ING Economisch Bureau
Sectoren in economisch perspectief
20
13
Inhoudsopgave
Voorwoord 3
Colofon Eindredactie Niek Houterman Maurice van Sante Auteurs Stef Bais Henk van den Brink Max Erich Thijs Geijer Maarten Leen Rico Luman Ferdinand Nijboer Maurice van Sante Mirelle de Valk Jurjen Witteveen
1
De Nederlandse economie 4
2
Zakelijke dienstverlening 6
3
Industrie 13
4
Bouw 23
5
Transport en logistiek 30
6
Groothandel 36
7
Detailhandel 43
8
Agrarische sector 54
9
Horeca 61
10
Public en gezondheidszorg 67
Contactpersonen 74
2
Voorwoord Ondernemen in turbulente tijden is dynamisch en vraagt veel van ondernemers en bedrijven. Resultaten uit het verleden, trends en ontwikkelingen, de stand van de economie, het overheidsbeleid, de ontwikkelingen in de sector, administratieve lastendruk, prestaties van branchegenoten: het zijn allemaal voorbeelden van factoren die van belang zijn voor het succes van de onderneming. Kennis over deze – en andere – omgevingsfactoren is relevante managementinformatie, waarop belangrijke strategische keuzes in de onderneming kunnen worden gemaakt. ING helpt ondernemers ook in economisch moeilijke tijden, mede door kennis over de markt, de sector en de regio te delen met haar klanten. Voor ondernemend Nederland publiceert het ING Economisch Bureau regelmatig sector- en regiovisies. De kennis die de ING heeft over de markt waarin ondernemingen opereren, delen we ook in grote en kleinere bijeenkomsten, maar ook in een-op-een rapportages, zoals de Conditietest voor bedrijven en instellingen en de Bedrijfsscan voor MKB-bedrijven. Met de Conditietest delen we met de onderneming de strategische en financiële inzichten en bespreken we hoe deze aansluiten op zijn strategische plannen. De Bedrijfsscan biedt de mogelijkheid voor MKB-ers om met de ING-relatiemanager te sparren over kansen in de bedrijfsvoering. Sectoren in economisch perspectief, richt zich op belangrijke sectoren in Nederland. Het beschrijft de ontwikkeling van de Nederlandse economie en van zestig verschillende branches. Daarbij schetst het rapport de belangrijkste trends voor de betreffende sector en de impact die dat het komend jaar al kan hebben. Ik vertrouw erop dat dit rapport een handvat biedt om nog beter te ondernemen. De relatiemanagers van de ING staan klaar om u hierbij verder te helpen.
Annerie Vreugdenhil Directeur Zakelijk ING Nederland
3
1 Economie
1 De Nederlandse economie Maarten Leen
Hoofd macro-economie
4
Economie: voorlopig nog geen herstel Economische groei erg afhankelijk van de export...
...maar export staat onder druk...
Componenten economische groei Nederland
140
115
130 120 110 100 90 80
_
110
15
105
10
100
5
95
0
90
-5
85
-10
80
-15
75 2009 Buitenlandse handel
_
2010 Particuliere consumptie
Bron: CBS, ING bewerkingen
_
2011 Bedrijfsinvesteringen
_
2012
_
Overheid
Index (tweede kwartaal 2009 = 100, voortschrijdend 4-kwartaals gemiddelde)
2006
2007
2008
2009
Ondernemersvertrouwen Duitsland, index (L-as)
2010
_
2011
2012
2013
Exportgroei Nederland, (% j.o.j. R-as)
Bron: ING
...waardoor er ook volgend jaar ‘overall’ geen groei zal zijn...
...en dus ook 2013 weer een moeilijk jaar wordt.
Kerncijfers Nederlandse economie, 2011-2013 (% j.o.j.) 2011
2012
2013
Economische groei (BBP) Particuliere consumptie Bedrijfsinvesteringen Uitvoer Invoer Inflatie Werkloosheid (jaareinde) (in % beroepsbevolking) Huizenprijs (jaargemiddelde) Driemaandsrente (euribor, jaareinde Tienjaarsrente (overheid, jaareinde)
-1,0 -1,5 -4,6 2,7 2,4 2,5 6,8 -6,2 0,2 1,75
-0,5 -0,8 -2,7 1,7 1,0 2,5 7,4 -7,6 0,3 2,10
■ Overheidsmaatregelen om het begrotingstekort te verkleinen gaan ten koste van de koopkracht van burgers. ■ De particuliere consumptie daalt ook volgend jaar weer. ■ Ook een verzwakking van de huizenmarkt beïnvloedt de particuliere consumptie negatief. ■ Bedrijfsinvesteringen zullen tegen deze achtergrond verder afnemen. ■ Groei moet vooral buiten ons land worden gezocht.
1,0 -1,0 8,9 3,9 3,6 2,3 5,8 -2,3 1,3 2,19
Bron: Ecowin, voorspellingen ING
5 1 Economie
2 Zakelijke dienstverlening
2 Zakelijke dienstverlening Sasja van As-Winters
Ferdinand Nijboer
Sectormanager
Sectoreconoom
Accountancy Advocatuur Notariaat Flexbranche Assurantietussenpersonen Reisbureaus
6
Dalende omzet noodzaakt accountants tot verandering De blijvende prijsdruk sinds 2009...
...leidt tot een verdergaande consolidatieslag... Aantal fusies/overnames en samenwerkingsverbanden
40
Ontwikkeling uurtarieven (% j.o.j.) 2007
2008
2009
2010
2011
2012 1e hj
35 35
30 25
Totaal accountancy en administratieve dienstverlening Audit en advies
20
5,6 6
3,6 1,7
2,4 -0,8
0,6 -1,8
2 -2,6
1,2 -2,1
24
22
15
17
16
10 5
16 12
11
0 2005 Bron: CBS
2006
2007
2008
2009
2010
Bron: Accountant.nl, Accountancynieuws, FD, bewerkt door ING Economisch Bureau
...en een daling van de branche-omzet...
2011
2012* * t/m oktober
...vraagt om aanpassing van het bedrijfsmodel...
Omzetontwikkeling accountancy (% j.o.j.)
6%
■ Verdere digitalisering, automatisering en het benutten van de mogelijkheden van Standard Business Reporting. ■ Een grotere focus op advisering op waardecreatie voor de klant. ■ Producten en diensten ontwikkelen speciaal voor MKB.
4% 2% 0% -2%
…die verzilverd kunnen worden door…
-4%
■ Het vergroten van de kennis in ICT omdat administratie- en samenstelwerk een commodity is geworden. ■ Personeel met advieskwaliteiten aan te trekken al is de beschikbaarheid daarvan beperkt. ■ De aanpassing van het bedrijfsmodel vraagt om een pro-actieve houding van de accountant.
-6%
_
2007
2008
2009
Omzetgroei accountantskantoren
Bron: CBS
_
2010
2011
2012*
2013*
Economische groei * Ramingen ING Economisch Bureau
7 2 Zakelijke dienstverlening
2 Zakelijke dienstverlening
Advocatuur naar structureel lagere groei
1920 1960 1980 1990 1997 2002 2007 2011
Aantal kantoren
877 1.931 3.726 6.381 9.252 12.290 14.882 16.808
1.207 1.331 2.566 2.944 3.762 4.529
Aantal deals
Aantal advocaten
...tegelijkertijd is er minder werk in M&A voor topadvocatuur... M&A deals
900 800 700 600 500 400 300 200 100 0 2005
Q Aantal deals
_
2006
2007 Waarde deals
2008
270 240 210 180 150 120 90 60 30 0 2009
2010
Bron: NOvA
Bron: Overfusies.nl
...en druk op de tarieven zorgt voor een lager groeiperspectief...
...wat een uitdaging voor de advocatuur creëert in...
15%
15%
12%
12%
9%
9%
6%
6%
3%
3%
0%
0%
Waarde deals (x € 1 mld.)
De verjuridisering zorgt voor meer advocaten en kantoren...
2011
■ Klantgericht in plaats van sectiegericht werken bij de grote kantoren. ■ Investeren in diversiteit van personeel. ■ Investeren in ICT en klantportaal om kennis toegankelijk te maken. …en kansen biedt in…
1990-1999
2000-2009
■ Ketenregisseurschap voor het juridisch ontzorgen van de klant. ■ Producten en diensten ontwikkelen speciaal voor het MKB. ■ Aanbieden van alternatieve tariefmodellen.
2010-2020
Q Omzetgroei advocatuur Q Groei aantal advocaten Bron: CBS, NOvA, bewerking ING Economisch Bureau
8
Zwakke woningmarkt vraagt ondernemerschap notariaat Aantal woningtransacties blijft op laag niveau...
...en ook de familiepraktijk staat onder druk...
x1.000 per kwartaal
60
Aantal gepasseerde akten
1200 1000
50
800
40
600 30
400
20
200
10
_
0 1992
1994
1996
1998
2000
2002
2004
2006
2008
2010
2012
2008
Q Onroerendgoed praktijk
Aantal verkochte woningen (vrij van seizoenseffecten)
2009
Q w.v. hypotheken
2010
Bron: Kadaster
Bron: KNB, Belastingdienst
...waarbij de instroom van notarieel talent afvlakt...
...en het lastig ondernemen blijft in 2013...
1500
2011
Q Familiepraktijk
2012*
Q Ondernemingspraktijk * tot en met september
1000
■ Het aantal woningtransacties in 2013 gaat naar verwachting naar 100.000. ■ Druk op tarieven door meer concurrentie en transparantie. ■ Door de juiste balans te vinden tussen ambtstaken en ondernemen.
750
…maar er liggen kansen op het gebied van…
1250
500
■ Het reduceren van kosten door digitalisering en automatisering. ■ Meer adviseren en adviesproducten ontwikkelen. ■ De rol van de notaris als onafhankelijk en onpartijdig adviseur blijft noodzakelijk.
250 0 2005/2006
2006/2007
Q Aantal studenten notarieel recht
2007/2008
2008/2009
2009/2010
2010/2011
2011/2012
Q Aantal afgestudeerden notarieel recht
Bron: CBS
9 2 Zakelijke dienstverlening
2 Zakelijke dienstverlening
Flexmarkt bereikt bodem in 2013 Na een herstel daalt in 2012 de omzet in de flexmarkt...
...maar door marginale groei van de grootste afnemers...
Omzet uitzendbranche naar type personeel 30% 25% 20% 15% 10% 5% 0% -5% -10% -15% -20% -25% -30% -35% -40%
_
Verdeling uitzendkrachten naar sectoren (2011)
19% 33%
17%
2007 Totaal
_
2008
2009
_
Administratief
2010
Industrie
_
2011
Q Industrie Q Handel Q Bouw Q Publieke sector Q ZDV Q Overig
8%
2012
8%
Technisch
14%
Bron: ABU
Bron: CBS
...stabiliseert de omzet in 2013...
...en liggen er bedreigingen bij...
Omzetontwikkeling in de NL uitzendmarkt t.o.v. het BBP
25%
-1,6
20%
-1,2
15%
-0,8
10%
-0,4
5%
0
0%
0,4
-5%
0,8
-10%
1,2
-15%
1,6 2004
2005
2006
Q Omzetontwikkeling (linkeras) Bron: CBS
2007
_
2008
2009
2010
2011
2012*
2013*
Verandering werkloosheid (rechteras)
■ Te grote flexibilisering van de arbeidsmarkt leidt tot afname van de vraag naar diensten van flexbedrijven. ■ Fluctuerende omzet en margedruk verhogen de financiële risico’s. ■ De werving van geschikt personeel is ook voor flexbedrijven een uitdaging. ...en wordt de bodem bereikt. ■ Afnemers werken aan de opbouw van een flexibele schil bij het herstel van de economie. ■ Internationalisering op het vlak van werving en plaatsing. ■ Flexibilisering van de arbeidsmarkt betekent hogere arbeidsmobiliteit van ervaren personeel.
* Ramingen
10
Provisieverbod bepalend voor omzet assurantietussenpersonen Meer verzekeringen via het directe kanaal...
...zet de omzetten onder druk...
Marktaandeel ATP in %
60
Omzetontwikkeling ATP (% j.o.j.)
10%
58,2 54,7
5%
50
0% 43,4
40
-5% 37,9
-10%
30
_
_
2005 Levensverzekeringen
2008 Schadeverzekeringen
-15%
2010
2009
2010
Bron: GfK/TOF
Bron: D & O
...maar het dalend aantal assurantietussenpersonen...
...beperkt het omzetverlies per kantoor...
7.000
1%
6.000
0%
5.000
-1%
4.000
-2%
3.000
-3%
2.000
-4%
1.000
-5%
0
-6%
2007 Q Aantal ATP’s
_
2008 2009 Ontwikkeling (R-as)
2010
2011
2011
■ ■ ■ ■
Consolidatie: Kleinschalige bedrijven verdwijnen steeds meer. De aanscherping van vakbekwaamheidseisen verhoogt de toetredingsdrempel. De concurrentie tussen verzekeringsbedrijven neemt toe. Het provisieverbod gaat in 2013 in terwijl de verzekeringsmarkt verzadigd is en de huizenmarkt vastloopt. ■ De betalingsbereidheid voor advies moet ontwikkeld worden. ■ Premie verzekering & advieskosten zijn ontkoppeld, waardoor wanbetalingsrisico toeneemt. ■ De toegevoegde waarde ligt lager door verkleining van de informatievoorsprong.
2012
Bron: CBS
11 2 Zakelijke dienstverlening
2 Zakelijke dienstverlening
Reisorganisaties moeten zich aanpassen aan gedrag klant De omzet van de totale vakantiebranche stijgt door hogere prijzen...
...terwijl het aantal fysieke reiswinkels afneemt...
130 125 120 115 110 105 100 95 90 85 80
20
2500
15
2000
10
1500
_
5
Aantal reiswinkels
1000
0 500 -5 2006
2007
2008
2009
Prijsindex pakketreizen (2006 = 100, L-ras)
2010
_
2011
2012*
2013*
0
Omzetontwikkeling reisbranche (% j.o.j. R-ras)
Bron: CBS
* Ramingen ING Economisch Bureau
...maar op termijn herstelt de vakantiemarkt...
2000
2011
Bron: ANVR
2020* * Raming ING Economisch Bureau
...waardoor er kansen blijven bestaan...
Aantal vakanties in mln
39
■ De groep ouderen met tijd en geld groeit. ■ De combinatie van online, fysieke verkoop en distributie is succesvol. ■ De rol als reisadviseur, intermediair en ontzorger meer inzetten.
38 37 36
…al komt dit slechts deels ten goede aan reisbureaus.
35
■ Er zijn branchevreemde toetreders uit de internethoek. ■ De informatieachterstand van reizigers is vrijwel verdwenen door internet. ■ Airlines en hotelaanbieders zetten direct selling steeds verder door om de schakels te verminderen.
