InDetail Hof Meermansburg ‘Er zijn wel mensen met een kat, maar die mag niet naar buiten’ Het merkwaardigste café in de merkwaardigste straat van Velp Bier brouwen in Chaam ‘Het voelt als aapjes kijken’
Magazine van het Restauratiefonds
JAARGANG 4 / NR 7 / 2013
2
colofon
het restauratiefonds Al meer dan 25 jaar een begrip in de monumentenwereld: met verstand van financieren en hart voor monumenten.
Nationaal Restauratiefonds Westerdorpsstraat 68 Postbus 15, 3870 DA Hoevelaken T 033 253 94 39 F 033 253 95 95
[email protected] www.restauratiefonds.nl Redactie Boudewijn Drechsler, Amersfoort Erna Oosterveen, Zwolle Mirjam van Huet, Zwolle Jan Smit, Zwolle Margriet Boer, Nationaal Restauratiefonds Marieke Bosma, Nationaal Restauratiefonds Fotografie Vincent van den Hoven, Voorschoten Ron Greve, Zwolle Ingrid de Roode, Tuk Monique Orie, Amersfoort Ontwerp Pure, Utrecht Drukkerij Drukkerij Roelofs, Enschede InDetail is een periodieke uitgave van Nationaal Restauratiefonds. Het magazine wordt kosteloos verspreid en verschijnt twee keer per jaar. Wilt u regelmatig op de hoogte blijven van de activiteiten van het Restauratiefonds? Meld u dan aan via www.restauratiefonds.nl/indetail ISSN 1574-9339 Wilt u naast het magazine ook onze digitale nieuwsbrief ontvangen? Dan kunt u deze aanvragen via www.restauratiefonds.nl/indetail.
inhoud
‘Een café voor de stiekeme drinker’
‘De poort gaat om tien uur ’s avonds dicht’
‘De ‘stal’ moest zichzelf gaan bedruipen’
De restauratie van een bijzonder pand, waar
‘Je moet hier meer rekening houden met
De familie Schoenmakers brouwt bier
de hele familie zich mee verbonden voelt
elkaar dan in een gewone woonwijk ’
in de koeienstal
lees meer op PAGINA 6
lees meer op PAGINA 12
lees meer op PAGINA 24
3
Verder in dit nummer nieuws van het restauratiefonds
4
interview met een eigenaar - Een bijzonder pand in Velp
6
berichten
10
uw straat op de kaart - Hof Meermansburg in leiden
12
TIPS
16
Kennismaken met Margriet Boer
17
voor en na restauratie - een burgemeestersvilla in Breda
18
monumenten zijn leuk!
22
openbaar monument - de pimpelmeesch in chaam
24
kijk op monumenten.nl
27
de vraag - help ik heb een monument! waar begin ik?
28
de specialist - beleidsambtenaar Leendert van der Gouwe
30
nieuw leven voor het monument - het schooltje van Dik Trom
34
4
nieuws van het restauratiefonds
Restauratiebeurs 2013 Het Restauratiefonds kijkt terug op een geslaagde beurs, met veel mooie momenten en prettige ontmoetingen.
Wisseling bestuursleden Nationaal Restauratiefonds Het bestuur van Nationaal Restauratiefonds is het hoogste besluitorgaan en geeft strategische richting aan het Restauratiefonds. De bestuursleden worden benoemd na instemming van het ministerie van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap. In december heeft professor mr. Pieter van Vollenhoven het voorzitterschap, na 27 jaar, overgedragen aan mr. Boele Staal. Mevrouw Ans van den Berg is afgetreden als penningmeester. Toegetreden tot het bestuur zijn de heren drs. Arno Brok, burgemeester van Dordrecht en John Jorritsma, Commissaris van de Koning in de provincie Friesland. n
5
Bron: Gretie Stelling
Opening gerestaureerde kerk Berkhout
Bijzondere interviews met inspirerende mensen Professor mr. Pieter van Vollenhoven heeft op vrijdag 12 april 2013 de gerestaureerde kerk in
Op de website van het Restauratiefonds
Berkhout heropend. Hij deed dit als oud-voorzitter van Nationaal Restauratiefonds. Het was
staat een bijzondere serie interviews:
een lange weg van plannen, tekenen, fondsen werven en subsidie aanvragen. Gelukkig kon
‘Behouden is ondernemen’. Aan het woord
een jaar geleden met de restauratie worden begonnen. Het gebouw is van binnen en van buiten
komen mensen die een belangrijke
grondig gerestaureerd.
rol hebben gespeeld in de geschiedenis van het Restauratiefonds, zoals
Financiering
Adriana Esmeijer, Rick van der Ploeg,
De restauratie werd mede mogelijk dankzij de Kerken Nevenfunctie-lening van het Restauratie-
Gerrit Zalm, Henk Ovink, Elco Brinkman
fonds. Deze lening tegen een lage rente, maakt het mogelijk om aanpassingen in de kerk aan
en Pieter Siebinga.
te brengen zodat deze ook voor andere activiteiten gebruikt kan worden. Lees meer op: Wilt u meer weten over de Kerken Nevenfunctie-lening? Kijk op www.restauratiefonds.nl/kerken n
even voorstellen:
Barend Jan Schrieken Hoofd Strategie & Ontwikkeling
Op 1 februari is Barend Jan Schrieken begonnen als hoofd van de afdeling Strategie & Ontwikkeling bij Nationaal Restauratiefonds. Deze afdeling houdt zich bezig met de strategische visie, productontwikkeling en het relatiebeheer met professionele partijen in de monumentenwereld. Barend Jan was hiervoor werkzaam als financieel adviseur bij vastgoed- en gebiedsontwikkelingen en als projectontwikkelaar. Vaak was hij betrokken bij herbestemmingsprojecten. Zijn liefde voor monumenten leidde tot een afstudeeronderzoek bij de Rijksdienst voor de Monumentenzorg naar herbestemmingsmogelijkheden van kerkgebouwen. De eerste maanden voelen goed: ‘De mensen die werkzaam zijn bij het Restauratiefonds en andere partijen in de monumentenwereld hebben allemaal net dat beetje extra motivatie en energie, omdat ze werken aan het behoud van iets moois.’ n
www.restauratiefonds.nl/interviews
6
interview met een eigenaar
‘Het café had voor mij altijd al iets magisch’ Max Franken en Gabriela Zuffo kochten het huis dat sinds 1975 werd bewoond door de opa en oma van Max. Zus Vera Franken treedt op als restauratiearchitect. Een bijzonder pand in Velp, waar de hele familie zich mee verbonden voelt.
De vader van Max, Leo Franken, erfde het pand aan het straatje
drie broers en een zuster woonden hier. Het was een café voor de
Jeruzalem in Velp van zijn ouders. Ook zijn broer en zus waren erf-
stiekeme drinker. De gasten wisten zich onbespied, want de haag
genaam. Zijn moeder woonde er tot haar negentigste, twee jaar
voor het café werd door de uitbater nadrukkelijk hoog gehouden. De
geleden verhuisde ze, met tegenzin, naar een verzorgingshuis. Max en
omzet was opmerkelijk stabiel. Alles werd keurig bijgehouden in de
Gabriela kochten het pand, maar alle drie kinderen van Leo hebben
boeken, die allemaal bewaard zijn gebleven. Wij weten veel over het
iets met ‘oud’. Dochter Jolien houdt zich bezig met hergebruik van
pand. Maar anderen ook. We hebben hier een tijd geleden een mid-
oude computersystemen, dochter Vera is restauratiearchitect en zoon
dag georganiseerd om ‘het mysterieuze café’ te laten zien en om te
Max is geriater in opleiding. Twee van deze drie kinderen zijn nu
vertellen over onze plannen.’
intensief betrokken bij de restauratie van het huis van hun opa en oma.
Geschiedenis Leo Franken: ‘Vanaf eind 19e eeuw was hier een café gevestigd. Van
Vera, in 2011 afgestudeerd als restauratiearchitect, weet veel van de
1914 tot eind jaren zestig werd het café gerund door de familie Laros,
geschiedenis van het pand: ‘De voorganger van het huidige huis had
7
‘Veel mensen uit Velp voelen zich betrokken bij dit pand!’
In de rubriek ‘interview met een eigenaar’ bezoeken we dit keer het huis van Max Franken en Gabriela Zuffo in Velp. Een woonhuis en café, uit de tweede helft van de 19e eeuw.
een rechthoekige plattegrond, gebouwd rond 1850. Dat brandde af
Max: ‘Na die paar ingrepen in het begin is er vervolgens door mijn
en werd herbouwd, de resten werden hergebruikt. Eerst kwam er een
grootouders niets meer aan gedaan.’
klein winkeltje voor in het pand en geleidelijk aan werd het uitgebreid met een koffiehuisje, dat was aan het eind van de 19e eeuw. Je ziet
Verkopen en kopen
die verschillende fasen in de bouw nog goed terug. Dat vind ik er zo
Toen de moeder van Leo Franken verhuisde moesten de erfgenamen
bijzonder aan. Ik wist al heel jong dat ik restauratiearchitect wilde
gaan bekijken wat ze met het huis wilden doen. ’Verkopen leek de
worden en volgens mij komt dat door dit pand. Het café had voor mij
eerste optie. We hadden al vaak met de gemeente strijd gevoerd over
altijd al iets magisch. De tijd heeft hier stil gestaan.’
de WOZ waarde, die werd in onze ogen veel te hoog ingeschat. Maar na taxatie voor de verkoop bleek ons pand nog minder waard. Wij
Max: ‘In 1968 ging het café dicht en in 1975 kwam het pand in de
waren dus minder rijk dan wij dachten. Bovendien had bijna niemand
verkoop. De makelaar had al een lijst met tientallen personen die
er belangstelling voor. Voor ons als erfgenamen niet prettig, maar het
belangstelling hadden. Die heeft hij allemaal een brief gestuurd met
bleek voor mijn kinderen een mooie kans. Voor Max was de timing
de vraagprijs. Mijn opa was het snelst. Het verhaal wil dat hij, zodra
om hier iets te kopen niet ideaal. Maar Vera was inmiddels afgestu-
hij de brief had opengemaakt, met zijn pantoffels aan in de auto is
deerd als restauratiearchitect, nota bene op dit pand. Dat maakte dat
gestapt en naar de makelaar is gereden. Hij bood de vraagprijs van
we zijn gaan onderzoeken of we het pand konden verkopen aan een
59.000 gulden en daarmee was de koop een feit.’
van de kleinkinderen. Overigens wel gewoon tegen de marktprijs.’
