatie ervan. Dat is een onnatuurlijke verbinding van de darm met iets daar buiten.” Zara heeft een open wond aan haar zitvlak. Daardoor moet ze vooral thuis op bed blijven liggen. De gebondenheid aan het bed is niet het enige. “Mijn energie is gewoon heel beperkt. Ik moet rusten ’s middags. En ’s avonds lig ik relatief op tijd op bed. Dat hangt af van wat er op tv is en wat ik die dag gedaan heb. Ja, uitgaan, de laatste tijd niet. Dus ja, je wereldje wordt gewoon relatief klein.” “Je moet gewoon heel erg door natuurlijk. Je kunt bij de pakken neer gaan zitten, van ‘ik ben zielig’, ik wil niks meer, ik zeg alles af en ik doe niets meer. Dat schiet niet op. Ik probeer wel zoveel mogelijk te doen, maar is het gewoon heel beperkt. Ik probeer wel positief te blijven, maar nu het langer duurt wordt het moeilijker. Kijk, we zijn nu weer bijna anderhalf jaar bezig. En de artsen zitten ook met hun handen in het haar, van ‘joh wat gaan we doen’ ‘– we weten het niet’. Dat is nu het punt waarop we zitten. Maar in principe probeer ik zo positief mogelijk te blijven. Ik probeer dat wat ik kan, wel te doen.” Zara geeft een 7 voor haar tegenwoordige levenstevredenheid. “Het is jammer dat ik dit heb. Als het straks beter gaat, zou ik misschien een 9 zeggen. Ik weet het niet zeker. Je bent nu anders gelukkig. Kijk, ik ben al een dag gelukkig als ik een dag geen pijn heb, bij wijze van. Kijk, als altijd alles voor de wind gaat, dan ben je op een andere manier gelukkig.” Hoewel Bea en Zara beide zware lichamelijke beperkingen hebben, en hun situatie zoveel mogelijk proberen te accepteren, is Zara toch een stuk ontevredener. Het verschil is dat Zara eigenlijk in de bloei van haar leven hoort te zijn, maar daarin wordt beperkt. 7.4.4 ‘Het is deprimerend’ Marian is na haar coma sterk achteruit gegaan. Ze kan nauwelijks meer lopen. Dat maakt haar afhankelijk van anderen. Haar gebrekkige mobiliteit is de factor die het meest voor haar 5.5 voor haar levenstevredenheid zorgt. Ze was bijvoorbeeld graag naar de Veemarkt gegaan. “Het irriteert me dat ik dat niet meer kan doen. Dat is gewoon zo. Het is gewoon leuk, al die oude rommel en die spulletjes neerzetten. En al dat gedoe. Ik kan het niet meer opbrengen. Het is deprimerend. Echt. Ik zou dolgraag willen, en dan denk ik wel eens, gaan jullie maar staan, ik kom wel een keer kijken. Maar dat kan niet meer.” Marian heeft haar beperkingen nog niet goed kunnen aanvaarden. Ze heeft nog hoop dat het ooit beter wordt, maar de vooruitzichten zijn niet goed. Voor haar kwam de achteruitgang als een verrassing, en dat maakt het moeilijker om te accepteren. 7.4.5 ‘Geef anders maar een spuitje’ Nico (54 jaar) heeft een pijnlijke prostaatontsteking, blaasontsteking en opgezette blaas. Die zijn in principe niet levensbedreigend, tenzij ze voortkomen uit kanker. De resultaten van dat onderzoek

67

68

Met Beleid meer Geluk en Welbevinden: Een Aanzet voor Betrokkenen waren nog niet bekend ten tijde van het interview. Hij werd recentelijk ontslagen uit het ziekenhuis, maar de ontstekingen zijn nog niet over. De pijn heeft hem verschillende dingen laten inzien. “Gezondheid is eigenlijk het meest belangrijk voor geluk. Dat heb ik me nog nooit zo gerealiseerd. Als je lichamelijke klachten hebt, waardoor je gewoon beperkt bent in je mogelijkheden, dat is heel vervelend. Dan raak je alleen maar gefixeerd op jezelf. Dan maakt het niet uit of de zon schijnt buiten, of hoe hoog je salaris is. Dat is dan helemaal niet interessant, als je gezondheid slecht is. Daar ben ik nu achter.” “Je wordt met jezelf geconfronteerd. Je voelt je eigen lichaam. Je merkt gewoon aan je lichaam dat er iets niet in orde is. In mijn geval is dat 24 uur per dag. Dat is heel vervelend.” Het katheteriseren heeft Nico ervaren als een ‘ramp’. Echter, het meest pijnlijk was toen hij midden in de nacht helemaal niet meer kon plassen. “Die pijn was onbeschrijflijk. Dat hoop ik nooit meer mee te maken. Geef anders maar een spuitje. Ik had vier nachten niet geslapen. Ik was gewoon op.” Nico’s situatie laat zien dat er een heel belangrijk aspect van gezondheid is dat het welbevinden negatief beïnvloedt. Ongeacht de beperkingen of mobiliteit; als men veel pijn ervaart dan is dat dramatisch voor het welbevinden. Het wordt bijna onmogelijk om van de mooie dingen des levens te genieten. 7.4.6 Geen hoop op genezing Viktor (24 jaar) is de meest ongelukkige van de elf geïnterviewden, met een 4.5 voor zijn levenstevredenheid. “Dat komt door de uitzichtloosheid van mijn situatie. Ik ben al jaren bezig met diverse oefeningen en trainingen… Het is wel beter dan een paar jaar geleden, dat hoor ik ook van anderen. Maar ik voel me nog steeds elke ochtend erg rot. Ik heb het idee dat het vooral mijn lichamelijke klachten zijn die me vooral rot maken.” “Ik heb voor de rest heel erg goed. Ik heb het beter dan andere mensen op het gebied van sociale activiteiten, financiën, studie en toekomstperspectief. Maar de lichamelijke klachten, dat ik me continu gespannen voel, continu moe, continu pijn in mijn aangezicht, migraine; die zorgen ervoor dat ik er niet veel van kan maken. Het is ook een belemmering om er iets ván te maken. Het genieten van dingen wordt belemmerd door die lichamelijke klachten.” De oorzaak van de lichamelijke klachten is nooit ontdekt. Waarschijnlijk zijn ze psychosomatisch van aard. Hoewel. Viktor is een stuk minder hoopvol dan Zara en Nico, die ook veel pijn hebben. Echter, zij hebben wel hoop op genezing. Vanwege de uitzichtloosheid omtrent zijn gezondheid, voelt hij zich erg ongelukkig. De hoop op verbetering kan veel schelen. 7.4.7 ‘Alles wat mijn hartje begeert, behalve mijn zicht’ Frank (36) is sinds zijn geboorte blind. Hij werd drie maanden te vroeg geboren, en kon moeilijk ademen. Toen is er teveel zuurstof toegediend, waardoor er veel is beschadigd in zijn hersenen. Volgens Frank was de diagnose toen dat hij een kasplantje zou worden. Maar dat gebeurde niet, mede omdat andere hersengebieden bepaalde functies overnamen. Zijn zicht is echter nooit verbeterd. Tegenwoordig woont hij alleen in een studentenhuis. Hij heeft veel sociale contacten, en is mede daarom tevreden met zijn leven. “Ik vind dat er zodanig veel punten zijn waaraan ik zou kunnen werken, dat een 8 een beetje teveel is. Een 7 is prima, want ik voel me absoluut niet ongelukkig. Waarom niet lager, ja, ik heb eigenlijk alles wat mijn hartje begeert. Behalve dan mijn zicht natuurlijk.” “Ik denk dat ik me gelukkiger zou voelen als ik zou kunnen zien… aan de andere kant is het ook wel zo dat dingen vanzelfsprekend gaan worden… Dus ik denk… Ik zou daar eigenlijk geen antwoord op kunnen geven, want ik weet gewoon niet hoe het is om te kunnen zien.” 7.4.8 De invloed van gezondheid op welbevinden Daarmee benoemt Frank een cruciale factor in het geluk van mensen met zware lichamelijke beperkingen. Hij ziet in dat de dingen soms vanzelfsprekend worden, ofwel mensen wennen aan de situatie. En dat lijkt inderdaad het geval te zijn bij veel van de geïnterviewden. Frank heeft nooit kunnen zien en kan zich nauwelijks voorstellen wat hij mist. Olga heeft in 15 jaar redelijk kunnen wennen aan haar verlamming. Bea heeft al veel langer diabetes, maar is gelukkig met wat ze wel heeft. Bij hen is er een stabiele situatie ontstaan, waarin ze zich hebben kunnen aanpassen aan de omstandigheden. Vervolgens hebben Frank, Olga en Bea het beste ervan gemaakt. Voor Zara, Nico, en Viktor ligt dat anders. Hun lichamelijke beperkingen houden hen nog steeds tegen in hun dagelijkse leven. Viktor heeft dagelijkse pijnen, die waarschijnlijk niet gaan verdwijnen. Het

Geluksperspectief in de individuele praktijk leven van Zara is volledig anders geworden, doordat ze in bed moet blijven liggen. Nico kan ook niet doen wat hij wil. Zij kunnen niet wennen, omdat de problemen recent zijn. Bovendien willen ze de beperkingen niet accepteren, omdat ze hopen op verbetering. Dat maakt dat zij relatief minder tevreden zijn met hun leven, terwijl blindheid, verlamming en levensbedreigende diabetes op het eerste gezicht ernstiger lijken. Vervolgens is ook de hoeveelheid pijn van belang. Wie meer pijn ervaart, is ongelukkiger. De invloed van gezondheid op welbevinden verschilt per individu, en is subjectief. Echter, doktoren beoordelen de kwaliteit van leven van patiënten vaak op basis van objectieve criteria, zoals de SF-36 Health Survey bijvoorbeeld doet (Ware, 1996). Hoe die persoon zich daar precies onder voelt is niet belangrijk, evenals de beperkingen die iemand in zijn dagelijkse leven ervaart. Maar de objectieve omstandigheden beoordelen de kwaliteit van leven helemaal niet correct. Bea zou met de SF-36 Health Survey de slechtste kwaliteit van leven scoren, omdat ze niet lang meer leeft en nog maar weinig kan doen. Maar zij is uiteindelijk het meest gelukkig van de groep met lichamelijke beperkingen. Dit bewijst de noodzaak om ook in de gezondheidszorg te informeren naar de subjectieve beleving van een patiënt17.

7.5 Thuiszorg Drie van de elf geïnterviewden worden geholpen door de thuiszorg. Bij Marian komen ze regelmatig langs. Olga heeft ook steun, terwijl bij Bea haar voetwond drie keer in de week opnieuw wordt verbonden. Voor Marian, Olga en Bea is de thuiszorg heel erg belangrijk, omdat die hen helpt om nog zoveel mogelijk zelfstandig te leven. Zij hebben allen hun eigen ervaringen. 7.5.1 ‘Dat de thuiszorg dat nou niet ziet’ Bea laat haar wond verzorgen, die ontstaat door de diabetes. Ze is over het algemeen zeer tevreden. “De thuiszorg komt nu drie keer in de week langs. Daar heb ik goed contact mee. Er is er eentje waarvan ik zou zeggen ‘Nee, jij hebt je aandacht niet voldoende bij de patiënt’. Maar alle anderen die er komen, ik kan niet anders zeggen, het is geweldig.” Bea heeft met enkelen een persoonlijke band. “Er is er één, die heeft een goede opleiding, een HBO-opleiding. Dat is echt een goede verpleegkundige, maar ze komt maar niet aan een vaste baan bij de thuiszorg. Ze hebben haar gewoon zes weken ontslagen, en toen kon ze weer een jaarcontract krijgen. Ik vind dit een heel akelig beleid. Als ze nou dat meisje eens vast benoemen, dan zouden ze een goede kracht hebben. Of de thuiszorg dat nou niet ziet, ik weet het niet, maar ik vind het heel jammer.” Andere taken dan wondverzorging heeft de thuiszorg niet. Bea’s echtgenoot doet alle andere taken. “Ik heb een geweldig leven op het ogenblik. Mijn man doet alles voor me! Prettig is het niet, want ik zou het graag zelf willen doen. Maar dat kan nu eenmaal niet. Mijn man doet ontzettend veel voor me. Hij doet alle boodschappen, de was… het is onvoorstelbaar. Het is een verschrikkelijke belasting voor hem. Maar ja, hij doet het met plezier.” 7.5.2 Broek optrekken zit niet in het pakket Olga kan door haar verlamming geen huishoudelijke taken uitvoeren. Ze krijgt drie uur huishoudelijke hulp, en 75 minuten zorg. “Op het ogenblik loopt het allemaal niet zo heel erg soepel. Ik merk in ieder geval dat vaak als er inval is, dat het dan iedere keer een nieuwe is. Dat vind ik ook wat lastig. Dat moet je iedere keer weer gaan vertellen van ‘dat wil ik graag hebben’. Dat vind ik een gek beleid, maar dat vinden de mensen van de thuiszorg ook. Dus dat zal wel nog even zo duren.” Olga heeft hulp nodig bij het opstaan in de morgen. Die hulp komt meestal tussen negen en tien uur, zoals afgesproken. Ze sprak ook af, dat er gebeld wordt als het niet in die tijd lukt. Maar dat gebeurt niet altijd. “Soms is er dan om tien uur niemand geweest. En dan moet ik gaan bellen, zo van ‘was er nog iemand van plan te komen vandaag, of hoe zit het?’ En dan krijg je een telefoniste, en die zegt ‘nou eh, moet u dat nu weten of…’. Je kunt niet direct spreken met degene die er iets over kan zeggen. Er zit altijd iemand tussen. En die speelt het pas later door.” Olga stelt dat het telefoonnummer van de hulp ‘angstvallig wordt afgeschermd’. “In dit soort gevallen zou het handig zijn.” Een keer per dag moet Olga’s broek worden opgetrokken. Een huishoudster weigerde dat verzoek. 17

Daar is al eerder voor gepleit, onder andere door Veenhoven (2000c).

69

70

Met Beleid meer Geluk en Welbevinden: Een Aanzet voor Betrokkenen “Als die geen zorg mag verlenen, dan kan die toch wel even helpen om mijn broek op te trekken? Dat zou denk ik iemand op de straat zelfs kunnen. Bij wijze van spreken. Maar dan zegt de thuiszorg ‘maar dat mag niet, want dat valt niet binnen het pakket’. Dan zou dus iemand anders moeten komen. Dat is een keer gebeurd, en een keer kwam er niemand opdagen.” Over het algemeen wordt goed rekening gehouden met haar wensen en voorkeuren, stelt Olga. Maar het aanvragen van de thuiszorg ging moeizaam. “Toen mijn man wegging, kwam ik hier alleen te wonen. Maar toen werd er gezegd ‘ja maar jij werkt, jij krijgt helemaal geen hulp. Je kunt wat zorg krijgen, maar dan houdt het op.’ ‘Hoezo? Ik kan helemaal geen dingen doen.’ Toen heb ik zitten janken. Echt letterlijk. Maar om indruk te maken was dat blijkbaar nodig. Ik vind het mensonterend dat het nodig is.“ 7.5.3 ‘Ze doet niks’ Marian heeft de hulp van de thuiszorg ook hard nodig. Ze kan niet zoveel meer zelf doen. Maar ze is niet tevreden met wat sommige medewerkers doen in de aangewezen tijd. “De ene is anders als de andere. Ik heb hele goede gehad. Dat moet ik erbij zeggen. Maar degene die ik nu als vaste hulp heb… het is natuurlijk allemaal ‘naadje’. Ik zal het even netjes zeggen. Maar dat zijn dingen, dat irriteert mij. Dat is gewoon zo. Dat is niet leuk meer. Ze komt ’s morgens. Ik heb altijd koffie. En dan komt er één voor de brace. En dan is het zo half elf. Van half negen tot half elf, terwijl ze niks doet. Dat kan niet.” “Na verloop van drie, vier weken moet ik zeggen van ‘wil je even het bed verschonen?’ Echt hoor. Het gaat ruiken. En dat zijn dingen waarvan ik zeg, *gvd* nog eens aan toe. Ik ruik het zelf. En dat is niet leuk meer. Maar ja goed, niet zo nauw kijken.” Marian klaagt verder dat ze de was zelf moet doen. Ook de keuken wordt niet goed schoongemaakt. “Ik heb tien jaar in de thuiszorg gewerkt. Ik weet wat er gedaan moet worden. Ik verwacht ook dat ze weten wat er gedaan moet worden. Ik bedoel, ze heeft twee kinderen, een zelfstandig huishouden. Dan weet je toch wat er gedaan moet worden? Kijk, en daar kan ik wel eens kwaad om worden.” 7.5.4 Het sturen van de thuiszorg Bea, Olga en Marian merken dat er veel verschil zit tussen de thuiszorgverleners. Met de ene persoon klikt het wel, met de andere niet. Alle drie vinden ze het contact belangrijk. Dat is begrijpelijk. Wie zich in een afhankelijke positie bevindt, vind het prettig als de persoon te vertrouwen is waarvan we afhankelijk zijn. Het is vervelend als zo iemand verdwijnt. Ook de bureaucratie en het geregel, waarmee Olga te maken kreeg, is ongunstig voor het welbevinden. Juist in de thuiszorg moet goed omgegaan worden met cliënten, want hun welbevinden is kwetsbaarder. Het is belangrijk hoe een cliënt sturing geeft aan de thuiszorg. Olga neemt bijvoorbeeld een hele actieve houding aan. Ze bepaalt zoveel mogelijk wat er moet gebeuren, en hoe. Marian verwacht juist dat een hulpverlener zelf weet wat er nodig is. Olga is beter in staat om de thuiszorg zo te sturen dat die het beste voorziet in haar behoeften. Dat geeft bovendien een gevoel van controle.

7.6 De paradox van de hulpverlening Niemand vindt het prettig om afhankelijk te zijn van andere mensen. Het liefste doet men alles zelf, en behoudt men de controle. Wie afhankelijk is van de hulp, is ongelukkiger. Echter, die hulp hoort juist bij te dragen aan het geluk van de cliënt. Dat is de paradox van de hulpverlening. Tegelijkertijd maakt het helpen van anderen gelukkiger. Mensen vinden het leuk om iets voor een ander te betekenen. Hulpverleners in de zorg motiveerden hun baankeuze dan ook vaak uit het plezier van mensen helpen. Dat erkennen Karin, Marian en Zara ook. Evenals Frank, Wilma en Bas, die vrijwilligerswerk doen. Daar zit nog een andere paradox: de helper wordt gelukkiger, maar de geholpene wordt niet per definitie gelukkiger. Dit is de paradox van het helpen. Marian en Zara kennen deze paradoxen van twee kanten. Ze zijn zowel hulpverlenend als hulpbehoevend geweest. Hun ervaringen maken het mogelijk om deze paradoxen nader te bestuderen. 7.6.1 ‘Ik moet het zelf doen’ Marian werkte lang in de thuiszorg. Ze stond ook altijd klaar voor haar familie, vooral als die extra steun nodig hebben. “Mijn dochter is gescheiden. Vreselijk. Die moet ook alles alleen doen. Dat zijn dingen die mij zeer doen. We hebben haar altijd geholpen. ’s Morgens om zes uur waren we er. ’s Avonds om zeven uur gingen we weg.

Geluksperspectief in de individuele praktijk Dat zijn allemaal dingen die zeer doen. Ik kan niet meer naar haar toe. Ik kan die bus niet meer instappen. Ik kan dat niet meer. En dan kan ik wel zeggen ‘kom me maar halen’, maar dat kan niet altijd. Ze moet ook gaan werken.” Sinds Marian’s coma is het anders. Ze kan het fysiek niet meer aan om te helpen. Ze is lichamelijk afhankelijk geworden van de thuiszorg, en dat vindt ze frustrerend. Ook geestelijk gaat het moeizaam, na het verlies van haar man, hond en loopvermogen. Haar kinderen probeerden haar meermaals te overtuigen van het nut van een psychiater of psycholoog. Maar die wil ze absoluut niet. “Ik moet zelf mijn eigen problemen oplossen. Dat is gewoon zo. Ik kan niet zeggen, jij moet dat voor mij doen. Ik kan mijzelf wel bloot leggen, in bepaalde dingen, maar dat helpt niet. Ik moet het zelf doen.” “Ik geloof wel in een psycholoog, of een psychiater, maar dan voor mensen die dat nodig hebben. Ik heb het niet nodig, volgens mij. Ik kan het zelf. Ik heb het altijd gedaan, mijn eigen dingen, alles.” In een verzorgingshuis wonen wil ze ook niet. “Doei! Ik pieker er niet over. Ik wil hier niet weg.” Marian heeft haar hele leven veel steun gegeven aan anderen, zowel in haar werk, als in haar privéleven. Maar nu ze lichamelijk nog maar weinig kan, weigert ze de hulp die zij zelf altijd wel gaf aan anderen. 7.6.2 ‘Dingen terug doen’ Zara is een jonge verpleegkundige, maar kan voorlopig niet meer werken vanwege een chronische darmontsteking. Ze heeft het moeilijk met de afhankelijkheid. Maar ze wil graag weer gezond worden om ook wat voor anderen te betekenen. “Dan kan je gewoon het dagelijkse leven oppakken. Dan kan ik gewoon klaarstaan voor anderen. Dan kan ik anderen ook meer bieden, zeg maar. Ik denk dat dat mij ook wel heel gelukkig maakt. Nu ontvang ik ook een hele hoop van anderen, van artsen, verpleegkundigen en mijn ouders. Kijk, als je dingen terug kan doen, dan is het gewoon wat makkelijker. Ik denk dat dat wel heel gelukkig maakt.” Het verschil met Marian is dat Zara heeft geaccepteerd dat ze hulp nodig heeft. Ze weet dat ze niet zonder kan. Maar ze accepteert die hulp ook met het idee dat ze wat voor anderen gaat betekenen, als ze hersteld is. Ze wil graag wat terug doen voor alle mensen die haar tegenwoordig helpen. Daardoor kan Zara accepteren dat ze hulp nodig heeft. 7.6.3 Niet de hulpverlening die ongelukkig maakt Hoe is de paradox van de hulpverlening te verklaren? Het is niet de hulp die hulpbehoevenden ongelukkiger maakt. Die worden namelijk ongelukkiger van de positie waarin ze zitten; niet van de hulp op zich. Hoewel hulpbehoevenden hun situatie liever anders zien, is de hulp in hun situatie het beste. Die is er namelijk ook op gericht om mensen onafhankelijk te laten zijn. Marian kan bijvoorbeeld dankzij de thuiszorg nog zelfstandig blijven wonen. En Zara beseft dat ze hulp nodig heeft om te herstellen om datgene te doen dat haar gelukkig maakt: anderen helpen. Het is dus de afhankelijke positie die ongelukkig maakt, niet de hulpverlening.