34 33 32 2003 Bron: CBS
2005
2010
2011
2012*
2015*
2020*
* Raming ING Economisch Bureau
12
3 Industrie Bert Woltheus
Rindert Ekhart
Jurjen Witteveen
Sectormanager
Sectormanager
Sectoreconoom
Voedingsmiddelen Chemie Rubber en kunststof Metaal Elektrotechnische industrie Machinebouw Transportmiddelen Grafimedia
13 3 Industrie
3 Industrie
Industrie: licht herstel na jaar van krimp Productiekrimp in 2012, stabiel in 2013...
...waarbij de export de schade beperkt... Ontwikkeling orders industrie
70
Productie naar branche, 2011-2013 (% j.o.j.) Industrie Voedings- en genotmiddelen Chemie Rubber- en kunststof Metaalbewerking Elektrotechnische industrie Machinebouw Transportmiddelenindustrie Grafische industrie
2011
2012*
2013*
3,3% 1,6% -1,8% 3% 5,8% 6,4% 7% 22,3% 1,7%
-1% -2% 5% -3% -3% -1% -5% -8% -3%
0% 0,5% -1% 0,5% 0% 1% 2% -5% -1%
Bron: CBS
* Raming ING Economisch Bureau
...de prijsdruk is afgenomen...
65 60 55 50 45 40
_
2010 Orders
Bron: CBS
_
2011
2012
Exportorders Index (50 = geen verandering, > 50 = groei, < 50 = krimp)
...en de lichte verbetering van de wereldeconomie perspectief biedt.
300
■ Industriële groei is sterk afhankelijk van de ontwikkeling van de wereldeconomie. ■ Economische groei in Azië en investeringsgroei in de VS bieden groeimogelijkheden in 2013, in het bijzonder voor de chemie en maakindustrie. ■ Voor toeleveranciers biedt ook de Duitse industrie kansen voor groei. ■ De binnenlandse consumptie zal nog jaren onder druk staan, bedrijven actief op de binnenlandse eindmarkt merken dit.
250 200 150 100 50 0
_
’07
’08
GSCI-index Industriële Metalen
Bron: CBS
’09
_
’10
’11
GSCI-index Agrarische producten
_
’12 GSCI-index Energie Index (2005 = 100)
14
Voedingsmiddelen: gematigd herstel Groei valt terug in 2012...
...en de buitenlandse omzet duikt in de min...
115
16% 13% 10% 7% 4% 1% -2% -5% -8%
110 105 100 95 2007
2008
2009
2010
_ _
Q Productieniveau voedingsmiddelenindustrie (L-as)
2011
20% 10% 0% -10%
2012 -20%
Omzet voedingsmiddelenindustrie (R-as, %, j.o.j.) Productie voedingsmiddelenindustrie (R-as, %, j.o.j.)
Bron: CBS
Index (2005 = 100)
...terwijl grondstoffenprijzen op hoog niveau blijven...
_
2007
2008
2009
Ontwikkeling binnenlandse omzet (%, j.o.j.)
_
2010
2011
2012
Ontwikkeling buitenlandse omzet (%, j.o.j.)
Bron:
...en in 2013 slechts beperkte groei wordt voorzien.
300
■ De voedingsmiddelenindustrie krimpt met 2% in 2012, gevolgd door een lichte groei van 0,5% in 2013. ■ De binnenlandse omzet weet zich nog staande te houden. ■ Bedrijven kampen met hoge grondstofprijzen en prijsdruk vanuit inkooporganisaties retail. ■ Groeimogelijkheden bevinden zich in het buitenland door export van producten en kennis.
200
100
_
2008 Vlees
_
_
2009 Zuivel
Vetten
_
2010 Granen
Bron: CBS
2011
2012
Index (2002-2004 = 100)
15 3 Industrie
3 Industrie
Chemie: sterke, maar afnemende groei Er is een sterke groei in de chemie...
...met echter wel overcapaciteit... 40% 30% 20% 10% 0% -10% -20% -30% -40%
140 130 120 110 100 90 80 70 60 2007
2008
2009
2010
Q Productieniveau chemische industrie (L-as)
_
_
2011
2012
Productie chemische industrie (R-as, %, j.o.j.) Index (2005 = 100)
...en relatief stabiele maar hoge inkoopprijzen... $ 2,00 $ 1,90 $ 1,80 $ 1,70 $ 1,60 $ 1,50 $ 1,40 $ 1,30 $ 1,20 $ 1,10 $ 1,00 2008
2009
Olieprijs (North-Sea Brent, (L-as, €)
_
2010
20% 15% 10% 5% 0%
2011
Q Overcapaciteit
2011
Q Ondercapaciteit
2012
Bron: CBS
...terwijl de productiegroei in 2013 wel lager is.
€ 100 € 90 € 80 € 70 € 60 € 50 € 40 € 30 € 20 € 10 €0 2007
Capaciteit: belemmering door onvoldoende vraag -/- belemmering door onvoldoende mensen, materiaal, ruimte, machines, % van de bedrijven
-5% Omzet chemische industrie (R-as, %, j.o.j.)
Bron: CBS
_
25%
■ De chemie groeit snel (5% in 2012) na een krimp in 2011. Voor 2013 wordt een krimp verwacht van 1%. ■ Een verwachte afzwakking van de euro in de 1e helft van 2013 biedt echter extra concurrentiekracht. ■ De langetermijnperspectieven zijn gunstig voor de (hoogwaardige) Nederlandse chemie, maar de aansluiting op opkomende economieën moet beter. Nog altijd gaat 70% van de export naar de Europese markt.
2012
Euro-dollarkoers (R-as, $)
Bron: CBS
16
Rubber en kunststof: beperkt herstel De groei zwakt af...
...en er is een aanzienlijke overcapaciteit...
130
20%
120
10%
110
0%
100
-10%
90
-20%
10%
-30%
5%
80 2007
2008
2009
2010
Q Productieniveau rubber- en kunststofindustrie (L-as)
_
Productie rubber- en kunststofindustrie (R-as, % j.o.j.)
2011
_
Capaciteit: belemmering door onvoldoende vraag -/- belemmering door onvoldoende mensen, materiaal, ruimte, machines, % van de bedrijven
20% 15%
2012 0%
Omzet rubber- en kunststofindustrie (R-as, % j.o.j.)
Bron: CBS
Index (2005 = 100)
...met hoge, maar relatief stabiele inkoopprijzen...
2011
2012
Q Overcapaciteit rubber en kunststof Bron: CBS
...die leiden tot aanhoudende margedruk.
€ 100
$ 1,80
€ 90
$ 1,70
€ 80
$ 1,60
€ 70
$ 1,50
€ 60
$ 1,40
€ 50
$ 1,30
€ 40
$ 1,20
€ 30
$ 1,10
■ De rubber- en kunststofindustrie blijft in een situatie van overcapaciteit, wat de bestaande margedruk niet vermindert. ■ Op de binnenlandse markt biedt de voedingsindustrie enige houvast (verpakkingen), maar de verkopen richting de bouw en maakindustrie groeien niet. ■ In 2013 treedt naar verwachting enige verbetering op door een aantrekkende maakindustrie in de 2e helft van 2013. Ook toelevering aan de Duitse maakindustrie biedt nog kansen voor de Nederlandse rubber- en kunststofindustrie.
$ 1,00
€ 20
_
25%
2007
2008
2009
Olieprijs (North-Sea Brent, (L-as, €)
_
2010
2011
2012
Euro-dollarkoers (R-as, $)
Bron: Ecowin
17 3 Industrie
3 Industrie
Metaalbewerking: dalende vraag over brede linie Groei slaat om in krimp...
...en de overcapaciteit groeit...
130
20%
25%
120
10%
20%
110
0%
100
-10%
90
-20%
80
-30% 2007
2008
2009
2010
_
Q Productieniveau metaalbewerking (L-as, index)
_
2011
10% 5% 0% 2011
Productiegroei metaalbewerking (R-as, % j.o.j.)
2012
Q Overcapaciteit metaalbewerking Index (2005 = 100)
...terwijl de inkoopprijzen relatief stabiel, maar hoog blijven... € 300
$ 1,70
€ 250
$ 1,60
€ 200
$ 1,50
€ 150
$ 1,40
€ 100
$ 1,30
€ 50
$ 1,20 $ 1,10
€0 2007 2008 2009 Prijsindex industriële metalen (L-as, €)
15%
2012
Omzetontwikkeling metaalbewerking (R-as, % j.o.j.)
Bron: CBS
Capaciteit: belemmering door onvoldoende vraag -/- belemmering door onvoldoende mensen, materiaal, ruimte, machines, % van de bedrijven
Bron: CBS
...wat leidt tot blijvende margedruk.
■ De metaalbewerking heeft te maken met een dalende vraag bij afnemers over een brede linie. De export van de Nederlandse machinebouwers neemt af wat de metaalbewerking merkt en in de bouw (30% van de omzet) is de situatie al langere tijd niet rooskleurig. ■ De situatie van overcapaciteit en druk op marges zal hierdoor voorlopig niet verminderen. ■ In 2013 treedt naar verwachting enige verbetering op door een aantrekkende maakindustrie in de 2e helft van 2013. Ook toelevering aan de Duitse maakindustrie biedt nog kansen voor de Nederlandse metaalbewerking.
2010 2011 2012 Euro-dollarkoers (R-as, $)
Bron: CBS
18
Elektrotechnische industrie: sector stabiliseert Groei verdwijnt, maar de krimp blijft beperkt...
...waarbij de ondercapaciteit wel is omgeslagen in overcapaciteit...
140 130 120 110 100 90 80 70
30% 20% 10% 0% -10% -20% -30% -40% 2007
2008
2009
2010
2011
2012
Capaciteit: onvoldoende vraag -/- onvoldoende mensen, materiaal, ruimte, machines, % van de bedrijven
30% 20% 10% 0% -10% -20% -30%
Q Productieniveau elektrotechniek (L-as)
Productie elektrotecniek (R-as, % j.o.j.)
Omzet elektrotecniek (R-as, % j.o.j.)
2011
Q Overcapaciteit elektrotechnische industrie
Bron: CBS
Index (2005 = 100)
...en de groei uit het buitenland moet blijven komen...
2012
Q Ondercapaciteit elektrotechnische industrie
Bron: CBS
...maar de problemen in Europa drukken de groeipotentie.
Ontwikkeling orders elektrotechnische industrie
70
■ De elektrotechnische industrie in Nederland presteert relatief sterk maar de dalende vraag uit het buitenland krijgt nu zijn weerslag op de branche. 2012 zal hierdoor een lichte productiekrimp geven. ■ In 2013 wordt een kleine verbetering verwacht, maar met name de situatie op de Europese afzetmarkt baart zorgen. ■ Groei zal vooral moeten komen uit de VS en Azië. De markt is echter competitief en in de elektrotechnische industrie heerst prijsdruk. Daarom blijft de omzetontwikkeling achter bij de productieontwikkeling.
65 60 55 50 45 40
_
2010 Orders
Bron: CBS
_
2011
2012
Exportorders Index (50 = geen verandering, > 50 = groei en < 50 = krimp)
19 3 Industrie
3 Industrie
Machinebouw: tijdelijke krimp Groei slaat om in krimp...
...en er ontstaat overcapaciteit door vraaguitval...
150 140 130 120 110 100 90 80 70 60
50% 40% 30% 20% 10% 0% -10% -20% -30% -40% 2007
2008
2009
2010
_ _
Q Productieniveau machinebouw (L-as)
2011
15%
Capaciteit: belemmering door onvoldoende vraag -/- belemmering door onvoldoende mensen, materiaal, ruimte, machines, % van de bedrijven
10% 5% 0% -5%
2012 -10%
Productieontwikkeling machinebouw (R-as, % j.o.j.) Omzetontwikkeling machinebouw (R-as, % j.o.j.)
Bron: CBS
Index (2005 = 100)
...het herstel moet komen uit het buitenland... 70
2011
Q Overcapaciteit machinebouw
2012
Q Ondercapaciteit machinebouw
Bron: CBS
...maar de Nederlandse machinebouw is goed gepositioneerd.
■ De machinebouw heeft met name sinds het derde kwartaal van 2012 te maken met een duidelijk dalende orderportefeuille. Dit komt terug in een productiedaling van 5% over 2012. ■ De Nederlandse machinebouw is echter een kansrijke branche met een sterke positie in diverse niches. Daarbij is de aansluiting op de opkomende economieën relatief goed. ■ In 2013 groeit de productie met 2% maar de lange termijn groei kan hier zeker boven komen.
65 60 55 50 45 40
_
2010 Orders
Bron: CBS
_
2011
2012
Exportorders Index (50 = geen verandering)
20
Transportmiddelenindustrie: twee krimpjaren na twee topjaren De productiegroei is verdwenen...
...door een dalende vraag uit het buitenland... 50% 40% 30% 20% 10% 0% -10% -20% -30% -40%
150 140 130 120 110 100 90 80 70 60 2007
2008
2009
2010
Q Productieniveau transportmiddelenindustrie (L-as)
_
2011
2012
Omzetontwikkeling transportmiddelenindustrie
60% 40% 20% 0% -20% -40% -60%
_
Omzet transportmiddelenindustrie (R-as, % j.o.j.) Productieontwikkeling transportmiddelenindustrie (R-as, % j.o.j.)
Bron: CBS
Index (2005 = 100)
...maar de export zal wel het herstel moeten trekken...
_
2007
2008
2009
Omzetontwikkeling binnenland (% j.o.j.)
_
2010
2011
2012
Omzetontwikkeling buitenland (% j.o.j.)
Bron:
...en is 2013 nog een krimp jaar.
Ontwikkeling orders transportmiddelenindustrie
70
■ De transportmiddelenindustrie is snel hersteld na de klap van eind 2008. De groei in 2010 en 2011 kwam boven de 20% uit. Deze groei was echter volledig te danken aan de buitenlandse vraag. ■ Nu de buitenlandse vraag af is genomen, krimpt de productie aanzienlijk, naar verwachting 8% in 2012 en 5% in 2013. ■ De tijdelijke sluiting van NedCar heeft effect op de productiecijfers, maar biedt vanaf medio 2014, wanneer de heropening gepland is, een positieve impuls voor de Nederlandse transportmiddelenindustrie.
65 60 55 50 45 40
_
2010 Orders
Bron: CBS
_
2011
2012
Exportorders Index (50 = geen verandering, > 50 = groei en < 50 = krimp)
21 3 Industrie
3 Industrie
Grafisch: aanhoudend zwaar weer De krimp keert terug, waardoor...
...de overcapaciteit problematisch blijft...
115
10%
110
5%
105
0%
100
-5%
95
-10%
20%
-15%
10%
90 2007
2008
2009
Q Productieniveau grafische industrie (L-as)
_ Productie grafische industrie (R-as, % j.o.j.)
2010
2011
50%
Capaciteit: belemmering door onvoldoende vraag -/- belemmering door onvoldoende mensen, materiaal, ruimte, machines, % van de bedrijven
40% 30%
2012
_ Omzet grafische industrie (R-as, % j.o.j.)
0% 2011
2012
Q Overcapaciteit grafische industrie
Bron: CBS
Index (2005 = 100)
...en de afzetprijzen onder druk staan...
Bron: CBS
...zodat 2013 nog geen herstel laat zien.