Aanpassingen
Plannen
Leo hielp zijn ouders in die eerste jaren met een aantal noodzakelijke
Max besloot met zijn Braziliaanse vriendin Gabriela de mogelijkheden
aanpassingen. ’Er was sinds 1924 niets meer aan dit pand gebeurd.
te gaan verkennen om het huis te gaan kopen. Bij de overwegingen
Ik heb geholpen met de aanleg van elektriciteit, water en gas.
hielp het enorm dat zus Vera het pand al kende als haar broekzak.
En ik heb hier en daar isolatie aangebracht. Iets te rigoureus blijkt nu,
Zij wist precies wat er wel en niet mogelijk was en vooral waar de
want we hebben in een paar muren een vochtprobleem. Dat wordt
kracht van het pand in zat.
opgelost. Wat dat betreft had ik toch naar onze restauratiearchitect moeten luisteren. Die keek hier rond en zei: ‘Voorzetramen ervoor
Gabriela: ‘Het was geweldig dat Vera al zoveel had nagedacht en
en een trui aan!’
uitgezocht. Zij was onze ogen, zij liet ons dingen zien: wat er mooi
8 hadden we dit allemaal niet kunnen doen. Ze hebben enorm met ons meegedacht. De financiering hebben we volledig via hen kunnen regelen. We hebben verschillende aannemers een prijs laten maken, maar we kozen niet voor de goedkoopste. We kozen voor een ZZP-er die een prijs gaf met ‘geen-meerwerk-garantie’. Bij hem hadden we een goed gevoel. Hij snapt hoe wij het willen en hij haalt er voor ieder klusje iemand bij die dat onderdeel het beste kan. Dat wil niet zeggen dat er nooit iets mis gaat, maar er valt met hem altijd wel goed over te praten.’
Proces Bij de restauratie van zo’n pand heeft de eigenaar onvermijdelijk te maken met allerlei partijen die er iets van (mogen) vinden. Max: ‘We vonden het belangrijk om allerlei mensen mee te nemen in het proces.
‘Dit is een echt familieproject’ We hebben niet alleen de buurt geïnformeerd, maar we nodigden ook de mensen van Behoud Karakter Velp, leden van de plaatselijke Historische Kring en de monumentencommissie uit. Ook Jan Siebelink en John Jansen van Galen, beiden afkomstig uit Velp, waren aanwezig. Van Galen las het fragment voor over café Laros uit hun briefwisseling over Velp. Ook de verantwoordelijke wethouder was erbij. Dat Journalist John Jansen van Galen, geboren in Velp, noemde het café van Laros ‘het merkwaardigste café in de merkwaardigste straat van Velp’. ‘De kracht van het café was zijn verborgen ligging. Je kon er drinken zonder betrapt te worden (...) Het was een plek voor de stille, de verstolen drinkers.’
past bij deze restauratie.’
De Gelderlander, 30 juli 1993
om het vergunningsproces soepel te laten verlopen.’
Vera vult aan: ‘We laten op die manier zien aan de gemeente, aan de monumentencommissie en aan de Rijksdienst dat we enthousiast zijn over dit pand en dat we er alles aan willen doen om het zo goed mogelijk te restaureren. Dat levert veel goodwill op en medewerking
Max: ‘We overleggen vaak met elkaar over allerlei keuzes. Het is hard was en wat nog mooier kon worden. Ik durfde dit project wel aan.
werken. We hebben allebei een volle werkweek en vaak zitten we dan
In Brazilië is iedereen er aan gewend om dingen zelf op te pakken.
’s avonds nog uren achter de computer om dingen uit te zoeken en
Als je iets wilt, ga je het doen. Onze Braziliaanse vrienden en familie
beslissingen te nemen. We willen niet de duurste oplossingen en dat
waren meteen enthousiast over onze plannen. Mijn vader is altijd een
betekent nu eenmaal dat je tijd moet steken in alternatieve oplos-
bouwer geweest, hij bewaart alles en weet van niets iets te maken.
singen die minder kosten, maar wel mooi en duurzaam zijn. We zijn
Hij zei ook tegen mij: ‘Je hoeft bij dat pand alleen maar gebruik te
erg blij dat we Vera en haar partner Philip als architecten hebben. En
maken van de waarde die er al is.’ Hij vindt geschiedenis fantastisch.
we op hen kunnen rekenen voor de bouwbegeleiding. Zij zien toch
Brazilië heeft niet veel oude gebouwen. Niet alleen mijn vader is
dingen die aan ons voorbij zouden gaan. Zonder hen hadden wij dit
positief, ook mijn moeder ziet hier een uitdaging in. Zij is architect,
nooit gedaan.’
dus zij ziet ook de kansen. Ik houd ze regelmatig op de hoogte van de vorderingen hier.’
Familieproject Gabriela: ‘In december hebben we in het café een feest gegeven. De
Gabriela zag de uitdaging van dit project wel in. Toen moest de
biertap is weer in gebruik, die heeft de vader van Max weer hersteld.
financiering nog geregeld worden. Max: ‘Zonder het Restauratiefonds
Het was zo mooi om het zaaltje vol te zien. Zo kon ik zien hoe het ooit
9
was en hoe het weer kan worden. Ik wist natuurlijk al hoe belangrijk dit huis was voor de familie. Maar toen we vorig jaar meededen aan de Open Monumentendag, ontdekte ik dat heel veel mensen in Velp zich betrokken voelen bij dit pand. Er kwamen wel 400 mensen kijken! Ik zie voor mijzelf de waarde van dit pand, maar ik vind het ook fijn dat ik nu in Nederland op deze manier waarde kan toevoegen.’ Leo: ‘Het is bijzonder dat Max en Vera dit samen kunnen doen en ook mooi om te zien hoe Gabriela er met haar achtergrond en familie helemaal in past. Ook Philip, de vriend van Vera draagt als architect natuurlijk zijn steentje bij. En op bepaalde dagen verzorgt Jolien de catering, zo wordt het een echt familieproject.’ n
tips van Max en Gabriela • Ga met een aannemer in zee waar je een goed gevoel bij hebt, daarbij is een ‘geen-meerwerk-garantie’ belangrijker dan een lage prijs. De aannemer moet passen bij jouw manier van denken. • L aat de bouwbegeleiding doen door een restauratiearchitect, die ziet veel meer dan jijzelf. Het scheelt enorm veel zorgen en de contacten met de overheid worden positief en constructief. • Wees niet bang om een project op te pakken, maar durf, net als de Brazilianen!
10
berichten
40 jaar Monumentenwacht Op de Restauratiebeurs werd geproost op het 40-jarig bestaan
Sterke groei
van de Monumentenwacht. Pieter Siebinga, directeur Nationaal
In de afgelopen veertig jaar is de Monumentenwacht sterk gegroeid.
Restauratiefonds, kreeg ter gelegenheid hiervan het boek
Waren er in mei 1973 ongeveer 35 abonnees, in 2013 staat de
‘Monumenten onderhouden’ overhandigd door Fred Vos, directeur
teller al op 23.000. Bij de start moesten twee monumentwachters
Monumentenwacht. Aan de belangrijkste doelstelling van de Monumentenwacht is de afgelopen vier decennia niets veranderd. Door regelmatige inspecties aan monumenten worden
de klus klaren, nu zijn er meer dan 125 wachters in dienst. Er worden jaarlijks 15.000 inspecties uitgevoerd. Getallen om trots op te zijn dus. Het Restauratiefonds wil de Monumentenwacht dan ook van harte feliciteren.
(aankomende) gebreken tijdig gesignaleerd en eigenaren en beheerders geadviseerd. Klein onderhouds- en herstelwerk
Meer weten over de Monumentenwacht?
voeren zij zelf uit.
Ga naar www.monumentenwacht.nl n
De Belastingdienst vraagt het Restauratiefonds gegevens door te geven De term zegt u misschien niets, maar alle
Aangifte
leningen. Als u gebruik maakt van de vooraf
banken in Nederland hebben ermee te
De gegevens die de Belastingdienst krijgt van
ingevulde aangifte, controleer de gegevens
maken, renterenseignering. Een verplichte
verschillende instanties, zoals uw werkgever,
dan goed. Mocht u vragen hebben over de
opgave aan de fiscus over de spaartegoeden
uitkeringsinstantie, gemeente of bank, worden
gegevens van het Restauratiefonds, dan kunt
en leningen van klanten.
gebruikt bij uw vooraf ingevulde aangifte.
u contact met ons opnemen.
Er worden dan alvast zo veel mogelijk gegevens Eind 2011 verzocht de Belastingdienst ook
ingevuld in uw digitale aangifte. Denk aan
het Restauratiefonds om saldi- en rente-
gegevens over loon, de WOZ-waarde van
Afdeling Binnendienst telefoonnummer
gegevens aan te leveren.
uw huis, banksaldi- en spaartegoeden en
(033) 253 94 39 n
11
Jaarverslag 2012 beschikbaar Het financiële jaarverslag van het Restauratiefonds over het jaar 2012 is beschikbaar. Een jaar waarin het Restauratiefonds weer een belangrijke rol heeft vervuld in de monumentenwereld. Daar zijn we trots op, want daarmee leveren wij een belangrijke bijdrage aan het in stand houden van monumenten. Mooie succesvolle restauraties mede mogelijk gemaakt door het Restauratiefonds. Het jaarverslag kunt u downloaden op onze website www.restauratiefonds.nl.
Wilt u meer informatie? Neem contact met de afdeling Marketing & Communicatie via telefoonnummer (033) 253 98 70
Btw-verlaging in woningmarktakkoord Als onderdeel van het woningmarktakkoord
vragen kan leiden, is er een speciaal docu-
heeft het Ministerie van Financiën op
ment gemaakt met vragen en antwoorden.
28 februari 2013 besloten het btw-tarief in Nederland te verlagen van 21% naar 6%.