7.7 Financieel Wie nauwelijks geld heeft voor de basisbehoeften, is teveel bezig met overleven. Daardoor kan men zich niet langer bezighouden met zaken die gelukkiger maken. Maar wie genoeg heeft, wordt nauwelijks gelukkiger van extra geld. In Nederland leven we bijna allemaal boven die grens. De meeste geïnterviewden klagen niet, omdat ze voldoende verdienen voor datgene dat ze willen. Bea, Karin, Viktor en Brenda zijn tevreden met hun situatie. Ze willen best meer, maar hun financiële situatie is verder prima. Een ander beeld ontstaat bij de personen die afhankelijk zijn van een uitkering. Dat is het geval voor Wilma, Bas en Frank. 7.7.1 Dreigende schulden Wilma is ontevreden met haar financiële situatie. “Als het zo doorgaat, kom ik in de schulden. Ik heb nu geen enkele schuld. Ik heb geen enkele dingen waarvan dat eigenlijk niet kan. Ik heb alleen maar de standaard dingen; water, ENECO, huur, krant en twee verzekeringen. Dat kan ik alleen nog maar betalen van de kinderbijslag van mijn zoon, en de huursubsidie van €240 per maand. Daar moeten we van eten, drinken, kleding, alles moet ervan gedaan worden. De uitkering is €580. Doordat mijn zoon nu achttien is geworden, valt de kinderbijslag weg. En de heffingen van de belasting die je terugkreeg, zijn weg.” “Financieel val je in een verschrikkelijk gat als je kind achttien wordt. Dat geven ze zelf ook toe, zoals de sociale raadsman. Ze vinden zelf ook dat dit eigenlijk niet meer kan.” Haar zoon moet tegenwoordig werken en

71

72

Met Beleid meer Geluk en Welbevinden: Een Aanzet voor Betrokkenen meebetalen om rond te kunnen komen. “Ik vind het ontzettend onterecht dat ik een bijstandsuitkering heb, en niet meer in de WAO terug kan. Als ik WAO zou hebben, dan zou ik heel anders zitten. Nu mag ik drie weken per jaar weg. Als je WAO hebt, mag je onbeperkt weg. Die dreigbrieven die je in de bijstand krijgt, zou je dus nooit krijgen als je in de WAO zit.” “De fout is ontstaan in een ziekenhuis. Er was toen nog niet een periode dat je schadeclaims kon indienen. Maar ik voel me gewoon voor mijn hele leven gestraft. Terwijl het gewoon… het zijn niet mijn eigen dingen waarom ik erin ben gekomen. Dus dat heb ik wel, een soort onrechtvaardig gevoel… Ik weet dat de Sociale Dienst er niet voor is, de overheid is er niet om dit soort dingen te verhelpen. Maar als je dan ook nog eens brieven krijgt met ‘we stoppen je uitkering’…” Wilma dreigt nog verder in inkomen achteruit te gaan. Daardoor maakt de zich grote zorgen over de toekomst. Wat haar ook ongelukkig maakt, is het onrechtvaardige gevoel dat zij niets kan doen aan de ontstane situatie, maar daar wel onder moet lijden. 7.7.2 Zuiniger leven Bas heeft een vergelijkbaar inkomen. Hij heeft momenteel een positief saldo op zijn rekening, maar daar is alles mee gezegd. Hij heeft zijn lijfrentepolis moeten opgeven. Van dat geld wil hij een nieuwe computer kopen. Daarmee wil hij uitvinden of hij nog goed op een computer zou kunnen werken. Bas komt dichtbij de armoedegrens. Hij heeft ook zijn hele leven moeten veranderen om financieel rond te kunnen komen. Bas heeft echter het voordeel dat hij kan bijverdienen. Bovendien heeft hij hoop op verbetering. 7.7.3 Geen vetpot Frank is redelijk tevreden met zijn Wajong-uitkering. “Het is geen vetpot, maar ik kan goed rondkomen. Ik kies er zelf voor om op dit moment geen betaald werk te doen. Dus het is ook een beetje mijn eigen schuld als ik minder verdien dan ik zou kunnen.” Echt veel geld heeft Frank niet nodig, want hij is tevreden met een kleine kamer. Het meeste geld is hij kwijt aan zijn reizen met de trein. Hij reist bijvoorbeeld één keer in de twee weken vanuit het midden van het land naar Groningen. “Ik denk niet dat ik gelukkiger zou worden als ik de Staatsloterij zou winnen. Ik ben niet zo materialistisch ingesteld.” 7.7.4 Korting op de beloning, én motivatie Nico verdient ruim meer dan Wilma, Bas en Frank. Hij is redelijk tevreden met zijn salaris. Echter, hij klaagt over de indirecte salariskortingen die het onderwijs soms krijgt. Hij heeft zich bijvoorbeeld gestoord aan de afschaffing van de ‘interim-regeling’, waarbij alle ambtenaren een vergoeding kregen voor hun particuliere verzekering. Die was bedoeld om het op het nivo van het ziekenfonds te krijgen. Twee keer per jaar ontving hij ruim 500 euro. Door het nieuwe ziektekostensysteem is dat veranderd. “Het is gewoon niet leuk als je qua inkomen achteruit gaat. Ik kan het gewoon merken. Mijn nettosalaris op jaarbasis is 5% minder geworden. Ondanks de zogenaamde loonsverhoging die je dan zogenaamd hebt. Als je werk op die manier gewaardeerd wordt, dan heb ik zoiets van nou… het is zogenaamd belangrijk maar we hebben er niks voor over.” “Een stuk van mijn motivatie komt ook uit de beloning die ik ervoor krijg. Wat dat betreft ben ik maar heel primitief. Als ik een beloning krijg, dan wil ik er ook wel iets tegenover zetten. Zo is het nou eenmaal. Ik werk niet alleen voor de lol. Het moet ook wat opleveren. En dan weet ik wel, in bepaalde sectoren is het nou eenmaal dat loon, maar ga het dan niet minder maken. Dat demotiveert: het lager worden van. Dat is niet de beste motivator.” 7.7.5 Geluksmechanismen en financiële tevredenheid De ervaringen van Wilma, Bas, Frank en Nico illustreren de eerdere bevindingen van de gelukswetenschap. Wilma en Bas zijn bijvoorbeeld minder tevreden vanwege hun lage inkomen. Ze zijn dichtbij de grens waar minder inkomen hen nog minder gelukkig maakt. Hun ervaringen illustreren ook de geluksmechanismen die bij financiën een rol spelen. Bij Wilma zorgt een grote onzekerheid over haar toekomstige inkomen voor een lager geluksniveau. Frank heeft die zekerheid juist wel, en is veel meer tevreden. Hij heeft zijn leven aangepast aan zijn inkomen, terwijl Wilma nieuwe veranderingen moet doorvoeren. Nico’s casus illustreert hoe verlies van geld voor ontevredenheid zorgt, zelfs als hij voldoende verdient. Dat verlies voelt onrechtvaardig aan, omdat hij moet inleveren terwijl het werk hetzelfde is gebleven. Ook Wilma klaagt over onrechtvaardigheid.

Geluksperspectief in de individuele praktijk

7.8 Uitkeringen Nederland prijst zichzelf voor de verzorgingsstaat. Als het mis dreigt te gaan met de Nederlander, dan wordt die opgevangen door een breed sociaal vangnet. In vergelijking met Europese landen is de Nederlandse en Scandinavische financiële steun veel groter. Geluksonderzoekers hebben echter geconcludeerd dat de systemen in Nederland en Scandinavië niets bijdragen aan het welbevinden van uitkeringstrekkers, ondanks die hoge uitkeringen. De Nederlandse uitkeringstrekkers zijn net zo gelukkig als de uitkeringstrekkers in landen met een veel lagere uitkering (zie §5.7.1). Die bevindingen worden begrijpelijker als de situaties van Frank, Wilma, Olga en Bas worden bestudeerd. 7.8.1 ‘Ze nemen je alles af’ Frank krijgt een Wajong-uitkering via het UWV. Die is voor mensen die voor hun achttiende levensjaar arbeidsongeschikt zijn geworden. Frank was namelijk bij zijn geboorte al blind. Hij zou financieel graag minder afhankelijk willen zijn van de overheid. “Ik voel me wel eens een beetje schuldig dat ik geen betaald werk wil doen. En dat ik daardoor op overheidsgeld leef. De andere kant is dat ik me altijd beter heb kunnen redden – en beter thuis voelde – in vrijwilligerswerk. Dus aan de andere kant voel ik me ook weer niet schuldig.” “Dat schuldgevoel komt voort uit mijn behoefte om te leven zoals iedereen leeft. Als ik dat niet doe, dan heb ik het gevoel dat ik anders ben.” Frank heeft geen problemen met het UWV. “Het UWV laat mij heel vrij. Ik mag alles doen dat ik wil. Daar ben ik wel heel blij mee.” Maar Frank heeft een aantal sociale contacten die voor hun inkomen ook afhankelijk zijn van het UWV. Die hebben het minder goed getroffen. “Ik vind dat de overheid ervoor zorgt dat mensen een schuldgevoel hebben als ze een uitkering hebben. Bijvoorbeeld in de bijstand, dan mag je bijna niks. Je moet als een idioot zorgen dat je aan het werk komt.” “Ze nemen je alles af als je ook maar even iets doet wat zij verdacht vinden. Dan gaan ze al vragen ‘hoe komt het dat jij een auto hebt, terwijl je een bijstandsuitkering hebt? Je mag helemaal geen auto hebben.’ Ze geven je echt het gevoel dat je heel blij mag zijn dat je een uitkering hebt, dat je een profiteur bent, en dat je van gemeenschapsgeld leeft. Ik vind dat ze daar echt veel te ver in gaan.” “Alles wat ze doen moeten ze overleggen. Vrijwilligerswerk bijvoorbeeld, dat is hartstikke nuttig... Maar dan mogen ze dít niet doen, want dan zijn ze niet beschikbaar voor de arbeidsmarkt. En dan mogen ze dát niet doen, want daarmee doen ze te weinig werkervaring op. Je hele leven wordt bepaald, alleen maar omdat je een uitkering hebt. Dan kan toch niet?” Frank plaatst een aantal belangrijke kanttekeningen bij het idee dat uitkeringen automatisch voor een beter leven zorgt. Frank voelt zich bijvoorbeeld schuldig dat hij op gemeenschapsgeld teert. Zo verdwijnt direct een deel van het positieve effect van de uitkering. 7.8.2 ‘Het voelt als bedelen’ Olga vroeg een vergoeding aan voor de aanpassingen aan haar auto. Na getouwtrek tussen het ABP en het UWV, betaalde het ABP uiteindelijk de aanpassingen van €10.000. Het duurde lang voordat het geregeld was. “Ik vind al het geregel vervelend. Om dit soort geldzaken te doen, nee. Het voelt voor mij als een soort bedelen. Ik denk dat de reden is waarom ik het geregel zo vervelend vind. Terwijl het eigenlijk een recht is. Het is gewoon beschreven dat je aanpassingen vergoed kunt krijgen. Dus als je in de aanvraag aangeeft dat je het echt nodig hebt, zou dat gemakkelijk moeten zijn. Maar als je dan van de ene naar de andere instantie moet, en weer terug, en weer terug, en er een tijd lang niets van hoort, met ‘we bellen u terug’, maar je wordt niet teruggebeld, nou dat was het meest vervelend. Dat bedelen is niet goed voor je welbevinden.” Olga voelt zich een bedelaar, en vindt het geregel vervelend. Daardoor verdwijnt veel van het welbevinden dat de voorziening had kunnen opleveren. 7.8.3 Inval, dreigbrieven, weekend verziekt Wilma heeft een bijstandsuitkering nodig om financieel rond te komen. Ze is daarvoor afhankelijk van het UWV. Vroeger heette dat de Sociale Dienst, waar ze veel last van had. Die deden ooit een inval bij haar. Echter, het UWV bezorgt haar nog steeds problemen en ontevredenheid. “Elke keer als ik een brief krijg van de Sociale Dienst, dan gaat mijn hart tekeer. Als er maar even iets fout gaat, je vergeet bijvoorbeeld een briefje of ze krijgen het niet binnen, wat ook al een paar keer is gebeurd dat er bij hen iets administratiefs fout gaat, dan krijg je een brief. ‘U heeft niet op tijd uw spullen ingeleverd. Wij stoppen uw uitkering.’ Dat is de aanhef. ‘Wij stellen u in de gelegenheid om…’“

73

74

Met Beleid meer Geluk en Welbevinden: Een Aanzet voor Betrokkenen “Heel vaak krijg je die brief op donderdag, en dan kan je alleen tussen 9 en 10 bellen. Dat is het enige moment waarop je die ambtenaar te pakken krijgt. Dus dan moet je een dag wachten. En door hoor je ‘o die is ziek’. Dan kun je dus niet reageren op die brief. Dan moet je dus een heel weekend wachten. Nou dan is mijn hele weekend gewoon verziekt. Dan voel ik me zo angstig.” Wilma heeft geen plezier van haar uitkering vanwege alle problemen. De inval was traumatisch, maar ook de tegenwoordige handelswijze ervaart ze als bedreigend. Daar wordt ze angstig van, wat negatief is voor het welbevinden. Zo maakt haar uitkering nauwelijks gelukkig. 7.8.4 ‘Het UWV zou afgebroken moeten worden’ Bas kan nog wel gedeeltelijk werken, maar zijn RSI beperkt hem zeer in zijn mogelijkheden. Behalve werken, is hij verplicht om werk te zoeken. Het UWV heeft namelijk vastgesteld dat hij niet volledig arbeidsongeschikt is. Bas wil revalideren, maar daar heeft hij nauwelijks tijd voor. “Ik heb pas nog een ‘to do-list’ gemaakt. Als je kijkt wat erop staat, dan heeft dat bijna alleen maar met uitkeringen te maken. Het voelt alsof ik een fulltime job heb met het regelen van mijn uitkering.” Het UWV maakte ooit een administratieve fout met de vakantiedagen van Bas. “Dan krijg ik dus zo’n dreigbrief van het UWV waarin staat dat ik vier keer had moeten solliciteren, maar dat ik dat nul keer had gedaan. Dat is allebei onwaar. Dan starten ze dus een onderzoek en zo. Allemaal stress. Nou ik kon meteen gewoon niet meer werken. Ik heb dus echt afgebeld. De dag erna ben ik begonnen met het beantwoorden.” Bas kreeg van het UWV een week de tijd om te reageren. “Ik ben er in totaal vijf werkdagen mee bezig geweest. Ik had geluk dat ik daarvoor die tijd opzij kon zetten. Ik heb toen gewoon heel uitgebreid geantwoord. Ik heb gewoon gezegd wat ik wilde zeggen, en nog veel meer wat ik aan te merken had op het UWV. Dat was dus een hele lange brief. Ik heb ze er ook flink van langs gegeven.” Hoewel de UWV-medewerker in een reactie schreef dat ze de brief had gelezen, kon Bas dat niet opmaken uit haar antwoord. Ze negeerde namelijk informatie uit zijn brief. Het UWV ontdekte zelf de rekenfout met de vakantiedagen, nog voordat Bas ging antwoorden. Ze maakten toen direct het geld van het werkbriefje over. “Dus er heeft kennelijk iemand anders geconcludeerd dat het allemaal wel goed was. En die heeft mij niet even gebeld. Dat had mij een hele hoop stress gescheeld. Je zult begrijpen, als ik stress heb, dan slaap ik minder goed. Als ik minder goed slaap, kan ik niet goed surveilleren. Op allerlei manieren word je dan dwars gezeten.” “Vanuit het UWV gezien, dan hebben zij dus heel veel tijd opgeëist om mij dus nu 24 euro terug te geven, over twaalf maanden. Dat komt neer op ongeveer twee euro per maand, die ze mij er dan bij geven. Nou, ik zou dat er graag voor over gehad hebben om al deze puinzooi niet te hebben!” “Ik heb ook een hele tijd niets gedaan. Gewoon alle brieven van het UWV genegeerd, totdat mijn geld op was. Dan had ik in ieder geval al die rotzooi niet. In die tijd kon ik nog wat aan revalidatie doen. Sindsdien heb ik niet of nauwelijks wat aan revalidatie gedaan.” “Het UWV bestraft je in feite als je werkt. Je krijgt ook geen enkele coulance. Er wordt niet gedacht van ‘die meneer heeft allemaal handicaps, die werkt, dus we zien wel iets door de vingers als die niet solliciteert. De insteek is vooral ‘regel is regel’, en ‘we zijn er vooral om je te controleren, en niet om je te steunen’. Terwijl wat ik nodig heb, als iemand met allerlei beperkingen, is in de eerste plaats ondersteuning. En ook een beetje krediet.” “Het voelt alsof die mensen waarvan ik zou hopen en verwachten dat ze naast me zouden gaan staan, dat ze me zouden steunen en helpen, dat die eigenlijk niets anders doen dan mij dwars zitten en hinderen in wat ik zou moeten doen, namelijk revalideren en werk zoeken. Dat voelt onrechtvaardig en rottig. Het maakt me ook wel strijdlustig. Het geeft me ook het gevoel dat het UWV afgebroken zou moeten worden, en weer een keer goed in elkaar gezet moet worden.” 7.8.5 Maakt een uitkering wel gelukkiger? De houding van Bas is niet verstandig, aangezien een andere levenshouding beter was geweest voor zijn welbevinden (zie §4.7). Dat neemt niet weg dat het UWV geen positieve rol speelt in de verhalen van de geïnterviewden. Vanuit het geluksperspectief ontstaat dan de vraag; welke mensen worden gelukkiger van uitkeringen? Die vraag komt aan de orde in de conclusie (zie §7.15.6). De bevinding dat Nederlandse uitkeringen niet het beste zijn voor het welbevinden, is beter te begrijpen door de verhalen van Frank, Wilma en Bas. Uitkeringstrekkers hebben weinig te besteden, maar ze hebben bovendien te maken met het strenge UWV, harde voorwaarden, onvriendelijke behandeling, schuldgevoel, bureaucratie en rompslomp. Daar wordt niemand gelukkiger van.

Geluksperspectief in de individuele praktijk

7.9 Fouten Bas en Wilma hebben te lijden onder de administratieve fouten van het UWV. Het onderzoek dat wordt ingesteld, leidt tot stress. Ze zijn echter niet de enigen die hebben geleden onder de fouten van anderen. Frank werd bijvoorbeeld blind doordat hij teveel zuurstof kreeg toegediend in het ziekenhuis. Wilma werd ook arbeidsongeschikt door een verkeerde ingreep in het ziekenhuis. 7.9.1 Huisarts overlijdt zelf aan slokdarmkanker Marian heeft slechte ervaringen met haar huisartsen. Die geven haar weinig aandacht, en maken fouten. Ze herinnert zich hoe ze naar de huisarts ging, samen met haar man, die toen problemen begon te krijgen met slikken. “Dus ik zei ‘we gaan naar de dokter’. Want zijn vader had het ook. En die dokter zegt ‘o dat gaat wel weer over’. Ik zeg ‘nee dat gaat niet over, ik wil een slokdarmonderzoek’. Hij stribbelde tegen, maar ik zeg ‘niks daarvan; slokdarmonderzoek! Gewoon kijken wat er is.’ Dus dat hebben we gedaan, zonder verwijsbrief. En dat viel niet zo goed in de aarde bij hem. Maar in het ziekenhuis was het duidelijk; slokdarmkanker.’ Marian overwoog nog om hem aan te klagen, maar dat had niet zoveel zin meer. “Hij [de huisarts] was binnen drie weken overleden, aan dezelfde ziekte. Dus, die had beter moeten weten. Beter moeten voelen. Hij zei van ‘nee hoor, gaat wel over’. Maar die is dus overleden… Drie weken later, aan dezelfde ziekte. Dat vond ik heel erg, aan de ene kant. Maar hij wist dat hij het had. Dus ja, dan vraag ik mijzelf af: ‘waar ben je mee bezig?’” Mensen zijn feilbaar en maken dus fouten. Maar fouten kunnen enorme gevolgen hebben, en dat is lastig te accepteren. Marian was echter zo verstandig om het lot zelf in handen te nemen. Ze corrigeerde fout van de huisarts door alsnog slokdarmonderzoek te doen. Marian heeft toen nog vier jaar kunnen leven met haar man. 7.9.2 Veel te weinig morfine Zara werd geopereerd aan haar chronische darmontsteking. Dat was een ingrijpende grote buikoperatie. Maar de anesthesist maakte een fout. Die stelde namelijk dat de morfine er altijd na zes uur af moest na een blindedarmoperatie. Maar Zara had helemaal geen blindedarmoperatie, maar een veel pijnlijkere operatie aan haar darmontstekingen. Zara had toen zoveel pijn, dat ze zelfs buiten bewustzijn raakte. De verpleegsters gaven alle pijnmedicatie die ze mochten geven, maar dat was veel te weinig. Ze probeerden de anesthesist te vinden voor de juiste pijnmedicatie, maar die kwam niet opdagen. “Toen hebben mijn ouders op een gegeven moment een gesprek aangevraagd met het hoofd van de afdeling. Die kwam ’s avonds en die zegt van ‘ja mevrouw na een blindedarmontsteking is het heel normaal dat wij na twaalf uur de morfine eraf halen, dus wat zeurt u’. ‘Nou’, zegt ma, ‘ze heeft geen blindedarmoperatie gehad. Als u de papieren leest, dan weet u wat voor operatie ze heeft gehad’. Hij zegt ‘waar maakt u zich nou druk om, ik heb nu toch de morfine aangezet?’ Kijk, dat zijn dingen waar ik niet mee door de bocht kan. Dat maakt het voor mij heel moeilijk om me voor een volgende operatie weer op te peppen.” Drie maanden later moest ze weer geopereerd worden. Toen heeft ze wel een goed gesprek gevoerd met haar arts. Die erkende dat de anesthesist een fout had gemaakt. “Pijn na een operatie vind ik logisch, maar het moet wel houdbare pijn zijn. En als ik pijn aangeef, dan wil ik er wel wat voor hebben.” “Ik vind zo’n fout heel erg. Ik word er woedend van. Kijk, ik werk zelf ook in de zorg, en ik snap best dat je zelf fouten kunt maken, maar als je dan gebeld wordt met de mededeling ‘die patiënt is net geopereerd, en die geeft die en die pijnklachten aan’, dat hij dan zegt van ‘ze moet niet zeuren, want dat valt wel mee’. Dan denk ik van ‘dat is niet waar, want jij weet niet wat voor pijn een patiënt heeft, en hoe groot die is’. Ik vind niet dat iemand anders voor mij kan beslissen of ik pijn heb of niet.” “Het moeilijkste vond ik dat ze mij toen daar zo lang hebben laten liggen. Ik had teveel pijn, en was te zwak om aan te geven dat ik zoveel pijn had. Maar dat de verpleging het niet kon winnen, en dat mijn ouders dan zo uit hun slof moeten schieten, daar heb ik gewoon heel veel moeite mee. Ik heb zoiets van ‘ik ben een volwassen vrouw, ik kan dat zelf ook aangeven’. Dan verwacht ik wel dat er naar mij geluisterd wordt.” Fouten van de mensen waarvan we afhankelijk zijn, kunnen direct lijden tot gevolg hebben. De fout van de anesthesist zorgde bij Zara voor gruwelijke pijnen na haar operatie. Ze had veel meer morfine moeten krijgen voor de ingreep die ze had. Een paar dagen later was er vooral woede over. Ze voelde zich machteloos en genegeerd. Ze vertrouwde op de medici, maar dat vertrouwen verloor ze. Pas na een goed gesprek met haar arts durfde ze een nieuwe operatie aan.

75

76

Met Beleid meer Geluk en Welbevinden: Een Aanzet voor Betrokkenen 7.9.3 De fout van de andere kant Zara maakte een situatie mee waarin zij zelf de persoon was die werd verweten dat ze een fout had gemaakt. Zara kent dus ook de andere kant van het verhaal, waarbij het slachtoffer fouten verwijt aan de hulpverlener. Zara was werkzaam in de thuiszorg, voordat haar ziekte opspeelde. Ze gaf zorg aan een vrouw en haar echtgenoot. Beiden hadden hulp nodig. De vrouw bevond zich echter in een zorgelijke situatie, omdat ze veel vocht in haar longen had. Op een dag bevond de vrouw zich in een kritieke toestand met veel pijn. De pijn was zo groot, dat Zara de maximale pijnmedicatie al had toegediend. Zara overlegde met de vrouw en haar man over het benaderen van de huisarts. Die besloot haar op te laten nemen. Zara wist dat ze niet meer terug ging komen, omdat de situatie te ernstig was. Maar de huisarts vertelde de familie dat er vocht afgezogen ging worden, en dat de vrouw na twee weken weer kon terugkeren. Zara kreeg gelijk. De vrouw stikte in haar eigen vocht, toen ze in het ziekenhuis lag. Echter, de vrouw had de wens gehad om thuis te sterven. De echtgenoot en de familie stelden Zara verantwoordelijk voor het voorbijgaan aan die wens. “Dan ervaar je heel veel onbegrip. Je doet het beste wat er in je zit. Je tekent ervoor dat je voor mensen doet wat je kan. Dat leer je in je opleiding, dat leer je overal. En dan doe je dat, en dat doe je met de beste bedoelingen. En dat wordt gewoon niet geaccepteerd. Ik ben daarna nog twee keer naar dat gezin geweest, maar dat heb ik toen afgekapt met ‘dit kan ik niet meer’. Een collega heeft die familie van mij overgenomen. Haar man kon er niet mee leven dat ik zijn vrouw had laten opnemen. Kijk, als er iemand overlijdt, en je kan iemand zeg maar een pispaal maken, dan doe je dat. Iemand moet toch de boeman zijn.” “Het maakt je onzeker op sommige gebieden. Heb ik de juiste beslissing genomen? Ik heb het in overleg gedaan met meerdere collega’s van mij en met mijn baas. Maar je houdt toch van ‘waarom heb ik toen die beslissing genomen? Waarom heb ik niet de volgende dag mijn collega die beslissing laten maken? Dan was het voor mij makkelijker geweest.’ Maar ik vond het onmenselijk zoals zij daar lag.” Zara vertelt de kant van de hulpverlener. Die doet altijd zijn best, en wil niemand kwaad doen. Als dat wel gebeurt, dan verslechtert ook het welbevinden van de hulpverlener. Niemand is gebaat bij fouten. 7.9.4 Burgers maken ook fouten Bas is bijzonder ontstemd door de fouten van het UWV. Hij stelt dat het UWV voortdurend fout op fout stapelt. Hij ontvangt bijvoorbeeld UWV-brieven die elkaar tegenspreken. Wijzigingen in zijn dossier worden vaak ook onnauwkeurig doorgevoerd. Ook zijn problemen met de vakantiedagen zijn daar een voorbeeld van. Bas noemde nog veel meer situaties waarbij het UWV in de fout ging. Een beschrijving daarvan is te lang om te behandelen. Echter, Bas maakt zelf ook wel eens een fout. Hij kreeg ooit problemen toen hij een werkdag verkeerd had verwerkt. Hij vermoedt dat hij een zondag in plaats van een maandag had ingevuld op zijn werkbriefje. Bas weet niet zeker of dat de reden was, omdat het UWV nooit heeft gespecificeerd wat er precies verkeerd ging. Er ging ook regelmatig wat fout met de werkbriefjes van het uitzendbureau. Die worden niet altijd keurig ingevuld door de opdrachtgever. Als dat werkbriefje verschilt met datgene wat Bas heeft doorgestuurd, dan start het UWV direct ‘een onderzoek’ naar mogelijke fraude door Bas. Hij klaagt dat het UWV niet overweegt dat misschien de opdrachtgever ook fout zat. Bovendien baalt Bas ervan dat hij verantwoordelijk wordt gehouden voor de werkbriefjes van de opdrachtgever, terwijl hij er zelf geen invloed op uitoefent. “De enige manier voor mij om te garanderen dat ik geen fout maak, is door niet te werken. Dus in feite, voor dat ik nog heb geprobeerd om nog zoveel mogelijk te werken, daarvoor word ik eigenlijk alleen maar bestraft. Hoe minder ik werk, hoe minder fouten ik maak, hoe minder boetes, enzovoort.” Burgers maken ook fouten, net als hulpverleners, en de overheid. Maar in het geval van Bas en Wilma is er een verschil met de consequenties van fouten. Als het UWV een fout maakt, dan volgt een brief ter correctie, meestal zonder excuses. Als Bas of Wilma een fout maken, dan stelt het UWV direct een onderzoek in en dreigen ze met maatregelen. Dat geeft hen de indruk dat de overheid allerlei fouten mag maken, maar zij niet.