120
■ Aanhoudende krimp in de vraag naar drukwerk. ■ Sterke afhankelijkheid van binnenlandse markt, waarbij voor veel afnemers de vooruitzichten nog niet op groei duiden. ■ Overcapaciteit leidt vooral tot afname van het aantal MKB-bedrijven, het aantal zelfstandigen neemt toe. ■ Mogelijkheden om weer mee te denken in klantoplossingen door aanverwante activiteiten te integreren.
110
100
90 2009
2010
2011
2012
_ Afzetprijzen grafische industrie _ Prijsontwikkeling papier/karton _ Prijsontwikkeling drukinkt Bron: CBS
Index (2005 = 100)
22
4 Bouw Jan van der Doelen
Maurice van Sante
Sectormanager
Sectoreconoom
Woningbouw Utiliteitsbouw Infrasector Onderhoudsmarkt Installatiebranche
23 4 Bouw
4 Bouw
Bouw: Bodem volgend jaar bereikt …kampt de bouwsector met overcapaciteit...
Door een flink dalende productie…
Capaciteit en faillissementen bouw
Bouwproductie naar deelsectoren, 2012-2014 (% j.o.j.) 2012 Woningbouw
Utiliteitsbouw
Infrasector
Nieuwbouw Verbouw Onderhoud Aantal woningen gereed Nieuwbouw Verbouw Onderhoud Nieuwbouw & verbouw Onderhoud
2013
2014
-9,5% -7,5% -3,0% 53.000 -8,5% -7,5% -2,5% -8,0% -4,0%
-3,5% -3,0% 1,0% 49.000 -2,5% -1,5% 0,5% -3,0% -2,5%
2,0% 1,0% 2,0% 50.000 2,5% 2,0% 2,0% 1,0% 1,0%
-7,3%
-1,0%
2,0%
Totaal bouw
-50 -40 -30 -20 -10 0 10 20 30 40
100 80 60 40 20 0 -20 -40 -60 -80 1994
1996
Q Overcapaciteit
1998
2000
Q Ondercapaciteit
2002
_
2004
2006
2008
2010
2012
Faillissementen (R-as)
Bron: Ramingen ING Economisch Bureau
Bron: MNW
...en daalt het vertrouwen bij aannemers tot een dieptepunt...
…maar de bodem lijkt in 2013 bereikt...
30 20 10 0 -10 -20 -30 -40 -50
■ Aantal faillissementen blijft hoog door overcapaciteit en bijbehorende prijsdruk. ■ Aantal gebouwde nieuwe woningen daalt in 2013 tot 49.000. ■ Renovatie blijft een stabiele markt.
_
1986
...al zal de groei daarna nog jaren zeer gematigd zijn.
Vertrouwensindicator blijft op historisch laag niveau
1998
1990
1992
Vertrouwensindicator bouw
1994
1996
_
1998
2000
2002
2004
Beoordeling orderboeken bouw
2006
2008
2010
2012
■ Dalende koopkracht geeft minder fnanciële ruimte aan potentiële kopers van nieuwbouw. ■ Lage economische groei leidt tot lage investeringen in gebouwen. ■ Beperkte budgetten van overheden voor investeringen in infrastructuur door bezuinigingen.
Bron: Ecowin
24
Woningbouw blijft onder druk staan De vastgelopen woningmarkt…
…laat de verkoop van nieuwbouw dalen...
-70
55.000
12.000
-73
50.000
10.000
-76
45.000
-79
40.000
-82
35.000
-85
Koopintenties en aantal transacties
30.000
-88
ligt op historisch laag niveau
25.000
_ _
1998
2000
2002
2004
2006
2008
2010
Aantal verkopen nieuwbouwwoningen
8.000 6.000 4.000 2.000 0
2012
2007 I II
Saldo respondenten (wel -/- niet van plan om een huis te kopen) Aantal verkochte woningen (rechter as)
III
IV 2008 I II
III
IV 2009 I II
III
IV 2010 I II
III
IV 2011 I II
Bron: CBS
Bron: MNW
...waardoor ook in 2013 minder woningen gebouwd worden...
…waarna de woningbouw licht herstelt.
110.000
■ Blijvend verlaagde overdrachtsbelasting en verhoogde BTW maken nieuwbouw relatief duurder t.o.v. bestaande bouw. ■ Nieuwe beperkende maatregelen voor de hypotheekrenteaftrek leiden tot vraagdaling nieuwbouwwoningen. ■ Woningcorporaties krijgen steeds minder fnanciële ruimte voor investeringen in woningbouw. ...maar op lange termijn is er wel uitbreidingsvraag. ■ Jaarlijkse groei van 55.000 huishoudens waarvoor woonruimte benodigd is. ■ Gemiddeld worden er ieder jaar 15.000 woningen gesloopt waarvoor ook vervangende woonruimte gebouwd moet worden. ■ Beperkte budgetten van overheden voor investeringen in infrastructuur door bezuinigingen. ■ Door de huurverhogingen uit het regeerakkoord voor scheefhuurders zal de doorstroming naar nieuwbouwwoningen op termijn verbeteren.
Aantal gereedmeldingen en afgegeven vergunningen
100.000 90.000 80.000 70.000 60.000 50.000 40.000 30.000 12-mnds voortschrijdend gemiddelde
_
1998 Vergunningen
2000
_
2002
2004
2006
Gereedmeldingen
Bron: Ecowin, ING
2008
2010
2012
25 4 Bouw
4 Bouw
Utiliteitsbouw op lager niveau verder Minder investeringen door lagere economische groei…
…leidt tot enorme daling van het aantal vergunningen…
Ontwikkeling investeringen en overige investeringen
20% 15%
500
10%
400
5%
300
0% -5%
200
-10%
100
-15% -20%
Afgifte vergunningen bedrijfsgebouwen
600*
Voortschrijdend gemiddelde per kwartaal (% j.o.j.)
1999
2000
2001
Q Bedrijfsgebouwen
2002
_
2003
Investeringen in bedrijfsgebouwen lopen steeds minder achter op andere bedrijfsinvesteringen
2004
2005
2006
2007
2008
2009
0 2010
2011
2012
_
1996
1998
Hallen en Loodsen
Overige bedrijfsinvesteringen
2000
_
2002
Kantoren
_
2004
2006
Combinatie bedrijfshallen
2008
_
Bron: CBS, ING
Bron: CBS
…en een tekort aan opdrachten bij U-bouwers...
…waardoor ook in 2013 de productie nog krimpt...
60%
% U-bouwers met te weining opdrachten als belangrijkste belemmering voor werkzaamheden
2010
Winkels
_
2012 Scholen
* In € miljoenen, voortschrijdend jaargemiddelde.
30%
■ Lage groei bij gebruikers van bedrijfsruimten zoals logistiek en groothandel zorgen voor weinig uitbreidingsvraag. ■ De hoge leegstand in kantoren (14%) zal verder stijgen (o.m. door HNW) waardoor het overaanbod toeneemt. ■ Ook winkelvoorraad is groot en leegstand stijgt (o.m. door on-line shopping).
20%
…mogelijkheden voor verduurzaming en transformatie.
50% 40%
10%
■ Leegstaande kantoorpanden transformeren tot andere bestemmingen. ■ Het verduurzamen van bestaande bedrijfsgebouwen biedt nog veel kansen.
0% 2006
2007
2008
2009
2010
2011
2012
Bron: EIB
26
Gematigde krimp in infrasector Investeringen in infra nemen af door overheidsbezuinigingen… Investeringen infrastructuur
15%
5% 0% -5% -10% Ontwikkeling % j.o.j.
2001
2002
2003
2004
2005
2006
2007
2008
Vertrouwensindicator
40 30 20 10 0 -10 -20 -30 -40 -50 -60
10%
-15%
…waardoor het vertrouwen bij infrabedrijven sterk daalt…
2009
2010
2011
2012
_
2000 B&U
2001
2002 2003
_
2004
2005
2006
2007
2008
2009
2010
2011
2012
Infrasector
Bron: Ecowin
Bron: EC
…en een daling van omzetten bij ingenieursbureaus…
…duiden ook voor 2013 nog op een krimp...
Omzetten ingenieursbureaus (% j.o.j.)
12%
■ Vooral lagere overheden bezuinigen op uitgaven infrastructuur door kortingen op het gemeentefonds en lagere opbrengsten uit het eigen grondbedrijf. ■ Malaise in de utiliteits- en woningbouw zorgt er ook in de infrasector voor dat minder gronden bouw- en woonrijp gemaakt moeten worden. ■ Flinke bezuinigingen op infrastructuur in het regeerakkoord.
10% 8% 6% 4% 2% 0%
...op lange termijn zijn er nog veel uitdagingen.
-2%
■ Nederland beschermen tegen een hogere zeespiegel door het nieuwe waterwerken. ■ Infrastructurele knelpunten verder oplossen.
-4% -6%
Omzetontwikkeling % j.o.j.
2006
2007
2008
2009
2010
2011
2012 H1
Bron: CBS
27 4 Bouw
4 Bouw
Lichte groei in stabiele onderhoudsmarkt De onderhoudsmarkt woningen is net zo groot als de nieuwbouw
…maar minder conjunctuurgevoelig… Productieontwikkeling (% j.o.j.)
10% 15%
5% Verdeling bouwproductie, 2011 7%
Q Nieuwbouw woningen Q Verbouw woningen Q Woningen onderhoud Q Overig bouw
7%
0% -5% -10% -15%
70%
-20%
_
Onderhoudssector veel constanter dan nieuwbouw % j.o.j.
1996
1998
Nieuwbouw
2000
_
2002
2004
2006
2008
2010
2012
2014
Onderhoud
Bron: CBS, VROM en ING
Bron: VROM en ING
…waar vooral kleinere bedrijven van profteren…
…waarvoor in 2013 een lichte groei wordt verwacht...
Omzetontwikkeling bouwbedrijven naar grootte
160 150
Tijdelijk lager BTW tarief laat duidelijk sporen na bij kleine bedrijven
140 130
Omzetontwikkeling kleine bouwbedrijven veel beter dan (middel)grote bouwbedrijven
120 110 100
■ Beëindiging laag BTW-tarief laat omzet in 2012 van kleine bedrijven in de onderhoudsmarkt dalen. ■ Lichte groei in 2013 in de onderhoudssector van 1% verwacht. ■ Toetreding van nieuwbouwbedrijven tot de onderhoudsmarkt zet de prijzen onder druk. ...op lange termijn nog veel uitdagingen.
90 80
_
(Index 2005 = 100)
2006 1 - 10 werknemers
2007
_
2008
10 - 100 werknemers
2009
_
2010
> werknemers
2011
2012
■ Eigenaren van gebouwen zetten in op behoud. ■ Nog veel kansen op het gebied van het energiezuiniger maken van woningen en utiliteitsgebouwen. ■ Veel behoefte aan nieuwe en innovatieve renovatieconcepten.
Bron: CBS, ING
28
Installatie: focus op stabiele onderhoudsmarkt De installatiebranche volgt de bouwconjunctuur…… Omzetontwikkeling (% j.o.j.)
20% 15% 10% 5% 0% -5% -10% -15% -20% -25%
_
...en is een substantieel deel van de bouw…
21% Verdeling bouwproductie, 2011
Q Bouwinstallatie Q Overig bouw 2005
2006
Installateurs
_
2007
2008
2009
2010
2011
79%
2012
B&U
Bron: CBS
Bron: Ecowin
…waarbij vooral kansen zijn voor duurzaamheid…
…al daalt de omzet van installateurs nog in 2013...
Belangrijke groeimarkt volgens installateurs
80% 70%
■ De afhankelijkheid van de bouwsector zorgt ervoor dat de omzet van installateurs in 2013 krimpt. ■ Het grote aantal installatiebedrijven zorgt nog steeds voor overcapaciteit.
Duurzaamheid is bij veruit de belangrijkste verwachte groeimarkt
60% 50% 40%
Resultaten van enquête onder installateurs
30%
...het belang van de installatiebranche neemt op lange termijn toe.
20% 10% 0% Domotica
Veiligheid
Verlichting Duurzaamheid TeleInfratechniek communicatie
Anders
■ Het belang van installateurs in het bouwproces neemt toe door steeds meer technische installaties in gebouwen. ■ Nog veel kansen op het gebied van het energiezuiniger maken van woningen en bedrijfspanden. ■ Ook het aanpassen van woningen voor het toenemend aantal ouderen biedt installateurs mogelijkheden.
Bron: ING
29 4 Bouw
5 Transport en logistiek
5 Transport en logistiek Machiel Bode
Rico Luman
Sectormanager
Sectoreconoom
Wegtransport Binnenvaart Luchtvervoer Logistieke dienstverlening
30
Transport en logistiek stabiliseert in 2013 Totale volume blijft stabiel in 2013...
Volumeontwikkeling Wegtransport Vervoer over water Luchtvervoer Logistieke dienstverlening Transport en logistiek (totaal)* Omzetontwikkeling Transport en logistiek (totaal)
...door vooral een zwak presterend wegvervoer...
2012
2013
2014
-1,0 0,4 0,4 0,6 -0,5
-0,5 0,3 1,0 0,9 0,0
1,1 2,3 1,7 2,5 1,5
2,5
2,5
3,0
Bron: ING Economisch Bureau
* Inclusief Post en koeriers
...waarbij het herstel nog even te gaan heeft...
36%
Omzet € 74 mrd.
14%
Bron: CBS
11%
39%
Binnenvaart 29%/ Zeevaart 71% * Bewerkt en raming ING Economisch Bureau
...en de focus ligt op kostenbesparing, maar ook op heroriëntatie.
■ De transport- en logistieksector is conjunctuurgevoelig en beweegt mee met de kwakkelende economie. Per saldo krimpt het volume licht en volgt volgend jaar stabilisatie. ■ In gemiddeld 40% van de gevallen heeft de sector een buitenlandse opdrachtgever; sectoren die internationaal actief zijn presteren beter. ■ Transport en logistiek is traditioneel een kostengerichte sector, efficiëntieverbetering blijft daarmee volgend jaar voorop staan. ■ De sector bevindt zich in een transitie naar hoogwaardiger dienstverlening en aanbieden van diensten met een hogere toegevoegde waarde.
110
100
90 2005
Bron: CBS
Q Vervoer over land Q Vervoer over water Q Vervoer door de lucht Q Logistieke dienstverlening
Wegtransport 71%/ Personenvervoer 29%
Ontwikkeling transport en logistiek
120
Q Omzet
Aandeel deelsectoren, 2011
2006
2007
2008
2009
2010
2011
2012F
2013F
Q Volume Index (2005 = 100)
31 5 Transport en logistiek
5 Transport en logistiek
Detailhandel en bouw houden wegtransport in het rood Hogere kosten stuwen de transportomzet...
...waardoor prijzen licht stijgen, maar de winst blijft dalen...
Omzet wegtransport op jaarbasis (% j.o.j.)
15%
Prijs en winstgevendheid wegtransport
115 110
10%
105 5%
100
0%
95
-5%
90 85
-10%
80
-15% 2006
2007
2008
2009
2010
2011
2012F
_
2005 Vervoersprijs
2006
_
2007
2008
2009
Bron: CBS, NEA, bewerkt en raming ING Economisch Bureau
...en exporteurs beter presteren, maar door de felle concurrentie...