Vragen
Dit geldt met ingang van 1 maart 2013 tot
Wilt u bijvoorbeeld weten of het verlaagde
1 maart 2014 op arbeidskosten bij renovatie,
btw-tarief ook geldt voor het maken van een
herstel en tuinonderhoud van woningen in
ontwerp, het aanbrengen van tuinhekken,
de bestaande bouw. Het vernieuwen, vergro-
bodemonderzoek of kostenadvisering?
ten, herstellen of vervangen en onderhouden
Op Monumenten.nl vindt u een groot aantal
van (delen van) woningen ouder dan twee
vragen en antwoorden over de tijdelijke
jaar, vallen onder deze regeling. Daarnaast
btw-verlaging.
bevat het besluit nog een aantal specifieke goedkeuringen. Omdat dit mogelijk tot
Kijk op www.monumenten.nl n
12
uw straat op de kaart
Hof Meermansburg: rust in de binnenstad Tussen 1680 en 1683 werd in Leiden in opdracht van Maarten Meerman en zijn vrouw Helena Verburg een hofje gebouwd: Hof Meermansburg. Bedoeld voor ‘eerbare, nugtere weduwen ofte vrouwspersonen’. Het is met dertig woningen het grootste hofje in Leiden. We spreken met een aantal betrokkenen.
Eli de Graaf woont sinds 28 jaar in de portierswoning, meteen bij
maar ik wil natuurlijk geen politieagent zijn. Ik blijf ook gewoon een
de ingang van het hofje. ‘Dit huis werd door de familie Meerman
bewoner van het hofje.’
gebruikt voor het ontvangen van gasten, pas later werd het de beheerderwoning. Ik heb hier in het hofje als portier een aantal taken.
Rust en stilte
Ik moet bijvoorbeeld het gras maaien, sneeuw ruimen, storingen melden
Sasja Telders kwam in 1989 in het hofje wonen. ‘Ik woonde hiervoor
en de poort schoonhouden. Vroeger was ik ook verantwoordelijk voor
in een 17e-eeuws huis in Leiden. Toen ik hier naartoe verhuisde vond
het sluiten van de poort, maar dat gaat nu met een automatische
ik het eerst wel wat klein, maar ik geniet van de rust en van de sfeer
tijdklok. Bewoners hebben een sleutel, maar buitenstaanders kunnen
van het oude. Ik vind het hier heerlijk. Sinds januari wordt de rust
na tien uur ’s avonds niet meer zomaar naar binnen. In de regels van
ernstig verstoord door de verbouwing, maar ik klaag er niet over,
vroeger staat ook nog dat de portier verplicht was om alle bewoners
ik weet heel goed wat restaureren is. Ik moest er wel aan wennen
iedere dag ‘twee bier aan te reiken’. Maar dat is inmiddels uit mijn
dat ik niet meer in een straat woonde en dat de poort om tien uur ’s
taakomschrijving gehaald. Ik houd de boel een beetje in de gaten,
avonds dicht gaat.’ Ook Eli moest wennen. ’Ik woonde hiervoor in een
13 In ‘uw straat op de kaart’ spreken we met bewoners van Hof Meermansburg in Leiden, een typisch 17e-eeuws hofje dat nu in de steigers staat en eind van dit jaar weer in topconditie is.
‘Niks is routine, alles is een uitdaging’
drukke buurt, middenin het centrum. Ik had een koffiewinkel in de Pieterswijk. Daardoor was ik gewend aan het voortdurende geluid van het verkeer. Toen ik hier net woonde, liep ik zo nu en dan de poort uit. Dan was ik opgelucht om te ontdekken dat de wereld buiten het hofje nog gewoon bestond.’
Ballotage Het Hof Meermansburg is het eigendom van een stichting. In het stichtingsbestuur zitten regenten, die optreden als huisbaas van de bewoners van het hofje. De regenten bepalen ook wie er in het hofje kunnen gaan wonen. Rudi van Maanen is een van de regenten. Hij is secretaris van het bestuur en in die rol heeft hij ook te maken met de inschrijvingen: ‘Ik bezoek mensen die hier willen wonen altijd. Ik krijg dan een indruk van hoe ze wonen, wat voor mensen het zijn. Als ik denk dat ze hier niet passen, dan zeg ik dat ook en dan gaat het niet door. Dat gebeurt maar zelden hoor. Ik spreek altijd met mensen het huishoudelijk reglement door. Zo mogen hier geen huisdieren gehouden worden, tenzij er een speciaal verzoek voor is ingediend. Er zijn wel mensen met een kat, maar die mag niet naar buiten.’ Eli is blij met de ballotage door de regenten: ‘We hebben gehoord dat de gemeente van die ballotage af wil. Maar wij vinden het juist wel goed dat eerst gekeken wordt naar de persoon. Je moet hier meer rekening houden met elkaar dan in een gewone woonwijk. Het is hier gehoriger en je ziet best veel van elkaar. We zijn wat meer op elkaar aangewezen dan in een flatgebouw. Dat moet wel bij je passen. Maar eerlijk is eerlijk: in de dertig jaar dat ik hier woon is het misschien een keer of drie voorgekomen dat iemand hier niet zo paste.’ Ook Sasja heeft gemerkt dat het fijn is dat je een beetje invloed kunt hebben op wie er in het hofje komt wonen. ‘De muren laten niet alleen geluid door. Van een vroegere buurvrouw heb ik last gehad, omdat ze rookte. De rook kwam door allerlei kieren mijn huis binnen. Toen zij verhuisde heb ik om een niet-roker gevraagd. En dat viel te regelen.’ Eli heeft gemerkt dat de populatie in het hofje wel met haar tijd is
Inmiddels wonen hier allemaal ‘gewone’ mensen: gemiddeld wat
meegegaan. ‘Er is veel veranderd. Vroeger waren deze huisjes een
jonger dan de oorspronkelijke bewoonsters en zeer gemêleerd.
soort pensioenvoorziening voor dames van onbesproken gedrag.
Abelkader Benali heeft hier nog gewoond.’
14
Moderne tijden De tijd staat in het hofje niet helemaal stil. In 1850 kregen de bewoners gasverlichting en in 1892 waterleiding. Vanaf 1910 was er telefoon en rond 1917 deed de elektrische verlichting haar intrede. Een decennium later werden de gemeenschappelijke privaten vervangen door een toilet in ieder huis. En eind jaren zeventig kregen de bewoners een echte badkamer.
Bezoekers Rudi van Maanen heeft als regent een visie op de plek van het hofje in de stad. ‘Ik ben al jaren nauw betrokken bij de Leidse geschiedenis, daar is dit hofje onlosmakelijk mee verbonden. Als stichtingsbestuur vinden wij twee dingen belangrijk voor het hofje: de mensen moeten er prettig kunnen wonen èn het moet een goed toegankelijk monument in de stad zijn.’ Sasja: ‘Wat bezoekers betreft is het wel een beetje zoeken naar de balans. Wij vinden dat het hofje een sieraad is voor de stad, mensen moeten het kunnen bekijken. Maar het moet ook weer niet Volendam worden. Het kan hier soms heel druk zijn.’ Eli vindt dat het met die bezoekers nog wel meevalt. ‘Er komt toch een speciaal publiek naar het hofje toe, mensen die respect hebben voor historie. Dus veel last heb je er niet van.’ Wat lastiger zijn de bezoekers van de regentenkamer. Deze zaal, waar vroeger de regenten vergaderden, wordt door de stichting verhuurd. Nu vinden er regelmatig trouwfeesten plaats. Daar kleeft wat Sasja betreft een bezwaar aan. ‘Van die bruiloftgasten hebben wij nogal eens overlast te verduren. Dan staan er beschonken mensen ’s avonds laat in onze tuin.’ Het bewonen en onderhouden van een hofje blijft balanceren.
Renovatie Sinds midden vorig jaar wordt er op het hofje hard gewerkt. Rudi: ‘De renovatie was hard nodig. We hebben via het RestauratieRudi van Maanen
fonds een laagrentende lening kunnen krijgen. Daarnaast hebben we voor het schilderwerk een subsidie gekregen van de gemeente Leiden.
15 De stad wil de historische kleuren weer terugbrengen in de stad. Het hofje kleurt nu ook weer, zoals dat in vroeger tijden moet zijn geweest.’ Voor de bewoners was de nieuwe kleurstelling wel even wennen. Eli:’Ik kijk hier al 28 jaar rond en was natuurlijk die oude kleuren gewend. Maar inmiddels vind ik die nieuwe kleuren warmer en beter passen bij het hofje.’ Ook Sasja is tevreden. ‘Ik vind de nieuwe kleuren prachtig! Het lijkt wel of deze kleuren in de mode zijn, je ziet het nu overal in de stad. Maar ik begrijp dat het historisch onderbouwd modebewustzijn is.’
‘Het hofje is een sieraad voor de stad’ Architect Paulina Buring treedt namens de regenten op als opzichter
Sasja Telders
op de bouw. ‘Het is de bedoeling dat we eind 2013 klaar zijn. De lange winter hield ons nogal op, met name de schilders hadden hier last van. Een lange kant van het hofje is inmiddels klaar. Al het schilderwerk is af in de nieuwe kleur en de daken zijn opnieuw gelegd. De helft van de pannen moest vervangen worden, we hadden maar op een vervanging van tien procent gerekend. Dat was een tegenvaller. Gelukkig konden we een partij oude pannen opkopen.’ Niet alleen het aantal te vervangen dakpannen viel tegen. Paulina: ‘Voor we de restauratie begonnen is één huis onderzocht, om een beeld te krijgen wat er nodig was om het hof weer in conditie te krijgen. Dat onderzoek was achteraf bezien niet representatief voor het geheel. We moesten bijvoorbeeld zestien ramen vervangen vanwege houtrot. Dat was een flinke tegenvaller.’
Vakmanschap Paulina is als architect betrokken bij meerdere restauraties en dat vindt ze prettig. ‘Deze restauraties zorgen ervoor dat oud vakmanschap behouden blijft. De aannemer is gespecialiseerd in dit soort werk. Bovendien vinden zij het belangrijk om de kennis over te dragen
Frans Reijken
op jongeren. Zij werden het beste leerbedrijf van het jaar om die reden. Ik vind dat persoonlijk erg leuk van dit soort projecten.’ Boven op een steiger staat uitvoerder Frans Reijken. Hij is al jaren in het restauratievak werkzaam en is daar nog steeds enthousiast over. ‘Niks is routine, alles is een uitdaging, iedere dag opnieuw. Ik werk nu twintig jaar bij deze baas en ik vind het nog steeds een prachtig vak. Ik probeer dat ook over te brengen op die jonge gasten. Ik wil ze liefde voor het vak bijbrengen en mijn kennis doorgeven, dat is toch eigenlijk waar het om draait in het leven. Ik wil dat ze oog krijgen voor het totaalplaatje. Daarom zet ik ze eerst een hele dag in de bouwkeet en zeg dan: ‘Ga jij eerst maar eens lezen over wat dit hofje betekent heeft in de geschiedenis.’ Op die manier krijgen ze liefde voor het gebouw. En vervolgens laat ik ze meedenken over oplossingen.’ n
Wonen in een hofje is bijzonder • J e woont in geschiedenis: de huizen hebben sfeer en het is een oase middenin de stad. Die rust, daar moet je mee om weten te gaan. • Tegelijkertijd is het ook wel eens druk met bezoekers die de oase wel eens willen bekijken. Ook dit hoort bij het wonen in een hofje. • J e moet rekening houden met elkaar in een hofje, je bent meer op elkaar aangewezen dan bijvoorbeeld in een flat. Tegelijkertijd is dit ook de charme ervan.