Geluksperspectief in de individuele praktijk 7.9.5 ‘Niet de schuld van de overheid’ Wilma vraagt zich nog wel eens af hoe haar leven was verlopen als haar operatie niet zou zijn mislukt. “Als ik er erg goed over nadenk… het is niet de schuld van de overheid dat ik hier in ben gekomen. Het is de schuld van een arts. Die arts is overleden, en die is dus niet door het ziekenhuis terug te halen. Maar de overheid is natuurlijk niet de schuldige in deze zaak. Je kunt hen niet de schuld geven, en betalen jullie maar. Maar dat gevoel heb ik wel mijn hele leven gehad, van ‘jullie zullen voor mij betalen’. Jullie hebben mijn leven verpest.” Wilma realiseert zich iets belangrijks. De overheid krijgt regelmatig het verwijt dat er fouten zijn gemaakt, maar die fouten worden uiteindelijk begaan door mensen. Echter, men maakt dat onderscheid niet zo snel, zoals Wilma wel doet. 7.9.6 Fouten kunnen levens verwoesten Fouten van anderen, zoals hulpverleners, vinden we moeilijker te accepteren dan onze eigen fouten. Dat heeft te maken met de interne attributiefout. Als we zelf iets fout doen, dan ligt het aan de omstandigheden. Maar als een ander iets fout doet, dan ligt het aan die persoon. Dat zorgt ervoor dat fouten van anderen extra moeilijk te accepteren zijn. Fouten zorgen voor onwelbevinden. De gevolgen van de fouten zijn vaak groot; soms kunnen ze levens verwoesten. Maar wat ook blijkt uit de ervaringen, is dat de wijze waarop de veroorzaker omgaat met zijn fout, ook belangrijk is. Fouten die zonder excuses of genoegdoening blijven, zorgen voor grote frustratie. De burger is namelijk de controle kwijt, en er ontstaat een gevoel van onrechtvaardigheid. Daarbij kunnen zelfs wraakgevoelens ontstaan, als de burger op geen enkele manier gecompenseerd wordt. Op dat gebied is ruimte voor verbetering. Fouten dienen zoveel mogelijk voorkomen te worden, al zijn ze onvermijdelijk. Als fouten ontstaan, dan is het prettig voor de burger als er procedures bestaan om het leed te verzachten. Dat kan dus door persoonlijke aandacht (bijvoorbeeld een gesprek), oprechte excuses of genoegdoening (bijvoorbeeld een schadevergoeding). Het beste is als de verantwoordelijke persoon daar zelf voor zorgt. In het slechtste geval doet de overheid niets. Om het gevoel van controle terug te krijgen, is men in staat tot wraak. Bas zou het UWV ‘graag willen afbreken’. Zijn reactie is geen bijzonderheid, gezien het fenomeen van procedurele onrechtvaardigheid (zie §4.5.6). Als de handelswijze onrechtvaardig is, dan is wraak een natuurlijke reactie. Die herstelt het gevoel van controle over het eigen lot. Klachten bij instanties of televisieprogramma’s, juridische acties en bedreigingen zijn voorbeelden van manieren hoe burgers hun frustraties uiten. De overheid vermijdt excuses vaak, omdat die openingen geven voor juridische actie. Maar het fenomeen van procedurele onrechtvaardigheid stelt juist dat mensen juridische actie ondernemen als de schuldige weigert te erkennen dat hij medeplichtig is. Excuses zijn meestal voldoende om vervolgactie te voorkomen. Dit is een voorbeeld van een situatie waarin het geluksperspectief een andere kijk geeft op beleid.

7.10 Sociale Contacten Sociale contacten zijn volgens het geluksonderzoek één van de belangrijkste componenten van een gelukkig leven (zie §5.3). Eenzame mensen zijn het ongelukkigste, terwijl getrouwde mensen juist gelukkiger zijn dan gemiddeld. Het hebben van goede familiebanden, vrienden, en kennissen compenseert het gemis van een liefdesrelatie. Mensen hebben een natuurlijke behoefte aan verbondenheid (zie §4.5.7). 7.10.1 ‘Ze stappen nooit op mij af’ Viktor stelt dat zijn ontevredenheid met zijn leven voor een groot deel bepaald wordt door het ontbreken van een liefdesrelatie. Die komen ‘absoluut niet van de grond’. Dat maakt hem naar eigen zeggen erg ongelukkig. “Ik heb in de laatste klas van de basisschool het voor het laatst gehad dat een meisje mij wilde zoenen. Die heb ik van me afgeduwd, omdat het zo’n gekke nieuwe ervaring was. Dan spreken we dus over dertien jaar geleden. Ik heb daar tot op de dag van vandaag spijt van gehad, want dat was de laatste keer dat ik echt iets in de richting van een relatie had.”

77

78

Met Beleid meer Geluk en Welbevinden: Een Aanzet voor Betrokkenen “Daarna fantaseer je natuurlijk over allerlei soorten relaties. Maar ja, omdat ik niet zoveel sociale contacten heb, en niet zo sociaal vaardig ben, is het er nooit van gekomen, helaas. Dat gaat door tot in de studententijd, waarbij relaties de orde van de dag zijn. En dan wil het nóg niet lukken.” “Ik ben wel een nieuwe weg ingeslagen, sinds een maand. Ik ben begonnen met een flirtcursus, onder het motto ‘flirten kun je leren’. Maar misschien heb ik daar ook iets te hoge verwachtingen van. Dit is het boek: ‘Zo versier je elke vrouw’.” Valentijnskaartjes, rozen en betaalde dating-sites hielpen hem niet in het verleden. Achteraf beschouwt hij die pogingen als ‘opdringerig bedelen’. “Ik heb in het verleden altijd vertrouwen gehad in mensen, dat ze bewust op iemand toe zouden stappen als zij iemand zagen staan, net zoals ik vaak probeer te doen. Maar ik merk toch wel dat er heel veel selectie is op wie zij toestappen en op wie niet. Ik ben teleurgesteld geraakt dat ik altijd met andere mensen bezig ben in mijn hoofd, terwijl zij nooit op mij toestappen. En dat ik ook altijd overal probeer binnen en bij te komen, in groepjes te komen, maar er zijn dan maar weinig mensen die vanuit zichzelf naar mij toekomen. Ik word genegeerd.” Ook al doet Viktor zijn best, het lukt hem niet om zijn sociale contacten op de rails te krijgen. Het syndroom van Asperger maakt het hem daarin erg lastig. Die zorgt er ook voor dat zijn zelfreflectie niet optimaal is. Hij heeft daarom ook moeite met het evalueren van zijn aanpak. Viktor is mede door het gebrek aan vrienden en een vriendin ontevreden met zijn leven. 7.10.2 ‘Ik ben gewoon geen muurbloempje’ Frank is erg tevreden met zijn sociale contacten. Zijn blindheid beperkt hem daarin niet. “Ik heb heel veel kennissen en ook behoorlijk wat vrienden. Ik heb een goed sociaal netwerk hier in de buurt. Ik kan bijna elke dag wel bij mensen langsgaan. Ik kan heel regelmatig bij iemand eten. Mensen komen ook wel bij mij eten. Ik zie bijna teveel mensen.” “Dat is me gelukt door me niet te afwachtend op te stellen. Door met mensen te praten, en goed te luisteren. Ik kon overal ook wel over meepraten. Dus dat trok mensen wel aan. Ik ben gewoon geen muurbloempje die in huis blijft zitten. Toen ik hier ben gaan wonen, ben ik ook aan cursussen mee gaan doen, bijvoorbeeld toneelcursussen. Ik ben ook bij een jongerencafé gegaan. Daar heb ik ook veel mensen leren kennen. Je kon daar ook eten, en als je samen eet, leer je ook mensen kennen.” “Ik ben eigenlijk alleen maar bevriend met zienden. Ik denk dat het komt omdat ik maar relatief kort in een blindeninstituut heb gewoond. In mijn tienertijd zelfs helemaal niet. Dus ik was het ook meer gewend om met zienden om te gaan.” “De familiecontacten zijn alleen niet zo nauw. Dat komt natuurlijk ook omdat ik veel van huis ben geweest. Ik heb toch van mijn zesde tot mijn elfde op een blindeninstituut gewoond. Als je dan niet bij je ouders bent, is de band waarschijnlijk minder hecht. Althans voor mij heeft dat zo gewerkt.” De hoeveelheid gewone kennissen en vrienden compenseert het gemis van sterke familiebanden. Frank’s blindheid is een minder grote barrière voor sociale contacten, dan Viktor’s Aspergesyndroom. Zijn aanpak werpt bovendien meer vruchten af. 7.10.3 Gekozen voor God Bas is tevreden met zijn sociale contacten. Hij heeft er niet zoveel als één van zijn vrienden, maar het aantal vrienden dat hij nu heeft, vindt hij genoeg. Regelmatig komen er vrienden bij hem op bezoek. Bas is minder gelukkig in de liefde. Hij denkt nog vaak terug aan het meisje waarop hij verliefd was in zijn studententijd. Bas weet dat ze is getrouwd met een ex-huisgenoot van toen. Toch is Bas ervan overtuigd dat zij ook nog steeds van hem houdt. Een relatie met een ander hoeft hij niet, omdat hij heeft gekozen voor God. 7.10.4 ‘Heerlijk om alleen te zijn’ Brenda scheidde van haar man in 1975. Meestal is een scheiding een flinke aanslag op het geluksniveau, zoals Karin ervoer. Echter, Brenda bloeide op na haar scheiding. “Ik had een hoop conflicten en toestanden. Ik dacht aan zelf weggaan, maar het is heel verstandig dat ik dat niet gedaan heb. Anders had ik nog veel meer gedonder gehad. Hij is weggegaan. Zo’n periode moet je doorstaan. Dankzij de school heb ik die overleefd. Elke dag de conflicten achter je laten, en op school intensief bezig zijn, en weer opladen. Dat heeft me erdoor gesleept.” “Een jochie zei niet zoveel. ’s Middags komt hij op school en toen zei hij ‘mijn moeder zegt, als u met Kerstmis alleen

Geluksperspectief in de individuele praktijk bent, mag u bij ons komen’… Dat is toch geluk, nietwaar? Ik heb het niet gedaan, want mijn ouders kwamen toen. Maar dat zoiets bestaat.” “Je moet die tijd door. In de eerste plaats was het een bevrijding. Ik kon weer opbloeien. Nee, de scheiding heeft ook helemaal geen verkeerde invloed of verkeerde gevolgen gehad. In tegendeel.” Tegenwoordig heeft ze nog maar weinig sociale contacten. “Ik ben heel kieskeurig in contacten. Het moeten mensen zijn die iets te zeggen hebben, waar ik mee praten kan, over de dingen die me boeien. Dus ik hoef er niet zoveel. Maar wat ik heb, daar ben ik wel tevreden mee.” “Ik vind het heerlijk om alleen te zijn. Ik lees heel graag. Nou dat kan je het beste doen als je alleen bent. En ik kan mijzelf heel goed bezighouden. Ik hoor wel eens gesprekken, en dan denk ik, wat ben ik blij dat ik dat niet hoef. Van die oppervlakkige dingen. Mensen die twintig keer hetzelfde vertellen. Ik heb een geheugen, als iemand mij het een keer vertelt, dan onthoud ik het. Dan zeg ik ‘hoeft niet, weet ik al’. Ik ben graag alleen, ik kan het ook goed.” 7.10.5 Te weinig tijd voor vrienden Karin is sinds kort oma geworden, en dat vindt ze geweldig. Het kleine jongetje beschouwt ze als een groot geluk. Ze vindt het dan ook een genot om op haar kleinzoon te passen. “Elke dinsdag is het omadag. Ik vind dat geen oppassen; ik mag mijn kleinkind lenen. Sinds kort noem ik het bewust zo, omdat mijn omgeving, met name vrienden, die hebben zoiets van ‘al die oma’s van tegenwoordig, die moeten maar oppassen, die hebben voor niemand meer tijd’. Nou, ik moet dat niet. Als ik het niet doe, dan doe ik het niet.” “Ik maak momenteel nog te weinig tijd voor die vriendenkring. Dat komt dus door de verhuizing, en door het gaan samenwonen. Mijn vriend woont hier ook ver vandaan, dus wij ‘verreisden’ veel tijd. Als ik naar mijzelf kijk, dan heb ik die vriendenkring een beetje verwaarloosd. Ik ben van plan om dat weer te herstellen en het goed te maken. Ik vind dat toch wel heel belangrijk.” Karin’s geluk uit sociale contacten komt in sterke mate voort uit haar familiebanden. Ze heeft een goede band met haar dochter, en is apetrots op haar kleinzoon. Uit kwantitatief onderzoek blijkt dat kinderen nauwelijks wat toevoegen aan geluk (zie §5.3.3). Pas op latere leeftijd is er een stijging, en die ervaart Karin nu. 7.10.6 Het belang van sociale contacten Sociale contacten zijn essentieel voor ons geluk. Niet iedereen is zich daar bewust van. Daardoor worden sociale contacten vaak onderschat als bron voor geluk. Eenzaamheid is één van de grootste veroorzakers van ontevredenheid met het leven. Toch zijn daar ook uitzonderingen op, zoals Brenda. Zij vindt het juist heerlijk om alleen te zijn. Sommige wetenschappers pleiten ervoor dat de overheid zich meer gaat richten op het verbeteren van de sociale contacten van mensen (Lane, 2000). Het is echter moeilijk voor te stellen hoe de overheid in één van de bovenstaande ervaringen had kunnen interveniëren. Men kan niet van de overheid verwachten dat die Viktor koppelt aan een vriendin. Wat de overheid wel kan doen, is het zo toegankelijk mogelijk maken van sociale activiteiten. Verenigingen, jeugdhonken, organisaties en clubs zijn enorm belangrijk voor het welbevinden van mensen. Die creëren gevoelens van verbondenheid, en daar heeft bijna ieder mens een behoefte aan. Elke subsidie voor die doeleinden is goed besteed, als men streeft naar meer welbevinden.

7.11 Steun Een ander aspect van sociale contacten, dat belangrijk is voor welbevinden, is de steun van mensen. Als men het zwaar heeft, is het belangrijk dat er iemand klaarstaat bij wie men terecht kan. Het belang van sociale steun wordt geïllustreerd door de volgende casussen. 7.11.1 Anders het bijltje erbij neergegooid Zara is dankbaar voor de ondersteuning die ze krijgt. “De steun van mijn ouders en broers is gewoon supertop. Daar steun ik gewoon op. Zij zijn mijn steun en toeverlaat. Ik heb een hele goede vriend waar ik vaak heel veel mee bespreek. En de artsen kan ik bellen, als er wat is. Ik denk dat ik van hen ook wel heel veel steun krijg.” “Zonder de steun van mijn familie had ik het bijltje erbij neergegooid. Dan had het van mij niet gehoeven. Dan had ik er niet zo voor gevochten, als dat ik er nu voor vecht. Kijk, nou ga je door voor je familie, en als je een dipdag hebt, dan heb je een dipdag. Maar zij zijn toch altijd wel degenen die je oppeppen, en waar je echt je verhalen bij kwijt kunt. Ze

79

80

Met Beleid meer Geluk en Welbevinden: Een Aanzet voor Betrokkenen slepen me er door heen.” Zara is dankzij de steun en warmte nog behoorlijk gelukkig, ook al is er bijna niets meer over van het leven dat ze leefde. 7.11.2 ‘Zoek het maar uit’ Viktor is minder fortuinlijk met de steun van mensen. Hij heeft het Aspergesyndroom, en kan daardoor moeilijk contact maken met mensen. Daardoor kan hij niet steunen op een vriendin, of een groep vrienden. Er is niemand die hem adequaat kan helpen. Therapeuten hebben hem gezegd dat het moeilijk voor hem wordt om zijn situatie nog te verbeteren. Ze stellen dat hij te hoge verwachtingen heeft. Hij ervaart bovendien weinig steun van zijn familie. “Mijn ouders geven mij een zak geld en zeggen ‘zoek het maar uit’. Ik heb gevraagd of ze konden helpen, maar dat konden ze niet. Dat vind ik hartstikke jammer.” Viktor stelt dat zijn relatie met hen tegenwoordig beter is, maar ze interesseren zich nauwelijks in hem. Ook zijn relatie met zijn zes jaar oudere zus verloopt moeizaam. “Toen ik in 2003 depressief was, vroeg ik aan mijn zus of zij mij niet op één of andere manier kon helpen. Zij is afgestudeerd als psychiater. Ik heb haar diverse malen om hulp gevraagd. Maar haar houding altijd geweest ‘de deur staat open voor je, je bent altijd welkom, maar ik ga nooit zelf naar je toe’. Het moest altijd vanuit mij komen, naar mijn zus toe. En dat neem ik haar redelijk kwalijk. Ze weet hoe mijn situatie is.” “Met problemen helpt ze me niet, als ik langskom. En dan praat ik alleen maar met haar zwager. Met haar krijg ik absoluut geen gesprek van de grond. Kennelijk heeft ze geen interesse in mij.” Viktor zegt wel bij een goede vriend terecht te kunnen met zijn problemen. Maar verder zijn er weinig mensen in hem geïnteresseerd, zo stelt hij. Daar wordt hij droevig van. Viktor had in zijn situatie juist de steun van anderen kunnen gebruiken. Hij heeft relatief veel moeite om zichzelf te redden op sociaal gebied. Goede ondersteuning had hem op dat gebied wellicht verder gebracht. Ook de omgang met zijn gezondheidsproblemen was mogelijk makkelijker geweest. 7.11.3 Steun van de echtgenote Nico ging zich een aantal zaken realiseren door de situatie rondom zijn prostaatontsteking. “Mijn vrouw is toch wel heel belangrijk voor me. Anders zou ik eenzaam zijn. En dat er iemand is waarop je terug kunt vallen.” Ze verzorgde hem wanneer nodig, en ondersteunde hem als hij veel pijn had. Een ‘netwerk van steun’ als dat Zara hoeft niet nodig te zijn, zo lang er minimaal één persoon is waarbij men terecht kan. 7.11.4 Huisdieren Ook huisdieren kunnen zorgen voor steun. Olga is bijvoorbeeld dol op haar kat. “Zij maakt ook wel dat mijn leven leuker is. Ze is sinds 1997 bij me.” Als Olga emotioneel is, komt haar kat bij haar liggen. Haar kat zorgt er ook voor dat ze minder alleen is. Marian ervoer hoe het is als een huisdier sterft. Dat zorgde voor enorm verdriet, omdat ze kort daarvoor ook haar echtgenoot had verloren. Daardoor was ze helemaal alleen thuis. “Het was zo’n goede waker. Je was hier echt niet binnen gekomen hoor, echt niet. Er was niemand binnengekomen hier. Dat vond ik altijd wel fijn. Het geeft een veilig gevoel. Het was echt een hartstikke lief beest, voor ons, maar voor een ander niet hoor. Echt niet. Het was een kreng. Er kwam niemand binnen.” 7.11.5 Steun als buffer De steun van anderen fungeert als een soort buffer tegen de effecten van tegenslagen en problemen. Het helpt ons bij het vinden van troost, hoop, moed en doorzettingsvermogen. Zonder steun is dat allemaal een stuk lastiger. Hoe beter het sociale netwerk, hoe meer steun men vindt.

7.12 Geloof Iemands geloof of levensfilosofie kan ook voor steun zorgen. Ieder mens heeft een levensfilosofie: geen filosofie is er ook één. Maar niet alle filosofieën dragen evenveel bij aan welbevinden. Het is echter niet duidelijk wat precies zorgt voor het positieve effect. Frank geeft via zijn geloof betekenis aan zijn blindheid. “Ik denk dat de bedoeling van God daarmee is dat hij wil laten zien dat de wereld niet perfect is. En dat andere mensen rekening met mij moeten houden. Dat ik me moet

Geluksperspectief in de individuele praktijk aanpassen aan andere mensen die wel kunnen zien. En dat ik moet inzien dat het leven niet vanzelf gaat. Ik geloof dat ik door mijn blindheid meer levenservaring krijg, waar ik dan in een volgend leven plezier van heb.” Echter, het lukt Zara juist niet om betekenis te geven aan haar chronische darmontsteking. Ze is er minder door gaan geloven. “Als Hij dit met een bedoeling doet, dan wil ik die bedoeling weten. Wat is de bedoeling dat ik zoveel pijn moet lijden? En iemand anders, die iemand vermoordt, die bij wijze van spreken zomaar door kan lopen. Nu verafschuw ik Hem. Ik hoef hem niet eens te zien als ik hem kon zien. Als iemand jou pijn doet, dan kan je die persoon gewoon niet aardig vinden, in mijn beleving.” Marian gelooft wel, maar maakt zich druk over de strijd en oorlogen die religies met zich mee hebben gebracht. “Ze moeten alle geloven wegdoen. Gewoon, weg. Dan krijgen we misschien meer eenheid. Het is één grote berezooi. Het is niet te geloven, joh.” Brenda en Wilma zeggen meer tevreden te zijn door hun humanistische levensfilosofie. Olga heeft haar eigen filosofie, waarin de Natuur een belangrijke rol heeft. Bas en Karin voelen zich sterk verbonden met het christelijke geloof. Zij putten daar veel kracht uit. Iedereen gelooft of filosofeert op zijn eigen manier. In het buitenland is de positieve invloed van geloof al vastgesteld, maar in Nederland is die invloed moeilijker te onderzoeken. Niet iedereen is eenvoudig in te delen in een geloofscategorie. Duidelijk is wel dat een geloof of levensfilosofie potentieel voor extra welbevinden kan zorgen. Frank is daar het duidelijkste voorbeeld van. Dankzij zijn geloof kan hij zijn blindheid beter aanvaarden.