...het wegtransport toch onder druk komt.
2012F
Index (2005 = 100)
Ontwikkeling volume sectoren
130 120 110 100 90 2005 Bouw
2011
Winstgevendheid
Bron: CBS/ING Economisch Bureau
_
2010
_
2006 Detailhandel
Bron: CBS, ING Economisch Bureau
2007
_
2008 Industrie
2009
_
Export
2010
2011
2012F
■ Het wegtransport ondervindt druk van twee fronten; het internationaal marktaandeel van het Nederlandse wegvervoer daalt en de sector heeft veel last van de krimpende bouw (25% van het vervoer) en detailhandel. ■ De kosten stijgen (o.a. door dure brandstof), maar door versnippering en internationale concurrentie kan de sector dit niet volledig doorberekenen. ■ Gevolg is dat de winstgevendheid een dal heeft bereikt in 2012. ■ De dalende koopkracht houdt het binnenlandse vervoer in 2013 onder druk. ■ De vraag naar internationaal wegvervoer ontwikkelt zich beter door de licht stijgende export. ■ Het leggen van focus op slim organiseren van activiteiten en monitoren van belangrijke indicatoren (zoals opbrengsten en kosten per km) leidt tot betere prestaties. ■ Kansen zijn er voor uitbreiding met aanvullende dienstverlening zoals warehousing.
32
Binnenvaart: volume groeit licht, overcapaciteit blijft Lage vervoersprijzen drukken binnenvaartomzet...
...waarvan de oorzaak ligt in overcapaciteit...
Omzet binnenvaart per kwartaal j.o.j.
25% 20% 15% 10% 5% 0% -5% -10% -15% -20% -25%
Aantallen nieuwe schepen per jaar
250
Laag water stuwde omzet in 2011
200 150 100 50 0
2009
2010
Q Omzet vervoer en opslag totaal
2011
2012
Q Omzetontwikkeling Binnenvaart
2000
2001
Q Motorvrachtschepen
2002
2003
2004
2005
Q Motortankschepen
2006
2007
2008
2009
2010
2011*
Q Vrachtduwbakken
Bron: CBS/ING Economisch Bureau
Bron: IVR, bewerkt ING Economisch Bureau
...terwijl containers en minerale oliën wel een groeimarkt zijn...
...maar er toch nog vooral problemen op de korte termijn zijn.
Overslag Rotterdamse haven naar categorie
350
■ Door overinvesteringen in de periode 2006-2008 kampt de binnenvaart de komende jaren nog met een grote overcapaciteit. ■ De overcapaciteit leidt tot ongezond lage vrachtprijzen met in 2013 aanhoudende gevolgen voor de tarieven en winstgevendheid. ■ Het volume is na de terugslag van 2009 met dank aan de overslag in de Rotterdamse haven en de export naar Duitsland weer terug op niveau en groeit in 2013 marginaal. ■ De lage bouwproductie drukt het vervoer van bouwstoffen als zand en grind.
300 250 200 150 100 50
_ _
2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012F
_
_
Erts en schroot Kolen Agribulk Minerale oliën / vloeibare brandstof
_
Ruwe olie
Bron: Havenbedrijf Rotterdam, bewerkt ING Economisch Bureau
_
Containers
Index (2000 = 100)
…maar er zijn kansen op de lange termijn. ■ Containers zijn de belangrijkste groeimarkt, het vervoer van droge lading (o.a. erts, agribulk) krimpt. ■ Door aandacht voor duurzaam en multimodaal vervoer en inzet op de kortere afstanden zal het binnenvaartvolume blijven groeien.
33 5 Transport en logistiek
5 Transport en logistiek
Luchtvracht wacht op tekenen van herstel Passagiers stuwen de omzet van het luchtvervoer...
...maar vrachtvervoer door de lucht blijft daarentegen duidelijk achter...
Ontwikkeling omzet en volume luchtvervoer
130
Aantal passagiers en vracht in ton
55.000.000
1.800.000
120 50.000.000
1.600.000
45.000.000
1.400.000
110 100 90
_
1.200.000
40.000.000 2005 Omzet
_
2006
2007
2008
2009
2010
2011
2012F
Q Passagiers (L-as)
Volume Index (2005 = 100)
Bron: CBS, ING Economisch Bureau
...en wacht op de aantrekkende handel met Azië... 100%
2006
_
2007
2008
2009
2010
2011
2012F
Cargo in ton (R-as)
Bron: Schiphol, bewerkt ING Economisch Bureau
...die het luchtvervoer in een vroeg stadium kan stimuleren.
Herkomst en bestemming vracht en passagiers op Schiphol
■ Het vrachtvervoer is traditioneel een vroege indicator van herstel, maar blijft kwakkelen. ■ Het passagiersvervoer blijft goed overeind. ■ Het verwacht toeristisch topjaar 2013 steunt de Nederlandse luchtvaart. ■ De belangrijkste landen voor passagiers zijn: VK, VS, Spanje, Duitsland en Italië. ■ Het vervoer van goederen door de lucht ondervindt hinder van containerisatie en verschuiving naar zee. ■ Een economische verbetering vanaf de tweede helft van 2013 kan het luchtvervoer in de kaart spelen.
80% 60% 40% 20% 0% Passagiers
Q Europa
2005
Q Noord-Amerika
Cargo
Q Latijns-Amerika
Q Afrika
Q Midden-Oosten Q Azië
Bron:
34
Logistieke dienstverlening: gematigde groeimotor Logistieke omzet en volume hebben zich relatief goed hersteld... Ontwikkeling omzet en volume logistieke dienstverlening
130
...maar expediteurs hebben te maken met een zwakke markt...
120
75
110
50
25
100
_
Vertrouwensindex Europese expediteurs
100
2005 Omzet
2006
_
2007
2008
2009
2010
2011
2012F
2010-1
Q Verwachte marktsituatie
Volume
Bron: CBS, ING Economisch Bureau
Index (2005 = 100)
...toch is de volumeontwikkeling en prijs bovengemiddeld...
2011-1
_
2012-1
Werkelijke marktsituatie
Bron: Danske Bank
...en de sector is kansrijk voor de toekomst.
Ontwikkeling prijs en volume transport en logistiek
10% 5% 0% -5% -10% 2005
Q Prijs T&L totaal
2006
2007
Q Prijs Logistiek
2008
_
2009
2010
Volume T&L totaal
_
2011
2012F
■ Uitbesteding van logistieke diensten door verladers maakt van logistieke dienstverlening een groeimarkt. ■ Volume en winstgevendheid ontwikkelen zich positiever dan gemiddeld in de transport en logistieksector. ■ Het gaat bij logistieke diensten naast expeditie ook om value added logistics en services (VAL/VAS). ■ Logistieke dienstverleners hebben meestal een zeer internationaal werkveld en profiteren daarmee van de export. ■ Het nationale topteam logistiek zet in op ketenregie. Hierbij is een hoofdrol weggelegd voor de inzet van Nederlandse logistieke expertise.
Volume Logistiek
Bron: CBS, ING Economisch Bureau
35 5 Transport en logistiek
6 Groothandel
6 Groothandel Dirk Mulder
Marinus van der Meer
Max Erich
Sectormanager
Sectormanager
Sectoreconoom
Agrarische producten Voedingsmiddelen Non-food Kapitaalgoederen Intermediaire goederen
36
Groothandel: kansen in diversificatie De gematigde omzetgroei in de groothandel bestaat...
...uit twee werelden - want er zijn grote verschillen...
Groei omzet groothandel (% j.o.j.)
10%
130
8,9%
5%
Ontwikkeling index groothandel volume (2005 = 100)
140
7,1%
120 110
0%
1,8%
1,5%
100
-10%
Export gerichte groothandel profiteert Groothandel gericht op binnenland ziet lastige situatie
90
-5%
80
-9,6%
2009
2010
Bron: CBS
2011
2012*
_
2013*
* Ramingen ING Economisch Bureau
2005
2006
Consumptie binnenland
_
2007
2008
2009
2010
2011
Uitvoer
Bron: CBS
...waarbij kansen vooral over de grens liggen...
...en er hierdoor de mogelijkheid tot diversificatie voordoet.
Populariteit landen bij ondernemingen die in 2011 nieuwe exportmarkten hebben betreden en ondernemingen die het voornemen hebben dit in 2012 te doen.
■ De omzetgroei is fors minder, maar nog wel aanwezig. ■ De binnenlandse markt heeft het moeilijk maar de handel met het buitenland blijft kansrijk. ■ Diversificatie is mogelijk door geografische spreiding, bewerking opkomende markten en verbreding van de dienstverlening.
Gerealiseerd 2011 India Rusland Turkije Brazilie Oekraine
Voornemen 2012 11% 9% 8% 6% 6%
Rusland Brazilie India VS Frankrijk
9% 9% 9% 5% 5%
Bron: Fenedex/Atradius Trends in Export
37 6 Groothandel
6 Groothandel
Groothandel agrarische producten*: hogere prijzen en groeiende wereldbevolking Een forse stijging van de omzet...
...wordt gepusht door hogere prijzen in de akkerbouw...
Groei omzet groothandel agrarische producten (% j.o.j.)
15%
450
Omzetindex groothandel akkerbouw producten
400 10%
12%
350 10%
9%
5%
300 6%
250 200
0%
150 100
-5%
50 -10%
-10%
0
2009
2010
2011
2012*
Bron: CBS
2013*
* Ramingen ING Economisch Bureau
...waarbij de groei van de wereldbevolking leidt tot opwaartse prijstrend...
K1-08 K2-08 K3-08 K4-08 K1-09 K2-09 K3-09 K4-09 K1-10 K2-10 K3-10 K4-10 K1-11 K2-11 K3-11 K4-11 K1-12 K2-12
Bron: CBS, Ramingen ING Economisch Bureau
Index (2005 = 100)
...en een opleving van de omzet.
FAO Food Index
250
■ ■ ■ ■ ■ ■
200 150 100
Een krap aanbod in combinatie met een stabiele vraag… …leidt tot een opwaartse prijsdruk voor diverse producten. Er is een continue stimulans vanuit de toename van de wereldbevolking. De ontwikkeling van nieuwe markten (buiten Europa) zijn kansrijk. Er is een blik op alternatieve toepassingen van grondstoffen. Samenwerking met de chemische- en farmaceutische industrie leidt tot innovatie
50 0 1/2000
1/2001
1/2002
1/2003
1/2004
1/2005
1/2006
1/2007
1/2008
1/2009
1/2010
1/2011
1/2012
Bron: FAO
* Deze branche bevat onder meer groothandels in granen, ruwe tabak, oliën, zaden, veevoer, bloemen en planten, levende dieren, huiden, vellen, leer
38
Groothandel voedingsmiddelen*: op zoek naar nieuwe markten Een stabiele omzetgroei in 2012 en 2013...
...is vooral gedreven door prijsherstel...
Groei omzet groothandel voedingsmiddelen (% j.o.j.)
10%
Omzetontwikkeling AGF handel (% j.o.j.)
20% 15% 10%
5% 5%
5% 1%
0%
3%
3%
0% -5%
-1%
-10%
-5%
-15% -20%
-10% 2009
2010
2011
Bron: CBS
2012*
2013*
* Ramingen ING Economisch Bureau
...waarbij er nog veel potentiële markten zijn buiten Europa...
2%
2% 3%
0%
21%
3% 3% 14% 8%
Bron: CBS, bewerking ING Economisch Bureau
...en de afhankelijkheid van de Europese markt groot is.
Nederlandse AGF export naar markt
31%
4%
Q1 09 Q2 09 Q3 09 Q4 09 Q1 10 Q2 10 Q3 10 Q4 10 Q1 11 Q2 11 Q3 11 Q4 11 Q1 12 Q2 12
9%
Bron: CBS, bewerking ING Economisch Bureau
Q Duitsland Q Verenigd Koninkrijk Q Frankrijk Q België Q Zweden Q Italië Q Polen Q Overig Europa Q Afrika Q Amerika Q Azië
■ Er is een forse groei van de groothandel dranken (niet zuivel) door prijsherstel en assortimentsverbreding. ■ Tegelijkertijd heeft de traditionele drankengroothandel het echter moeilijk en wordt door de algemene foodgroothandel verdrongen (one stop shopping) ■ De overproductie van AGF leidt tot druk op de prijzen evenals een gebrek aan onderscheidend vermogen. ■ Een grote afhankelijkheid van de Europese retail maakt de sector kwetsbaar. ■ In de consumentenmarkt voor voeding winnen supermarkt en to-go formules marktaandeel ten koste van speciaalzaken en horeca. De dienstverlening van groothandels verandert mee. ■ Kansen liggen er vooral door markten buiten Europa aan te boren. ■ De opkomst van online boodschappen bestellen biedt kansen voor logistieke diensten.
* Voornamelijk groothandel AGF en dranken.
39 6 Groothandel
6 Groothandel
Groothandel non-food: zoeken naar samenwerking De stilstand in de omzet van de groothandel non-food...
...komt doordat de consument genoodzaakt is te bezuinigen...
Groei omzet groothandel non-food (% j.o.j.)
10%
Deelvragen consumentenvertrouwen
10 5 0
5% 5%
-5
4%
-10
0% 0%
-1%
-3%
-15 -20
-5%
-25 -30
-10% 2009
2010
2011
2012*
Bron: CBS
2013*
* Ramingen ING Economisch Bureau
...waardoor non-food bestedingen hard worden geraakt...
jan-08
juli-08
jan-09
juli-09
Financiële situatie laatste 12 maanden
jan-10
_
juli-10
jan-11
juli-11
jan-12
juli-12
Gunstige tijd voor grote aankopen
Bron: CBS
...en de kansen vooral online liggen.
Detailhandel non-food omzet
115
■ De omzet en de marge zal in 2013 nog verder dalen. ■ De groothandel kan een belangrijke rol leveren in de efficiency in de keten en van de logistiek. ■ De online omzet blijft wel groeien en de E-fulfilment behoefte zal meegroeien. ■ De mogelijkheden van uitbreiding van de dienstverlening ligt vooral op het gebied van de ondersteuning van het online retailkanaal. ■ Partnerships tussen groothandel en retail worden steeds belangrijker, waaronder het ‘meedenken met retail’. ■ Verplaatsing productie naar landen met kortere leadtimes, waardoor men korter op de markt kan zitten.
110
105
100
95 2005 Bron: CBS
_
2006
2007
2008
2009
* Ramingen ING Economisch Bureau
2010
2011
2012*
2013*
Index (2005 = 100)
40
Groothandel kapitaalgoederen: dynamiek sectoren belangrijk Er is een lichte groei voor de groothandel kapitaalgoederen... Groei omzet groothandel kapitaalgoederen (% j.o.j.)
15%
Ontwikkeling bedrijfsinvesteringen (% j.o.j.)
20% 15%
10%
11% 10%
5% 5% 0%
3%
2%
5% 0%
-5%
-5%
-10% -15%
...terwijl de bedrijfsinvesteringen op een laag niveau liggen...