16
TIPS
Voorbeelden van herbestemming Het Nationaal Programma Herbestemming
vervuild terrein achter, waar niet gemakkelijk
stimuleert sinds 2010 het herbestemmen van
een nieuwe bestemming voor gevonden
karakteristiek vastgoed. De afgelopen jaren
werd. Toch heeft de Westergasfabriek zich
hebben veel kerken, boerderijen, fabrieks-
ontwikkeld tot een van de belangrijkste
gebouwen, watertorens et cetera een nieuwe
culturele plekken in Amsterdam. Aan het
bestemming gekregen. De kennis die bij dit
bloeiende cultuurpark dat de Westergas-
soort grote projecten wordt opgedaan over
fabriek nu is, ging een langdurig en complex
herbestemmen komt samen op een online
proces vooraf.
kennisbank. Meer lezen over onder andere de aanpak
Westergasfabriek
en de financiering van dit of een ander
Misschien kent u de Westergasfabriek in
herbestemmingsproject kan in de online
Amsterdam, een van de meest bekende
kennisbank.
herbestemmingsprojecten van Nederland. Na de sluiting van de fabriek bleef een zwaar
Kijk op www.kennisbankherbestemming.nu n
Extra aflossen op uw hypotheek bij het Restauratiefonds Woningbezitters losten de eerste maanden van 2013 40 tot 50 procent extra af op hun hypotheek. We zijn ons veel bewuster geworden van onze schuld. Daarnaast staan steeds meer huizen ‘onder water’; de hypotheekschuld is dan hoger dan de waarde van de woning. Soms kan het een verstandig idee zijn om af te lossen op uw hypotheek. Op marktconforme leningen mag u, zonder boete, per kalenderjaar 10 procent van de oorspronkelijke hoofdsom aflossen.
Extra informatie Om u zo goed mogelijk te informeren over het extra aflossen op uw hypotheek bij het Restauratiefonds, hebben we een speciale pagina gemaakt op onze website. Ga naar www.restauratiefonds.nl/aflossen. n
Gidsen Rijksdienst voor Cultureel erfgoed Op de website van de Rijksdienst voor het
zonwering voorkomen dat het te warm
Cultureel Erfgoed staan diverse gidsen die
wordt binnen of dat het interieur verkleurd.
digitaal beschikbaar zijn voor iedereen.
Door slim om te gaan met daglicht kan zelfs
Misschien denkt u wel aan het plaatsen
op elektriciteit worden bespaard. In de gids
van zonwering op uw historische pand.
leest u niet alleen over zonwering van na de
Wat mag dan wel en niet? De gids maakt
Tweede Wereldoorlog, ook komt de moderne
u hierin wegwijs.
zonwering aan bod. Er is voor bijna voor elk raam een passende oplossing.
Passende oplossing Soms heeft een historisch gebouw van oudsher
Meer weten over zonwering voor uw pand?
geen voorzieningen voor zonwering. Toch kan
Kijk op www.cultureelerfgoed.nl n
Kennismaken met
Margriet Boer ‘Ik wil verrassen’ Margriet werkt sinds 1 december 2012 op de afdeling Marketing & Communicatie. Als communicatieadviseur brengt en houdt zij het verhaal van het Restauratiefonds onder de aandacht.
In elk nummer van InDetail neemt een medewerker van Nationaal Restauratiefonds plaats op de bank om te vertellen wat hem of haar bezighoudt, drijft en motiveert.
Van strategie tot boodschap naar de diverse doelgroepen: het
nemer moet zijn. Het proces dat je moet doorlopen als monumenten-
wordt allemaal uitgedacht en tot stand gebracht op de afdeling
eigenaar lijkt op dat van een startende ondernemer.’
Marketing & Communicatie. Aan Margriet de taak om - samen met haar collega’s - het verhaal van het Restauratiefonds helder vorm te geven en er mee ‘naar buiten’ te gaan.
Creativiteit Concreet betekent dit dat zij zich bezighoudt met alle uitingen van het Restauratiefonds. Denk daarbij aan bijeenkomsten, beurzen, het jaarverslag, maar bijvoorbeeld ook InDetail. Heel breed dus. ‘En voor zover ik weet, komt onze boodschap al goed over en is onze naamsbekendheid binnen de doelgroepen erg hoog. Maar we willen
‘Achter elk monumentaal geveltje zit een heel verhaal’
het natuurlijk nog beter doen.’ Die handschoen pakt Margriet met bijzonder veel plezier op. ‘Ik heb het altijd een uitdaging gevonden
Verhaal
om complexe materie helder en toegankelijk te maken. Daarbij wil ik
Toch is er ook een hele nieuwe wereld voor Margriet opengegaan:
verrassen en ik denk dat ik, wat dat betreft, in deze baan een hoop
‘Zoals veel mensen, was ik zelf niet zo bekend met de monumenten-
creativiteit kwijt kan.’
wereld. Maar net als iedereen hield ik al wel van mooie oude binnensteden. Zelf kom ik uit Utrecht. Het is altijd weer verbazingwekkend
Ondernemer
wat een oude stad aan sfeer en warmte uitstraalt.’ Ze vervolgt:
Gelukkig is Margriet hiervoor uit het goede hout gesneden. Na haar
‘Maar wat het Restauratiefonds allemaal doet en bijdraagt aan de
studie Communicatie- en Informatiewetenschappen in Groningen
instandhouding en de financiering ervan, dat wist ik niet. Achter elk
heeft ze haar sporen al ruim verdiend bij de Rabobank. ‘Daar deed
monumentaal geveltje zit bij wijze van spreken een heel verhaal.
ik de marketingcommunicatie naar de zakelijke markt in Salland.
Niet alleen over een restauratie en geld, maar vooral ook over de droom
Ik richtte me daarbij onder andere op de startende ondernemer.’
van de eigenaar.’ Die droom is wat werken bij het Restauratiefonds
Dat lijkt iets totaal anders maar de overstap naar het Restauratiefonds
voor Margriet zo bijzonder maakt: ‘Dat merk ik ook aan mijn collega’s.
was voor haar kleiner dan het in eerste instantie lijkt: ‘Het grappige is
Zij staan volledig achter de doelgroep en hebben dezelfde gedrevenheid
namelijk dat je als eigenaar van een monument ook een soort onder-
en passie om die droom van de eigenaar te realiseren.’ n
17
18
onderwerp voor en na restauratie
Een burgemeestersvilla waar alle puzzelstukjes op z’n plek vallen Mark Pijning en Agnes Pijning-Spierings kochten vijf jaar geleden de voormalige ambtswoning die burgemeester Sutorius in 1936 liet bouwen door architect J. de Lint. Het koppel puzzelde op basis van het oorspronkelijke bestek, de plattegronden en verhalen van de kleindochter van Sutorius het oorspronkelijke uiterlijk van hun villa bij elkaar. Ze herstelden deze burgemeesterswoning in oorspronkelijke staat.
‘Ik hou ontzettend van oude dingen en verzamel al van kleins af aan
‘Het leukste aan de restauratie vond ik het uitzoekwerk: hoe zag het
kunst en antiek. Zo liep ik vroeger op Koninginnedag al om half zes
huis er oorspronkelijk uit, hoe werd het gebruikt, wie woonden er en
in de ochtend rond in Amsterdam. Ik viste de beste voorwerpen bij
waarom hebben ze het huis op deze manier gebouwd?’
de kramen vandaan, voordat handelaren er hun oog op lieten vallen’,
Voor het zover was, hebben Mark en Agnes een lange zoektocht
vertelt Mark Pijning. Geen wonder dat de keuze van hem en zijn
gemaakt. ‘Ruim twaalf jaar hebben we gezocht. Met ieder huis dat
echtgenote Agnes op een woning met historie en uitstraling viel.
we bezichtigden, was wel ‘iets’ aan de hand. Dan was de ligging niet
19
‘We zijn stabiel en positief, maar tegen het eind van de restauratie liepen we toch op ons tandvlees’
Mark en Agnes, dol op alles dat historie bevat, vonden hun ideale woning in de Bredase burgemeestersvilla. Ze investeerden fors in de restauratie en renovatie. Puur vanuit toewijding: ‘We hebben het niet gedaan vanuit winstoogmerk.’
gunstig, de buurt niet geschikt, het uitzicht niet goed, de tuin te klein of het huis was van binnen niet mooi’, zegt Mark. ‘Wat voor ons voorop stond, was dat ons toekomstige huis smoel moest hebben. En dat heeft deze woning. Bovendien is de ruimte achter het huis geweldig. Ik weet nog dat we met de makelaar langs de woning naar de achtertuin liepen. We keken elkaar aan en probeerden ons enthousiasme te verbergen tegenover de makelaar.’ Ondanks dat het liefde op het eerste gezicht was, zagen Mark en Agnes ook direct dat het veel werk zou vergen om van de gedateerde woning een comfortabel woonhuis te maken. ‘Toch konden we daar doorheen kijken. Het grote voordeel was dat eerdere bewoners weinig destructieve wijzigingen in de bouw hadden aangebracht. Of onderdelen waren nog in oorspronkelijke staat, of we konden met aanpassingen het originele uiterlijk terughalen. En, nog een voordeel, de woning bood 275 vierkante meter woonoppervlak met een grondplan gericht op het zuiden en 1.500 vierkante meter grond rondom met een prachtig volgroeide tuin. Ideaal voor onze twee kinderen van 3 en 9 jaar en de familieleden en vrienden die we geregeld over de vloer hebben.’ De droom kon alleen werkelijkheid worden als de twee ook met het kostenplaatje uit de voeten konden. ‘Daar waren we ons wel van bewust. We hebben voorafgaand aan de koop een uitgebreide
‘Uit haar anekdotes blijkt dat haar grootmoeder, de vrouw van de
inventarisatie van de kosten gedaan. Doe je dat niet, dan loop je het
burgemeester, een flinke vinger in de pap had bij het bepalen van
risico dat je in een later stadium spaak loopt. Je hoort wel verhalen
het uiterlijk van de ambtelijke woning. Haar grootmoeder wilde een
van mensen die aan zo’n project ten onder gaan.’