7.13 Werk Werk is voor velen positief voor het welbevinden (zie §5.2). Men kan erdoor in het levensonderhoud voorzien, maar werken geeft het leven ook betekenis, uitdagingen en sociale contacten. Van de geïnterviewden werken Nico, Olga, Bas en Viktor. Karin en Brenda hebben gewerkt, maar zijn met pensioen. Zara kan tijdelijk niet meer werken door haar darmontsteking, terwijl Marian nooit meer in staat zal zijn om te werken. Ze hebben hun eigen werkervaringen. 7.13.1 Werk geeft energie Zara zou graag weer aan het werk gaan. “Werk geeft me energie. Ik ben nu afhankelijk geweest van mensen. En ja ik heb altijd al gezegd dat mensen heel graag hulp wil bieden die ik ze kan bieden. Maar dan wil ik wel hulp kunnen bieden waarbij ze ook vooruit kunnen gaan.” Zara doelt daarmee op haar behandeling van de terminale vrouw, waarbij haar veel werd verweten door de familie (zie §7.9.3). Ze beleeft weinig plezier aan het behandelen van dat soort gevallen. “Als je zo’n vrouw achteruit ziet gaan, dat is heel moeilijk.” 7.13.2 Surveilleren is saai Bas werkte vroeger als softwareprogrammeur, maar kreeg RSI. Door die aandoening kan hij niet meer doen waar hij goed in was, en plezier in had. Tegenwoordig moet hij het doen met baantjes als postbezorging en surveilleren bij tentamens. Die krijgt hij via het uitzendbureau. Maar veel plezier in zijn werk heeft hij niet. Het bezorgen van post bleek fysiek te zwaar voor hem. Het surveilleren bij tentamens vindt hij saai. Op deze manier bezorgt werken hem nauwelijks levenstevredenheid. 7.13.3 Veranderende aard van het werk Olga werkt tien uur per week in een laboratorium als klinisch-chemicus. Haar werkbank is aangepast aan haar dwarslaesie. Ze heeft goed contact met haar collega’s. Tegenwoordig is ze echter minder tevreden met haar werk dan dat ze vroeger was. Haar laboratorium gaat namelijk reorganiseren. Er gaat samengewerkt worden met een ander ziekenhuis. Het zou geen fusie heten, maar daar vertoont het inmiddels alle kenmerken van. Olga vindt haar werk door de reorganisatie minder prettig. Daar heeft ze verschillende redenen voor. “Ten eerste de leiding, ten tweede de onduidelijkheid, ten derde de onvrede bij mijn collega’s die ook niet weten waar ze aan toe zijn. En daarnaast het gevoel te hebben dat deze veranderingen niet ten gunste zijn van de patiënt. Ook niet ten gunste van ons, maar zeker niet ten gunste van de patiënt, wat dan wel beweerd wordt. Al die onrust maakt dat mijn werk iets minder prettig is.” Ze betreurt vooral de slechte communicatie door het managementteam. “Vanuit een wat lagere laag zijn er vragen gesteld, maar die kregen meteen een tik op de neus. Zo van ‘daar hebben wij nog niets over gezegd, dus daar heb

81

82

Met Beleid meer Geluk en Welbevinden: Een Aanzet voor Betrokkenen jij nog geen vragen over te stellen’. Dat vond ik heel kinderachtig. Met daarbij een brief met ‘er komt een aantekening in je dossier hierover’. Bij mij en mijn collega’s kwam dat op ons over van ‘oké, gaan we zo met elkaar om?’” Olga is teleurgesteld dat de aard van haar baan door de jaren heen is veranderd. Haar werk als laboratoriummedewerker is erg automatisch geworden, met veel meer techniek en apparaten. Vroeger moest ze bijvoorbeeld zelf de cellen bestuderen, wat ze leuk werk vond. Maar dat wordt nu overgenomen door apparaten. “Dat vind ik jammer. Bloed prikken is oké, maar dat moet je niet de hele dag doen.” 7.13.4 Het plezier van vrijwilligerswerk Frank doet geen betaald werk meer, maar wel vrijwilligerswerk. Op maandag en donderdag werkt hij in de weggeefwinkel. Die instelling geeft o.a. kleding weg aan arme mensen. Frank voert verschillende activiteiten uit, zoals stukken schrijven, kleding ophangen, schoonmaken en notuleren. Op vrijdag werkt hij vrijwillig in een inloopcentrum voor daklozen. Daar doet hij schoonmaak- en receptiewerk. “Ik vind het belangrijk om iets nuttigs te doen voor de maatschappij, omdat we met zijn allen toch op deze aardkloot leven. Ik wil iets betekenen voor mensen. Dat is ook een stukje eerzuchtigheid, denk ik. Maar ook een stukje voldoening. Ik vind het gewoon een heel fijn idee als mensen iets hebben aan het werk dat ik doe. Misschien is dat ook wel omdat ik zelf ook hulp krijg van mensen vanwege mijn blindheid. Dus als een soort van compensatie wil ik laten zien dat ik ook belangrijk ben.” 7.13.5 Geen werk, maar genoeg te doen Wilma had veel plezier in haar baan als verpleegster, maar moest dat opgeven toen ze volledig arbeidsongeschikt werd. Dat vond ze verschrikkelijk. “Ik had helemaal geen zin meer om mijn bed uit te komen.” Maar ze zou tegenwoordig niet meer willen werken. Ze denkt het ook niet meer aan te kunnen om de hele dag tussen de mensen te zitten. “Ik denk dat ik veel te veel op mijzelf ben geraakt. Ik heb zoveel dingen die ik doe, dat mijn dag eigenlijk te kort is om alles te doen.” 7.13.6 Het zwarte gat ontweken Karin was psychiatrisch verpleegkundige, maar deed in de laatste jaren voor haar pensioen maatschappelijk werktaken, hoewel ze geen maatschappelijk werkster was. Ze richtte zich toen vooral op het ondersteunen van jongeren die problemen hadden met hun ‘sociale verplichtingen’. Haar steun was vooral gericht op financiële zaken, zoals administratie en schulden. “Het leuke vond ik dat je, individueel, met een patiënt iets begint en het ook afmaakt. Dus dat je samen naar een eindproduct gaat. Dat vond ik het fijnste van mijn taak. En het was een gat in de markt. Er was erg veel vraag naar. De patiënten vonden het ook zo fijn. Het was zo welkom, dat ze die hulp kregen.” Als verpleegkundige had ze niet het gevoel dat ze echt samenwerkte met een patiënt, omdat ze die dan deelde met andere medewerkers. Karin ging vorig jaar met vervroegd pensioen, dankzij een overbruggingsuitkering via haar pensioenfonds. Ze ging toen als eerste met de fiets op pelgrimstocht naar Santiago de Compostela. Na terugkomst dreigde het zwarte gat, maar toen kreeg ze de kans om nog zes weken een onderzoek te doen bij haar voormalige werkgever. Dat maakte het mogelijk dat ze echt afscheid kon nemen van haar werk. Sindsdien heeft ze geen problemen meer gehad. Karin heeft tegenwoordig genoeg te doen. 7.13.7 ‘Werken is lijden’ Nico keerde na vijf maanden met een prostaatontsteking weer terug naar zijn baan als onderwijzer. Maar hij is niet blij met zijn terugkeer. Tijdens zijn eerste werkdag kwamen zijn collega’s direct langs met de problemen die in die vijf maanden zijn ontstaan. De dingen die vijf maanden geleden speelden, zijn groter geworden. “Een hoop geneuzel en gekissebis”, zegt Nico erover. Hij heeft zijn werk ‘voor geen meter gemist’. “Als ik met pensioen kon, deed ik het meteen. Totaal geen arbeidsvreugde meer op het moment. Ik vind er niks aan. Al dat gemuggenzift. Die kleine dingetjes. Dan denk ik van ‘jongens, jongens, jullie moesten eens weten wat belangrijk is’.” Nico zegt niet te willen stoppen met zijn werk, omdat er brood op de plank moet komen. Een andere baan ziet hij ook niet zitten, want dan moet hij onderaan beginnen. Hij zou graag eerder stoppen met werken. “Je denkt toch niet dat ik op mijn vijfenzestigste nog het vogelnestje ga zitten maken in de ringen?” Maar Nico heeft nauwelijks de mogelijkheid om eerder te stoppen. Allerlei regelingen zijn afgeschaft of worden dat binnenkort, terwijl er te weinig tijd is om te sparen voor een prepensioen.

Geluksperspectief in de individuele praktijk Nico baalt van de cursussen die hij ‘al tig keer’ heeft gehad. “De eerste keer dat ze het vertelden is exact hetzelfde als de twintigste keer. Daar word je zo moe van, van dezelfde discussies. Dertig jaar geleden hadden we het bij ons over het geven van opstellen. ‘Moet je het verbeteren ja of nee?’ Die discussie was er dertig jaar geleden. Waarschijnlijk was die er veertig jaar geleden ook. En die discussie is er nu nog. We zijn er nog steeds niet uit. En er is niemand die daar ooit de oplossing voor gaat vinden.” “Daar word je moe van hoor, als je weer zo’n cursus hebt. Bah, laat maar zitten. Je gaat toch niet voor je lol constant dingen zitten herhalen? Dat is leuk voor die jonge leerkrachten, maar niet als je al dertig jaar dit soort dingen al hebt gehad. Nou dan is de motivatie echt ver te zoeken hoor. Dan ga ik echt niet ‘in discussiegroepen uiteen’.” “Waar ik naar uitkijk, is na mijn zesenvijftigste jaar, dan hoop ik dat er nog steeds de BAPO er is, dan komt er weer een vrije dag bij. Daar kijk ik naar uit.” BAPO staat voor Bevordering Arbeidsproces Ouderen. Als Nico 56 jaar wordt, dan kan hij voor 3% minder loon 10% minder werken. “Werken is lijden”, stelt Nico. Hij is kort geleden op vakantie geweest, maar kijkt alweer uit naar de volgende vakantie. Kortom, Nico haalt maar weinig geluk uit zijn werk. Hij werkt om ervan te kunnen leven. Aangezien hij nog flink wat jaren zal werken, en werken als lijden ziet, zal zijn werk voor weinig welbevinden zorgen. 7.13.8 ‘Ik ga iedere dag uit’ Brenda werkte ook in het lager onderwijs. In tegenstelling tot Nico had zij wel werkplezier. Echter, zij kon met pensioen door een speciale regeling. “Toen het in eenmaal een hectische toestand werd, met vergaderingen, bemoeizucht en regelingen, en iedere keer wat anders, kon ik er prachtig uit, dus ik heb enorm veel geluk gehad.” “Ik vond het werken heerlijk. Ik weet nog dat ik een keer op een ochtend naar school fietste. Bij de kerk stond een bus. Van alle kanten kwamen groepjes vrouwen. Die gingen kennelijk een dag uit. En ineens schoot het door mijn hoofd: ik ga eigenlijk elke dag uit. Zo leuk vond ik het. Nou dat zegt wel iets, hè?” “Als ik niet had gewerkt, dan was ik heel ongelukkig geweest, waarschijnlijk. Dat komt vanwege de voldoening die het geeft, het plezier wat je eraan hebt. Ik hoefde geen carrière te maken, ik hoefde helemaal niets bijzonders. Maar gewoon het dagelijkse plezier dat je erin hebt. Dat je resultaat ziet. Dat je kinderen krijgt aan het eerste jaar, dat je ze wat leert, en dat ze aan het einde van het jaar een heel stuk verder zijn.” “Maar toen kwam er een tijd dat iedereen zich met het onderwijs ging bemoeien. Stapels circulaires. En dan stond er ‘spoed’ op, en als je het vergat, en het drie weken later terugvond, dan had nooit iemand er meer naar gevraagd. Iedereen wist het beter. Allerlei advieswetten van geflipte onderwijzers die het zelf niet meer konden en dan maar…” “Door de regelingen veranderde er zoveel. Er werd toen zoveel van mijn plezier afgeknabbeld. Ik heb vanaf het begin eindeloos veel vernieuwingsdingen moeten aanhoren. Maar gelukkig heb ik bazen gehad die zeiden ‘je haalt er alleen uit waar je wat mee kan, waar je achter kan staan, en anders werkt het toch niet’. En bovendien, heel veel van die dingen die bedacht werden, werden twee jaar later alweer afgeschaft. Dus dat was een hele verstandige baas.” Brenda ging in 1987 op 56-jarige leeftijd met pensioen, met een regeling waarbij ze plaats maakte voor een jonge leerkracht. Die regeling heeft maar kort bestaan. Haar pensioen viel haar erg mee. “Nee hoor, niks geen zwart gat. Op een dinsdag begon de school weer. Ik had ‘Der Zauberberg’ van Thomas Mann uit de bibliotheek gehaald, dat is zo’n pil. Ik had het gras gemaaid en om elf uur zat ik op een stoeltje midden op het grasveld, met ‘Der Zauberberg’. Toen dacht ik ‘laat ze maar lekker werken, maar ik zit hier’. Dan kan toch niet beter? Nee hoor, niks geen zwart gat, niks geen problemen, helemaal niet.” 7.13.9 Werken als bron voor levensgeluk Niet iedereen werkt voor zijn plezier, maar heel veel mensen lukt dat wel. Werk zorgt voor inkomen, betekenis, uitdagingen en sociale contacten (zie §5.2). Men heeft vooral plezier in het werk, als het de mogelijkheid biedt om flow te ervaren. Karin ervoer bijvoorbeeld flow toen ze jongeren hielp met hun schulden. Dat was een lastige klus, maar ze was er goed in. Ook Bas had werkplezier als softwareprogrammeur, omdat hij goed was in wat hij deed. Echter, Bas raakte die baan kwijt. Hij verloor wat hij zo graag deed, en dat maakte ongelukkig. Bas heeft moeite om flow te ervaren tijdens het surveilleren bij tentamens, omdat die activiteit nauwelijks een uitdaging vormt. Ook als de aard van ons werk verandert, vermindert de werktevredenheid. Olga zag haar werkzaamheden veranderen, toen het celonderzoek in het ziekenhuis meer automatisch en technisch werd. Vroeger vond ze het onderzoeken van cellen zo leuk, maar dat is er nu niet meer bij. Ze kan te weinig van haar vaardigheden kwijt in het werk dat ze nu doet. Brenda was blij dat ze met pensioen

83

84

Met Beleid meer Geluk en Welbevinden: Een Aanzet voor Betrokkenen kon, toen er veranderingen in het onderwijs kwamen waar ze niet meer achter stond. Die veranderingen heeft Nico wel doorgemaakt, en hij stelt ook dat het er niet leuker op is geworden. Grote veranderingen op het werk, zoals de reorganisatie die Olga meemaakt, ervaren we ook als vervelend. Reorganisaties zorgen voor onzekerheid, ook bij collega’s. De werksfeer kan daardoor ook verslechteren. Het vervelende van de reorganisatie door Olga’s werkgever is dat het personeel volledig wordt afgeschermd van alle beslissingen. Een reorganisatie kan een stuk prettiger verlopen als we het gevoel hebben dat we invloed kunnen uitoefenen, als we bepaalde garanties krijgen, als we inspraak hebben en als we het gevoel krijgen dat wij er zelf ook toe doen. Wat geluk betreft is er veel te verbeteren aan reorganisatieprocedures. Als we eenmaal moeten stoppen met werken, bijvoorbeeld door arbeidsongeschiktheid of pensionering, dan is het mogelijk om het gemis van werk op te vangen. Dat kan door nieuwe betekenisvolle activiteiten te zoeken, die ons nog steeds voldoende uitdaging geven. Wilma vond het eerst moeilijk om na haar arbeidsongeschiktheid te moeten stoppen, maar tegenwoordig verveelt ze zich nooit. Brenda ontweek het zwarte gat door zich helemaal te storten op het lezen. Ook Karin heeft haar leven voldoende kunnen opvullen met nieuwe bezigheden. Vrije tijd kan veel voldoening geven.

7.14 Vrije tijd De tijd die we niet werken of studeren, is vrije tijd. Dat is de tijd waarin we de activiteiten kunnen doen die we het liefste doen, ofwel onze hobby’s. Die kunnen een grote bron zijn van geluk en welbevinden. 7.14.1 Ieder zijn hobby Brenda kan heel goed alleen zijn, omdat ze veel van lezen houdt. Ze kan dan helemaal opgaan in een boek. De tijd vliegt dan voorbij. Ze pakt ook regelmatig de fiets voor een flinke trip. Olga geeft yogalessen in haar vrije tijd. Ze leerde yoga voordat ze verlamd raakte. Ze kon echter doorgaan met lesgeven. “Ik mis het nog wel eens dat ik het niet kan voordoen met mijn lichaam. Maar het is een uitdaging om te kunnen verwoorden wat er gedaan moet worden. Dat vind ik echt leuk.” “Yoga voegt zeker wat toe aan mijn welbevinden. Vooral op momenten als ik onrustig ben, dan kan ik ademhalingsoefeningen gebruiken. Ik moet mijzelf er wel aan herinneren dat ik dat kan doen. Het geeft ook een goed gevoel om mensen te helpen. Het geeft me toch ook wel een goed gevoel dat mensen doen wat ik zeg.” Zara kan al haar hobby’s niet meer doen, sinds haar darmontsteking teveel opspeelt. Ze moet op bed blijven liggen, terwijl haar energie beperkt is. “Ik heb mennen als hobby. Vroeger deed ik dat een of twee keer in de week met mijn vader. Maar dat doe ik nu niet meer. Ik kan gewoon niet zitten. Een boek lezen gaat ook niet. Door de medicijnen gaan de letters fladderen.” “En ik zwem. Dat is nu ook niet meer haalbaar, want ik heb een open wond. Anderhalf jaar gelden zwom ik nog wekelijks. Maar ik heb niet idee dat ik het mis voor mijn welbevinden. Ik ben een beetje lui. Af en toe mis je het wel eens hoor, maar ik heb er nu gewoon de energie niet voor.” Wat Zara nog wel veel doet, is ziekenhuisseries kijken op televisie. Dat blijft haar trekken. Ze zou graag in een ziekenhuis gaan werken. Nico gaf eerder al aan dat hij met weinig plezier werkt als onderwijzer. Hij kijkt al uit naar de volgende vakantie. “Het is de laatste jaren steeds belangrijker voor me geworden. Het is leuk. Even de boel de boel laten. Even eruit zijn. Niet de dagelijkse besognes. We kunnen een hoop dingen doen. We zijn actief. Geen tv, geen computer. Leuke foto’s maken. Dat maakt het wel leuk.” 7.14.2 Honderdachtenzestig uur per week Hoe we onze tijd besteden, is van grote invloed op ons welbevinden. Niet alle vormen van vrije tijd zijn namelijk even gunstig (zie §5.5). Wat we gewend zijn om te doen, is niet altijd hetgeen dat ons het meeste welbevinden geeft. Als we niet meer kunnen doen wat we met zoveel plezier deden, dan is dat pijnlijk. Zara kan bijvoorbeeld niet meer mennen en zwemmen, en dat vindt ze vervelend. Zo beïnvloedt haar gezondheid ook haar vrije tijd. Hoe dan ook, het verstandig invullen van de 168 uur die men per week heeft, is wellicht de makkelijkste manier om ons welbevinden te verhogen. Wie genoeg tijd besteedt aan plezierige activiteiten, ziet zijn welbevinden stijgen. Het invullen van de tijd is makkelijker dan het verbeteren van sociale contacten, gezondheid, werk, leefomgeving of financiën. Het zou niet goed zijn voor het welbevinden als de overheid actief zou ingrijpen in de vrije tijd van

Geluksperspectief in de individuele praktijk mensen. Men wil juist de vrijheid om zelf te kiezen. Wat de overheid wel kan doen, is het stimuleren van gunstige activiteiten, bijvoorbeeld door ze toegankelijker te maken. Sporten en bewegen hoort daar uiteraard bij. Nederlanders worden momenteel vooral gestimuleerd vanuit het oogpunt dat sporten en bewegen gezonder maken. Maar dat kan dus ook vanuit het oogpunt dat mensen gelukkiger worden.

7.15 Conclusie Wat opvalt als de levens van de elf geïnterviewden worden vergeleken, is dat ze zo enorm van elkaar verschillen. Hoewel iedereen bij zijn geboorte vanaf nul begint, verlopen de levens helemaal anders. Ieder mens is uniek; ieder levensverhaal is uniek. 7.15.1 De bruikbaarheid van het geluksperspectief De belangrijkste vraag is nu; hoe bruikbaar is het geluksperspectief voor de individuele situatie van een burger, met zijn eigen subjectieve verhaal? Vanuit het geluksperspectief is het eenvoudig om de meest invloedrijke gebeurtenissen en levenstoestanden te ontdekken. Het kost weinig moeite om te bedenken hoe het leven en geluk van Wilma werden beïnvloed toen zij als kind werd verkracht en beschadigd. Op dezelfde manier kan men de dankbaarheid en het geluk voorstellen van Brenda, waarbij borstkanker op tijd werd verwijderd en zonder gevolgen bleef. Ook het verdriet van Marian is begrijpelijk, toen ze in een korte tijd veel dierbare relaties verloor. Maar zijn we niet altijd in staat om te begrijpen hoe een ander zich voelt in een bepaalde situatie. Hoewel Bea door haar diabetes weinig meer kan doen, lichamelijk achteruit gaat en nog maar een paar jaar zal leven, is ze enorm gelukkig. Frank is blind, en komt regelmatig in situaties waarin men geen rekening houdt met slechtzienden. Toch is hij gelukkig en optimistisch. Maar niet iedereen zal begrijpen waarom Viktor zijn leven met een 4.5 beoordeelt, als men zijn leed vergelijkt met dat van anderen, zoals Bas, Marian, Olga, Wilma en Zara. Die vergelijkingen zijn dan ook niet helemaal eerlijk. We zijn nauwelijks in staat om het leven van een ander écht goed te begrijpen. We kunnen alleen onszelf weten hoe gelukkig we zijn. Andermans leven kan ‘objectief gezien’ prima in orde lijken, maar die persoon kan zich nog steeds écht slecht voelen. Met de kennis van de gelukswetenschap valt zulk ‘onbegrijpelijk’ leed beter te begrijpen. Het geluksperspectief kijkt niet alleen naar de tevredenheid met het leven, maar ook naar de tevredenheid met andere zaken, zoals buurttevredenheid of tevredenheid met de dienstverlening. Dat wat tevreden maakt, maakt ook gelukkig. Zo was niet iedereen tevreden met de dienstverlening van de thuiszorg. Dat heeft geen positieve invloed op het welbevinden. In het vorige hoofdstuk bleek de collectieve buurttevredenheid nuttig als indicator, maar dit hoofdstuk demonstreert dat ook een kwalitatieve benadering van individuele tevredenheid zinvol is. Vanuit het geluksperspectief wordt snel duidelijk hoe gelukkig of tevreden een burger is, en wat de factoren zijn die voor het meeste ontevredenheid zorgen. Dat is belangrijk om te weten, want pas dan kan de burger écht geholpen worden. 7.15.2 Overheidsinvloed vanuit het geluksperspectief Het geluksperspectief en de ervaringen van de elf geïnterviewden maken duidelijk dat veel oorzaken van onwelbevinden buiten de invloedsfeer van de overheid liggen. Die is nauwelijks betrokken bij het ontstaan van levensgebeurtenissen, en speelt bovendien een kleine rol bij het oplossen van problemen. Als de overheid zich toch veel bemoeit met het leven van de burger, dan lijdt die door de afhankelijkheid en de bemoeizucht. De balans tussen bemoeizucht en betrokkenheid is politiek gezien een heikel punt, want een goede balans is nodig voor welbevinden. Het geluksperspectief geeft de grenzen aan van een positieve en negatieve overheidsinvloed. Kortom, de mate van betrokkenheid of bemoeizucht is geen issue, zo lang de overheidsinvloed bijdraagt aan het welbevinden van de burger. 7.15.3 Samenvatting van de paragrafen De gesprekken met de elf burgers hebben op verschillende gebieden inzichten opgeleverd. Zij halen op verschillende manieren geluk uit hun leven. Daar is lang niet altijd de overheid of beleid bij betrokken. Als dat wel zo is, dan is die invloed niet altijd positief. Veel leed komt voort uit ingrijpende levensgebeurtenissen, zoals het overlijden van dierbaren, een