-13%
-10%
2009
2010
2011
2012*
Bron: CBS
2013*
* Ramingen ING Economisch Bureau
...is de hoop op de uitvoer gevestigd...
jan'11
mrt'11
mei'11
jul'11
sep'11
nov'11
jan'12
mrt'12
mei'12
jul'12
Bron: CBS
...ondanks de lastige omstandigheden.
Uitvoer machines en vervoermaterieel (% j.o.j.)
25%
■ ■ ■ ■
20,6%
15% 5%
5%
0,3%
2011
jan-aug 2012
Bedrijven stellen investeringen uit door de slechte economische omstandigheden. De uitvoer van kapitaalgoederen is de afgelopen jaren wel gegroeid. Ondernemingen gericht op het buitenland profiteren wel van groei. De dynamiek van de economie zorgt ook in mindere tijden voor starters.
-5% -15%
-17,8%
-25% 2009
2010
Bron: KvK, ING Economisch Bureau
41 6 Groothandel
6 Groothandel
Groothandel intermediaire goederen: vertraging wereldhandel drukt omzet De omzet van grondstoffen staat onder druk...
...doordat de wereldhandel vertraagt...
Groei omzet intermediaire goederen (% j.o.j.)
20% 15%
170
15%
10%
14%
160
5%
150
0%
0%
-5%
140
-1%
130
-10% -15%
Ontwikkeling wereldhandelsvolume (in biljoen USD)
180
120 110
-17%
-20%
100
2009
2010
2011
2012*
Bron: CBS
2013*
* Ramingen ING Economisch Bureau
...en het producentenvertrouwen daalt...
jan-09
juli-09
jan-10
juli-10
jan-11
juli-11
jan-12
juli-12
Bron: CPB Wereldhandelsmonitor
...is er een verminderde vraag naar grondstoffen.
Producentenvertrouwen
0 -1 -2 -3 -4 -5 -6 -7 -8 -9 -10
■ De zwakke economische situatie in Europa en tragere groei in de opkomende markten (China) leiden tot beperkte vraag naar grondstoffen. …maar op de lange termijn herstel. ■ De aanhoudende groei van de wereldbevolking creëert een toenemende vraag naar grondstoffen.
jan-12
feb-12
mrt-12
apr-12
mei-12
juni-12
juli-12
aug-12
sept-12
okt-12
Bron: CBS
* Intemediaire goederen is o.a. bouwmaterialen, brandstoffen en chemische producten.
42
7 Detailhandel Dirk Mulder
Max Erich
Thijs Geijer
Sectormanager
Sectoreconoom
Sectoreconoom
Supermarkten Foodspeciaalzaken Kleding Schoenen Woninginrichting Doe-het-zelf Electronica Persoonlijke verzorging Automotive
43 7 Detailhandel
7 Detailhandel
Detailhandel: consument trapt op de rem De detailhandel blijft krimpen...
...door een gebrek aan vertrouwen bij consumenten...
Groei omzet detailhandel (% j.o.j.)
1%
0,2%
0%
-5 -0,5%
-0,2%
-1%
Koopbereidheid en verwachting financiële situatie komende 12 mnd.
0
-1,1%
-10 -15
-2%
-20 -3% -25
-3,9%
-4%
-30
-5% 2009
2010
2011
2012*
Bron: CBS
2013* * Raming ING Economisch Bureau
...en een daling van de koopkracht...
_
jan-11
mrt-11 mei-11
Koopbereidheid
_
jul-11
sep-11 nov-11
jan-12
mrt-12 mei-12
jul-12
sep-12
Verwachting financële situatie
Bron: CBS consumentenvertrouwen (seizoensgecorrigeerd)
...leidt in combinatie met bezuinigingen tot een verdere terugval...
Ontwikkeling (in % j.o.j.) prijzen vs. lonen
4,0
■ De consument ziet zich genoodzaakt te bezuinigen wat leidt tot een terugval in de huidige en toekomstige bestedingen. ■ De foodsector groeit licht, maar non-food heeft het zwaar mede door de ontwikkeling van internetverkopen.
3,5 3,0 2,5 2,0 1,5
…wat mogelijkheden biedt in een nieuwe realiteit.
1,0 0,5 0,0
_
09 K1 09 K2 09 K3 09 K4 10 K1 10 K2 10 K3 10 K4 11 K1 11 K2 11 K3 11 K4 12 K1 12 K2 Prijsstijging
_
Loonstijging
Bron: CBS consumentenvertrouwen (seizoensgecorrigeerd)
■ Ondernemers zullen het businessmodel moeten aanpassen op een lagere marge en omzet. ■ Een heldere en consistente positionering in combinatie met het zoeken naar samenwerking in de keten zal een uitkomst bieden. ■ Juiste afstemming van de marketingsmix (de vier P’s: prijs, product, promotie en plaats) op kritische consument.
44
Supermarkten behouden omzetgroei De geleidelijke omzetgroei...
...en de voortdurende schaalvergroting...
Omzetontwikkeling supermarkten
2,5%
2,1%
1,8%
2,0%
2,0%
36 1,8%
1,0%
30
0,5%
28
Aantal supermarkten Groot (>1200 m2) Middelgroot (600-1200 m2) Klein (<600 m2) Totaal
0,0%
26
Gemiddelde oppervlakte (m2)
32
1,5% 1,3%
2009
2010
_
Q Omzetgroei (L-as)
2011
2012*
2005
2011
Ontwikkeling
683 2.095 1.740 4.518
885 2.273 1.227 4.385
29,6% 8,5% -29,5% -2,9%
769
877
14,0%
34
2013*
Omzet (R-as, in mld. euro’s)
Bron: CBS
* Raming ING Economisch Bureau
...in combinatie met de gevoeligheid van de consument voor prijs...
10% Op basis waarvan kiest de consument zijn supermarkt?
12% 40%
18%
20%
Q Prijs Q Kwaliteit producten Q Locatie Q Assortiment Q Prettig winkelen
Bron: Locatus, bewerking ING Economisch Bureau
...maken dat de supermarkten het relatief goed doen.
■ Er is een verschuiving van omzet uit out-of-home (o.a. horeca, benzinestations en dergelijke) naar supermarkten. ■ De groei wordt gevoed door prijsstijgingen. ■ De consument wijkt uit naar goedkopere producten en formules. ■ Er is margedruk door stijgende grondstof- en personeelskosten. …waarbij goed ondernemerschap het verschil maakt. ■ De positionering van formules op prijs en lokaal ondernemerschap neemt aan belang toe. ■ Er zal meer op derving en personeelskosten gestuurd moeten worden. ■ Het benutten van de online mogelijkheden is de voornaamste uitdaging.
Bron: ING Vraag van vandaag 31 oktober
45 7 Detailhandel
7 Detailhandel
Speciaalzaak opereert in krimpende markt De omzet van speciaalzaken loopt terug...
...en het aantal winkels daalt...
Omzet speciaalzaken
2,5%
5,5
5,0
0,0%
4,5
-2,5%
Aantal speciaalzaken Kaas en delicatessen Groentezaken Bakkers Slagers
2007
2011
Ontwikkeling
1.110 1.440 4.190 2.480
1.080 1.150 3.980 2.100
-3% -20% -5% -15%
4,0
-5,0% 2009
Q Omzetontwikkeling
2010
_
2011
2012*
2013*
Totale omzet (in mrd. euro) (R-as)
Bron: CBS
* Raming ING Economisch Bureau
...terwijl winkeliers vergrijzen...
Bron: HBD
...zetten deze structurele ontwikkelingen de omzet onder druk...
Leeftijdsopbouw ondernemers
70% 60% 50% 40% 30% 20% 10% 0%
■ Speciaalzaken verliezen terrein voor de dagelijkse boodschappen. ■ Het aantal winkels daalt verder mede door gebrek aan opvolging. …waardoor focus op onderscheid en zichtbaarheid belangrijk is.
Slagerijen Slagerijen Brood- en Brood- en AGF '94 '94 2010 banket '94 banket 2010
Q t/m 30 jaar
Q 31 t/m 50 jaar
Q > 50 jaar
AGF 2010
Kaas '94
Kaas 2010
■ Onderscheid op het assortiment kan geboden worden door een focus op bijvoorbeeld fair trade, regionale en biologische producten. ■ Het inspelen op kant en klaar en gemak draagt ook bij aan het onderscheidend vermogen van de speciaalzaak. ■ Winkeliers die de samenwerking met horeca opzoeken en hun online aanwezigheid vergroten putten hier een voordeel uit.
Bron: HBD
46
Detailhandel kleding: crisis en online groei vragen om flexibilisering business model De kledingverkoop daalt...
... vooral in het middensegment...
Omzet kledingwinkels (% j.o.j.)
1%
Omzet
0,2%
0% -1%
-1,3% -2,0%
-2% -3,0%
-3%
Value
-4%
-4,3%
Midden
Premium
Laag
-5% 2009
2010
2011
2012*
Bron: CBS
2013* * Raming ING Economisch Bureau
...maar de online omzet groeit wel...
_
Oude situatie
Hoog
_
Segment
Nieuwe situatie
Bron: ING Economisch Bureau
...waardoor kledingwinkels het moeilijk krijgen...
Online omzet kleding 1e helft 2012 vs. 1e helft 2011
■ De terugloop van het vertrouwen en inkomen van de consument remmen de kledingverkoop. ■ De marge staat onder druk door hogere inkoopkosten, de zwakke euro en prijsdruk.
300
H1'11
…maar het inspelen op de veranderende markten geeft wel kansen.
345
H1'12
0
50
100
150
200
250
300
350
400
■ Nieuwe concepten vanuit de onderkant van de markt zijn wel succesvol. ■ De online verkopen blijven wel in hoog tempo groeien. ■ Vasthouden aan het concept, rekening houdend met gewijzigde marktomstandigheden geeft een goede strategie voor 2013. ■ Samenwerking in de keten, sturing op cijfers en excellente logistiek blijven belangrijk.
Bron: Thuiswinkel.org / Blauw Research
47 7 Detailhandel
7 Detailhandel
Detailhandel schoenen: winkelstraat moet uit ander vaatje tappen Het herstel van de schoenenomzet is van korte duur...
...want de consument koopt prijsgericht...
Omzet schoenenwinkels (% j.o.j.)
3%
0,6%
0,5%
-2,0%
1%
0,0% -0,5%
0%
-0,1%
-0,2%
-1,0%
-1% -1,9%
-2,0%
-2,3%
-2,0%
2010
2011
2012*
Bron: CBS
2013* * Raming ING Economisch Bureau
...en het aandeel van online groeit snel...
-1,2%
-1,4%
-2,0%
-1,9%
-2,5% 2009
-0,7%
-0,8%
-1,5%
-3%
jan-12
feb-12
mrt-12
apr-12
mei-12
jun-12
jul-12
aug-12
sep-12
Bron: CBS
...wat vraagt om actie van schoenenwinkels.
Aandeel online kanaal in totale omzet schoenen
12% 10%
11,0%
8%
8,8%
6% 5,6%
4% 2%
1,2%
1,0%
2%
-2%
Prijzen schoenen per maand vs. 2011
1,5%
4,5% 3,5%
■ De markt is in korte tijd veranderd door een snelle groei van online partijen. ■ Ook hier speelt dat er sprake is van een moeilijke periode door een zuinige consument. ■ Door een professionaliseringsslag van webshops vereist het online gaan een steeds forser wordende investering en wordt het lastiger om online nog aan te haken. ■ Winkelstraten kunnen beter worden ingericht op vraag door gebieden aan te passen op functionele gemaksshopper. ■ Een andere mogelijkheid is om te kiezen voor fun en beleving, waarbij creativiteit, innovatie en out-of-the box denken belangrijk zijn.
0% 2008
2009
2010
2011
H1'12
Bron: GfK
48
Detailhandel woninginrichting: zwakke woningverkoop geselt woninginrichting Nog steeds krimp...
...en een bijna gehalveerde woningverkoop... Omzet woninginrichting (% j.o.j.)
0%
Woningverkopen 2007-11, jan-sep 2012: -8%
250.000
-2%
200.000 -2,8%
-4%
-3,0% 150.000
-4,3%
-6%
100.000 -7,0%
-8%
50.000 -8,9%
-10%
0 2009
2010
2011
2012*
Bron: CBS
2013* * Raming ING Economisch Bureau
...in combinatie met een verdere daling van het omzetniveau...
2007
2008
2009
2010
2011
Bron: CBS/Kadaster
...vragen om herstructurering.
Omzetindex winkels in woninginrichting
120
■ ■ ■ ■ ■
Bereidheid voor het doen van grote aankopen is sterk teruggelopen. De woningverkoop is nog steeds niet uit het slob. De omzet in de woninginrichting is sterk teruggelopen. Een herstructurering van het winkellandschap woninginrichting is onvermijdelijk. Goed inspelen op de prijskritische consument kan door middel van het aanpassen van concepten. ■ Het zoeken naar een combinatie van online en offline van de winkel biedt mogelijkheden. ■ Intensievere samenwerking met leveranciers en het ontwikkelen van kleinere winkels met een hogere omzet per vierkante meter geeft uitkomst voor 2013.
115 110 105 100 95 90 85 80 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012* 2013* Bron: CBS
* Raming ING Economisch Bureau
49 7 Detailhandel
7 Detailhandel
Detailhandel doe-het-zelf: concurreren op alle vlakken De terugslag in 2012...
...en een drastische daling van de nieuwbouw...
Omzet doe-het-zelf zaken (% j.o.j.)
2%
0,2%
0% -2%
-2,5%
-4%
-4,1% -5,0%
-6% -7,9%
-8% -10%
2009
2010
2011
Bron: CBS
2012*
2013* * Raming ING Economisch Bureau
...in combinatie met de terugval van omzet onder het niveau 2000...
Verleende bouwvergunningen
100.000 90.000 80.000 70.000 60.000 50.000 40.000 30.000 20.000 10.000 0 2007
2008
2009
2010
2011
H1'11
H1'12
Bron: CBS
...zorgt dat de doe-het-zelf branche niet ontsnapt aan de malaise...
Omzetindex doe-het-zelf winkels
110
90
■ De daling in de woningmarkt en nieuwbouw treffen doe-het-zelf. ■ Een lagere koopkracht geeft consumenten ook minder mogelijkheden voor het aangaan van een verbouwing. ■ De relatief goede kwaliteit van huidige woningen en afnemende klusbereidheid zorgt voor een daling in de vraag naar doe-het-zelfproducten. ■ Er treedt sterke concurrentie op door een overlap met woninginrichting, tuincentra en dergelijke.
85
…maar schaalvergroting en positionering bieden uitkomst.
80
■ Schaalvergroting geeft een voordeel in de concurrentiestrijd. ■ Sanering aan de onderkant van de markt. Maar er blijft ruimte voor kleine service en lokaal gerichte formules. ■ Een duidelijke positioneren en de ontwikkeling van een private label bieden kansen.
105 100 95
2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012* 2013* Bron: CBS
* Raming ING Economisch Bureau
50
Detailhandel consumentenelektronica: vraag naar innovatie Om grote verliezen te beperken...