Engels landhuis, vertelde ze ons. Daarom heeft de villa een rieten
Een klein halfjaar na de eerste bezichtiging werd in oktober 2007
kap en een erker aan de voorkant. De villa is hoofdzakelijk strak en
het koopcontract getekend. Ruim drie jaar later, in december 2010,
voor die tijd modern vormgegeven, naar de bouwstijl van de nieuwe
namen Mark, Agnes en de kinderen hun intrek in de voormalige
zakelijkheid.’
burgemeesterswoning.
Burgemeestersvrouw heeft vinger in de pap
Villadorp Princenhage
Voor het vormgeven van de restauratieplannen maakte het koppel veel gebruik van informatie uit gemeentelijke archieven, zoals het oude bestek en de bouwtekeningen. Daarnaast had de kleindochter van burgemeester Sutorius, die de woning in 1936 liet bouwen, een schat aan informatie. ‘Een van de leden van de monumentencommissie van de gemeente Breda kent deze mevrouw Gaillard-Sutorius en heeft haar aan ons voorgesteld. Fantastisch natuurlijk, want zij kon de meest persoonlijke verhalen vertellen over de burgemeester en zijn vrouw.’
Tot 1942 was de plek waar Mark en Agnes nu wonen nog geen onderdeel van Breda. Het betrof een zelfstandige gemeente: Princenhage, in de geschiedenisboeken ook wel terug te vinden als een waar villadorp. Wonen op het platteland was een voorrecht, wat te zien is aan het boerderijachtige karakter van veel villa’s uit die tijd.
20
Het resultaat is een villa met zowel klassieke als moderne elementen,
De lijst met adviseurs die het echtpaar aantrok is lang. Van architect
gecombineerd met typische villakenmerken, zoals schoorstenen, de
tot restauratieadviseur en van beveiligingsinstallatiebedrijf tot rietdekker.
rieten kap, de erker, ramen die kunnen worden afgesloten met luiken
Zo’n twintig verschillende partijen droegen letterlijk en figuurlijk
en een dienstingang. Van binnen is het huis sober. ‘Wij vroegen ons
hun steentje bij aan de realisatie van de droom van Mark en Agnes.
af waarom eerdere bewoners de deuren hadden afgetimmerd met
‘De voorbereidingen vroegen maar liefst twee jaar tijd. We hebben alles tot in de puntjes uitgezocht en uitgedacht. Alles hebben we
‘Wij hebben niets aan het toeval overgelaten’
vastgelegd in vele bestekken en overeenkomsten. We hebben dankzij deze zorgvuldige voorbereiding dan ook vrijwel geen faalkosten of onaangename verrassingen gehad. We hebben niets aan het toeval overgelaten. We hebben alles laten strippen. Alleen dan kun je zien of alles in orde is. Zijn de kozijnen niet rot, zijn de balken en vloeren in orde, ga zo maar door.’
Niet van ‘echt’ te onderscheiden Het meest content zijn Mark en Agnes met de bijzondere details die
vlakke platen en waren erg verrast toen bleek dat ze altijd glad ge-
ze op zo’n manier hebben hersteld en vervangen dat het haast niet
weest waren. Geen paneeldeuren, maar een strakke afwerking.’
van ‘echt’ te onderscheiden is. ‘Neem de nieuw opgetrokken buiten-
Lang woonden Sutorius en zijn vrouw niet in het zo zorgvuldig ont-
muur ter hoogte van de keuken, bijkeuken en eetkamer, die in de
worpen huis. ‘Mevrouw Sutorius overleed in 1937. Haar man vertrok
jaren zestig was uitgebouwd. Wij wilden dit deel van de buitengevel
in 1942 naar Nijmegen. Aanleiding voor zijn verhuizing was het feit
vormgeven alsof J. de Lint deze had ontworpen. Problematisch was
dat het tot die tijd zelfstandige dorp Princenhage werd overgenomen
het vinden van de juiste gevelklinkers. De afmetingen weken bijvoor-
door de stad Breda.’
beeld af van die van het Hilversumse formaat en ze zijn uitgevoerd in een gele en zwarte kleur. Omdat deze stenen nergens verkrijgbaar
Niets aan het toeval overlaten
waren, hebben wij de nieuwe stenen laten bakken. Qua maat, kleur
Door de decennia heen werd niet bijzonder veel aan het onderhoud
en profiel komen ze precies overeen met de originele stenen.’
van de woning gedaan. ‘Wij troffen het in 2007 aan als een ‘oudemensen-huis’, zegt Mark. ‘We hadden de kachel aan kunnen zetten
Bij de overdracht van de woning misten Mark en Agnes een markant
en er kunnen gaan wonen. Dat wilden we echter niet doen. De
detail: het balkon aan de achterzijde. ‘De vorige bewoners hadden het
restauratie en renovatie waren tweeledig: we wilden het huis zo veel
er simpelweg afgezaagd’, zegt Agnes. Waarschijnlijk waren de balken
mogelijk naar de originele staat terugbrengen en wilden dat de villa
verrot en was afzagen de gemakkelijkste oplossing. ‘Het was een
het wooncomfort zou bieden dat bij een dergelijke woning hoort.’
hele puzzel voor de constructeur om een nieuwe draagconstructie te
21 ontwerpen zonder dat deze voor het oog zichtbaar zou worden. Wij wilden bijvoorbeeld geen verlaagd plafond. Uiteindelijk heeft hij een oplossing gevonden. Met een balkenconstructie en speciale ‘stalen strips’ kon er weer een balkon aan worden bevestigd. Het voldoet aan de constructieve eisen en de nieuwe draagconstructie is nergens zichtbaar.’ Trots is Mark op de glas-in-loodramen van dubbel glas. ‘We wilden het oorspronkelijke glas-in-lood terugbrengen, maar dan wel met isolatiewaarde. Meestal wordt aan die wens gehoor gegeven door het glas-in-lood ertussen te plaatsen of een voorzetraam te gebruiken. Dat vinden wij niet mooi en bij een voorzetraam krijg je last van vocht. We ontdekten een man die een zelf ontwikkelde techniek bij zijn villa in Wassenaar had toegepast. Het resultaat is prachtig. Het buitenste blad is van zogenoemd ‘getrokken glas’, met aan beide kanten loodband erop geplakt en gesoldeerd. Daar ligt een tweede blad van float-glas tegenaan.’
Op de proef gesteld Het complete proces heeft de zenuwstelsels van Mark en Agnes op de proef gesteld. ‘We zijn redelijk stabiel en zijn positief ingesteld, maar tegen het eind van de renovatie en restauratie liepen we toch wel op ons tandvlees. Ik kan me nu ook echt voorstellen dat hier relaties op stuk lopen’, zegt Mark. ‘Het grote voordeel was dat ik op het eind zwanger was’, zegt Agnes vrolijk. Voordeel? ‘Ja’, antwoordt ze lachend, ‘tijdens mijn verlof kon ik mooi kijken of de aannemers het werk goed deden en of alles liep zoals gepland.’ Zonder de monumentale status was het Mark en Agnes financieel niet gelukt om het project op deze wijze te voltooien. ‘Dat is een van de redenen dat we hebben gevraagd of de villa op de gemeentelijke monumentenlijst mocht komen. Dat verzoek is, na een uitgebreide externe cultuurhistorische waardering van de villa, ingewilligd. We hebben van de gemeente Breda en de Provincie Noord-Brabant subsidie gekregen. Daarnaast hebben we via Nationaal Restauratiefonds een lening met lage rente kunnen afsluiten. Zonder al die financiële regelingen hadden we de villa niet zo volledig en kwalitatief op hoog niveau kunnen aanpakken, zoals we dat nu hebben gedaan.’ n
Tips van de bewoners • Investeer van begin af aan tijd en energie in een goede band met de gemeente en vraag hen duidelijk wat wel en niet mag. Dat scheelt tijd tijdens het daadwerkelijke traject. • Bepaal wat je meteen gedaan wilt hebben en wat kan wachten. Wij deden alles in één keer. Dat vroeg veel tijd en energie. • Kies pas voor een huis wanneer je er zeker van bent dat het aan al je eisen voldoet. In renovatie en restauratie kun je investeren, maar de ligging en omgeving verander je niet.
22
monumenten zijn leuk!
Posteractie Open Monumentendag 2013 belang voor het behoud van duizenden monumenten in Nederland.
Laat zien dat uw monument open is Net als vorig jaar organiseert het Restauratiefonds een posteractie waarmee trotse monumenteigenaren of beheerders de openstelling van hun monument kunnen aankondigen. Het succes van vorig jaar heeft er voor gezorgd dat het dit jaar een landelijke actie wordt. Dus nog meer mensen die hun hart voor monumenten kenbaar kunnen maken! Medio juni wordt de site al geopend en kunnen de posters besteld worden. De posters worden vanaf augustus wekelijks uitgeleverd. Vorig jaar is aan onze oproep om posters te maken flink gehoor gegeven. Dit jaar roepen we nog meer monumenteigenaren op om Open Monumentendag is in de afgelopen
evenement, de monumenten en hun eigenaren
gebruik te maken van de posteractie.
25 jaar uitgegroeid tot één van de grootste
extra aandacht. Monument-eigenaren zijn
Zo delen wij gezamenlijk ons hart voor
culturele evenementen van Nederland.
een belangrijke schakel bij het in stand houden
monumenten met duizenden anderen.