85

86

Met Beleid meer Geluk en Welbevinden: Een Aanzet voor Betrokkenen echtscheiding en handicaps na een ongeluk. Veel gebeurtenissen zijn te voorkomen, maar dat geldt lang niet voor alles. De overheid kan tegenslagen niet direct voorkomen, maar wel indirect (zie §7.3). Veel ingrijpende levensgebeurtenissen ontstaan na fouten van mensen. Alle fouten zijn te voorkomen, want daarom zijn het fouten. Maar mensen zijn feilbaar en zullen altijd fouten maken. Daarom is het omgaan met fouten net zo belangrijk als het voorkomen van fouten. Oprechte excuses worden vaak niet gemaakt, maar laat veel verdriet en onrechtvaardigheidgevoel verdwijnen (zie §7.9). We willen niet afhankelijk zijn van anderen. Die afhankelijkheid ontstaat vooral op het domein van gezondheid (zie §7.4) en financiën (zie §7.7), waar we dan de hulp van anderen voor nodig hebben. Dat zorgt ervoor dat we het gevoel krijgen dat we niet meer de controle hebben over ons leven. Echter, dat gevoel van controle is heel belangrijk voor ons welbevinden. Het is paradoxaal dat mensen ongelukkiger worden van het afhankelijk zijn van de hulpverlening, terwijl die juist bedoeld is voor meer welbevinden. Dat is de paradox van de hulpverlening (zie §7.6). Echter, zonder die hulp is men we nog slechter af zijn. Hulp maakt niet gelukkig; het vermindert onwelbevinden. Wie afhankelijk is van anderen, betaalt de rekening als zij fouten maken. Het is moeilijk om die fouten te accepteren, omdat het oneerlijk en onrechtvaardig voelt. Maar het welbevinden wordt nog lager, als de veroorzaker geen aandacht besteedt aan het slachtoffer. Op het gebied van gezondheid verwachten we bepaalde uitkomsten, maar die inschattingen kloppen vaak niet (zie §5.4). Een prostaatontsteking kan ongelukkiger maken dan een verlamming, als de pijn erg heftig is, of het leven op de kop zet. Het verliezen van één oog kan vervelender zijn dan blindheid vanaf de geboorte, als iemand de situatie niet accepteert, of nog niet de tijd heeft gehad om eraan te wennen. Bovendien, als men niet beter gewend is, kan men nauwelijks verlangen naar iets beters. De ervaringen van de geïnterviewden bevestigen de stelling in §5.1, dat extra geld vanaf een bepaalde grens niet veel gelukkiger maakt. Een uitkering komt wel in de buurt van die grens, en mede daarom zijn uitkeringstrekkers niet zo gelukkig. Wat echter ook meespeelt, is dat uitkeringstrekkers te maken hebben met veel extra problemen (zie §7.8). Daardoor verdwijnt al het nut van een gratis inkomen. Zo 'gratis' blijkt een uitkering ook niet te zijn: het brengt grote niet-financiële kosten met zich mee. Zoveel als het nut van geld voor welbevinden wordt overschat, zoveel wordt het nut van sociale contacten onderschat. We worden echt gelukkiger door omgang met andere mensen. We hebben een natuurlijke behoefte om ons verbonden te voelen met anderen. Goede sociale contacten voorkomen bovendien eenzaamheid, een situatie waar weinig mensen goed mee om kunnen gaan. Het hebben van een liefdespartner is ook gunstig, maar als we die verliezen, voelen we ons echt een heel stuk minder. Het belangrijkste van sociale contacten is mogelijk de steun die we van hen krijgen. Daardoor kunnen we veel beter omgaan met de tegenslagen die ieder mens meemaakt. Sommige mensen kunnen een soortgelijke steun halen uit hun geloof of levensfilosofie. Als individu kunnen we veel aan ons welbevinden verbeteren door onze tijd zo optimaal mogelijk te besteden. Daarvoor hebben we studie, werk en vrije tijd. Als we in onze activiteiten flow kunnen ervaren, worden we daar een stuk gelukkiger van. Flow ontstaat wanneer we een uitdagende taak hebben, waarvoor we onze vaardigheden maximaal kunnen gebruiken. Werk kan erg goed voor die flow zorgen, als de baan past bij de persoon. Soms verandert de aard van het werk, en dat vermindert het werkplezier. Veranderende omstandigheden vinden we vervelend, zoals een reorganisatie, of nieuwe taken. Iedereen heeft zijn eigen voorkeuren voor vrije tijd, maar niet alle activiteiten zijn even optimaal. Als we onze favoriete bezigheden niet meer kunnen doen, maakt dat ongelukkiger. 7.15.4 Geluksmechanismen Hoewel iedereen uniek is, en zijn eigen geluksniveau heeft, werkt geluk in grote lijnen hetzelfde. Men is zich nauwelijks bewust van die mechanismen, maar ze zijn er wel degelijk. Frank is gewend geraakt aan zijn blindheid, Olga aan haar verlamming, Bea aan haar diabetes. Bij hen werkt het mechanisme van adaptatie (zie §4.4), en dat zorgt ervoor dat ogenschijnlijk zware handicaps het leven toch leefbaar maakt. Maar Marian is nog niet gewend aan het verlies van haar dierbaren en loopvermogen, en Zara mist haar normale leven. Aan sommige situaties kan men niet wennen, en juist die zijn ingrijpend. Ook komen continu bepaalde basisbehoeften terug in de ervaringen. Steeds blijkt bijvoorbeeld dat geïnterviewden behoefte hebben aan zaken als zekerheid, autonomie, rechtvaardigheid, verbondenheid, vrijheid, controle en zelfontplooiing. Verschillende voorbeelden komen terug in de levensverhalen van

Geluksperspectief in de individuele praktijk de elf geïnterviewden. Ook sociale vergelijking speelt een rol (zie §4.3). Zara relativeert haar situatie bijvoorbeeld: "Je moet natuurlijk ook een beetje om je heen kijken. Als je kijkt naar mensen die in een oorlogsgebied, dan vraag je je af, wat is gelukkig?" Vergelijkingen kunnen zowel gunstig als ongunstig zijn. Viktor vergelijkt zich vooral met mensen die het beter hebben. Maar er speelt nog een ander mechanisme, namelijk die van aspiraties (zie §4.4). “Als ik die hoop en hoge verwachtingen niet meer heb, dan word ik helemaal depressief van de situatie. Ik zie die hoge verwachtingen als een prikkel om actief te blijven”, stelt Viktor. Het niet kunnen verwezenlijken van aspiraties, of het bijstellen ervan, is pijnlijk. Maar als ze laag zijn, kan dat juist zorgen voor meer welbevinden. Bea heeft aanvaard dat ze niet kan lopen, slecht kan zien en nog maar kort zal leven. Daardoor leeft ze heel gelukkig. Het inzicht in deze geluksmechanismen heeft een enorme waarde voor iedereen die invloed uitoefent op het welbevinden van burgers. Ze geluksmechanismen vertellen wat mensen nodig hebben voor hun geluk, en hoe mensen in vervelende situaties toch gelukkig kunnen zijn. De kennis over geluksmechanismen verdient dus zeker een plaats in geluksbeleid. 7.15.5 Levenshouding, competentie en aanvaarding Er zijn grote verschillen tussen de levenshouding, zoals de verhalen van de elf geïnterviewden demonstreren. De ene persoon zit in zak en as, terwijl de andere gelukkiger is in een vervelendere situatie. Iemands levenshouding kan een enorm verschil uitmaken. Ook dat kan een beleidsdoel zijn. Er zijn bovendien verschillen tussen de mate waarin burgers sturing geven aan de hulpverlening. Olga neemt het heft zoveel mogelijk in eigen hand. Daardoor behoudt zij de controle en is ze meer tevreden. Het is gunstig als mensen competent zijn in het communiceren van zijn of haar wensen. Dit is wel iets waar de hulpverlener bij kan helpen. Marian’s thuiszorgverlener had bijvoorbeeld kunnen vragen ‘bent u tevreden met wat ik doe in twee uur?’ of ‘waar heeft u het meest behoefte aan?’. Dit vereist een verandering in de opstelling en instelling van de hulpverlener. Cruciaal voor het welbevinden is in hoeverre men een gebeurtenis aanvaardt als er niets aan te doen is. Bijna alle geïnterviewden hebben ermee te maken. Wie zijn situatie kan aanvaarden is gelukkiger. Maar men moet dat proces zelf in werking zetten. Daar kan de hulpverlening alleen bij helpen. 7.15.6 Uitkeringsgerechtigd, of ongelukverplicht? Het geluksperspectief brengt niet zozeer een nieuwe kijk op de werkelijkheid; het zet juist zaken ‘in perspectief’. Een treffend voorbeeld is de situatie van met name Bas en Wilma. We nemen aan dat hun uitkeringen zijn bedoeld voor een hoger welbevinden voor Nederland. De uitkeringen zijn qua hoogte best behoorlijk, en dat is gunstig. Maar de niet-financiële kosten zijn zo hoog, dat hun geluk daaronder lijdt. Schuldgevoelens, invallen, angsten, bureaucratie, onrechtvaardigheid, administratieve fouten, dreigbrieven, rompslomp; dat is waar Bas, Wilma, Olga en Frank over hebben verteld. De positieve effecten van de uitkering wordt teniet gedaan door alles wat erbij komt kijken. Uitkeringstrekkers worstelen met bureaucratie (zie §7.8). Het UWV maakt fouten, maar excuses blijven uit. Wie zelf in de fout gaat, ontvangt ‘een dreigbrief’. Sommige problemen kunnen heel eenvoudig opgelost worden, maar ‘dat mag niet volgens de regels’. Het zou veel schelen als de procedures rechtvaardig zouden voelen (zie §4.5.6). Onderzoekers stelden al eerder vast dat de Nederlandse uitkeringstrekker niet zo gelukkig is (zie §5.7.1). Wat is het nut van uitkeringen, als ze niets bijdragen aan het welbevinden van de uitkeringstrekker? Mogen zij überhaupt gelukkig zijn? Wie wordt het meest gelukkig van het huidige uitkeringssysteem; de uitkeringstrekker of de belastingbetaler? Het geluksperspectief plaatst de werkelijkheid van de uitkeringstrekker in perspectief. En dat levert confronterende vragen op. 7.15.7 Vraaggerichtheid en welbevinden Regelmatig klagen burgers en deskundigen dat de overheid onterecht beter denkt te weten wat goed voor hen is. De gelukswetenschap lijkt die pretenties ook te hebben. Het verschil is dat de gelukswetenschap wèl weet wat gelukkig maakt, maar die kennis alleen maar beschikbaar stelt. De persoon die het beste weet hoe gelukkig of ongelukkig hij is, is de persoon zelf. Hij weet hoe zich voelt, hij weet waar hij van baalt. Geluksonderzoek demonstreert wel dat de burger meestal niet de beste methode heeft voor het doorvoeren van gewenste veranderingen. De overheid zou daarover

87

88

Met Beleid meer Geluk en Welbevinden: Een Aanzet voor Betrokkenen kunnen adviseren en voorlichten (en niet opleggen), met behulp van de gelukswetenschap. Een systeem waarin de burger zelf bepaalt en beslist, is niet nieuw. Dat is wat gebeurt bij vraaggerichtheid, waarbij de burger bepaalt wat hij nodig heeft. Ook bij marktwerking heeft de burger veel controle. Vraaggerichtheid is nog niet in de gehele publieke dienstsector ingevoerd, al wordt de discussie erover al langer gevoerd (Bosselaar et al., 2002). De belangrijkste redenen waarom men pleit voor meer vraaggerichtheid, is onder andere optimalisatie van het aanbod, de behoefte van de cliënt als uitgangspunt, empowerment en meer keuzevrijheid (Bosselaar, 2002). Het geluksperspectief voegt een nieuwe reden toe. Alleen de cliënt weet wat hoe gelukkig en tevreden hij is; dat kunnen hulpverleners zonder de cliënt niet vaststellen. Vraaggerichtheid houdt rekening met die tevredenheid. Het nadeel van vraaggerichtheid is dat de burger vaak niet weet hoe hij zijn welbevinden het beste kan verhogen. Geluksonderzoek laat zien dat mensen regelmatig niet slagen in hun opzet. Het is belangrijk dat vraaggerichtheid niet omslaat in het opvolgen van orders. De overheid en de hulpverlening adviseren, maar de burger beslist uiteindelijk. Overigens, wat vraaggerichtheid doet voor het individu, doet marktwerking voor het collectief. 7.15.8 De waarde van kwalitatief geluksonderzoek Kwalitatief geluksonderzoek is niet heel gebruikelijk in de beleidssector. Het boek van Hortulanus (et al., 1997) vormt daarop een uitzondering. Het meeste geluksonderzoek wordt vanuit de psychologie en sociologie gedaan. Die zijn vooral kwantitatief georiënteerd. In beleidsonderzoek komt een kwalitatieve benadering vaker voor, maar zelden naar welbevinden. Dit kwalitatieve onderzoek heeft een schat aan inzichten opgeleverd, zoals hierboven is gedemonstreerd. De ervaringen over tevredenheid en welbevinden zijn een stuk beter te begrijpen met de kennis van de gelukswetenschap, zoals de geluksmechanismen (hoofdstuk 4) en de levensdomeinen (hoofdstuk 5). Kwalitatief geluksonderzoek demonstreert hoe de gelukswetenschap in de beleidspraktijk gebruikt kan worden. Kwalitatief onderzoek heeft een aantal voordelen boven kwantitatief onderzoek. Ten eerste brengt kwalitatief onderzoek datgene in beeld dat moeilijk te kwantificeren is. Als een cliënt ontevreden is met de thuiszorg, dan is onbekend waarmee. In kwalitatief onderzoek kan men daarover doorvragen. Bijvoorbeeld: hoe heeft iemand een gebeurtenis beleefd, en welke gevoelens speelden daarbij? De bevinding dat Nederlandse uitkeringstrekkers ondanks hoge uitkeringen niet gelukkiger zijn, is beter te begrijpen door de verhalen over hun ervaringen met het UWV (zie §7.8). Ten tweede sluit kwalitatief onderzoek beter aan bij de hulpverlenerpraktijk, vooral als hulpverleners één-op-één opereren. Ten derde kan kwalitatief onderzoek aanknopingspunten geven voor kwantitatief onderzoek. Men kan bijvoorbeeld uitzoeken welke factoren invloed hebben op het welbevinden van uitkeringstrekkers. Tot slot kan kwalitatief onderzoek het cijfermatig materiaal illustreren met voorbeelden. Kwalitatief en kwantitatief geluksonderzoek kunnen elkaar dus versterken. Kwalitatief onderzoek heeft een aantal beperkingen. Ten eerste kan men moeilijk generaliseren. De ervaringen van mensen verschillen daarvoor teveel. Bovendien beïnvloedt de selectie van geïnterviewden het algemene beeld van de interviews. Een tweede nadeel van kwalitatief onderzoek is dat er meer ruimte is voor de interpretatie van onderzoeksgegevens. Echter, als kwalitatief onderzoek wordt geïnterpreteerd met behulp van kwantitatief onderzoek, neemt de betrouwbaarheid toe. Een derde nadeel is de 'focusillusie' (zie §3.1). Die illusie zorgt ervoor dat het besproken onderwerp veel belangrijker wordt geacht, dan op een ander moment. Beweringen over belangrijkheid en prioriteiten zijn buitenproportioneel. Tot slot is het nadelig dat de kwalitatieve interviews lang duren. Geïnterviewden kunnen en willen veel vertellen over hun welbevinden. Dit onderzoek is zo volledig mogelijk geweest, maar dat zal niet altijd nodig zijn in vervolgonderzoek. Kortom, kwalitatief geluksonderzoek is van grote waarde, vooral voor de beleidsector. De kracht van deze methode is dat de ervaringen van mensen in woorden worden toegelicht. Kwalitatief onderzoek is een sterk instrument, dat getalmatig onderzoek inspireert en kracht bij zet, en de werkelijkheid achter de (on)tevredenheid laat zien.

Eindconclusies over het geluksdoel

Hoofdstuk 8

Eindconclusies over het geluksdoel Het geluksdoel is niet nieuw. 2500 jaar geleden pleitte Aristoteles al voor het opnemen van geluk als doel in beleid. Vele invloedrijke denkers volgden, zoals Locke, Bentham, Smith en Mill. In de jaren '30 verdween de steun voor het geluksdoel, vanwege verschillende maatschappelijke en wetenschappelijke ontwikkelingen. De wereldeconomie zat in een diepe crisis, terwijl de oorlogsdreiging voelbaar was. Daardoor was er vooral behoefte aan zekerheid en stabiliteit. Tegelijkertijd werd de wetenschap gedomineerd door het positivisme en behaviorisme, zodat er geen plaats was voor introspectie en subjectieve gevoelens. Echter, de belangrijkste reden waarom het geluksdoel nooit een prominent beleidsdoel werd, was dat geluk onmeetbaar en daardoor onhanteerbaar was. Iedereen kon beweringen maken over geluk; ze waren niet te bevestigen of te weerleggen. Door de enorme ontwikkeling van de gelukswetenschap is dat veranderd. Geluk kan betrouwbaar gemeten worden, zodat er nu veel bekend is over wat gelukkig maakt, en wat niet. Men weet nu hoe geluk werkt, wat de gevolgen zijn en hoe het beleid kan helpen. Dat biedt uitstekende aanknopingspunten voor beleid dat een hoger totaal welbevinden tot doel heeft. Bovendien is de tijd rijp voor het geluksdoel, omdat het goed gaat met de wereldeconomie, en er vrede heerst in het Westen. Bovendien stelt de wetenschap zich open voor emoties en gevoelens, hoewel die nog wel zoveel mogelijk objectief gemeten en geanalyseerd moeten worden. Het geluksdoel is nu wèrkelijk een reële insteek voor beleid.

8.1 Inzichten uit de gelukswetenschap Geluk is meetbaar gebleken, omdat zelfrapportages voldoende betrouwbaar zijn voor het toetsen van hypotheses (zie hoofdstuk 3). Bij grote steekproeven is een enkele vraag naar geluk voldoende, omdat mensen goed kunnen inschatten hoe gelukkig ze zijn. Bovendien heft het toevallige meetfouten op met de wet van de grote getallen. Betrouwbare kleine steekproeven zijn mogelijk met meetinstrumenten als de SWLS (vijf items) en de ESM (rapportages op willekeurige tijdstippen). Bezorgdheid over geluksmetingen is onnodig, want verschillende testen bewijzen de betrouwbaarheid en validiteit. Al tientallen jaren wordt gezocht naar de ultieme indicator voor levenskwaliteit. Verschillende instellingen hebben hun eigen indicator geconstrueerd, maar die stuiten op grote problemen. Echter, geluksniveaus zouden prima kunnen dienen als indicator voor levenskwaliteit, omdat geluk het biologische signaal is dat aangeeft hoe goed de levensomstandigheden zijn. Geluk is dus niet alleen een waardig doel van beleid, maar ook een indicator van levenskwaliteit. Vanuit dat oogpunt doet de Nederlandse overheid het goed, want Nederland behoort met een gemiddelde van 7.5 tot de gelukkigste landen ter wereld. Dat had slechter gekund, want Zimbabwe staat onderaan met een gemiddelde van 3.2. Echter, de 8.2 van Denemarken doet vermoeden dat het gemiddelde Nederlandse welbevinden nog een stuk omhoog kan. Ongeveer 1 miljoen Nederlanders geven een onvoldoende voor hun welbevinden, waarvan 160.000 mensen voor een 1 gelukkig zijn (Veenhoven, 2002). Die mensen kunnen echt vooruit. De geluksmechanismen zijn essentieel voor het begrijpen van de werking van geluk (zie hoofdstuk 4). Deze regelmatige processen zorgen voor onverwachte invloeden, waar burgers en beleidsmakers geen rekening mee houden. Welk mechanisme het meeste invloed heeft, hangt af van de situatie. Adaptatie (gewenning) speelt een belangrijke rol, omdat het positieve of negatieve effecten kan laten verdwijnen. Sociale vergelijking speelt mee, maar zorgt er niet voor dat samenlevingen even gelukkig zijn, zoals sommige wetenschappers beweerden. Het mechanisme van behoeften heeft meer invloed. Mensen hebben fundamentele behoeften, en als die niet bevredigd worden, dan is men ongelukkiger. Het aspiratiemechanisme zorgt ervoor dat de lat steeds hoger wordt gelegd, waardoor vooruitgang het geluk niet verhoogt. Het gat tussen wens en werkelijkheid blijft namelijk even groot. Kortom, geluksmechanismen kunnen een beleidsinstrument zijn, of de effecten van beleid juist ondermijnen. In de levensdomeinen heeft de overheid meer invloed dan de burger (zie hoofdstuk 5). Hoewel mensen geneigd zijn om hun levensomstandigheden te veranderen, is die invloed vaak beperkt. Op de

89

90

Met Beleid meer Geluk en Welbevinden: Een Aanzet voor Betrokkenen domeinen van geld en gezondheid heeft de overheid de meeste touwtjes in handen, maar die domeinen beïnvloeden geluk onverwacht weinig. Vooruitgang in inkomen en gezondheid wordt regelmatig opgeheven door het adaptatiemechanisme. Bovendien haalt de Nederlandse overheid waarschijnlijk het maximale al uit de economie en de gezondheidszorg. Meer progressie is te boeken op de domeinen van werk, sociale contacten en vrije tijd. Het hebben van werk zorgt namelijk niet alleen voor inkomen, maar ook voor werkplezier. Hoe meer werkplezier werknemers ervaren, hoe gelukkiger zij zijn. Er liggen veel kansen voor het verhogen van het werkplezier, en het verlagen van stress en burnouts. Daarvoor moet de overheid gunstige werkomstandigheden creëren, samen met werkgevers en werknemers. Ook werklozen verdienen extra aandacht, maar met een andere benadering. Hun geluksniveau is namelijk fors lager, en dat ligt niet alleen aan het verlies van inkomen. Ook sociaal geïsoleerden behoren tot de ongelukkigste inwoners van Nederland. Sociale contacten zijn namelijk een fundamentele behoefte. Wie eenzaam is, voelt zich minder gelukkig. Eenzame mensen worden snel genegeerd in beleid, omdat niemand last van ze heeft. Zij kunnen echter wel flink geholpen worden. De overheid heeft minder invloed op vrijetijdsbesteding, omdat burgers daar zelf over willen beslissen. De overheid kan wel bepaalde vormen van tijdsbesteding adviseren of toegankelijker maken, zoals sporten, vrijwilligerswerk en verenigingsactiviteiten. Op het domein van de leefomgeving is weinig bekend, mede doordat er weinig geluksgegevens beschikbaar zijn over gemeenten. Een casus van drie Utrechtse wijken demonstreert een grote potentie van geluksindicatoren voor zowel beleid als de gelukswetenschap. Geluksniveaus zijn een uitstekende indicator voor levenskwaliteit en leefbaarheid; veel beter dan geconstrueerde indexen (zoals de Living Conditions Index van het SCP) of de indicatoren die slechts indirect te maken hebben met leefbaarheid (zoals de indicatoren voor de selectie van 40 probleemwijken). Wanneer meer bekend is over geluksniveaus in wijken, dan kan de gelukswetenschap vertellen welke objectieve factoren van belang zijn voor het geluksgemiddelde in de wijk. 'Geluk in wijken' heeft de potentie om net zo waardevol te worden als het onderzoek naar 'geluk in landen'.