...gaat het prijsgevecht om volume...
Omzet elektronicazaken (% j.o.j.)
2%
0,3%
0% -2%
-2,0%
-2,9%
-3,5%
-4% -6% -8% -10%
-10,9%
Ontwikkeling prijs en volume elektronicazaken j.o.j. in %
25 20 15 10 5 0 -5 -10 -15 -20
-12%
2001 2009
2010
2011
2012*
Bron: CBS
2013* * Raming ING Economisch Bureau
...en is voortdurende innovatie belangrijk... 3
Q Prijs
2002
2003
2004
2005
2006
2007
2008
2009
2010
2011
Q Volume
Bron: CBS
...wat resulteert in een erosie van marge...
Aantal tablet gebruikers (x 1 miljoen) in Nederland 2,8
2 1,7
■ Prijstransparantie zorgt voor felle concurrentie. ■ De omloopsnelheid stijgt door een kortere levensduur van producten. Voorraadrisico neemt toe. ■ Nieuwe producten moeten kooplust aanwakkeren. …en het onderscheiden van concurrentie mogelijkheden geeft.
1
0 dec'11 Bron: Intomart GfK
jun'12
■ Hoog volume en schaalgrootte compenseren de lage marge. Flexibiliteit in kostenstructuur is belangrijk. ■ Het combineren van fysieke winkels en internet en het terugbrengen van voorraad en winkeloppervlak. ■ Advies aanbieden aan consumenten is een goede manier om onderscheidend te blijven ten opzichte van de concurrentie.
51 7 Detailhandel
7 Detailhandel
Detailhandel persoonlijke verzorging: groei tegen de storm in Ook in 2012 en 2013 groei omzet persoonlijke verzorging... Omzet persoonlijke verzorging (% j.o.j.)
4%
112 3,0%
2%
109
1%
1,4%
1,5%
1,1%
0%
106 103
-1,0%
100
-2% 2009
2010
2011
2012*
Bron: CBS
2013* * Raming ING Economisch Bureau
...en de groei zet online door... 300
Omzetindex non-food totaal en pers. verzorging
115
3%
-1%
...en blijft constant in de omzet van non-food...
_
2005 non-food
_
2006
2007
2008
2009
2010
2011
Persoonlijke verzorging
Bron: CBS
Index (2005 = 100)
...met een uitschieter in 2012...
Online omzet levensmiddelen en persoonlijke verzorging (x € miljoen)
■ Producten worden gezien als een eerste levensbehoefte en voorzien in gevoel wellbeing. ■ De forse groei in 2012 wordt mede mogelijk door een toename in zelfzorgmiddelen. ■ In de branche is sprake van branchevervaging. Parfumerieën breiden uit richting personal care en drogisterijen verkopen steeds meer via internet en steeds vaker branchevreemde artikelen om extra omzet te generen. ■ Door de vergrijzing - ouderen hebben meer behoefte aan advies - biedt de deskundigheid en de service van het personeel perspectief in de branche.
250 200 150 100 50
…en focus op online.
0 2007
2008
Bron: thuiswinkel.org / Blauw research
2009
2010
2011
■ Webshops breiden uit naar persoonlijke verzorging. ■ De gewenning van de consument om online aankopen te doen zal toenemen.
52
Automotive: koerswijziging gevraagd Een daling in registraties van nieuwe personenauto’s...
...en meer aankopen van kleinere auto’s...
Aantal registraties nieuwe personenauto’s
600 (x 1.000) 500
2007
2011
505.319 33,5% Eur 28.331 Eur 14,31 miljard
555.325 50,9% Eur 24.176 Eur 13,43 miljard
555 483
400
485 450
388
300 200
Aantal registraties Aandeel kleine auto's* Gemiddelde prijs** Omzet markt**
100 0 2009
2010
2011
2012
2013
Bron: VWE voertuiginformatie- en documentatie, raming en trends ING Economisch Bureau
Bron: VWE voertuiginformatie- en documentatie, raming en Trends ING Economisch Bureau
...in combinatie met belangrijker wordende aftersales...
...zetten omzet en rendement onder druk...
■ Particuliere en zakelijke markt worden gekenmerkt door bezuinigingen. ■ Verdere daling verkopen zet rendement onder druk. ■ Aftersales omzet loopt terug, maar concurrentie neemt toe.
>10 jr 7-10 jr 4-6 jr
…wat vraagt om een koerswijziging.
0-3 jr
■ ■ ■ ■ ■
Totaal 0%
Q Merkdealer
20%
Q Onafhankelijk
40%
Q Fastfitter
60%
Q Particulier
80%
100%
Q Overig
…van zowel dealers als fabrikanten en importeurs. Meer ambitie zal helpen in de herstructurering van het dealernetwerk. Dealer standards moeten zich richten op low-cost, efficiency en duurzaamheid. Benutten van kennis en sturen op cijfers. Ondernemerschap in (universele) aftersales en occasions.
Bron: GfK / BOVAG
53 7 Detailhandel
8 Agrarische sector
8 Agrarische sector Kees van Vliet
Cor Bruns
Henk van den Brink
Sectormanager
Sectormanager
Sectoreconoom
Akkerbouw Sierteelt Groenten en fruit Zuivel Intensieve veehouderij
54
Agrarische sector: licht lagere volumegroei De volumegroei daalt in 2013 van 1,1% naar 0,7%...
...en een gemiddeld lagere euro in 2013 ondersteunt de export...
2013
Volumegroei in 2012 en 2013 3% 2%
Melk
Planten Vleespluimvee
1%
Akkerbouw Agrarische sector
Groenten
0% Eieren
Varkens
Kalveren
-1% Fruit
-2%
1,6
1,0
1,5
0,9
1,4
0,8
1,3
0,7
1,2
0,6
1,1
0,5
Bloemen
-3% -8%
-7%
-6%
-5%
-4%
-3%
-2%
-1%
0%
1%
2% 2012
_
Jan/08 EUR/USD (L-as)
Jan/09
Jan/10 Voorspelling
Jan/11
_
Jan/12 EUR/GBP (R-as)
Jan/13 Voorspelling
Bron: LEI en ING Economisch Bureau
Bron: CBS en ING Economisch Bureau
...terwijl de hoge voerprijzen de rendementen drukken...
…waarbij kansen liggen bij duurzaamheid, export en technologie…
Prijsindex
350
■ De wereldmarkt (BRICS, Turkije e.d.) lijkt op termijn een kansrijkere exportmarkt dan Europa. ■ In de rol als distributeur van agrokennis zit nog meer groeipotentieel dan in de export van land- en tuinbouwproducten. ■ Omdat rendementen onder druk blijven, zijn aanpassingen in het verdienmodel nodig. Een keuze voor bulkproductie of lokale productie is noodzakelijk. Inzetten op inkomsten uit energieproductie geeft de benodigde ondersteuning.
300 250 200 150
… maar de concurrentie zit niet stil, dus nog meer ondernemerschap en flexibiliteit zijn vereist.
100 50
_
2006 Tarwe
Bron: CBS
_
2007 Raming
2008
_
2009 Ruwe olie
2010
_
2011
2012
2013
Raming Index (2006 = 100)
■ De concurrentie vanuit andere productielanden neemt toe. ■ Het nieuwe Europese Gemeenschappelijk Landbouwbeleid (GLB) leidt tot afbouw van toeslagen en zal een geleidelijke verschuiving tussen en in sectoren met zich meebrengen.
55 8 Agrarische sector
8 Agrarische sector
Akkerbouw: stabiele groeier De productie van uien steekt pootgoed naar de kroon… Productie pootaardappelen en zaai-uien (in ton)
1.800.000 1.600.000 1.400.000 1.200.000 1.000.000 800.000 600.000 400.000 200.000 0
_
1994
…en Afrika is nu groter als exportbestemming van uien dan de E.U… Groei volume export (% j.o.j.)
30% 20% 10% 0% -10% -20%
1996
1998
2000
Productie pootaardappelen (in ton)
_
2002
2004
2006
2008
2010
2012*
2006
2007
Q EU 27 (huidig marktaandeel 35%)
Productie zaai-uien (in ton)
2008
2009
Q Afrika (37%)
Bron: CBS
Bron: Productschap Tuinbouw
…terwijl agrarische grondprijzen hoog blijven…
…zijn er risico’s voor akkerbouwers…
Gemiddelde prijs akkerbouwland (per ha) in euro’s; 4 kwartaals voortschrijdend gemiddelde
43.000
2010
2011
2012 (tm Q3)
■ De focus van ondernemers lijkt vaker te liggen op volume dan op kwaliteit. ■ De trend naar extremere weersomstandigheden beïnvloedt de productkwaliteit, de bedrijfsvoering en het rendement in ongunstige zin.
41.000 39.000 37.000
…en liggen de kansen vooral in het buitenland.
35.000 33.000 31.000 29.000 27.000 2006
Bron: Kadaster
2007
2008
2009
2010
2011
2012
■ Er zijn volop exportkansen voor aardappelen en uien: de wereldbevolking groeit met bijna 200 miljoen mensen per jaar. ■ Telers kunnen zich onderscheiden op het gebied van voedselveiligheid door 100% controle. ■ Akkerbouwers blijven ook de komende tijd profiteren van hoge graanprijzen. Graan krijgt belangrijkere plek in het bouwplan. ■ De kracht van de Nederlandse uienketen is de combinatie van de hoogste hectareopbrengst en de laagste teelt-, verwerking- en transportkosten ter wereld.
56
Sierteelt: 2013 beter voor potplanten Door de crisis daalt de exportwaarde van snijbloemen in 2013… Volume +1,5% (meer Phalaenopsis en hogere m2 productie) Prijs +2,5% (hogere verkoopwaarde t.o.v. andere producten)
8% 6% 4% 2% 0% -2% -4% -6% -8% -10%
+4,0%
-2,5% Volume -2,5% (lager areaal door stoppers) Prijs 0% (laag consumentenvertrouwen)
2006
2007
2008
Q Exportwaarde snijbloemen (% j.o.j.)
2009
2010
2011
2012
2013
…omdat de uitvoer conjunctuur- en valutakoersgevoelig is… Duitsland V.K. Frankrijk Italië Rusland België Zwitserland Oostenrijk Zweden Polen Spanje Tsjechië V.S. Griekenland
+6% +9% -2% -4% +34% 0% 9% +2% +15% -6% -8% -13% +19% -17%
0%
Q Exportwaarde potplanten (% j.o.j.)
5%
% j.o.j. groei 2012 (t/m Q3): - Export VK, VS en Rusland profiteert van goedkope Euro. - Zuid- en rest Oost-Europa in de min. - Duitstalige landen en Scandinavië in de plus.
10%
15% 20% Marktaandeel
25%
30%
Bron: HBAG, raming ING Economisch Bureau
Bron: HBAG
…daarnaast daalt het aantal telers tot 2020 met minstens 25%...
…en de markt en externe factoren even tegen zitten…
Aantal telers
4500 4000 3500 3000 2500 2000 1500 1000 500 0
1350 1100 550
Snijbloemen
Q 2000
Q 2011
Potplanten
Q 2020
Bron: CBS, raming ING Economisch Bureau
Bloembollen
35%
■ Onder druk van de economische crises daalt de vraag en de prijs. ■ Het Nederlandse innovatieklimaat staat ondanks het topsectorenbeleid onder druk. ■ Overheids- en Europees beleid (o.a. hogere BTW en assurantie- en energiebelasting, lagere energiesubsidies en strengere wetgeving bestrijdingsmiddelen) beïnvloedt rendementen en bedrijfsvoering. …maar er volop kansen zijn voor innovatieve ondernemers. ■ Ondernemers focussen op verdere uitbreiding van verkooppunten binnen een aantal afzetmarkten en spelen in op concepten zoals webshops, een breder of dieper assortiment, boeketvormen en dergelijke. ■ In productieverhoging per m2 (bijvoorbeeld hogere belichting) en arbeidsbesparende maatregelen (mechanisering/automatisering) wordt continu geïnvesteerd. ■ De daghandel via de klok loop terug, de termijnhandel neemt toe; producten worden steeds vaker rechtstreeks naar de handelaar of aan het distributiecentrum geleverd. ■ Duurzame oplossingen bestaan in het toepassen van technologie zoals bijvoorbeeld ICT, e-selling, en social media.
57 8 Agrarische sector
8 Agrarische sector
Groenten en fruit: gemengd beeld De totale export in 2012 blijft stabiel, met fruit in de plus… Volume % j.o.j. 2012 t.o.v. 2011
50% 40% 30% 20% 10% 0% -10% -20% -30% -40% -50%
_
…maar de exportgroei vindt vooral buiten de E.U. plaats… Volume exportgroei % j.o.j.
12% 9% 6% 12% 7% 6% 0% -3% -8%
3% 0% -3% -6% -9%
maart Totaal G&F
_
april Appels
_
mei Peren
_
juni Tomaat
juli
_
augustus Komkommer
september
_
Paprika
2007
Q EU 27 (aandeel 88%)
2008
2009
2010
2012
Q niet EU (aandeel 12%)
Bron: Productschap Tuinbouw
Bron: Productschap Tuinbouw
…en een lager aanbod door productieuitval is goed voor de prijzen…
...waarbij vooral kansen liggen in innovaties.
Consumentenprijzen % j.o.j.
20 15 10 5 0 -5 -10
_
2011
2010 Fruit
_
2011 Groenten en aardappelen
2012
■ Prijzen van vooral peren kunnen ook in 2013 oplopen door lagere voorraden vanwege misoogsten en mogelijk langdurige aantasting van fruitbomen. ■ Het slechte paprikajaar 2012 kan leiden tot minder areaal, lager aanbod en mogelijk in 2013 wat betere prijsvorming. Het goede komkommerjaar 2012 kan leiden tot uitbreiding areaal, hoger aanbod en lagere prijzen. Beeld voor tomaten is stabieler. Prijsvorming wordt vooral sterk bepaald door de (oogst)ontwikkeling in Spanje en Marokko. ■ Steeds meer fruitproductie uit het zuidelijk halfrond gaat naar Azië in plaats van Europa. Dit is gunstig voor de prijsvorming van het Nederlandse fruit. ■ Innovatieve telers blijven zich richten op verdere aanscherping teelttechnieken, maar ook op nieuwe rassen en merken en spelen in op de opkomst van stadsgroente- en fruit (inclusief teelt op daken).
Bron: CBS
58
Zuivel sorteert voor op periode na 2015 Een lagere mondiale melkaanvoer is gunstig voor de prijzen…
…terwijl de totale Nederlandse uitvoerwaarde onder druk staat…
Prijzen in € per 100 kg melk
Uitvoerwaarde en groei t.o.v. 2011
1.600 t/m aug. 2012; in € mln.