De afgelopen keer waren er zo’n 925.000
van monumenten. De liefde en passie
Samen laten we zien hoe belangrijk het
bezoekers. Het Restauratiefonds geeft dit
waarmee eigenaren zich inzetten is van groot
behoud van ons erfgoed is. n
Start van een schatrijk verleden:
Schatkamer Domplein II
punt hebben gebracht. Het Restauratiefonds is ook betrokken bij dit unieke project. Schatkamer Domplein II midden op - of beter - midden onder het Domplein wordt
Na 5 jaar van intensieve voorbereiding was
van de opgraving officieel gevierd met alle
een educatief publiekscentrum. Het komt
het dan zover. Op 16 mei werd de start
betrokkenen die Domplein II naar dit start-
te liggen op de plek waar een tornado op 1 augustus 1674 het middenschip van de gotische Dom wegvaagde. In 1949 zijn door de Groningse archeoloog A.E. van Giffen twee grote werkputten (XIX en XX) uitgegraven. Die putten vormen samen - eenmaal opnieuw opgegraven - het uitgangspunt voor
Bron: Ido Boltendal
het beoogde centrum. In 2014 openen de deuren van schatkamer II, maar voor die tijd is de opgraving in het hart van Utrecht op verschillende manieren te volgen. Kijk op www.schatkamerdomplein.nl n
23
Win kaarten voor Kasteel de Haar COLUMN
verzekeren is geen bijzaak Een monument bezitten, daar kun je trots op zijn. Zeker als het monument er na een restauratie weer helemaal fraai bij staat. Toch zijn dit soort oude panden ook kwetsbaar. Denk maar eens aan brand. De prachtige houten balken en riet gedekte kappen vatten makkelijk vlam. Een aantal keer per jaar worden wij gebeld door een hele verdrietige eigenaar. ‘Er was niets meer te redden, zelfs mijn trouwfoto’s zijn verloren gegaan’. Deze boodschap heeft naast emotionele ook nogal wat financiële consequenties. Hoe zit het met de verzekering? Wat is de herbouwwaarde? Is er sprake van geheel of gedeeltelijke schade? Heeft de verzekeraar rekening gehouden met hogere kosten omdat het een monument is? We spreken nogal eens eigenaren die onderverzekerd zijn. De eigenaar is op zoek naar extra geld, omdat de verzekeringspenningen onvoldoende zijn om de schade te vergoeden.
Extra aandacht Wist u al dat het Restauratiefonds een fan-
uw (restauratie)ervaringen, anekdotes en
page heeft op Facebook? Facebook is met 5
foto’s.
miljoen actieve leden de op één na grootste en snelst groeiende social community van
Vind ik leuk
Nederland.
Ga naar www.facebook.com/Restauratiefonds, klik op ‘Vind ik leuk’ en ontvang 2 kaarten
Kijk daarom goed naar uw verzekering. Niet alleen bij de aankoop, ook na restauratie. Laat de verzekeraar weten dat het om een monument gaat. De verzekeraar kan een clausule opnemen, zodat de eventuele hogere herstelkosten door de monumentale status, ook gedekt
Met grote regelmaat plaatsen wij berichtjes
voor Kasteel de Haar (op=op). De kaart geeft
zijn. Zorg ook voor een juiste bepaling
op onze fanpage. Naast belangrijk nieuws
recht op een kasteelrondleiding, koffie met
van de herbouwwaarde. Vaak zal een
vindt u er bijzonder archiefmateriaal, zoals
appelgebak en u parkeert gratis*. Winnaars
gedetailleerd taxatierapport nodig zijn.
foto’s en tekeningen van aansprekende
van de actie worden bekend gemaakt via
Ga niet zomaar uit van een standaard
monumenten en kunt u meedoen aan leuke
Facebook.
bepaling van de herbouwwaarde op
acties. Iedereen met een Facebook-profiel
basis van m3. Bij een monument is er dan
kan berichtjes plaatsen op ons prikbord.
*Geldig tot uiterlijk 20 december 2013. Kaarten
Vragen, tips, verzoeken: wij reageren zo
zijn niet geldig tijdens feestdagen en evene-
snel mogelijk. Wij zijn altijd benieuwd naar
menten. Vooraf reserveren is noodzakelijk. n
een te groot risico op onderverzekering. www.restauratiewijzer.nl
24
openbaar monument
Driehonderd jaar oud is de monumentale boerderij in de pittoreske Ginderdoorstraat in Chaam. Al bijna de helft van die tijd is zij in het bezit van de familie Schoenmakers. Ton Schoenmakers - vierde generatie - bracht de boerderij terug in originele staat. De koeienstallen transformeerde hij tot een bedrijfsruimte met een bierbrouwerij en café Toontje Schoen.
Bier brouwen in de koeienstal Een en al groen en ruimte en hier en daar een boerderij.
brouwerij De Pimpelmeesch een nieuw onderkomen zocht, het liefst
De mensen die er lopen en fietsen, zijn veelal gelokt door de
met een authentieke uitstraling. ‘En zo huren zij nu een groot gedeelte
wandel- en fietspaden en de sereniteit. Dit is de omgeving
van de voormalige stallen. Wij hebben daardoor een vaste bron van
waarin het gemeentelijk monument in het Brabantse Chaam
inkomsten. Bovendien runnen wij zelf het café, dat tussen onze woning
(spreek uit: Kaam) te vinden is. Alleen de goede conditie van
en de brouwerij in ligt. Daar schenken we het bier dat De Pimpelmeesch
het hout en het rieten dak verraden dat het gebouw recent
brouwt, Belgische Taeymans Coffee en fris en wijn. De combinatie van
onder handen is genomen. Qua stijl is er geen twijfel mogelijk:
de verhuur aan de brouwerij en de inkomsten uit het café maakt het
het betreft een boerderij van omstreeks 1700. Het gebouw
voor ons financieel mogelijk om hier te wonen.’
heeft ruim drie eeuwen overleefd en wordt sinds 2012 door Ton en Marianne Schoenmakers en hun drie kinderen Toon,
Voordat de brouwerij kon worden ingericht, moest de gemeente daar-
Karen en Jan bewoond. Ton Schoenmakers is de vierde generatie
voor toestemming geven. Het bestemmingsplan moest immers worden
in de familie, die sinds 1885 de boerderij in bezit heeft.
gewijzigd van agrarisch bedrijf naar horeca. Het overtuigen van de burgemeester had niet veel voeten in de aarde. ‘Onze burgemeester is dol op streekproducten. Alphen-Chaam, de gemeente waartoe Chaam
In de familie houden
behoort, heeft zich ook aangesloten bij Cittaslow, een netwerk dat zich
Tons broer Johan nam in 2000 de boerderij over van hun vader. Hij
inzet om de kwaliteit van leven te verbeteren door het authentieke te
bleef echter niet lang in Chaam werken. ‘Al sinds het eind van de jaren
koesteren’, vertelt Ton enthousiast.
tachtig was er sprake van dat een groot deel van de grond die bij de boerderij hoorde, moest worden ‘teruggegeven’ aan de natuur’, vertelt
Live brouwproces
Ton. ‘In 2010 is de boerderij overgenomen door de overheid, de Dienst
Het horecagedeelte is sinds begin maart geopend voor gasten. Wie het
Landelijk Gebied. Johan is toen met zijn boerenbedrijf naar de Gelderse
café binnenkomt, ziet door de grote glazen wand direct de glanzende
Achterhoek verhuisd.’
ketels van de brouwerij. ‘We brouwen, als het mogelijk is, het liefst op
Voor Ton stond als een paal boven water dat het monument in de
het moment dat het café is geopend voor publiek’, zegt brouwer Ad
familie moest blijven. ‘Deze plek is mijn thuis.’ Om het idee de boerderij
Kusters. ‘De gasten zien ons dan in de weer met de grote zakken mout
terug te kopen te kunnen bekostigen, moest een bestemming voor
en andere ingrediënten.’
de voormalige stallen worden gevonden. In het woongedeelte zou het gezin gaan wonen, maar de ‘stal’ moest zichzelf gaan bedruipen.
Mensen inzicht geven in het brouwproces past bij het idee van ‘plezier met bier’, waar De Pimpelmeesch voor staat. ‘Dat plezier zie je ook weer
Brouwerij biedt oplossing
terug in onze naam: De Pimpelmeesch is een samentrekking van ‘pimpelen’
Alsof het zo moest zijn, las Ton in het dagblad BN De Stem dat Dorps-
en ‘meesch’, Brabants voor mens. Kortom: de borrelende mens.’
25
‘De naam De Pimpelmeesch komt van ‘pimpelen’ en ‘meesch’: de borrelende mens’ Wonen in de monumentale ouderlijke boerderij. Die droom werd mogelijk voor Ton Schoenmakers dankzij de ruimte die brouwerij De Pimpelmeesch huurt in het voormalige stallencomplex. Koeienstallen maakten plaats voor een ruime brouwerij met café.
26
Gratis tweede kopje koffie Gasten krijgen op vertoon van dit artikel hun tweede rondje koffie of thee bij Bij Toontje Schoen gratis. Deze actie geldt in juni, juli en augustus 2013.
te bouwen’, vertelt hij. ‘In december 2011 zijn we begonnen met de verbouwing. In mei 2012 konden we hier wonen. Vervolgens zijn we in augustus 2012 begonnen met de tweede fase van de verbouwing, zodat de brouwerij en het horecagedeelte in februari en maart 2013 in gebruik konden worden genomen.’
Voor de brouwer was deze werkwijze met publiek even wennen. ‘Het voelde als ‘aapjes kijken’. Nu we eraan zijn gewend, vinden we
Monument in stand houden
het hartstikke leuk. En, het is een goede stimulans om alles altijd netjes
Van een leien dakje ging het bouwproces niet. ‘Er is bijvoorbeeld een
op te ruimen’, zegt Ad er lachend achteraan.
keer een muur uit gewaaid. Ook qua regelingen en subsidies is het bij ons niet allemaal optimaal gegaan. We hebben zowel naast de btw-
Aanloop
verlaging voor de bouw als naast de subsidie voor warmtepompen ge-
Op het moment van schrijven is het nog te vroeg om conclusies te
grepen. Net op het moment dat wij aan het verbouwen waren, golden
verbinden aan het aantal bezoekers dat in de eerste weken is geweest.
die regelingen niet. Dat had een ton kunnen schelen.’
Toch hebben Ton en Marianne volop vertrouwen in de levensvatbaarheid van de brouwerij en het café. ‘Streekproducten zijn hartstikke
Desondanks blijven Ton en Marianne positief. ‘Vanuit de landelijke
‘in’. Bovendien is het bier van De Pimpelmeesch gewoon heerlijk’, zegt
regeling ‘Ruimte voor Ruimte’ hebben we subsidie gekregen voor de
Marianne. ‘We moeten het hebben van de mensen uit het dorp en van
sloop van de stallen. Voor de inrichting van het café hebben we een
wandelaars en fietsers. Ook van de gasten van onze buren, natuur-
Europese Leader-subsidie ontvangen, bedoeld voor nieuwe economische
kampeerterrein en Stalhouderij ’t Beekdal, verwachten we aanloop.’
ontwikkelingen op het platteland. Bij Nationaal Restauratiefonds hebben we een Cultuurfonds-hypotheek voor het horecagedeelte, de
May Geerts, de ondernemer achter de natuurcamping, is ook enthousiast
voormalige stallen, kunnen afsluiten. Daarmee zijn we ontzettend blij,
over het horecagedeelte in de voormalige koeienstallen. ‘Ons natuur-
want bij onze huisbank - waar onze hypotheek voor het woongedeelte
kampeerterrein heeft geen kantine. Campinggasten vragen ons dan
loopt - waren ze niet geïnteresseerd in ‘commercieel onroerend goed.’
ook geregeld waar in de buurt een drankje kan worden gedronken.