8.2 Wat leert het geluksperspectief? Wat leert het geluksperspectief over welbevinden in bestaand en toekomstig beleid? Het geluksperspectief (de zienswijze waarin het een doel is om het welbevinden van mensen te bevorderen, geholpen door geluksindicatoren en de gelukswetenschap) belicht beleid vanuit een ongebruikelijk perspectief. Echter, de gelukswetenschap biedt tegenwoordig veel aanknopingspunten om de invloed van beleid op welbevinden kritisch te bestuderen. Het levert inzichten op over (1) de mensen waarover beleid gaat, (2) de rol van de overheid, (3) de rol van economie en economische groei, en (4) hulpverleners. 8.2.1 Mensen in beleid Ieder mens is liever gelukkig dan ongelukkig. Het is zijn natuur om te streven naar ‘overleven met welbevinden’ (zie §4.5.1). Dat doel maakt een nadrukkelijk onderdeel uit van het dagelijkse leven, want uiteindelijk beoogt iedereen bewust of onbewust met keuzes en gedrag zijn welbevinden te verhogen. Niet iedereen slaagt daarin. Mensen weten hoe goed het gaat; ze weten hoe gelukkig of ongelukkig ze zijn. Om het geluksniveau van iemand te weten hoeft men geen ingewikkelde hersentests uit te voeren. Je kunt het gewoon vragen. Mensen zijn in staat om hun geluk te verwoorden of uit te drukken in een cijfer. Die cijfers zijn bruikbaar als ze betrouwbaar en nauwkeurig worden gemeten, zoals de gelukswetenschap voorstelt. Zulke cijfers kunnen dienen als indicatoren voor beleid. Mensen zijn de enige expert in hun ervaren geluk, maar ze begrijpen slecht hoe hun geluk werkt en wat hen (on)gelukkig maakt. Om vooruit te komen in welbevinden, moet men weten wat gelukkig maakt. Men kan zelf naar die kennis op zoek gaan, maar de overheid kan die kennis ook aanleveren. Een ander voordeel van het geluksperspectief is dat het menselijk gedrag voorspelt. Begrip van het menselijk streven naar geluk voorspelt gedrag, net als het geluksniveau dat bepaald gedrag waarschijnlijk of onwaarschijnlijk maakt. De lezer van dit document zal bijvoorbeeld niet raar opkijken als iemand wraak neemt voor een onrechtvaardige behandeling. Vooral de geluksmechanismen beschrijven

Eindconclusies over het geluksdoel processen die gedrag beïnvloeden. Het geluksperspectief voorspelt gedrag beter dan bijvoorbeeld de rationele keuzetheorie. Een opmerkelijk fenomeen is dat mensen vooral de neiging hebben om hun levensomstandigheden te verbeteren voor meer geluk. Ze bedenken wat ontbreekt en gaan aan de slag. Die pogingen brengen meestal niet wat ze willen. Geld maakt niet gelukkig; de behoefte aan status, macht, carrière en promotie wordt groter na iedere stap vooruit; en men went snel aan het klimaat in Spanje, als het koude Nederland is verlaten. Mensen worden gelukkiger als ze zich richten op zaken waar ze wel (veel) controle over hebben, zoals hun levenshouding (zie §4.7) en hun tijdsbesteding (zie §5.5). Dat zijn de twee grootste interventiemogelijkheden voor individuen. 8.2.2 Overheid De levensomstandigheden van mensen worden tegenwoordig vooral beïnvloed door de overheid. Daarentegen heeft de overheid nauwelijks invloed op het leven van een individu. Dat is vaak beter, want een te grote afhankelijkheid zorgt voor een gevoel van controleverlies. Dat zorgt voor ontevredenheid. Benjamin Franklin zei dat burgers het recht hebben om naar geluk te streven, maar daar vooral zelf voor moeten zorgen. Daar had hij gelijk in. De overheid heeft niet de invloed om direct in het leven van een individu te interveniëren. Dat is ook niet wenselijk. Maar de overheid heeft wel invloed op het totale welbevinden. Als het gemiddelde geluk bijvoorbeeld daalt door de Betuwelijn van 7.50 naar 7.49, dan zijn 160.000 mensen één punt achteruit gegaan. Dat effect lijkt klein, maar is enorm in de praktijk. Veel beleid van de overheid bevordert nu al het welbevinden. Nederland is niet voor niets gelukkig. De overheid heeft vooral invloed op de levensdomeinen. Het domein geld krijgt de meeste aandacht, maar die is voor geluk niet het belangrijkst. Meer ‘gelukspunten’ worden uitgedeeld op de domeinen van werk, sociale contacten en vrije tijd. Daar is nog veel te verbeteren. 8.2.3 Economie en economische groei Het geluksperspectief confronteert de overheid vooral met de beperkte invloed van de economie op welbevinden. Arme landen zoals India kunnen de komende jaren forse vooruitgang in geluk maken dankzij economische groei alleen (van 6.2 naar 7.6 in 2025), maar dat geldt niet voor Nederland (van 7.5 naar 7.7 in 2025). Als Nederland gelukkiger wil worden, dan moet geluk een expliciet beleidsdoel worden. Een goede geluksindicator is nodig, naast het BNP. Het geluksdoel moet gelden in beleid, met behulp van geluksonderzoek, de gelukswetenschap en het geluksperspectief. Pas dan kan Nederland groeien in geluk. 8.2.4 Hulpverleners Het kwalitatieve onderzoek behandelt onder andere de rol van de hulpverlener. Zij vervullen een hele belangrijke rol in het geluk van cliënten, maar dat wordt niet altijd waargemaakt. Er zijn grote individuele verschillen tussen hulpverleners. Dat kan te maken hebben met hun motivatie, want in de publieke dienstverlening wordt veel geëist van mensen. Hulpverleners kozen meestal met intrinsieke motivatie voor hun beroep, maar deadlines en targets kunnen hun intrinsieke motivatie ondermijnen. Hulpverleners helpen in de strijd tegen eenzaamheid, gebrek aan steun, afhankelijkheid, ongezondheid en achteruitgang. Alle beperkingen door regels en targets bemoeilijken die strijd.

8.3 Geluksdoel en bestaande paradigma’s: botsing of synergie? Er bestaan tegenwoordig meerdere pleidooien voor geluk in beleid, maar die pleiten niet altijd voor hetzelfde. Geluk zou één van de doelen moeten zijn, een hoofddoel, of zelfs het enige doel. Dat laatste is momenteel niet realistisch, laat staan wenselijk. Geluk als enige doel zou een revolutie betekenen, en die is niet nodig. Het meeste beleid in Nederland is namelijk al goed. Nederlanders behoren niet voor niets tot de gelukkigste mensen ter wereld. Revoluties leiden bovendien tot lagere geluksniveaus. Beleidsparadigma’s hebben logischerwijs al elementen in zich die het welbevinden proberen te verhogen. Ook beleid is afhankelijk van ‘overleven met welbevinden’; geen enkele beleidsmaker doet bewust een pleidooi voor achteruitgang in welbevinden. Alle evolutionaire alarmbellen beginnen dan

91

92

Met Beleid meer Geluk en Welbevinden: Een Aanzet voor Betrokkenen meteen te rinkelen. Beleid heeft dus normaliter altijd goede bedoelingen, maar de achterliggende bedoeling is irrelevant vanuit het geluksperspectief. Het gaat namelijk om de effecten van beleid op de geluksniveaus van de betrokken mensen. Aangezien men daar tot op heden slecht inzicht in had, pakte niet alle beleid uit zoals was bedoeld. En dat betekent dat sommige elementen en aannames van beleidsparadigma’s het totale welbevinden niet bevorderen, of zelfs verminderen. Bestaande beleidsparadigma’s hoeven niet te worden herzien. Alleen de elementen die het welbevinden verminderen, moeten heroverwogen of aangepast worden. En dat moet niet gebeuren op basis van ideologische discussies, maar op basis van wetenschappelijk geluksonderzoek. Dat kan concreet aangeven wat de rotte en giftige appels zijn; het kappen van de hele appelboom is niet nodig. Een voorbeeld van een beleidsparadigma is het activeringsparadigma. Een idee daarvan is dat alle werklozen aan een baan geholpen moeten worden; het maakt niet uit welke baan; en dat het beter voor hen is. Dit klopt gedeeltelijk: mensen zijn inderdaad ongelukkig als ze werkloos zijn, en dus beter af met werk. Maar niet iedere baan is geschikt. Voor een houdbare, gelukkige situatie is het belangrijk dat iemand ook uitdagingen ervaart, en het idee heeft dat zijn vaardigheden tot zijn recht komen. Dat is wellicht niet altijd mogelijk, maar er moet in ieder geval naar gestreefd worden. Een ander voorbeeld is het privatiseringsparadigma. Hoewel burgers inderdaad gediend zijn bij betere kwaliteit door marktwerking, wordt men niet gelukkiger van commerciële monopolies. Die hebben geen enkele prikkel om de consument tevreden te maken, of rechtvaardige procedures te introduceren. Een geleidelijke invoering van het geluksdoel (samen met het geluksperspectief, geluksindicatoren en een productieve gelukswetenschap), is de eerste stap. Het geluksdoel moet zich immers eerst nog bewijzen. De potentie is aanwezig, maar het geluksdoel bloeit niet volledig op zonder die eerste stap.

8.4 Geluksinterventies Wat kan de overheid doen om het gemiddelde welbevinden te verhogen? Zoals gezegd: suggesties voor geluksbeleid kunnen alleen gebaseerd worden op geluksonderzoek en de bevindingen van de gelukswetenschap. De volgende aanbevelingen zijn daar geheel of gedeeltelijk op gebaseerd. Het is aan te raden om die bevindingen nogmaals te toetsen in aanvullend onderzoek. Installeer geluksindicatoren. Het BNP verdient ‘een broertje’. De gemiddelde levenstevredenheid van de Nederlander is een simpele indicator, maar het vertelt veel. De vraag ‘hoe tevreden of ontevreden bent u tegenwoordig met uw leven in zijn geheel genomen’ is beproefd en goedgekeurd. Zulke indicatoren vertellen hoe goed het gaat in Nederland, maar ook hoe gelukkig afzonderlijke groepen zijn (bijvoorbeeld wijkbewoners, allochtonen, onderwijzers en politiepersoneel). Geluksindicatoren helpen beleid bij selectie, analyse, aanpak en evaluatie (zie ook Diener & Seligman, 2004; Veenhoven, 2002). Voorlichting in geluk. Kennis over geluk is onontbeerlijk voor succesvolle aanpassingen. Als mensen weten wat de gevolgen van gedrag zijn op geluk, nemen ze beter geïnformeerde beslissingen. Sporten en bewegen is bijvoorbeeld goed voor geluk; niet alleen voor gezondheid. En een langere reistijd weegt niet op tegen een hoger salaris, maar dat begrijpt bijna niemand. Voorlichting moet wel gebaseerd worden op wetenschappelijk geluksonderzoek (Veenhoven, 2005). Levensomstandigheden. Maatregelen voor levensomstandigheden worden tegenwoordig vooral economisch gemotiveerd. Maar infrastructuur, goed openbaar vervoer, flexibele arbeidstijden en kinderopvang beïnvloeden welbevinden ook. De keuzes voor veranderingen moeten gebaseerd worden op onderzoek, dat nog niet in ruimte mate beschikbaar is. Bevorder prettige procedures. Procedurele rechtvaardigheid is een onderschat fenomeen (zie §4.5.6). Mensen hebben een sterke behoefte aan een rechtvaardige behandeling, bijvoorbeeld bij ontslag, gemaakte fouten, reorganisaties en rechtspraak. De overheid zou de eigen procedures rechtvaardiger kunnen maken, evenals die van werkgevers, bedrijven en monopolies. Therapie, training & coaching. Niet alleen mensen met psychische problemen en stoornissen kunnen geholpen worden door therapie en coaching; ook gelukkige mensen kunnen vooruitgang boeken. De overheid zou het beroep van ‘life coach’ kunnen bevorderen en professionaliseren (Veenhoven, 2005). Onderwijzen in geluk. Het onderwijs krijgt regelmatig verzoeken van deskundigen om weer wat nieuws te doen. Het is vaak dè panacee tegen alles dat mis in de maatschappij. Maar onderwijzers worden niet gelukkiger door veranderingen en toenemende nevenactiviteiten (zie §7.13). Mochten er ooit weer veranderplannen komen, en het onderwijs staat ervoor open, dan zou onderwijzen in geluk

Eindconclusies over het geluksdoel bevorderlijk zijn. Geluk is namelijk vooral iets dat men kan leren, bijvoorbeeld door een gezonde levenshouding aan te nemen, tijd goed te besteden en verstandige keuzes te leren maken. Consumentenbescherming. Niet alle geluk is op de vrije markt te koop, maar veel wel. De huidige vrije markt houdt zelden oprecht rekening met de consument. Dat bedrijven niet weten wat producten precies doen met geluk, is tekenend (zie §5.1.3). Bedrijven overschrijden regelmatig ethische codes; met angstreclames, misleiding, onbereikbare klantenservices, wurgcontracten, promotionele kansspelen, onbetaalbare leningen, onvolledige informatie, enzovoort. Die zijn goed voor de economie, maar niet voor het totale geluk. De consument moet beschermd worden tegen uitbuiting. Motiveer mensen intrinsiek en positief. Teveel maatregelen zijn gericht op de oude filosofie van belonen & straffen. Ongewenst gedrag wordt bestraft, gewenst gedrag wordt… genegeerd. Er zijn meer mogelijkheden dan dat om gewenst gedrag te stimuleren. Wie intrinsiek gemotiveerd is, voert het gewenste gedrag zonder weerzin uit (zie §4.6). Bevorder het sociale leven. Sociale contacten zijn essentieel voor het geluk van mensen. Wie zich eenzaam voelt, is meestal niet gelukkig. Mensen hebben een fundamentele behoefte aan verbondenheid. Hoe meer laagdrempelige mogelijkheden daarvoor zijn, hoe minder mensen buiten de samenleving vallen. Inspanningen om mensen weer terug in de samenleving te krijgen, kunnen een groot effect hebben op het totale welbevinden. Beslis over het doel van een uitkering. Nederlandse uitkeringstrekkers hebben één van de hoogste uitkeringen ter wereld, maar zijn net zo gelukkig als uitkeringstrekkers met lagere uitkeringen in andere landen. Het kwalitatief onderzoek doet vermoeden dat dit komt door de problemen die gepaard gaan met de uitkeringen. Mensen hebben misschien meer inkomen, maar als zij strenger worden behandeld met harde maatregelen, dan heeft meer inkomen weinig zin. De vraag die ontstaat is ‘voor wie bestaan uitkeringen?’ Met de huidige gang van zaken levert het hebben van een uitkering geen voordelen op. Sporten en bewegen maakt óók gelukkiger. De overheid stimuleert sporten en bewegen omdat het gezond maakt. Maar het kan evengoed gepromoot worden omdat het gelukkiger maakt. De stoffen die vrijkomen bij bewegen zijn goed voor de geestelijke gezondheid.

8.5 De voordelen en wenselijkheid van het geluksdoel Het geluksdoel is in alle bestaande beleidsparadigma’s in te passen. Geluk heeft geen politieke kleur of ideologie: het is een universeel en gemeenschappelijk doel. Het totale welbevinden van Nederland is een doel waar iedereen beter van wordt. Er zijn nauwelijks botsende belangen, omdat het geluk van de één, zelden ten koste gaat van het geluk van een ander. Er zijn bovendien genoeg maatregelen te bedenken waar iedereen gelukkiger van wordt: geluksvoorlichting, prettige procedures, goede levensomstandigheden, beschikbaarheid van life coaches, enzovoort. Echter, geluk is niet alleen prettig; het heeft óók allerlei gunstige gevolgen, zoals een betere gezondheid, meer energie en levenslust, meer toewijding en succes, meer hulpvaardigheid en betrokkenheid, enzovoort. Het geluksdoel kan niet ‘zomaar even’ ingevoerd worden. Dat moet namelijk correct gebeuren, anders valt men in dezelfde valkuilen waar men vroeger al in viel. Het probleem is namelijk; wie bepaalt wat gelukkig maakt? Regelmatig staan er pleidooien voor geluk in de krant, maar veel van de voorgestelde maatregelen zijn nauwelijks te verantwoorden vanuit de gelukswetenschap. Die valkuil moet ontweken worden; en dat gebeurt met op bewijs gebaseerde beleidsmaatregelen, gebaseerd op wetenschappelijk geluksonderzoek. Evidence based werken is essentieel voor het geluksdoel. Er zijn meer mogelijkheden voor subjectieve input voor geluk in beleid. Tevredenheidonderzoek is een stap in de goede richting, omdat mensen niet tevreden zullen zijn met iets, als dat een negatieve invloed heeft op hun geluk. De tevredenheid met de buurt in hoofdstuk 6 was bijvoorbeeld indicatief voor probleemwijken. Ook opiniepeilingen, referenda en landelijke enquêtes helpen. Geluksonderzoek helpt bij beleidsbeslissingen, en bij het balanceren tussen tegenstellingen. De balans tussen bemoeizucht en betrokkenheid ligt bijvoorbeeld daar waar de burger het meest gelukkig is. Geluksindicatoren kunnen economische indicatoren aanvullen. Ze helpen bij de selectie, analyse, aanpak en evaluatie van problemen. Bovendien duiden ze op leefbaarheid en levenskwaliteit. Het geluksdoel is niet alleen mogelijk, maar ook een geweldig middel voor het verbeteren van het totale leven. Als de overheid van geluk een beleidsdoel maakt, ontstaat mèt beleid méér geluk en welbevinden!

93

94

Met Beleid meer Geluk en Welbevinden: Een Aanzet voor Betrokkenen

Referenties Ackerman, F. (1997). Overview essay. In F. Ackerman, D. Kiron, N.R. Goodwin, J.M. Harris, & K. Gallagher (Eds.). Human WellBeing and Economic Goals (pp. 81-92). Washington, DC: Island Press. Ackerman, F., Kiron, D., Goodwin, N.R., Harris, J.M., & Gallagher, K. (1997). Human Well-Being and Economic Goals. Washington, DC: Island Press. Adams, G.A., King, L.A., & King, D.W. (1996). Relationships of job and family involvement, family social support, and work-family conflict with job and life satisfaction. Journal of Applied Psychology, 81, 411-420. Alderfer, C. (1972). Existence, relatedness, & growth. New York: Free Press. Andrews, F.M., & Withey, S.B. (1976). Social Indicators of Well-Being. New York: Plenum. ANP (2006a, 9 mei). Verzekering tegen oranjekoorts. Retrieved August 8, 2007, from the World Wide Web: http://www.ad.nl/ binnenland/article324985.ece ANP (2006b, 15 juni). Verzekering tegen writer's block. Retrieved August 8, 2007, from the World Wide Web: http://www.spitsnet.nl/ nieuws.php/1/73865/cci/Verzekering_tege n_writer_s_block.html Archer, D., & Gartner, R. (1984). Violence and Crime in Cross-National Perspective. New Haven: Yale University Press. Argyle, M. (1987). The psychology of happiness. London: Methuen. Argyle, M. (1996). The Social Psychology of Leisure. Londen: Routledge. Argyle, M. (2001). The Psychology of Happiness. Hove, East Sussex: Routledge. Argyle, M., Martin, M., & Crossland, J. (1989). Happiness as a function of personality and social encounters. In J.P. Forgas & J.M. Innes (Eds.), Recent Advances in Social Psychology: An International Perspective (pp. 189203). Amsterdam: Elsevier. Aristoteles (2004). Politics: A Treatise on Government. Project Gutenberg Association. Retrieved August, 8, 2007, from the WWW: http://www.gutenberg.org/etext/1974. Aristoteles (2005). Ethics. Project Gutenberg Association. Retrieved August, 8, 2007, from the World Wide Web: http://www.gutenberg.org/etext/8438. Aronson, E., Wilson, T.D., & Akert, R.M. (2005). Social Psychology (5th edition). Upper Saddle River, NJ: Pearson Education. Baas, S. (2006). Experience Sampling Methode. Den Haag: SCP, stageverslag. Bakker, A.B., Demerouti, E., & Euwema, M.C. (2005). Job resources buffer the impact of job demands on burnout. Journal of Occupational Health Psychology, 10, 170-180. Bamundo, P.J, Kopelman, R.E. (1980). The moderating effect of occupation, age, and urbanization on the relationship between job and life satisfaction. Journal of Vocational Behavior, 17, 106-123. Barden, R.C., Garber, J., Leiman, B., Ford, M.E., & Masters, J.C. (1985). Factors governing the effective remediation of

negative affect and its cognitive and behavioral consequences. Journal of Personality and Social Psychology, 49, 1040-1053. Barlow, D.H., & Durand, V.M. (2005). Abnormal Psychology: An Integrative Approach (4th edition). Belmont, CA: Wadsworth. Baumeister, R.F. (1991). Meanings of life. New York: Guilford Press. Baumgarten, E. (1981). Wittgenstein's conception of the "willing subject". Man and World, 14, 15-23. Becker, M. (2006). Langs Aristoteles uitgezette sporen. Idee, 27 (1), 14-17. Bentham, J. (1789). Introduction to the Principles of Morals and Legislation. Londen, UK. Berg, M. (2006). Inkomensongelijkheid en geluk in landen. Mens en Maatschappij, 82(1), 28-50. Berger, F.R. (1984). Happiness, Justice and Freedom: the moral and political philosophy of John Stuart Mill. Berkeley: University of California Press. Berkowitz, L. (1993). Aggression: Its causes, consequences, and control. Philadelphia: Temple University Press. Berns, E.E., & Van Stratum, R. (1986). De plaats van de economie in Adam Smith's "Moral Philosophy". In E.E. Berns (Ed.), Adam Smith: ethiek, politiek, filosofie (pp. 176203). Tilburg: Tilburg University Press. Bestuursinformatie gemeente Utrecht (2007). Wijkenmonitor 2007. Utrecht: Afdeling Bestuursinformatie, Bestuurs- en Concerndienst, Gemeente Utrecht. Gedownload vanaf http://www.utrecht.nl/images/Secretarie/B estuursinformatie/Publicaties2007/WM2007 /wijkenmonitor2007.pdf. Biswas-Diener, R. Diener, E. (2001). Making the best of a bad situation: Satisfaction in the slums of Calcutta. Social Indicators Research, 55, 329-352. Blanchflower, D.G., & Oswald, A.J. (2000). Is Something Wrong with Work-Life Balance? A Look at International Data. Retrieved August, 8, 2007, from the World Wide Web: http://www2.warwick.ac.uk/fac/soc/econo mics/staff/faculty/oswald/97worklifebalanc etable.pdf Blanchflower, D.G., & Oswald, A.J. (2004). Money, Sex and Happiness: An Emprical Study. Working paper 10499. Retrieved August, 8, 2007, from the World Wide Web: http://www.nber.org/papers/w10499 Blanchflower, D.G., Oswald, A.J., & Stutzer, A. (2001). Latent entrepreneurship across nations. European economic review, 45, 680-691. Boelhouwer, J., & Stoop, I. (1999). Measuring well-being in the Netherlands. Social Indicators Research, 48, 51-75. Bologh, R.W. (1990). Love or Greatness: Max Weber and Masculine Thinking - A Feminist Inquiry. Londen: Unwin Hyman. Bonke, J. (2005). Paid work and unpaid work: diary information versus questionnaire information. Social Indicators Research, 70, 349368.