50 40 30 20
1.400
0%
1.200 1.000 800 600 400
-10%
-5%
200
-12%
0
10
_
+11%
2006
2007
Interne markt
_
2008
2009
_
Wereldmarkt
2010
2011
2012
Kaas
Basisprijs
Boter(olie)
Niet-mager melkpoeder
Gecondenseerde melk
Mager melkpoeder
Bron: Productschap Zuivel
Bron: Productschap Zuivel
…maar de kaasexport op peil blijft, op Duitsland en Spanje na…
…en er kansen na 2015 zijn door afschaffing van melkquota…
Exportontwikkeling en -aandeel kaas (t/m aug. % j.o.j.) Duitsland Frankrijk België Rusland Griekenland Italië Spanje Zweden V.S. Algerije 0%
■ Door de afschaffing van het melkquotum stijgt de melkproductie na 2015 met circa 10%. ■ De grootste kans op succes is er voor bedrijven waar de managementdiscipline meegroeit met de schaalvergroting. ■ Duurzame productie en afstemming met de omgeving bieden groeimogelijkheden.
-6% +6% +0% +20%
… maar rendementen komen onder druk, concurrentie ligt op de loer en bedrijsovernames zijn lastiger.
+2% +5% -35% +33% +11% +67%
5%
Bron: Productschap Zuivel
10%
15%
20%
25%
30%
35%
■ Vanwege aanhoudende schaarste blijven voerkosten ook de komende jaren hoog en bovendien zullen melkprijzen meer fluctueren door afschaffing van de melkquota. Gevolg is dat de rendementen onder druk blijven liggen. ■ Het melkveehoudersbestand vergrijst. Opvolgers en hun familie stellen zich zakelijker op en banken gaan korter financieren, zodat bedrijfsovernames steeds moeilijker realiseerbaar zijn.
59 8 Agrarische sector
8 Agrarische sector
Intensieve veehouderij: 2013 minder sterk jaar Bovengemiddelde, maar lagere varkensprijzen...
…evenals lagere eierprijzen…
Prijs Vion per week (€ per kg geslacht gewicht)
2,0 1,9
15 Aanbiedingsprijs per week van consmptie-eieren in € per 100 stuks, excl. BTW, klasse L (63-73 gram)
12
1,8 1,7
9
1,6 6
1,5 1,4
3
1,3 0
1,2
_
1
2011
3
5
_
7
9
11
2012
13
15
_
17
19
21
23
2013
25
_
27
29
31
33
35
37
39
41
43
45
47
49
51
_
gem. 2007-2010
1
2011
3
5
7
_
9
2012
11
13
15
_
17
19
21
23
2013
25
_
27
29
31
33
35
37
39
41
43
45
47
49
51
gem. 2005-2010
Bron: PVV, raming ING Economisch Bureau
Bron: PVV, raming ING Economisch Bureau
…in combinatie met duur voer blijven in 2013 rendementen drukken...
...kansen zijn er vooral op langere termijn...
Euro per ton
■ Als de economische crisis voorbij is, gaat duurzaamheid in het retailschap echt doorbreken: meer productconcepten, samenwerkingsverbanden en merken. Hiermee ontstaan ook kansen op de internationale markt. ■ Ketensamenwerking blijft hierbij een must voor de gehele intensieve veehouderij. ■ De kalfsvleessector kan inspelen op duurzaamheid vanwege de gunstiger footprint. Bovendien komen er door de afschaffing van het melkquota ook meer kalveren.
Euro per 100 kg
Prijzen van voer
500
50
400
40
300
30
200
20
100
10
0
_
0 2008 Mais
Bron: LEI
_
2009 Tarwe
_
2010 Soja
_
2011 Varkensbrok (rechter-as)
2012
…en bedreigingen op de korte termijn. ■ In het nieuwe Gemeenschappelijke Landbouwbeleid (GLB) worden de toeslagrechten afgebouwd, wat ongunstig is voor de kalversector. ■ De discussie over dierwelzijn en milieu belemmert de bedrijfsvoering en werkt vertragend voor investeringsplannen. Zo lijkt het opgelegde tempo voor verplichte mestverwerking te hoog. ■ De volatiliteit in prijsvorming zet handelsbedrijven in de keten onder druk.
60
9 Horeca Jan van der Doelen
Thijs Geijer
Sectormanager
Sectoreconoom
Hotels Restaurants Cafés Cafetaria’s
61 9 Horeca
9 Horeca
Horeca valt terug De horeca is gevoelig voor het stagneren van de economie…
...en het vertrouwen van de consument is zwak… Koopbereidheid en verwachting financiële situatie komende 12 mnd.
0 -5
Volume ontwikkeling Horeca (j.o.j) Horeca Hotels Restaurants
Cafés
Cafetaria's
2011 2012* 2013*
-1,1% -2,7% -2,5%
4,6% -0,1% -0,1%
2,2% -0,3% -1,0%
3,0% 2,0% 0,5%
2,6% -0,9% -1,8%
-10 -15 -20 -25 -30
_ Bron: CBS
* Raming ING Economisch Bureau
…waardoor ondernemers nog geen verbetering verwachten... Verwachting horeca economisch klimaat komende 3 maanden
40
70 60
25
50
20
40
15
30
10
20
5
10
0
0
_
Zal verbeteren
_
Zal verslechteren
Bron: CBS Conjunctuurenquête Nederland
2012 - april
_
2012 - juli
Zal gelijk blijven
2012 - oktober
Koopbereidheid
_
jul-11
sep-11 nov-11
jan-12
mrt-12 mei-12
jul-12
sep-12
Verwachting financële situatie
Bron: CBS consumentenvertrouwen (seizoensgecorrigeerd)
80
30
2012 - januari
mrt-11 mei-11
…en 2013 nog weinig soelaas biedt...
35
2011 - oktober
jan-11
■ De binnenlandse consument ziet zich genoodzaakt te bezuinigen, maar de buitenlandse gast geeft een positieve impuls. ■ Daardoor is er een gemengd beeld in de horecaresultaten al naar gelang doelgroep en regio. ■ Het aantal faillissementen in de horeca blijft hoog. ■ Het herstel van het consumentenvertrouwen is van groot belang voor een toename van de horecabestedingen. …maar er zijn wel kansen voor ondernemers. ■ De concurrentie met de food-detailhandel voor de consumenteneuro kan worden aangegaan. ■ Het verblijfstoerisme kent een trendmatige groei door de globalisering van de welvaart.
62
Hotels zien herstel De hotellerie komt de dip gaandeweg te boven...
…en vraag en aanbod nemen weer toe…
12,5 10,0 7,5 5,0 2,5 0,0 -2,5 -5,0 -7,5 -10,0 -12,5
120,0 115,5 111,0 106,5 102,0 97,5 93,0 88,5 84,0 79,5 75,0 2007
2008
2009
_
Q Afzetontwikkeling (%, j.o.j.)
2010
2011
34.000
120
33.000
110
33.708
32.000
105
32.619
31.000
100
31.481
95
30.000
90
29.000 2007
Q Overnachtingen
2008
_
2009
2010
2011
Bron: CBS
…waarbij de helft van de gasten uit de buurlanden komt…
…wat vraagt om divers en gevarieerd aanbod…
1%
Herkomst van hotelgasten
6% 3% 26% 8%
22%
12%
6%
Bron: NBTC
2012
Kamers (rechter-as index)
Bron: CBS, bewerking ING Economisch Bureau
1%
115
34.576 34.159
2012
Ontwikkeling kamerprijs (rechter-as)
Overnachtingen x 1.000
35.000
13%
Q Duitsland Q België Q Groot-Brittanië Q Frankrijk Q Overig Europa Q Verenigde Staten Q Overig Amerika Q Azië Q Australië en Oceanië Q Afrika
■ Het aantal overnachtingen van Nederlandse gasten tot en met juli 2012 is 2,3% hoger, van buitenlandse gasten 3,3% hoger dan in 2011. ■ De buurlanden genereren de bulk aan overnachtingen, maar de grootste groei komt uit niet-Europese landen. ■ Er is een toename van het aantal kamers in de regio Amsterdam, onder andere door de omvorming van voormalige kantoorpanden. … dat consumenten de keuze biedt tussen de zekerheid van ketens en een unieke ervaring. ■ De ketengebondenheid van hotels ligt in Nederland boven het Europees gemiddelde. ■ De recreatieve markt ondervindt concurrentie van particulieren die woonruimte onderverhuren.
63 9 Horeca
9 Horeca
Restaurants kampen met overcapaciteit Restaurants zien een korte opleving…
…maar de consument geeft minder uit per bezoek…
Afzetontwikkeling restaurants, j.o.j.
12,5 10,0 7,5 5,0 2,5 0,0 -2,5 -5,0 -7,5 -10,0 -12,5
Bestedingen en horecabezoek (jan-okt)
25
45
20
40
15
35
10
30
5
25 2008
2007
2008
2009
2010
2011
2012
Q Bestedingen per gast
2009
_
2010
2011
2012
% bezoekers (rechter-as)
Bron: CBS, bewerkt door ING Economisch Bureau
Bron: Kenniscentrum Horeca, bewerkt door ING Economisch Bureau
…en de groeiende concurrentie zet het bedrijfsresultaat onder druk…
….waardoor er ook in 2013 krimp wordt verwacht...
12%
11.500
10%
11.000
8%
10.500
6%
10.000
4%
9.500
…en creatieve oplossingen mogelijkheden bieden.
2%
9.000
0%
8.500
■ Inspelen op het sentiment bij de consument, bijvoorbeeld met prijzen of menukeuze. ■ Sturen op personeelsinzet en beheersen van kosten. ■ Een sterke focus op een herkenbare doelgroep en dit combineren met een online community.
2000
2001
2002
Q Bedrijfsresultaat
2003
_
2004
2005
2006
Aantal restaurants (R-as)
2007
2008
2009
2010
2011
■ De koopkracht gaat verder achteruit en de bestedingen aan uit eten staan onder druk. ■ De afzet daalt in 2013 naar verwachting met 1,8% na een daling van bijna 1% in 2012. ■ De groei van het aantal restaurants leidt tot overcapaciteit.
Bron: Kenniscentrum Horeca
64
Cafés hebben het zwaar De afzet van cafés blijft dalen…
…en consumenten besteden minder tijdens een cafebezoek…
Afzet- en prijsontwikkeling cafés, j.o.j.
10,0% 7,5% 5,0% 2,5% 0,0% -2,5% -5,0% -7,5% -10,0% -12,5% -15,0% 2007
2008
Q Afzetontwikkeling
_
2009
2010
5,0 4,7 4,4 4,1 3,8 3,5 3,2 2,9 2,6 2,3 2,0
2011
2012
Bestedingen en horecabezoek (jan-okt)
25 (in €) 20
35%
15
30%
10
25%
5
20% 2008
Q Bestedingen per gast
Prijsontwikkeling
40%
2009
_
2010
2011
2012
% bezoekers (R-as)
Bron: CBS
Bron: Kenniscentrum Horeca
…terwijl het bedrijfsresultaat nog op peil blijft door saneringen…
..maar er geen voortekenen voor een trendbreuk in 2013 zijn…
18% 16% 14% 12% 10% 8% 6% 4% 2% 0%
20.000 19.000 18.000 17.000 16.000 15.000 2000
2001
Q Bedrijfsresultaat
2002
_
2003
2004
2005
Aantal Cafés (R-as)
2006
2007
2008
2009
2010
2011
■ Consumentensectoren krijgen rekening gepresenteerd van dalende koopkracht. ■ Overheidsmaatregelen (btw- en accijnsverhoging, verhoging alcoholleeftijd) zorgen voor blijvende druk op bestedingen in cafés. ■ Sterke afhankelijkheid bij groothandels van brouwerijen aan inkoopkant. …en een goede positionering belangrijk is voor de langere termijn. ■ Gebruiken van kennis van brouwerij en/of groothandel om het eigen business model aan te scherpen. Bij succes levert dit een win-win situatie op. ■ Rekening houden met groei alleenstaande en oudere consumenten. ■ Binding met de klant versterken door een online community te creëren.
Bron: Kenniscentrum Horeca
65 9 Horeca
9 Horeca
Cafetaria's houden klanten vast Cafetaria’s en fastfoodrestaurants tonen veerkracht…
…want consumenten weten branche te vinden…
Afzetontwikkeling cafetaria's, j.o.j.
12,5 10,0 7,5 5,0 2,5 0,0 -2,5 -5,0 -7,5 -10,0 -12,5
Bestedingen en horecabezoek (jan-okt)
€ 7,5
60%
€ 5,0
40%
€ 2,5
20%
0%
€ 0,0 2008 2007
2008
2009
2010
2011
2012
Q Bestedingen per gast
2009
_
2010
2011
% van de Nederlandse bevolking (15-65 jr) die in betreffende periode een cafetaria hebben bezocht. (R-as)
Bron: CBS, VROM en ING
Bron: Kenniscentrum Horeca
…en een groei en verschuiving in aanbod…
…zorgen naar verwachting voor een stabiel 2013…
Aantal vestigingen Cafetaria Lunchroom Shoarmazaak IJssalon Fastservice Pannenkoeken Overig (bijvoorbeeld afhaal) Totaal
2007
2012
Groei 2007-2012
5016 2188 1357 386 354 321 344 9966
4814 2484 1403 386 372 343 477 10279
-4,0% 13,5% 3,4% 0,0% 5,1% 6,9% 38,7% 3,1%
2012
■ De volumeontwikkeling van cafetaria’s in 2012 en 2013 is om en nabij de 0%. ■ De bestedingen in cafetaria's zijn licht gestegen sinds 2008. …en dit creëert kansen voor de lange termijn. ■ Inspelen op de to-go behoefte van de consument en op de prijs-kwaliteit verhouding. ■ Schaalvoordelen zoeken door samenwerking. ■ Waarborgen van de voedselkwaliteit en van het imago door een grotere organisatiegraad.
Bron: Kenniscentrum Horeca
66
10 Public en gezondheidszorg Erwin Winkel
Ceel Elemans
Mirelle de Valk
Sectormanager
Sectormanager
Sectoreconoom
Langdurige zorg Curatieve zorg Onderwijs Woningcorporaties Overheid Goede doelen
67 10 Public en gezondheidszorg
10 Public en gezondheidszorg
Langdurige zorgvraag blijft intact maar het risico op leegstand neemt toe De vraag naar langdurige zorg blijft groeien door o.a. de vergrijzing… Ontwikkeling aantal ouderen
5 x miljoen
3 2 1 0 2020
Q 65-79 jaar
2030
Levensverwachting bij geboorte
90 88 86 84 82 80 78 76 74 72 70
4
2009
…en de levensverwachting neemt gestaag toe…
2040
2050
2060
_
Q 80 jaar en ouder
1970 Vrouwen
1980
_
1990
2000
2010
2020
2030
Bron: CBS, 2012 levensverwachting bij geboorte (in jaren)
..waarbij de kosten voor langdurige zorg sterk stijgen...