Zelf ziet het Brabantse koppel het horecagedeelte helemaal niet als
Onlangs hebben we er zelf ook nog iets gedronken. We hadden mee-
commercieel, maar als een manier om het monument in stand te houden.
gedaan aan een wandeling voor het goede doel. Die werd afgesloten
‘Bij het Restauratiefonds dachten ze daar gelukkig hetzelfde over.’ n
bij Bij Toontje Schoen.’
Tweede leven De vader van Ton, die er zo’n 30 jaar lang de scepter zwaaide, is onder
Op bezoek bij Toontje Schoen en De Pimpelmeesch
de indruk van de metamorfose die ‘zijn’ boerderij onderging. ‘Hij laat mij niet merken dat hij trots is’, zegt Ton lachend, ‘maar toen een aantal boeren uit de buurt kwam kijken, hoorde ik hem zeggen: ‘dat is nog eens iets anders dan een stal hè’.’ Bijzonder detail is dat voor de verbouwing de andere broer van Ton werd ingeschakeld. ‘Ad is architect en gespecialiseerd in oude boerderijen. Hij heeft uitgedacht hoe we de stallen een tweede leven konden geven.’ Ton laat een foto zien waarop alleen nog de gebinten van de stallen zichtbaar zijn. Geen muren, vloeren of dakdelen, alleen de gebinten. ‘Zo ver hebben we alles afgebroken om het vervolgens opnieuw op
• Openingstijden Bij Toontje Schoen: van april tot en met september van dinsdag tot en met zondag tussen 10.00 en 20.00 uur. De overige maanden op zaterdag en zondag tussen 10:00 en 20:00 uur. Adres: Ginderdoorstraat 4 in Chaam. Meer informatie: www.bijtoontjeschoen.nl • De Pimpelmeesch bezoeken? Vanuit het café Bij Toontje Schoen ziet u het brouwproces. Deelnemen aan een proeverij of rondleiding bij de brouwerij? Neem dan contact op met de brouwerij via www.pimpelmeesch.nl.
KIJK OP monumenten.nl
Monumenten.nl is het platform voor iedereen die geïnteresseerd is in monumentale panden. Op de website kunnen bezoekers ook zelf een mening of informatie geven over monumentale panden. Op deze pagina een greep uit de recente ontwikkelingen. Of kijk voor het volledige beeld op Monumenten.nl.
MijnMonument.nl: platform voor verhalen,foto’s en meer Heeft u altijd al over de historie en belevenissen
MijnMonument.nl biedt zo naast een
van uw (of een ander) monument willen
overzicht van alle feitelijke informatie over
vertellen aan de buitenwereld? Dat kan nu
rijksmonumenten ook een levendig beeld van
Maak nu een account aan!
op www.mijnmonument.nl, een nieuw
dat wat cultureel erfgoed voor ons betekent.
Uw verhalen en foto’s delen gaat
initiatief van de Rijksdienst voor het Cultureel
Nieuwsgierig?
eenvoudig. Op www.mijnmonument.nl
Erfgoed en Nationaal Restauratiefonds.
Een monument in Scheemda
registreert u zich eenmalig. Bent u
Elk rijksmonument heeft zijn/haar eigen
Hoe hebben de jonge monumenteigenaren
monumenteigenaar, dan kunt u uw
pagina waarop - u en anderen - foto’s, video’s,
Petra Kingma en Gerhard Hoogers de aan-
pand toevoegen aan uw profiel.
verhalen en andere interessante informatie
koop van hun monumentale woning in
Via het monumentenregister zoekt u
kunnen delen.
Scheemda (Groningen) ervaren?
het monument op waarover u iets wilt
Welke verhalen hebben zij meegekregen
vertellen. Op de tab ‘Foto’s, verhalen
Het nieuwe platform is een uitbreiding van
van de vorige eigenaren? In hun verhaal
en meer’ voegt u eenvoudig een foto
de website Monumenten.nl. De initiatief-
op MijnMonument.nl leest u hoe deze
toe of schrijft u uw belevenis op.
nemers van MijnMonument.nl willen zowel
bevlogen eigenaren tot in de kleinste details
De monumentenpagina kunt u met één
monumenteneigenaren en spelers in de erf-
aan de slag zijn gegaan.
druk op de knop delen met uw vrienden
goedwereld, als elke liefhebber van cultureel erfgoed, inspireren, amuseren en informeren.
op Facebook of Twitter. Lees het hele verhaal op www.mijnmonument.nl. n
27
28
de vraag
Help, ik heb een monument! Waar begin ik?
Het zal je natuurlijk niet van de een op de andere dag overkomen dat je monumenteigenaar wordt. Gelukkig maar, er zijn namelijk al vóór de aankoop een paar belangrijke punten om bij stil te staan. Nadja Keuter, medewerker van de RestauratieWijzer, zet deze op een rij.
De RestauratieWijzer is er speciaal voor rijksmonumenten. Nadja
rentende hypotheek voor de restauratie of belastingaftrek.
loodst de toekomstige eigenaar van een rijks-monument stap voor
Er is veel mogelijk, maar dat hangt af van het soort monument
stap door het hele proces van aankoop tot oplevering. Daarbij kan
dat je koopt. Nadja legt uit: ‘Een rijksmonument kent de meeste
men altijd rekenen op persoonlijk advies. Zo heeft Nadja Keuter
mogelijkheden voor financiële ondersteuning. Zo kunnen de onder-
al veel mensen met mooie restauratieplannen te woord gestaan.
houdskosten grotendeels worden afgetrokken van de belasting.
En allemaal hadden ze die ene vraag: ‘waar begin ik?’ En voor de restauratiekosten kun je in aanmerking komen voor een
Doen of niet doen?
laagrentende lening bij het Restauratiefonds.’ Gelukkig bestaan
Zoals dat bij veel zaken het geval is, is ook bij de aankoop en restaura-
er voor andere monumenten ook de nodige mogelijkheden. Voor
tie van een monument de financiering stap één. Dus met beide benen
gemeentelijke monumenten kan men bijvoorbeeld in veel gevallen
op de grond de onverbiddelijke cijfers onder ogen zien. Maar dat is
bij het Restauratiefonds terecht voor een Cultuurfonds-hypotheek.
op voorhand geen reden tot pessimisme. Nadja: ‘De crisis heeft er
Daarnaast hebben een aantal gemeenten hun eigen subsidies.
voor gezorgd dat de huizenprijzen omlaag gaan. Zo komen meer
Op basis van dit soort gegevens en mogelijkheden maakt Nadja
monumenten binnen het bereik van de liefhebbers.’ Daarbij maakt
voor de klanten van de RestauratieWijzer een vrijblijvende berekening.
het nogal wat uit of je aanspraak kunt maken op subsidies, een laag-
‘Dan weet je al gauw: doen of niet doen.’
29
‘Je bent natuurlijk ook verliefd geworden op het monument’
Elke dag beantwoorden wij bij Nationaal Restauratiefonds tientallen vragen van klanten. Sommige daarvan zijn zo interessant, of worden zo vaak gesteld, dat we ze hier uitlichten. Deze keer is dat: Help, ik heb een monument! Waar begin ik?
Goed contact
Inspectie
Maar geld is niet de enige en allesbepalende factor. Wie een monu-
Dat zijn de papieren. Dan heb je ook nog het pand zelf. Je zou het
ment koopt en dat vervolgens wil restaureren of verbouwen heeft
bijna vergeten, maar je wilt natuurlijk wel eerst weten wat je koopt
daarvoor ook een omgevingsvergunning van de gemeente nodig.
en wat je wel of niet moet restaureren. Een bouwtechnisch rapport
‘Belangrijk is daarom dat je je globale plannen al vroeg van te voren
is dus geen overbodige luxe. ‘Als klant van de RestauratieWijzer kun
met de betreffende ambtenaar doorspreekt in een vooroverleg. Dus
je in een aantal provincies terecht bij de Monumentenwacht voor
voordat je het pand koopt.
een onafhankelijke inspectie vóór de aankoop van je monument.’
‘Wij gaan voor het behoud van het monument’
Van deze zogenaamde Quick Scan wordt een korte rapportage gemaakt. Hierin staan adviezen voor sober en doelmatig onderhoud en eventuele herstelwerkzaamheden’ Uiteraard geef je je toekomstige paleisje daarna alleen nog in handen van een betrouwbare vakman met liefde voor monumenten. Blijft er dan niets meer te dromen over? Zeker wel. Het zijn niet alleen de feiten die tellen. ‘Je bent natuurlijk verliefd geworden op het monument. En dat heb je ook echt nodig om in een oud huis
Dan weet je in grote lijnen al wat je wel of niet kunt doen.’ Geen
te kunnen wonen.’ Het Restauratiefonds begrijpt die liefde. ‘Daar
overbodige luxe: ‘Stel, je wilt ingrijpend verbouwen of bijvoorbeeld
worden wij net zo goed enthousiast van. Wij kijken verder dan een
een bed and breakfast beginnen. Als je al van te voren weet dat dat
financier; wij gaan voor het behoud van het monument.’ n
niet kan of mag, dan moet je op zoek naar iets anders of de plannen aanpassen.’ Een vergunning aanvragen en krijgen, kost overigens tijd: ‘De gemeente
tips
bepaalt sinds 1 januari 2012 of je aanvraag 8 weken of 26 weken duurt, plus nog 6 weken inzagetermijn. Houd daar dus rekening mee.’ En, last but not least: ‘Zorg ondertussen voor een goed contact met de gemeente. Dat is altijd belangrijk. Als je elkaar kent en weet wat je wilt, is er vaak meer betrokkenheid. Daarbij, een goed contact met de gemeente is niet voor de korte termijn; je zult nog vaker met elkaar te maken hebben.’ Het restauratieplan moet tot slot nog worden beoordeeld door de Belastingdienst Bureau Monumentenpanden. Tenminste, als het een rijksmonument is. Zij bepalen wat onderhoud is en wat valt onder verbetering. Deze verklaring met de onderhoudskosten vormt de grondslag voor een eventuele financiering. Het onderhoud is voor 80% aftrekbaar via de persoonsgebonden aftrek. ‘Alles wat er niet meer is en wat je weer terugbrengt aan een pand, is verbetering. Dat is dus niet aftrekbaar.’