Bosselaar, H. (2002). Tien doelen van vraagsturing. In H. Bosselaar, J. van der Wolk, J. Zwart, & H. Spies (Eds.), Vraagsturing: de cliënt aan het roer in de sociale zekerheid en zorg (pp. 10-25). Utrecht: Uitgeverij Jan van Arkel. Bosselaar, H., van der Wolk, J., Zwart, K., & Spies, H. (2002). Vraagsturing: de cliënt aan het roer in de sociale zekerheid en zorg. Utrecht: Uitgeverij Jan van Arkel. Bower, G.H., & Hilgard, E.R. (1981). Theories of learning (15th edition). Englewood Cliffs, NJ: Prentice Hall. Brehm, S.S., Miller, R.S., Perlman, D., & Campbell, S.M. (2002). Intimate Relationships (3rd edition). New York: McGraw-Hill. Brickman, P., & Campbell, D.T. (1971). Hedonic relativism and planning the good society. In M.H. Appley (Ed.), Adaptation-level theory (pp. 215-231). New York: Academic Press. Brickman, P., Coates, D., & Janoff-Bulman, R. (1978). Lottery winners and accident victims: Is happiness relative? Journal of Personality and Social Psychology, 36, 917-927. Brown, G.D.A., Gardner, J., Oswald, A., & Qian, J. (2003). Rank dependence in pay satisfaction. Paper presented at the Brookings/Warwick Conference in June 2003, Washington, DC. Brown, G.D.A., Gardner, J., Oswald, A., & Qian, J. (2004). Does Wage Rank Affect Employees' Wellbeing? Working paper. Bruni, L. (2006). Civil Happiness: Economics and human flourishing in historical perspective. Milton Park: Routledge. Bruni, L., & Stanca, L. (2005). Income aspirations, television and happiness: evidence from the World Values Survey. University of Milan Bicocca, Economics Department, Working paper no. 89. Campbell,A., Converse, P.E., & Rodgers, W.L. (1976). The quality of American life: Perceptions, evaluations, and satisfactions. New York: Russell Sage Foundation. Cantor, N., & Sanderson, C.A. (1999). Life Task Participation and Well-Being: The Importance of Taking Part in Daily Life. In D. Kahneman, E. Diener & N. Schwarz (Eds.), Well-Being: The Foundations of Hedonic Psychology (pp. 230-243). New York: Russell Sage. CBS (2006). Aantal echtscheidingen neemt weer toe. Retrieved August, 8, 2007, from the World Wide Web: http://www.cbs.nl/nlnl/menu/themas/bevolking/publicaties/arti kelen/archief/2006/2006-1862-wm.htm. CBS (2007). StatLine: Bevolking per postcode 2006. Heerlen/Voorburg: CBS. Clark, A. (1999). Are wages habit forming? Evidence from micro data. Journal of Economic Behavior and Organization, 39, 179-200. Clark, A.E., & Oswald, A.J. (1996). Satisfaction and comparison income. Journal of Public Economics, 61, 359-381. Clydesdale, T.T. (1997). Family behaviors among early U.S. baby boomers: Exploring

Referenties the effects of religion and income change, 1965-1982. Social Forces, 76, 605-635. Cohen, P., & Cohen, J. (1996). Life values and adolescent mental health. Mahwah, NJ: Erlbaum. Cohen, S., Doyle, W.J., Skomer, D.P., Fireman, P., Gwaltney, J. M., & Newson, J.P. (1995). State and trait negative affect as predictors of subjective and objective symptoms of respiratory viral infections. Journal of personality and Social Psychology, 68, 159-169. Costa, P.T., & McCrae, R.R. (1980). Influence of extraversion and neuroticism on subjective well-being: happy and unhappy people. Journal of Personality and Social Psychology, 38, 668-678. Csikszentmihalyi, M. (1997). Finding flow. New York: Basic Books. Cunningham, M.R. (1988b). What do you do when you're happy or blue? Mood, expectancies and behavioral interest. Motivation and Emotion, 12, 309-331. Damasio, A.R. (2003). Looking For Spinoza: Joy, Sorrow and the Feeling Brain. Londen: Vintage. Danner, D.D., Snowdon, D.A., & Friesen, W.V. (2001). Positive emotions in early life and longevity: Findings from the nun study. Journal of Personality and Social Psychology, 80, 804-813. Davidson, R.J., Kabat-Zinn, J., Schumacher, J., Rosenkranz, M., Muller, D., Santorelli, S.F., Urbanowski, F., Harrington, A., Bonus, K., Sheridan, J.F. (2003). Alterations in brain and immune function produced by mindfulness meditation. Psychosomatic Medicine, 65(4), 564570. De Boer, E.M. (2003). Organizational fairness, well-being and sickness absenteeism: It is all about the manner in which.... Utrecht: Elpine M. de Boer. De Haes, J.C.M.J., & van Knippenberg, F.C.E. (1985). The quality of life of cancer patients: Review of the literature. Social Science and Medicine, 20, 809-820. Deci, E.L., & Ryan, R.M. (2000). The "What" and "Why" of Goal Pursuits: Human Needs and the Self-Determination of Behavior. Psychological Inquiry, 11(4), 227-268. Deci, E.L., & Ryan, R.M. (2001). On happiness and human potentials: a review of research on hedonic and eudaimonic well-being. Annual Review of Psychology, 52, 141-166. Declaration of Independence (1776). Declaration of Independence. Also available at http://www.archives.gov/national-archivesexperience/charters/declaration.html. Demerouti, E. (2006). Job characteristics, flow, and performance: the moderating role of conscientiousness. Journal of Occupational Health Psychology, 11(3), 266-280. Demir, M., & Weitekamp, L.A. (2007). I am so happy cause today I found my friend: friendship and personality as predictors of happiness. Journal of Happiness Studies, 8, 181211. DeNeve, K.M., & Cooper, H. (1998). The happy personality: a meta-analysis of 137 personality traits and subjective well-being. Psychological Bulletin, 124, 197-229. Di Tella, R., MacCulloch, R.J., & Oswald, A.J. (2001). Preferences over inflation and

unemployment: Evidence from surveys of happiness. American Economic Review, 91, 335341. Diekstra, R.F.W. (2006, 17 mei). Geluksbeleid. De Gelderlander, pp. 7. Diener, E. (1994). Assessing Subjective WellBeing: Progress and Opportunities. Social Indicators Research, 31, 103-157. Diener, E., & Biswas-Diener, R. (2002). Will Money Increase Subjective Well-Being? Social Indicators Research, 57, 119-169. Diener, E., & Oishi, S. (2003). Are Scandinavians happier than Asians? Issues in comparing nations on subjective well-being. In F. Columbus (Ed.), Politics and economics of Asia. Hauppauge, NY: Nova Science Publishers. Diener, E., & Seligman, M.E.P. (2004). Beyond money. Psychological Science in the Public Interest, 5(1), 1-31 Diener, E., Emmons, R.A., Larsen, R.J., & Griffin, S. (1985). The Satisfaction With Life Scale. Journal of Personality Assessment, 49, 7175. Diener, E., Horwitz, J., & Emmons, R.A. (1985). Happiness of the very wealthy. Social Indicators Research, 16, 263-274. Diener, E., Sandvik, E., Seidlitz, L., & Diener, M. (1993). The relationship between income and subjective well-being: Relative or absolute? Social Indicators Research, 28, 195223. Diener, E., Suh, E.M., Lucas, R.E., & Smith, H.E. (1999). Subjective wellbeing: Three decades of progress. Psychological Bulletin, 125, 276-302. Dormann, C., & Zapf, D. (1999). Social support, social stressors at work, and depressive symptoms: Testing for main and moderating effects with structural equations in a three-wave longitudinal study. Journal of Applied Psychology, 84, 874-884. Easterlin, R.A. (1974). Does economic growth improve the human lot? Some empirical evidence. In P.A. David and M.W. Reder (Eds.), Nations and Households in Economic Growth (pp. 89-125). New York: Academic Press. Easterlin, R.A. (1995). Will raising the incomes of all increase the happiness of all? Journal of Economic Behavior and Organization, 27, 35-47. Easterlin, R.A. (2002). Happiness in Economics. Cheltenham: Edward Elgar. Easterlin, R.A. (2005). Feeding the illusion of growth and happiness: A reply to Hagerty and Veenhoven. Social Indicators Research, 74, 429-443. Easton, M. (2006). Happiness Formula Episode 1 [Televisie documentaire]. Londen: BBC. Ellis, A. (2004). How my theory and practice of psychotherapy has influenced and changed other psychotherapies. Journal of RationalEmotive & Cognitive-Behavior Therapy, 22(2), 79-83. Ellis, A. (2005). The Myth of Self-Esteem. New York: Promotheus books. Emmons, R.A., & McCullough, M.E. (2003). Counting blessings versus burdens: An emperimental investigation of gratitude and

subjective well-being in daily life. Journal of Personality and Social Psychology, 84(2), 377-389. Fazio, A.F. (1977). A concurrent validation study of the NCHS General Well-Being Schedule (Dept. of H.E.W. Publ. No HRA-78-1347) (National Center for Health Statistics, Hyattsville, MD). FDS International (2007). What Workers Want: A Worldwide Study of Attitudes to Work and Work-Life Balance. Londen: FDS International. Feist, J., & Brannon, L. (1988). Health Psychology. Belmont, CA: Wadsworth. Festinger, L. (1954). A theory of social comparison processes. Human Relations, 7, 114-140. Folger R, & Cropanzo R. (1998). Organizational Justice and Human Resource Management. Thousand Oaks, CA: Sage. Fordyce, M.W. (1988). A review of research on the happiness measure: a sixty second index of happiness and mental health. Social Indicators Research, 20, 355-381. Frankl, V.E. (1959). Man's Search for Meaning: An Introduction to Logotherapy. Londen: Hodder & Stoughton. Freud, S. (1930). Civilization and Its Discontents. Londen: W.W. Norton & Company. Frey, B.S., & Goette, L. (1999). Does pay motivate volunteers? Working paper. Frey, B.S., & Stutzer, A. (2000a). Happiness prospers in democracy. Journal of Happiness Studies, 1, 79-102. Frey, B.S., & Stutzer, A. (2000b). Happiness, Economy and Institutions. The Economic Journal, 110, 918-938. Frey, B.S., & Stutzer, A. (2002). Happiness and Economics: How the economy and institutions affect human well-being. Princeton, New Jersey: Princeton University Press. Frey, B.S., Benesch, C., & Stutzer, A. (2007). Does watching TV make us happy? Journal of Economic Psychology, 28(3), 283-313. Frey, B.S., Benz, M., & Stutzer, A. (2004). Introducing Procedural Utility: Not only What, but also How Matters. Journal of Institutional and Theoretical Economics, 160(3), 377-401. Gardner, J., & Oswald, A. (2001). Does money buy happiness? A longitudinal study using data on windfalls. Manuscript submitted for publication. Gardner, J., & Oswald, A. (2006). Money and Mental Wellbeing: A Longitudinal Study of Medium-Sized Lottery Wins. Forthcoming in the Journal of Health Economics. Gehmacher, E (1989). Housing and happiness. Proceeding of the Conference on Housing Evaluation, Lausanne, Switzerland, C.I.B. Publication 118, 51 -57. Geurts, S. A. E., & Demerouti, E. (2003). Work/non-work interface: A review of theories and findings. In M. Schabracq, J. Winnubst, & C. L. Cooper (Eds.), The handbook of work and health psychology (2nd edition) (pp. 279-312). Chichester: Wiley. Giddens, A. (1994). Beyond Left and Right: The Future of Radical Politics. Stanford, CA: Stanford University Press.

95

96

Met Beleid meer Geluk en Welbevinden: Een Aanzet voor Betrokkenen Golden, L., & Wiens-Tuers, B. (2006). To your happiness? Extra hours of labor supply and worker well-being. The Journal of SocioEconomics, 35, 382-397. Goldberg, D. (1978). Manual of the General Health Questionnaire. Windsor, UK: NFER. Goldman Sachs (2003). Dreaming With BRICs: The Path to 2050. Londen: Goldman Sachs International. Graham, C., Eggers, A., & Sukhatankar, S. (2004). Does happiness pay? An exploration based on panel data from Russia. Economic Behavior and Organization, in press. Gray, P. (2002). Psychology (4th edition). New York: Worth Publishers. Hagerty, M.R., & Veenhoven, R. (2003). Wealth and happiness revisited: Growing wealth of nations does go with greater happiness. Social Indicators Research, 64, 1-27. Hakanen, J.J., Bakker, A.B., & Schaufeli, W.B. (2006). Burnout and work engagement among teachers. Journal of School Psychology, 43, 495-513. Hall, D.T., & Nougain, K. (1968). An Examination of Maslow's Need Hierarchyin an Organizational Setting. Organizational Behavior and Human Performance, 3, 12-35. Hamermesh, D.S. (2001). The changing distribution of job satisfaction. Journal of Human Resources, 36, 1-30. Headey, B. (1999). Health benefits and health cost saving due to pets: preliminary estimates from an Australian national survey. Social Indicators Research, 47, 233-243. Headey, B., & Wearing, A.J (1992). Understanding happiness: a theory of subjective wellbeing. Melbourne, Australia: Longman Cheshire. Hofstede, G. (2002). Allemaal Andersdenkenden: Omgaan met cultuurverschillen. Amsterdam: Uitgeverij Contact. Hortulanus, R.P., Liem, P.P.N., & Sprinkhuizen, A.M.M. (1997). Domeinen van Welzijn: Welzijnsbeleving en welzijnsbeleid in de jaren '90. Den Haag: VUGA. House, R.J. (1981). Work Stress and Social Support. Reading, MA: Addison-Wesley. Iaffaldano, M.T., & Muchinsky, P.M. (1985). Job satisfaction and job performance: a meta analysis. Psychological Bulletin, 97, 251-273. Inglehart, R. (1990). Culture shift in advanced industrial society. Princeton University Press, Princeton, NJ. Inglehart, R., & Klingemann, H.D. (2000). Genes, culture, democracy, and happiness. In E. Diener & E.M. Suh (Eds.), Culture and subjective wellbeing (pp. 165-184). Cambridge, MA: MIT Press. Inglehart, R.I. (2004). Subjective well-being rankings of 82 societies. New York: World Values Survey. Jones, W.H. (1985). The psychology of loneliness: some personality issues in the study of social support. In. I.G. Sarason & B.R. Sarason (Eds.), Social Support: Theory, Research and Applications (pp. 225-241). Dordrecht, NL: Nijhoff. Judge, T.A., & Watanabe, S. (1993). Another look at the job satisfaction-life satisfaction

relationship. Journal of Applied Psychology, 78, 939-948. Kabat-Zinn, J. (2003). Waar je ook gaat, daar ben je. Utrecht: Kosmos Uitgevers. Kahneman, D. (1999). Objective Happiness. In D. Kahneman, E. Diener & N. Schwarz (Eds.), Well-Being: The Foundations of Hedonic Psychology (pp. 3-25). New York: Russell Sage Foundation. Kahneman, D., & Sugden, R. (2005). Experienced Utility as a Standard of Policy Evaluation. Environmental & Resource Economics, 32, 161-181. Kahneman, D., & Tversky, A. (1979). Prospect Theory: An Analysis of Decision under Risk. Econometrica, XLVII, 263-291. Kahneman, D., & Tversky, A. (1984). Choices, values, and frames. American Psychologist, 39, 341-350. Kahneman, D., & Tversky, A. (2000). Choices, Values and Frames. New York: Cambridge University Press. Kahneman, D., Knetsch, J., & Thaler, R. (1990). Experimental tests of the endowment effect and the Coase theorem. Journal of Political Economy, 98, 1325-1348. Kahneman, D., Krueger, A.B., Schkade, D.A., Schwarz, N., & Stone, A.A. (2006). Would You Be Happier If You Were Richer? A Focusing Illusion. Science, 312, 1908-1910. Kahneman, D., Krueger, A.B., Schkade, D.A., Schwarz, N., & Stone, A.A. (2004). A survey method for characterizing daily life experience: The Day Reconstruction Method. Science, 306, 1776-1780. Kalat, J.W. (2004). Biological Psychology (8th edition). Belmond, CA: Wadsworth. Kaplan, H.R. (1978). Lottery Winners: How They Won and How Winning Changed Their Lives. New York: Harper & Row. Karremans, J.C., Van Lange, P.A.M., Ouwerkerk, J.W., & Kluwer, E.S. (2003). When forgiving enhances psychological wellbeing: The role of interpersonal commitment. Journal of Personality and Social Psychology, 84(5), 1011-1026. Kasser, T., & Ryan, R.M. (1993). A dark side of the American Dream: Correlates of financial success as a central life aspiration. Journal of Personality and Social Psychology, 65, 410-422. Kerr, J.H., & Kuk, G. (2001). The effects of low and high intensity exercise on emotions, stress and effort. Psychology of Sport and Exercise, 2, 173-186. Klamer, A. (2006, 15 oktober). Pleidooi voor een nieuw politiek programma: maak de burger niet rijker, maar gelukkiger. NRC Handelsblad, pp. 17. Koivumaa-Honkanen, H.T., Honkanen, R., Koskenvuo, M., Viinamaki, H., & Kaprio, J. (2002). Life satisfaction as a predictor of fatal injury in a 20-year follow-up. Acta Psychiatrica Scandinavica, 105, 444-450. Koivumaa-Honkanen, K., Heikkila, K, Honkanen, R., & Viinamäki, H. (2001). Lifesatisfaction and suicide: A 20-year follow-up study. American Journal of Psychiatry, 158, 433439.

Krugman, P. (1998, 23 augustus). Viagra and the Wealth of Nations. New York Times Magazine. Lane, R. (2000). The loss of happiness in market democracies. Yale University Press, USA. Larsen, R.J, & Buss, D.M. (2005). Personality Psychology: Domains of Knowledge About Human Nature (2nd edition). New York: McGrawHill. Layard, R. (2005). Waarom zijn we niet gelukkig? Amsterdam: Atlas. Lee, G., & Teo, A. (2005). Organizational Restructuring: Impact on Trust and Work Satisfaction. Asia Pacific Journal of Management, 22, 23-39. Lind, E.A., & Tyler, T.R. (1988). The Social Psychology of Procedural Justice. New York: Plenum. Littunen, H. (2000). Networks and Local Environmental Characteristics in the Survival of New Firms. Small Business Economics, 15, 59-71. Locke, J. (2004). An Essay Concerning Human Understanding, Volume I. Project Gutenberg Association. Retrieved August, 8, 2007, from the World Wide Web: http://www.gutenberg.org/etext/10615. Loewenstein, G., & Schkade, D. (1999). Wouldn't it be nice? Predicting future feelings. In D. Kahneman, E. Diener, & N. Schwarz (Eds.), Well-Being: The Foundations of Hedonic Psychology (pp. 85-105). New York: Russell Sage Foundation. Lucas, R.E., & Diener, E. (2003). The happy worker: Hypotheses about the role of positive affect in worker productivity. In M.R. Barrick & A.M. Ryan (Eds.), Personality and work (pp. 30-59). San Francisco: Jossey Bass. Lyubomirsky, S., King, L., & Diener, E. (2005). The benefits of frequent positive affect: Does happiness lead to success? Psychological Bulletin, 131, 803-855. Lyubomirsky, S., Tkach, C., Dimatteo, M.R. (2006). What are the differences between happiness and self-esteem? Social Indicators Research, 78(3), 363-404. Macht, M., Meininger, J., & Roth, J. (2005). The Pleasures of Eating: A Qualitative Analysis. Journal of Happiness Studies, 6, 137-160. Mallet, C.J., & Hanrahan, S.J. (2004). Elite athletes: why does the 'fire' burn so brightly? Psychology of Sport and Exercise, 5, 183-200. Marshall, A. (1890). Principles of Economics. Londen: Bloomsbury. Maslov, A.H. (1954). Motivation and personality. New York: Harper & Row. Mastekaasa, A. (1993). Marital status and sujbective well-being - a changing relationship. Social Indicators Research, 29(3), 249-276. McClelland, D.C. (1967). The Achieving Society. New York: Free Press. McMahon, D.M. (2004). From the happiness of virtue to the virtue of happiness: 400 B.C. A.D. 1780. Daedalus Spring, 133(2), 5-17. Meier, S., & Stutzer, A. (2004). Is Volunteering Rewarding in Itself? Working Paper No. 180. University of Zurich.

Referenties Mellers, B.A., Schwartz, A., Cooke, A.D. (1998). Judgment and decision making. Annual Review of Psychology, 49, 447-477. Michalos, A.C. (1991). Global report on student well-being: Life satisfaction and happiness. New York: Springer Verlag. Mill, J.S. (1848). The Principles of Political Economy. Mill, J.S. (1859). On Liberty. Also available at http://etext.library.adelaide.edu.au/m/mill/j ohn_stuart/m645o/. Miller, D.T. (2001). Disrespect and the Experience of Injustice. Annual Review of Psychology, 52, 527-553. Miller, F.D. (2000). Adam Smith and the Virtues of Enlightenment (review). Journal of the History of Philosophy, 38, 439-441. Musschenga, A.W. (1997). The relation between concepts of quality-of-life, health and happiness. The Journal of Medicine and Philosophy, 22, 11-28. Nathanson, S. (1987). An eye for an eye? The morality of punishing by death. Totowa, NJ: Rowan & Littlefield. New Statesman (2005). NS Essay - Does sex make us happy? Don't talk about it. Retrieved August, 8, 2007, from the World Wide Web: http://www.newstatesman.com/200503280 018. Newman, J.P. (1987). Reactions to punishments in extraverts and psychopaths: Implications for the impulsive behavior of disinhibited individuals. Journal of Research in Personality, 21, 464-480. Newman, J.P., Widom, C.S., & Nathan, S. (1985). Passive avoidance and syndromes of disinhibition: Psychopathy and extraversion. Journal of Personality and Social Psychology, 48, 1316-1327. Nickerson, C., Schwarz, N., Diener, E., & Kahneman, D. (2003). Zeroing in on the dark side of the American dream: A closer look at the negative consequences of the goal for financial success. Psychological Science, 14, 531-536. NRC Handelsblad (2007, 3 mei). Agent schietpartij Ondiep nu verdachte. NRC Handelsblad, p. 3. Nussbaum, M., & Sen, A. (Eds.) (1993). The Quality of Life. Oxford: Clarendon Press. Ouweneel, P. (2002). Social security and wellbeing of the unemployed in 42 nations. Journal of Happiness Studies, 3, 167-192. Pavot, W., Diener, E., & Suh, E. (1998). The Temporal Satisfaction With Life Scale. Journal of Personality Assessment, 70(2), 340-354. Peterson, C. (2000). The future of optimism. American Psychologist, 55, 44-56. Petty, M.M., McGee, G.W., & Cavender, J.W. (1984). A meta-analysis of the relationships between individual job satisfaction and individual performance. Academy of Management Review, 9, 712-721. Powdthavee, N. (2005a). Identifying Causal Effects with Panel Data: The Case of Friendship and Happiness. Retrieved online. Powdthavee, N. (2005b). Unhappiness and crime: Evidence from South Africa. Economica, 72(287), 531-548. Rau, R., & Triemer, A. (2004). Overtime in relation to blood pressure and mood during

work, leisure, and night time. Social Indicators Research, 67, 51-73. Rawls, J. (1971). A theory of justice. Harvard University Press, Cambridge, Mass, USA Rehberg, K. (2000). The Fear of Happiness: Anthropological motives. Journal of Happiness Studies, 1, 479-500. Requena, F. (2003). Social capital, satisfaction and quality of life in the workplace. Social Indicators Research, 61(3), 331-360. Richins, M.L., & Dawson, S. (1992). Consumer values orientation for materialism and its measurement: Scale development and validation. Journal of Consumer Research, 19, 303-316. Robinson, J.P. (1990). Television's effects on families' use of time. In J. Bryant (Ed.), Television and the American Family (pp. 195209). Hillsdale, NJ: Lawrence Erlbaum Associates Inc. Rollinson, D. (2005). Organisational Behaviour and Analysis: An Integrated Approach (3rd ed.). Harlow: Pearson Education Limited. Rotter, J.B. (1966). Generalized expectancies for internal versus external control of reinforcement. Psychological Monographs, 80, 128. Rouner, L.S. (Ed.) (1995). In Pursuit of Happiness. Notre Dame, IN: University of Notre Dame Press. Ryan, R.M., & Deci, E.L. (2000). Intrinsic and Extrinsic Motivations: Classic Definitions and New Directions. Contemporary Educational Psychology, 25, 54-67. Sayer, A. (2005). Adam Smith - the Father of Post-Autistic Economics: A reply to Edney. Post-autistic economics review, 32, 5 July 2005, article 4, http://www.paecon.net/ PAEReview/issue32/Sayer32.htm. Schaufeli, W. B., Salanova, M., Gonzalez-Roma, V., & Bakker, A. B. (2002). The measurement of engagement and burnout and: a confirmative analytic approach. Journal of Happiness Studies, 3, 71-92. Schaufeli, W.B., & Bakker, A.B. (2004). Job demands, job resources and their relationship with burnout and engagement: a multi-sample study. Journal of Organizational Behavior, 25, 1-23. Schaufeli,W. B., Taris, T., Le Blanc, P., Peeters, M., Bakker, A., & De Jonge, J. (2001). Maakt arbeid gezond? Op zoek naar de bevlogen werknemer [Work and health: the quest of the engaged worker]. De Psycholoog, 36, 422428. Schindehutte, M., Morris, M., & Allen, J. (2006). Beyond Achievement: Entrepreneurship as Extreme Experience. Small Business Economics, 27, 349-368. Schkade, D.A., & Kahneman, D. (1998). Does living in California make people happy? A focusing illusion in judgements of life satisfaction. Psychological Science, 9(5), 340-346. Schulz, R., & Decker, S. (1985). Long-term adjustment to physical disability. Journal of personality and Social Psychology, 48, 1162-1172. Schwartz, B., Ward, A., Monterosso, J., Lyubomirsky, S., White, K., & Lehman, D.R. (2002). Maximising versus satisficing: Happiness is a matter of choice. Journal of

Personality and Social Psychology, 83(5), 11781197. Schwarz, N., & Strack, F. (1991). Evaluating one's life: A judgment model of subjective well-being. In F. Strack, M. Argyle, & N. Schwarz (Eds.), Subjective Well-Being: An interdisciplinary perspective (pp. 27-48). Oxford: Pergamon Press. Schwarz, N., & Strack, F. (1999). Reports of Subjective Well-Being: Judgmental Processes and Their Methodological Implications. In D. Kahneman, E. Diener & N. Schwarz (Eds.), Well-Being: The Foundations of Hedonic Psychology (pp. 61-84). New York: Russell Sage Foundation. Schyns, P. (2000). The relationship between income, changes in income and life satisfaction in West Germany and the Russian Federation: Relative, absolute, or a combination of both? In: E. Diener and D.R. Rahtz (Eds.), Advances in Quality of Life Theory and Research (pp. 83-109). Dordrecht: Kluwer. Schyns, P. (2001). Income and Satisfaction in Russia. Journal of Happiness Studies, 2, 173-204. Scitovsky, T. (1976). The Joyless Economy: An Inquiry into Human Satisfaction and Dissatisfaction. Oxford: Oxford University Press. Scollon, C.N., Kim-Prieto, C., & Diener, E. (2003). Experience sampling: promises and pitfalls, strengths and weaknesses. Journal of Happiness Studies, 4, 5-34. Schimmack, U. (2003). Affect measurement in experience sampling research. Journal of Happiness Studies, 4, 79-106. Schimmack, U., & Diener, E. (2003). Experience sampling methodology in happiness research. Journal of Happiness Studies, 4, 1-4. SCP (2000). Trends, dilemma's en beleid: essays over ontwikkelingen op langere termijn. Den Haag: SDU. SCP (2006a). Gezond en wel met een beperking. Den Haag: SCP. SCP (2006b). De tijd als spiegel. Den Haag: Sociaal en Cultureel Planbureau. Seligman, M.E.P. (1991). Learned optimism. New York: Random House. Seligman, M.E.P. (2002). Authentic Happiness: Using the New Positive Psychology to Realize Your Potential for Lasting Fulfillment. New York: Free Press. Seligman, M.E.P., & Csikszentmihalyi, M. (2000). Positive Psychology: An Introduction. American Psychologist, 55(1), 514. Sen, A. (1985a). Wellbeing, agency and freedom. Journal of Philosophy, 82, 169-221. Sen, A. (1985b). Commodities and capabilities. North Holland, Amsterdam Sen, A. (1995). Rationality and Social Choice. American Economic Review 85(1), 1-24. Sen, A. (1997). Maximization and the Act of Choice. Econometrica, 65(4), 745-779. Sen, A., & Williams, B. (Eds.) (1982). Utilitarianism and Beyond. Londen: Cambridge University Press.