…verandert de langdurige zorg ingrijpend…
Zorgkosten naar leeftijd in €
_
Babyboomers
0
5-9
15-19
25-29
35-39
Curatieve zorg (kortdurige zorg)
Bron: ING Economisch Bureau en RIVM, 2012
_
45-49
55-59
65-69
AWBZ (langdurige zorg)
75-79
85-89
95+
2050
2060
Mannen
Bron: CBS, 2012
45.000 40.000 35.000 30.000 25.000 20.000 15.000 10.000 5.000 0
2040
■ De extramuralisering (streven om meer zorg aan huis aan te bieden in plaats van in een instelling) van de lichtste ZZP indicaties per 2013 leidt tot een sterke toename van het risico op leegstand. ■ De decentralisatie van AWBZ-taken naar de gemeenten (periode 2014-2015) gaat gepaard met bezuinigingen en navenante druk op de budgetten. Voor 2014 betreft dit 290 mln. ■ Door het ongedaan maken van de regeling voor extra geld voor opleidingen en extra arbeidskrachten in de GGZ- en gehandicaptenzorgsector zal er in 2013 een bedrag van totaal € 280 miljoen in mindering worden gebracht in deze sectoren. …maar de zorgvraag blijft intact. ■ Door demografische ontwikkelingen blijft de vraag naar langdurige zorg stijgen. ■ De extramuralisering van de lichtere zorgzwaartepakketten biedt kansen voor vernieuwende innovatieve zorg en woonconcepten. ■ De ontwikkelingen op het gebied van technologie bieden volop kansen voor de langdurige zorg. Dit maakt het mogelijk om meer zorg te verlenen met minder mensen.
68
Curatieve zorg verschuift van tweede- naar eerstelijnszorg De curatieve zorguitgaven blijven stijgen…
…en in 2011 was de uitgavengroei het sterkst in de huisartsenzorg...
Zvw-uitgaven (x € 1 miljoen)
55.000
Uitgavengroei deelsectoren curatieve zorg
175
50.000
155
45.000 135 40.000 115
35.000
95
30.000 2011
2012
2013
2014
2015
2016
__
2017
2004 Ziekenhuizen GGZ
2005
__
2006 Huisartsen Tandartsen
2007
__
2008 2009 Paramedici Ouderenzorg
Bron: CBS, 2012 en IEB 2012
…maar patiënten worden flexibeler in hun ziekenhuiskeuze…
…en de inkomstenonzekerheid neemt toe…
Deel patiënten dat kiest voor ziekenhuis buiten werkgebied
Bron: VWS, 2012, Zvw-uitgaven ontwerpbegroting 2013
1/ 12
Marktconcentratie 2010
1/10
Nu gaat bij 90% van de ziekenhuizen slechts 1op de 5 patiënten uit het werkgebied naar een ander ziekenhuis.
1/ 8 1/ 6 1/ 4 1/ 2
0 20%
Bron: NZa, 2012, op basis van MDS data
40% 60% Ziekenhuizen
80%
100%
_
2010 2011 Gehandicaptenzorg Index (2004 = 100)
■ Vanaf 2013 zal het minder zeker worden dat patiënten uit het werkgebied van het ziekenhuis daadwerkelijke naar dit ziekenhuis gaan. Dit wordt o.a. veroorzaakt door de selectieve inkoop van zorgverzekeraars. Nu gaat nog 80% van de patiënten uit het werkgebied naar het desbetreffende ziekenhuis. ■ Per 1 januari 2013 geldt de BTW-vrijstelling niet meer voor de alternatieve gezondheidszorg (pedagogen, osteopaten, acupuncturisten en chiropractors). … maar veranderende marktomstandigheden bieden nog steeds kansen voor zorgaanbieders. ■ Door druk van externe stakeholders biedt een focus op samenwerking binnen de curatieve zorgsector kansen. ■ De laagcomplexe en veelvoorkomende zorg verschuift van de tweede lijn (ziekenhuizen) naar de eerste lijn. ■ De scherpe zorginkoop door zorgverzekeraars leidt tot focus op specialisatie en een strategische portfoliokeuze wat nieuwe kansen biedt voor ziekenhuizen.
69 10 Public en gezondheidszorg
10 Public en gezondheidszorg
Vernieuwende onderwijsconcepten bij krimpende budgetten Door demografische ontwikkelingen neemt het aantal leerlingen af… Ontwikkeling deelnemeraantallen
180
…en slaat de vergrijzing toe in het lerarenbestand… Leeftijdsopbouw docenten
30% 25%
160
20%
140
15% 120
10%
100
5%
80
_
0% 1995 po
_
2000 vo
Bron: OCW, Trends in Beeld 2012
2005
_
2010 mbo
2015
_
hbo
2020
_
2025
2030
wo Index (1995 = 100)
…waarbij de bevolkingsontwikkeling sterk varieert tussen regio’s…
Verwachte bevolkingsontwikkeling gemeten tussen 2009 en 2015 Actuele daling Aankomende daling Mogelijke daling Waarschijnlijk geen daling Geen daling
Bron: Kenniscentrum voor bevolkingsdaling en beleid, verwachte bevolkingsdaling gemeenten tussen 2009 en 2015
_
<20-24 po 2011
25-29
_
30-34
vo 2011
35-39
_
40-44
mbo 2011
45-49
_
50-54
hbo 2010
55-59
_
60-64
65+
wo 2011
Bron: OCW, DUO, HBO-raad en VSNU, 2012
…dit stelt de onderwijssector voor forse uitdagingen…
■ Met name in het mbo en vo is het lerarenbestand vergrijst en neemt het aantal pabo-afgestudeerden af. ■ De leerlingenaantallen nemen in de krimpregio’s af. ■ Overheidsmaatregelen hebben een grote impact op de budgetten en de deelnemeraantallen (o.a. door de prestatiebekostiging en het sociale leenstelsel). …maar 2013 biedt ook volop kansen. ■ Er is een verwachte extra toestroom in het hoger onderwijs in 2013 door de invoering van het sociaal leenstelsel in 2014 voor nieuwe studenten. ■ Er is een sterke behoefte aan mbo techniek, met name in de vorm van korte opleidings- en omscholingsprogramma’s; ■ Door de huidige arbeidsmarktontwikkelingen blijven jongeren langer studeren.
70
Woningcorporaties blijven krap bij kas De voorgestelde huurverhogingen uit het regeerakkoord... Voorgestelde huurverhogingen naar inkomen
10%
…brengen de doorstroming in 2013 nog niet op gang… -70
8% 6% 4% 2%
Koopintenties en aantal transacties bestaande woningen (per kwartaal)
-73
50000
-76
45000
-79
40000
-82
35000
-85
Koopintenties en aantal transacties ligt op historisch laag niveau
-88
0% < € 33.000,-
Q Huurverhoging
€ 33.000 - € 43.000
> € 43.000
30000 25000
1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012
Q Aantal verkochte woningen (R-as)
Q Inflatie
55000
_
Saldo respondenten (wel -/- niet van plan om een huis te kopen)
Bron: CBS & Ecowin
Bron: CBS & Ecowin
…door onder andere ook te weinig goedkope koopwoningen…
…waardoor de mutatiegraad bij corporaties laag blijft.
40% 35%
Aantal te koop aangeboden woningen onder de € 200.000,- als percentage van aantal huishoudens in een huurwoning met een inkomen boven € 33.000,-
30% 25% 20% 15% 10% 5% 0%
Groningen Friesland Drenthe Overijssel Flevoland Gelderland Utrecht N-Holland Z-Holland Zeeland N-Brabant Limburg
Q ≤ 2 kamers
Q 3 kamers
Q 4 kamers
Q 5+ kamers
■ Door eerdere overheidsmaatregelen en een beperkt aantal verkopen van woningen blijven corporaties krap bij kas zitten. ■ De nieuwe maximale grondslag voor huren (4,5% van de WOZ) zorgt in sommige regio’s juist voor een huurdaling. ■ De huurverhogingen worden door een heffing bij de corporaties weer afgeroomd. ■ De beperktere financiële middelen bij corporaties maken strategische investeringskeuzes noodzakelijk. ■ De vraag naar (sociale) huurwoningen blijft de komende jaren hoog door flexibilisering van de inkomens en de dalende koopkracht. ■ Corporaties kunnen hun maatschappelijke rol oppakken door te investeren in duurzaamheid en seniorenhuisvesting.
Bron: Funda, CBS, bewerkt door ING Economisch Bureau
71 10 Public en gezondheidszorg
10 Public en gezondheidszorg
Decentrale overheden: optimaliseer kansen middels strategische samenwerking De financiën van decentrale overheden staan onder druk… EMU-saldo decentrale overheden
1,0% 0,8% 0,6% 0,4% 0,2% 0,0% -0,2% -0,4% -0,6% -0,8% -1,0%
_
…wat geleidt heeft tot een ontgroening en daling van het aantal ambtenaren… Leeftijdsverdeling ambtenaren
100% 80% 60% 40% 20% 0%
1985 1987 1989 1991 1993 1995 1997 1999 2001 2003 2005 2007 2009 2011 2013
2003
Q < 25 jaar
EMU-saldo decentrale overheden
2004
2005
Q 25-35 jaar
2006
2007
Q 35-45 jaar
2008
2009
Q 45-55 jaar
2010
2011
Q 55 >
Bron: Rijksbegroting 2013 miljoenennota en ING EB
Bron: Arbeid en overheid, 2012
…ook het aantal gemeenten daalt en dwingt verdere schaalvergroting af…
…gelijktijdig worden overheden geconfronteerd met ingrijpende maatregelen.
Ontwikkeling aantal gemeenten
500 480 460 440 420 400
_
2003
2004
Aantal gemeenten
2005
2006
2007
2008
2009
2010
2011
2012
2013
■ Schatkistbankieren wordt per 2013 verplicht gesteld. Dit beperkt de autonomie en vermindert de rente-inkomsten. ■ Het ambtenarenbestand is sterk vergrijsd en door de vacaturestop ontstaat er een groot instroomprobleem. ■ De huidige arbeidsmarkt maakt dat decentrale overheden volop keuze hebben uit hoog gekwalificeerde werknemers. Dit vraagt wel om een betere externe profilering. ■ Door overheidsbezuinigingen in combinatie met de komende decentralisaties zullen lagere overheden meer verantwoordelijkheden op zich af zien komen, met minder beschikbaar personeel en minder financiële middelen. ■ Door begrotingsdruk liggen er kansen bij intergemeentelijke samenwerking en t.a.v. weloverwogen aanbestedingen.
Bron: CBS, 2012
72
Inkomsten goede doelen onder druk maar online biedt kansen De inkomsten uit eigen fondsenwerving zijn conjunctuur-gevoelig…
…maar alle leeftijdsgroepen kopen in toenemende mate online…
Ontwikkeling fondsenwerving en particuliere consumptie (% j.o.j.)
18%
Totaal 12% 65-75 jaar
6%
45-65 jaar 0%
25-45 jaar 16- 25 jaar
-6%
_
2007
2008
2009
_
Particuliere consumptie
2010
2011
2012*
2013*
Q 2011
Baten eigen fondsenwerving
Bron: CBS, CBF
* Raming ING Economisch Bureau
…en social media bieden nieuwe inkomstenbronnen…
10%
20%
30%
40%
50%
60%
70%
80%
90%
Q 2006
Bron: CBS, 2012
…terwijl traditionale inkomsten onder druk staan…
Aantal bezoekers social media (x 1.000)
9.000
■ De overheid treedt terug als financier. Hierdoor wordt de sector meer afhankelijk van de eigen inkomsten, die ook onder druk staan. ■ De giftenaftrek wordt mogelijk afgeschaft naar aanleiding van het advies van de Commissie Van Dijkhuizen. ■ Donateurs zijn steeds moeilijker aan de organisatie te binden.
8.000 7.000 6000 5.000 4.000
…bieden online ontwikkelingen volop kansen.
3.000 2.000
_
0%
2014*
dec-10 Facebook
feb-11
_
apr-11 Hyves
jun-11
_
aug-11
okt-11
Linkedin
Bron: Marketingfacts 2012 naar het aantal unieke bezoekers x 1.000
_
dec-11 Twitter
feb-12
apr-12
■ Het aantal online aankopen neemt toe onder alle doelgroepen, met name onder de leeftijdsgroep 45-65 jaar. ■ Social media gebruik neemt sterk toe onder de bevolking. ■ Nederlanders blijken zeer geefbereid. Driekwart van de Nederlanders is betrokken bij één of meer goede doelen.
73 10 Public en gezondheidszorg
Contactpersonen
Sector
ING Sectormanagement
ING Economisch Bureau
Industrie
Bert Woltheus Rindert Ekhart
06 27 00 66 24 06 15 06 61 04
Jurjen Witteveen
020 563 44 39
Zakelijke dienstverlening
Sasja van As
06 30 28 41 63
Ferdinand Nijboer
020 652 34 50
Agrarische sector
Cor Bruns Kees van Vliet
06 54 31 33 14 06 55 79 88 31
Henk van den Brink
020 563 95 06
Groot- en detailhandel
Dirk Mulder 06 11 38 09 71 Marinus van der Meer 06 50 69 25 95
Max Erich Thijs Geijer
020 564 70 46 020 563 48 75
Bouw en onroerend goed & Horeca
Jan van der Doelen
06 55 81 22 15
Maurice van Sante
020 576 85 47
Transport en Logistiek
Machiel Bode
06 54 22 77 30
Rico Luman
020 563 98 93
Public en gezondheidszorg
Ceel Elemans Erwin Winkel
06 54 78 82 83 06 83 64 24 27
Mirelle de Valk
020 563 44 98
74
Disclaimer De informatie in dit rapport geeft de persoonlijke mening weer van de analist(en) en geen enkel deel van de beloning van de analist(en) was, is, of zal direct of indirect gerelateerd zijn aan het opnemen van specifieke aanbevelingen of meningen in dit rapport. De analisten die aan deze publicatie hebben bijgedragen voldoen allen aan de vereisten zoals gesteld door hun nationale toezichthouders aan de uitoefening van hun vak. Deze publicatie is opgesteld namens ING Bank N.V., gevestigd te Amsterdam en slechts bedoeld ter informatie van haar cliënten. ING Bank N.V. is onderdeel van ING Groep N.V. Deze publicatie is geen beleggingsaanbeveling noch een aanbieding of uitnodiging tot koop of verkoop van enig financieel instrument. Deze publicatie is louter informatief en mag niet worden beschouwd als advies. ING Bank N.V. betrekt haar informatie van betrouwbaar geachte bronnen en heeft alle mogelijke zorg betracht om er voor te zorgen dat ten tijde van de publicatie de informatie waarop zij haar visie in dit rapport heeft gebaseerd niet onjuist of misleidend is. ING Bank N.V. geeft geen garantie dat de door haar gebruikte informatie accuraat of compleet is. De informatie in dit rapport kan gewijzigd worden zonder enige vorm van aankondiging. ING Bank N.V. noch één of meer van haar directeuren of werknemers aanvaardt enige aansprakelijkheid voor enig direct of indirect verlies of schade voortkomend uit het gebruik van (de inhoud van) deze publicatie alsmede voor druk- en zetfouten in deze publicatie. Auteursrecht en rechten ter bescherming van gegevensbestanden zijn van toepassing op deze publicatie. Overneming van gegevens uit deze publicatie is toegestaan, mits de bron wordt vermeld. In Nederland is ING Bank N.V. geregistreerd bij en staat onder toezicht van De Nederlandsche Bank en de Autoriteit Financiële Markten. De tekst is afgesloten op 13 december 2012.
75