97

98

Met Beleid meer Geluk en Welbevinden: Een Aanzet voor Betrokkenen Shafir, E., Diamond, P., & Tversky, A. (1997). On Money Illusion. Quarterly Journal of Economics, 112(2), 341-374. Sheldon, K.M., & Kasser, T. (1998). Pursuing personal goals: Skills enable progress, but not all progress is beneficial. Personality and Social Psychology Bulletin, 24, 1319-1331. Sheldon, K.M., & Lyubomirsky, S. (2006). Achieving sustainable gains in happiness: change your actions, not your circumstances. Journal of Happiness Studies, 7, 55-86. Simmons, R.L., Van Hook, E.J., Yunis, E.J., Noreen, H., Kjellstrand, C.M., Condie, R.M., Mauer, S.M., Buselmeier, T.J. and Najarian, J.S. (1977). 100 sibling kidney transplants followed 2 to 7 1/2 years: a multifactorial analysis. Annals of surgery, 185(2), 196-204. Smart, J.J.C., & Williams, B. (1973). Utilitarianism, for and against. Cambridge University Press, London. Smith, A. (1776). An Inquiry into the Nature And Causes of the Wealth of Nations. Also made available by Project Gutenberg at http://www.gutenberg.org/etext/3300. Smith, A. (1976). The Theory of Moral Sentiments. Oxford: Clarendon Press. Smith, M.E., & Gevins, A. (2004). Attention and Brain Activity While Watching Television: Components of Viewer Engagement. Media Psychology, 6(3), 285-305. Smith, S., & Razzell, P. (1975). The Pools' Winners. London: Calibon Books. Srivastava, A., Locke, E.A., & Bartol, K.M. (2001). Money and subjective wellbeing: It's not the money, it's the motives. Journal of Personality and Social Psychology, 80, 959-971. Steger, M.F., & Kashdan, T.B. (2007). Stability and specificity of meaning in life and life satisfaction over one year. Journal of Happiness Studies, 8, 161-179. Steiner, D.D., & Truxillo, D.M. (1989). An improved test of the disaggregation hypothesis of job and life satisfaction. Journal of Occupational Psychology, 62, 33-39. Steptoe, A. (1998). Effects of exercise on mood. Seminar at Oxford. Sternberg, R.J. (1986). A triangular theory of love. Psychological Review, 93, 119-135. Stutzer, A. (2004). The Role of Income Aspirations in Individual Happiness. Journal of Economic Behavior and Organization 54(1), 89109. Stutzer, A., & Frey, B.S. (2004). Stress That Doesn't Pay: The Commuting Paradox. Working Paper No. 151. University of Zurich. Stutzer, A., & Frey, B.S. (2006). Does marriage make people happy, or do happy people get married? Journal of Socio-Economics, 35(2), 326347. Stutzer, A., & Lalive, R. (2000). The Role of Social Work Norms in Job Searching and Subjective WellBeing. Working Paper no. 51, Institute for Empiral Research in Economics, University of Zurich. Suh, E., Diener, E., & Fujita, F. (1996). Events and subjective well-being: Only recent events matter. Journal of Personality and Social Psychology, 70, 1091-1102. Tait, M., Padgett, M.Y., & Baldwin, T.T. (1989). Job satisfaction and life satisfaction: a

reexamination of the strength of the relationship and gender effects as a function of the date of the study. Journal of Applied Psychology, 74, 502-507. Telegraaf (2006, 16 december). Klacht tegen loterij om psychische schade. Retrieved August 8, 2007, from http://www.telegraaf.nl/binnenland/ article55569391.ece. Telegraag (2007, 20 juni). Bewoners Heusden verliezen van Postcode Loterij. Retrieved August 8 ’07: http://www.telegraaf.nl/binnenland/ 66020311/Bewoners_Heusden_verliezen_va n_Postcodeloterij.html. Theeuwes, J. (2006, 18 februari). Haal meer geluk uit de welvaart: werk hard en eet lekkerder. De Volkskrant, pp. 7. Thibaut, J.T., & Walker, L. (1975). Procedural Justice: A Psychological Perspective. Hillsdale, NJ: Erlbaum. Thibaut, J.W., & Kelley, H.H. (1959). The social psychology of groups. New York: Wiley. Thoits, P.A., & Hannan, M. (1979). Income and psychological distress: The impact of an income-maintenance experiment. Journal of Health and Social Behavior, 20, 120-138. Thoits, P.A., & Hewitt, L.N. (2001). Volunteer work and well-being. Journal of Health and Social Behavior, 42, 115-131. Tideman, S.G. (2005). Mind over Matter: Towards a New Paradigm for Leadership in Business and Economics. Van Ede Foundation. Unutzer, J., Patrick, D., Diehr, P., Simon, G., Grembowski, D., & Katon, W. (2000). Quality adjusted life years in older adults with depressive symptoms and chronic medical disorders. International Psychogeriatrics, 12, 15-33. UPI (2007). TV watching can harm relationships. Retrieved January 23, 2007, from the World Wide Web. Not available anymore. UNDP (1996). Human Development Report 1995. New York: Oxford University Press. Ura, K., & Galay, K. (2004). Gross National Happiness and Development. Thimpu, Bhutan: The Centre for Bhutan Studies. Van Boven, L. (2005). Experientialism, Materialism, and the Pursuit of Happiness. Review of General Psychology, 9(2), 132-142. Van Boven, L., & Gilovich, T. (2003). To Do or to Have? That Is The Question. Journal of Personality and Social Psychology, 85(6), 11931202. Van der Klink, J.J.L., Blonk, R.W.B., Schene, A.H., & Van Dijk, F.J.H. (2001). The benefit of interventions for work related stress. American Journal of Public Health, 91, 270-276. Van Dijk, D. (2006, 25 februari). Werken maakt gelukkig: Professor Bakker onderzoekt bevlogenheid. De Telegraaf, pp. TA3. Van Emmerik, IJ.H. (2004). Long working hours and less OCB: Moderating role of importance attached to working conditions. Southern Management Association 2003 Meeting Proceedings. Van Emmerik, IJ.H. (2005). Consequences of working more hours than preferred and initially agreed upon. The Netherlands' Journal of Social Sciences, 40(1), 68-84. Retrieved online from http://igitur-

archive.library.uu.nl/fss/2006-0801203237/UUindex.html Van Emmerik, IJ.H., Euwema, M.C., Bakker, A.B., & De Jonge, J. (2004). How social support buffers workplace violence: a multi-level study among the military police. Southern Management Association 2003 Meeting Proceedings. Van Praag, B., & Ferrer-I-Carbonell, A. (2004). Happiness Quantified: A Satisfaction Calculus Approach. Oxford: Oxford University Press. Van Praag, C.M. (2003). Business Survival and Succes of Young Small Business Owners. Small Business Economics, 21, 1-17. Van 't Zet, M. (2006). Geluk verzekerd of schijnzekerheid? Idee, 27(1), 45-47. Vázquez, C., Hernangómez, L., & Hermás, C. (2004). Longevidad y emociones positivas. In: I. Salvador, A. Cana, & J.R. Cabo (Eds.), Longevidad: Tratado integral sobre salud en la segunda mitad de la vida (pp. 752-761). Madrid: Pan América. Veenhoven, R. (1991). Is happiness relative? Social Indicators Research, 24, 1-34. Veenhoven, R. (1993). Happiness in nations: subjective appreciation of life in 56 nations 19461992. Rotterdam: Erasmus Universiteit. Een recente update van dit boek is online te vinden op http://worlddatabaseofhappiness. eur.nl/hap_nat/introtexts/intronatcontents.html. Veenhoven, R. (1994). World database of happiness: Correlates of happiness: 7837 findings from 603 studies in 69 nations 1911-1994, (3 vols.). Rotterdam, The Netherlands: RISBO. Veenhoven, R. (1997). Advances in Understanding Happyness. Revue Québécoise de Psychologie, 18, 29-74. Veenhoven, R. (1998). Vergelijken van geluk in landen. Sociale Wetenschappen, 41, 58-84. Veenhoven, R. (1999). Welzijn in de Verzorgingsstaat: Niveau niet hoger, verdeling niet gelijker. In: C. Brinkgeve & P. van Lieshout (Eds.), Geregelde gevoelens: collectieve arrangementen en de intimie leefwereld (pp. 155-195). Maarssen: Elsevier/DeTijdstroom. Veenhoven, R. (2000a). Individualisme zo slecht nog niet. Psychologie Magazine, januari 2000, 12-15. Veenhoven, R. (2000b). Well-being in the welfare state: Level not higher, distribution not more equitable. Journal of Comparative Policy Analysis, 2, 91-125. Veenhoven, R. (2000c). The Four Qualities of Life. Journal of Happiness Studies, 1, 1-39. Veenhoven, R. (2001). Are the Russians as unhappy as they say they are? Comparability of self-reports across nations. Journal of Happiness Studies, 2, 111-136. Veenhoven, R. (2002). Het grootste geluk voor het grootste aantal: Geluk als richtsnoer voor beleid. Sociale Wetenschappen, 4, 1-43. Veenhoven, R. (2003a). Freedom and happiness: A comparative study in 44 nations in the early 1990s. In: E. Diener & E.M. Suh (Eds.), Culture and Subjective Well-Being (pp. 257-288). Cambridge, USA: MIT Press. Veenhoven, R. (2003b). Hedonism and happiness. Journal of Happiness Studies, 4, 437457.

Referenties Veenhoven, R. (2005). Gezond Geluk: Effecten van geluk op gezondheid en wat dat kan betekenen voor de preventieve gezondheidszorg. Retrieved August, 8, 2007, from the World Wide Web: http://www2.eur.nl/fsw/research/veenhove n/Pub2000s/2005e-abn.htm Veenhoven, R. (2006). Happiness in Hardship. In L. Bruni & P.L. Porta, Economics and happiness: Framing the analysis (pp. 248-266). Oxford: Oxford University Press. Veenhoven, R. (2007a). Cursus Quality of Life, 19 april 2007, dia 28 van de powerpoint. Veenhoven, R. (2007b). World Database of Happiness, Erasmus University Rotterdam. Available at: http://worlddatabaseofhappiness.eur.nl Assessed at: (8 augustus 2007). Veenhoven, R., & Ehrhardt, J. (1995). The cross-national pattern of happiness - Test of predictions implied in three theories of happiness. Social Indicators Research, 34, 33-68. Veenhoven, R., & Hagerty, M. (2006). Rising Happiness in Nations 1946-2004: A reply to Easterlin. Social Indicators Research, 79, 421436. Vella, B.D.A., & White, V. (1997). Response set of social desirability in relation to the mental, physical and spiritual well-being scale. Psychological Reports, 81, 127-130. Ventegodt, S., Flensborg-Madsen, T., Andersen, J.G., Nielsen, M., Mohammed, M., & Merrick, J. (2005). Social Indicators Research, 71, 87-122. Verhulst, J. (2002). Gezond Verstand als Therapie: RET. Lisse: Swets & Zeitlinger B.V. Versluis, K. (2005). 'Werken brengt duurzaam geluk'. Intermediair, 2 juni 2005, 32-37. Vink, J.T., Verbruggen, A., Versloot, M., & van Vliet, C. (2007). Een vragenlijst voor het meten van domeinsatisfactie en levenstevredenheid met rapportcijfers. Ongepubliceerd document voor de universiteit van Utrecht. VROM [Ministerie van] (2007a). Wijkenselectie ten behoeve van wijkenaanpak

(DGW/S2007033161). Den Haag: Ministerie van VROM. Gedownload vanaf http://www.vrom.nl/Docs/20070423_Brief wijkenselectie.pdf. VROM [Ministerie van] (2007b). Bijlage 1: De indicatoren van de aandachtswijken (DGW/S2007033161). Den Haag: Ministerie van VROM. Gedownload vanaf http://www.vrom.nl/Docs/20070423_Brief wijkenselectiebijlage1a.pdf. VROM [Ministerie van] (2007c). Bijlage 2: Verzoeken van gemeenten voor toevoeging aan de selectie van 40 (DGW/S2007033161). Den Haag: Ministerie van VROM. Gedownload vanaf http://www.vrom.nl/Docs/ 20070423_Briefwijkenselectiebijlage2.pdf. Wahba, M.A., & Bridwell, L.G. (1976). Maslow Reconsidered: A Review of Research on the Need Hierarchy Theory. Organizational Behavior and Human Performance, 15, 212-240. Ware, J.E. (1996). The SF-36 Health Survey. In: B. Spilker (Ed.), Quality of Life and Pharmacoeconomics in Clinical Trials (pp. 337-345). Philadelphia, USA: Leppincott-Raven Publishers. Warr, P. (1999). Well-being and the workplace. In D. Kahneman, E. Diener, & N. Schwarz (Eds.), Well-being: The foundations of hedonic psychology (pp. 392-412). New York: Russell Sage Foundation. Waterman, A.S. (2005). When Effort Is Enjoyed: Two Studies of Intrinsic Motivation for Personally Salient Activities. Motivation and Emotion, 29(3), 165-188. Watson, J.J. (2003). The relationship of materialism to spending tendencies, saving and debt. Journal of Economic Psychology, 24, 723-739. WebMD (2006). Kids Often Depress Parents: More Depression in Dads and Moms Than in Child-Free Adults. Retrieved August, 8, 2007, from the WWW: http://www.webmd.com/content/ Article/118/113082.htm.

Weick, S. (1994). Gesundheit: Statistisches Bundesamt Datenreport 1994. Bonn: Bundeszentrale fur politische Bildung. Weinstein, J.R. (2004). Adam Smith's Marketplace of Life (Book review). Mind, 113, 202-207. West, M.A., Borrill, C.S., & Unsworth, K.L. (1998). Team effectiveness in organizations. In C. Cooper & I.T. Robertson (Eds.), International Review of Industrial and Organizational Psychology (Vol. 13, pp. 1-48). Chichester, UK: Wiley. West, T.G. (2004). Nature and Happiness in Locke: A review of Launching Liberalism: On Lockean Political Philosophy by Michael P. Zuckert. Claremont Review of Books, 4(2), Spring 2004. Williams, K.D. (2001). Ostracism: The power of silence. New York: Guilford Press. Wright, T.A., & Cropanzano, R. (2000). Psychological Well-Being and Job Satisfaction as Predictors of Job Performance. Journal of Occupational Health Psychology, 5(1), 84-94. Wright, T.A., Cropanzano, R., Denney, P.J., & Moline, G.L. (2002). Canadian Journal of Behavioral Science, 34(3), 146-150. Xanthopoulou, A. (2007). A Work Psychological Model that Works: Expanding the Job DemandsResources Model. Utrecht: Despoina Xanthopoulou. Zeelenberg, M., & Pieters, R. (2004a). Beyond valence in customer dissatisfaction: A review and new findings on behavioral responses to regret and disappointment in failed services. Journal of Business Research, 57, 445-455. Zeelenberg, M., & Pieters, R. (2004b). Consequences of regret aversion in real life: The case of the Dutch postcode lottery. Organizational Behavior and Human Decision Processes, 93, 155-168. Zingerle, A. (2000). Simmel on Happiness. Journal of Happiness Studies, 1, 465-477.

99

100

Met Beleid meer Geluk en Welbevinden: Een Aanzet voor Betrokkenen

Begrippenlijst Geluk

Synoniem voor welbevinden; de mate waarin iemand voldoening schept in zijn leven als geheel.

Geluksbeleid

Beleid dat beoogt om welbevinden te bevorderen.

Geluksdoel

Het doel om het totale welbevinden te bevorderen.

Geluksmechanisme

Een regelmatig proces dat iemands welbevinden positief of negatief beïnvloedt.

Geluksonderzoek

Het wetenschappelijke onderzoek naar welbevinden, inclusief de oorzaken, interactie en gevolgen van geluk.

Geluksperspectief

De zienswijze waarin het een doel is om het welbevinden van mensen te bevorderen, geholpen door geluksindicatoren en de gelukswetenschap

Gelukswetenschap

De discipline die geluksonderzoek uitvoert, analyseert en vertolkt.

Gemoedstoestand

Synoniem voor stemming; hoe iemand zich voelt op een bepaald moment.

Genot

Synoniem voor plezier; een kortstondige prettige gemoedstoestand.

Levenskwaliteit

Synoniem voor welzijn; de objectieve levensomstandigheden van iemand of een groep mensen, beoordeeld door een buitenstaander.

Plezier

Synoniem voor genot; een kortstondige prettige gemoedstoestand.

Stemming

Synoniem voor gemoedstoestand; hoe iemand zich voelt op een bepaald moment.

Tevredenheid

De mate waarin iemand iets goed of prettig genoeg vindt.

Welbevinden

Synoniem voor geluk; de mate waarin iemand voldoening schept in zijn leven als geheel.

Welzijn

Synoniem voor levenskwaliteit; de objectieve levensomstandigheden van iemand of een groep mensen, beoordeeld door een buitenstaander.

Dankwoord

Dankwoord Dit document had nooit tot stand kunnen zonder de hulp, interesse, adviezen en ondersteuning van tientallen vrienden, kennissen, docenten, begeleiders en respondenten. Uiteindelijk was het een proces van 23 maanden, waarin meerdere mensen een kleine of grote bijdrage hebben geleverd. Dit document is daarom net zo goed het werk van anderen, als van mijzelf. Mensen, heel erg bedankt! Ik wil graag nog een aantal mensen bij naam noemen, omdat zij mij extra hebben geholpen. Ik wil mijn eerste en tweede begeleider Ben Valkenburg en Trudie Knijn bedanken voor hun begeleiding en adviezen; en voor het bieden van de mogelijkheid aan mij om geluk in beleid volledig te ontdekken in mijn Masterthesis. Het was een grote wens van mij om dit onderwerp te onderzoeken. Dat bleek allemaal veel langer te duren dan gepland, maar ik ben blij met het eindresultaat. Ik wil Sander Tideman bedanken voor het aanwakkeren van mijn interesse in dit onderwerp, voor het mede mogelijk maken van deze opdracht, voor de aanwijzingen en adviezen, en voor de aanmoedigingen om dit document te laten worden wat het nu is. Het moest zich inderdaad ontvouwen, en daar had ik deze tijd voor nodig. Ik wou dat ik eerder en meer van mij had laten horen. Ik wil Michael Häfner bedanken voor zijn steun bij het kwantitatieve onderzoek. Zonder hem was er veel minder mogelijk geweest. Dankzij de uitzonderingen die hij voor mij heeft gemaakt, kon ik mijn Masterthesis uitbreiden met het zesde hoofdstuk. Die heeft een grote toegevoegde waarde. Ik wil de elf respondenten bedanken voor hun enorme openheid, ten behoeve van het geluksdoel. Dankzij hen heb ik de waarheid van geluk nog beter leren kennen; en die kennis is nu voor iedereen beschikbaar in dit document. Bedankt Bas, Bea, Brenda, Frank, Karin, Marian, Nico, Olga, Viktor, Wilma en Zara! Ook bedank ik alle 144 respondenten uit Ondiep, Overvecht en Tuindorp. Vervolgens heb ik op één of meer momenten gesprekken gehad met docenten over hun vakgebied, dat relevant was voor mijn geluksonderzoek. Ik dank Ruut Veenhoven, Maarten Berg, Eva Demerouti, Jaap Bos, Rendel de Jong, Denise de Ridder, Arnold Bakker, Veerle Brenninkmeijer, Phil Heiligers en Ruud Custers voor hun adviezen. Ik wil Ruut Veenhoven extra bedanken voor het enorme ontdekkingswerk dat hij heeft gedaan in de gelukswetenschap. Steeds wanneer ik stuitte op vragen en problemen, bleek hij de antwoorden al te hebben. Het grote aantal verwijzingen naar zijn werk is het resultaat daarvan. Ik kon het niet doen met minder referenties. Ik bedank iedereen voor hun steun en interesse. Dankzij de terugkerende interesse van mensen, realiseerde ik mij steeds weer hoe belangrijk dit onderzoek is. Dat was een belangrijke motivatie. Ik bedank daarvoor mijn ouders, Lonneke, Arjan, Marion, Joost, Wanda, Joey, Erik, Steven, Stefan, Bart, Tony, Jan, Johanna, Anke, Mitch, Cantal en Fatima. Joey, bedankt voor je geduld. Tot slot bedank ik de lezer voor zijn interesse in dit document. Ik hoop dat ik duidelijk heb kunnen maken wat het geluksdoel kan betekenen voor beleid en voor de samenleving. Maar wil geluk ooit een beleidsdoel worden, dan moet het geluksdoel verder worden gepromoot, en kennis over geluk moet verder worden verspreid. Daarom doe ik een beroep op de lezer om daar zoveel mogelijk bij te helpen. Ik hoop dat dit document daarbij van pas komt.

Bedankt allemaal, Jonne Vink.

101

102

Met Beleid meer Geluk en Welbevinden: Een Aanzet voor Betrokkenen

Over mijzelf In 2004 raakte ik geïnteresseerd in de vraag waarom geluk geen beleidsdoel is, terwijl de meeste mensen zeggen dat ze vooral gelukkig willen zijn. Ik observeerde dat vrijwel alle beleid (economisch, sociaal of welke dan ook), vooral economisch gemotiveerd zijn. Hoe meer ik mij in die vraag verdiepte, hoe meer mij de enorme paradoxen opvielen. Maar aan de andere kant ontdekte ik dat de wetenschap zichzelf dezelfde vragen stelde. In datzelfde jaar rondde ik mijn HEAO-opleiding Commerciële Economie af, na een stage bij het internationale vastgoedbedrijf Cushman & Wakefield Healey & Baker in Praag. Ik werd daar sterk geconfronteerd met de enorme invloed die keuzes, omgeving en situatie hebben op je werkelijkheid. Hoewel ik een goede en leerzame tijd heb gehad in Praag, besefte ik mij dat als ik dan toch een werkelijkheid kon kiezen, ik liever iets doe dat ook nuttig is voor anderen. En aangezien ik toen al vond dat geluk een nastrevenswaardig doel is, besloot ik om verder te studeren aan de universiteit van Utrecht. Ik ben twee studies gaan volgen: Algemene Sociale Wetenschappen (ASW) en Psychologie. Ik heb drie jaar lang met veel plezier alle vakken gevolgd en gehaald. Maar die gingen nooit direct over geluk, hoewel er soms indirecte verbanden waren. Geluk is als onderwerp nog niet overal geaccepteerd als onderzoeksonderwerp, zeker niet in Utrecht. Pas toen ik in november 2005 aan mijn Masterthesis begon, kon ik eindelijk ècht geluk en het geluksdoel onderzoeken. Dat was niet gelukt zonder de hulp van Sander Tideman, Ben Valkenburg en Trudie Knijn. En dit is het eindresultaat. Het was een enorme klus, maar ik ben ongelooflijk trots dat het er nu is. Ik hoop dat het velen kan helpen in hun zoektocht. Maar ik ben nog niet klaar met dit onderwerp. Daarom zou ik dit document graag op de één of andere manier een vervolg willen geven. Ik sta open voor suggesties, ideeën of nieuwe projecten. Mijn contactgegevens staan hier onder.

Curriculum Vitae in het kort Naam: Geboortedatum: E-mailadres: Telefoonnummer:

Jonne Vink 12 januari 1982 [email protected] +31(0)6 44 51 44 42

Werkzaamheden 1994 - 2000 VWO (Lek en Linge in Culemborg) 2000 - 2004 HEAO Commerciële Economie, bachelordiploma (Fontys in Tilburg) 2004 Afstudeerstage (Cushman & Wakefield Healey & Baker in Praag) 2004 - 2007 2004 - 2005 2005 - 2007

Psychologie: bachelordiploma met 187 ECTS (Universiteit van Utrecht) ASW: bachelordiploma met 52,5 ECTS (Universiteit van Utrecht) ASW: masterdiploma met 60 ECTS (Universiteit van Utrecht)

2003 - 2007 2007 - ? 2004 - ?

Parttime eigen onderneming (Mediability in Zeist) Fulltime eigen onderneming (Mediability in Zeist) Organisatie van wekelijkse voetbalavonden op een studentencomplex (in Zeist)

2007 - ?

Promotie van de gelukskennis en het geluksdoel