• Check voor de aanschaf van het pand de monumentale status en doe navraag over de bijbehorende financieringen subsidiemogelijkheden. • Gaat het om een rijksmonument? Laat het Bureau Monumentenpanden van de Belastingdienst, voordat de werkzaamheden aanvangen, vaststellen wat de onderhoudskosten zijn. • O verleg de ruwe plannen en wensen alvast met de gemeente en zorg voor een prettig contact. • L aat de Monumentenwacht een inspectie verzorgen, naast een eventueel bouwtechnisch rapport. De Monumentenwacht adviseert over de staat van het pand en hoe er sober en doelmatig gerestaureerd kan worden. • Voor verdere ondersteuning bij de aankoop of restauratie van een rijksmonument: vraag de RestauratieWijzer aan. •K ijk ook op: www.restauratiefonds.nl en www.monumenten.nl
30
de specialist onderwerp
‘Het aanvragen van subsidie vergt kennis en ervaring’ Nederland kent vele specialisten op het gebied van monumenten(zorg). Dit keer spreken we Leendert van der Gouwe, beleidsambtenaar bij de gemeente Borsele.
31
De Zeeuwse gemeente Borsele helpt eigenaren van molens, kerken en monumentale boerderijen bij het aanvragen van subsidies. Een proactieve benadering die zijn vruchten afwerpt. Mede dankzij deze aanpak staan de meeste van de 99 rijksmonumenten binnen de Zak van Zuid-Beveland, zoals ze dit gebied noemen, er weer prachtig bij.
Hulp bij aanvragen subsidies in de Zak van Zuid-Beveland De gemeente Borsele biedt stichtingen, kerkbesturen en boeren hulp bij
misschien is het handig als we het kerkbestuur bij de subsidieaanvraag
het aanvragen van subsidies voor monumenten. Beleidsambtenaar en
assisteren. Niet alleen help je het kerkbestuur daarmee uit de brand, maar
initiatiefnemer Leendert van der Gouwe vertelt over de ins en outs van
dan kunnen we tegelijk met de restauratiewerkzaamheden beginnen. Dan
deze bijzondere aanpak.
hoeft het hele gebouw maar een keer in de steigers te staan’, vertelt hij. Van het gemeentebestuur kreeg Van der Gouwe groen licht. Beide sub-
‘Het leien dak lekte en moest nodig worden vervangen. Het houtwerk van
sidieaanvragen werden toegewezen. Met resultaat. De Mariakerk straalt
de goten was verrot. De schoorsteen verkeerde in een deplorabele staat en
weer als nooit tevoren. En kerkrentmeester Van Westen, die de bezoekers
binnen hadden het vocht en de tijd het houten plafond, het pleisterwerk
vol trots door het gebouw leidt, straalt mee. ‘De gaten zaten al in het dak.
en de muurschilderingen behoorlijk aangetast’, vertelt Piet van Westen,
Als dit niet was gelukt, was het desastreus geweest’, zegt hij opgelucht.
penningmeester van de Grote of Mariakerk in het Zeeuwse Nisse. Hij zag het tien jaar geleden somber in. Zou de nog uit de middeleeuwen daterende, voormalige katholieke kerk het jaar 2015 nog wel gaan halen? Het kabinetsbesluit in 2006 om extra geld uit te trekken voor het wegwerken van restauratieachterstanden kwam voor Van Westen dan ook als geroepen. Maar hoe het bestuur voor geld uit deze pot in aanmerking kon komen, de kerkrentmeester had geen idee. Ook binnen de rest van het bestuur was die expertise onvoldoende aanwezig. ‘Ik ben de enige techneut in het gezelschap; de rest heeft daar helemaal geen kaas van gegeten’, zegt Van Westen. Gelukkig stond het kerkbestuur er niet helemaal alleen voor. De kerktoren, die ook wel een stevige opknapbeurt kon gebruiken, is eigendom van de gemeente. Met dank aan Napoleon. De Franse keizer bedacht in 1798 een wet die alle kerktorens in een keer deed toekomen aan de lokale overheden. De torens konden daardoor mooi een militaire functie vervullen als uitkijkpost. Borsele moest dus subsidie aanvragen voor de restauratie van de toren. Leendert van der Gouwe, als beleidsambtenaar onder meer belast met de monumenten binnen die gemeente, kreeg daarop een idee. ‘Ik dacht:
32
Proactieve benadering
Kon de gemeente daar niet bij helpen? Een ietwat professionelere,
‘Een win-winsituatie’, zo omschrijft Leendert van der Gouwe de samen-
planmatige aanpak kon veel ellende voorkomen. ‘Doe je niets, dan leidt
werking tussen de gemeente en het kerkbestuur. ‘Het aanvragen van
een kleine beschadiging soms binnen korte tijd tot ernstige schade,
subsidies vergt veel kennis en ervaring. Dat geldt voor kerken en voor
met als gevolg dat de restauratiekosten exponentieel toenemen’, weet
veel andere monumenten die niet in handen zijn van particulieren.
Van der Gouwe. Van het gemeentebestuur mocht Van der Gouwe zijn
De regelingen veranderen nogal eens. Als gemeente zijn we daar goed
plan uitvoeren. De invoering van het Brim (Besluit rijkssubsidiëring
in thuis. Stichtingbestuurders vinden die subsidieaanvragen lastig.
instandhouding monumenten) op 1 februari 2006 was een mooi moment
Binnen zo’n bestuur is er dikwijls sprake van een groot verloop. Nieuwe
voor zo’n proef. In goed overleg met de verschillende eigenaren van de
bestuurders hakken vaak voor het eerst met dit bijltje. Wij faciliteren
molens, veelal stichtingen, vroeg de beleidsambtenaar voor iedere molen
daarom graag. Als gemeente krijgen we daar goed onderhouden
subsidie aan. Hij deed dat zowel bij de Rijksdienst voor het Cultureel
erfgoed voor terug.’
Erfgoed en bij de provincie als bij de gemeente. Die aanvragen werden allemaal gehonoreerd.
‘Het monument krijgt een mooie herbestemming’
De eigenaren van de molens zijn blij met die proactieve benadering. Daar is dan ook alle reden toe. In het kader van de continuïteit zijn ook de nieuwe aanvragen voor onderhoudssubsidie wederom door de Rijksdienst gehonoreerd. Wel zijn de eisen iets aangescherpt. Om in aanmerking te komen voor de nieuwe Brimsubsidie moeten rijksmonumenten dit jaar de helft van de onderhoudskosten zelf betalen. Dat was dertig procent. Ook het gemeentebestuur was content. Het succes van de subsidieactie deed het college besluiten Van der
Het was niet de eerste keer dat Borsele eigenaren van monumenten
Gouwe toestemming te geven ook voor het bestuur van de Mariakerk
binnen de gemeente de helpende hand toestak. In 2005 legde de
en andere kerkbesturen binnen de gemeente aan de slag te gaan.
beleidsambtenaar het college voor om als gemeente de subsidieaanvraag voor de restauratie van de molens in Borsele te faciliteren.
Een ingenieus systeem
Hem was opgevallen dat de stichtingen en andere eigenaren hun
Een van de molens die deze zonnige voorjaarsdag mede dankzij de
molens niet altijd even goed hadden onderhouden. Soms ging er pas
hulp van de gemeente in volle glorie staat te blinken is De Blazekop
een alarmbel rinkelen als het verval al had ingezet.
in het dorpje Overzande. Deze van origine uit het Utrechtse Eemnes
33 afkomstige korenmolen, die ooit door het leven ging als watermolen,
gekwalificeerde, karakteristieke Zeeuwse boerderij. Een van die twee
was er rond de millenniumwisseling beroerd aantoe. Bijzonder jammer,
boerderijen, de Witte Pauw in de plaats Borssele, is dankzij de verstrekte
aldus Van der Gouwe. Het verval van de molen ging hem na aan het
rijkssubsidie inmiddels volledig gerestaureerd. Een pilot, zo omschrijft
hart. ‘De Blazekop is uniek’, vertelt hij. ‘Het was de eerste molen in
Van der Gouwe de steun die de gemeente de boeren heeft verleend.
Nederland met zogeheten Bilaukleppen, een ingenieus systeem dat de
Het liefst zou hij alle eigenaren van monumentale boerderijen binnen
snelheid van het draaien van de wieken reguleert en ervoor zorgt dat
de gemeente bijstaan, maar dat zit er voorlopig niet in. De subsidiepotten
deze niet op hol slaan. Daarvoor kwamen mensen soms vanuit heel het
slinken en net als bij de meeste andere gemeenten is het budget van
land speciaal naar Overzande.’
Borsele in deze tijden van bezuinigingen beperkt. Voorlopig komen alleen eigenaren van rietgedekte boerderijen nog niet voor hulp in aanmerking.
Zowel het Bilausysteem als de wieken stonden echter al jaren stil. Een verkeersongeval had er voor gezorgd dat de molenaar, tevens de eige-
Spijtig, maar begrijpelijk, vindt Van der Gouwe. ‘Ik ben blij dat ik namens
naar van de Blazekop, zijn vak niet meer kon uitoefenen. De molen was
de gemeente een bijdrage heb geleverd aan de opknapbeurt van de
daarop in verval geraakt. In de kap zat zelfs een heus gat. Om verder
prachtige dorpen en boerderijen in de Zak van Zuid-Beveland. Al was
onheil te voorkomen had de gemeente een zeil over de kap gespannen.
het maar opdat bezoekers van deze prachtige gemeente ontdekken dat
In overleg met de familie van de molenaar deed Leendert van der
Borsele meer in huis heeft dan een kerncentrale.’ n
Gouwe daarop een beroep op de achterstandsregeling. Tegelijkertijd zocht en vond de beleidsambtenaar in de Stichting Monumenten Goes een nieuwe mede-eigenaar. Met de subsidie uit de achterstandsregeling konden de lekkende kap, het kruiwerk en ook het Bilausysteem worden gerestaureerd.
Prachtige herbestemming Dat was geen eenvoudige klus. ‘Om de kap te kunnen restaureren moest de complete kop van de molen met een grote kraan van de romp worden gelicht. ‘Dat trok veel bekijks’, schetst de gemeenteambtenaar. Van de onderhoudssubsidie is inmiddels ook het riet aan de buitenkant van de molen gerestaureerd. Het liefst had Van der Gouwe ook direct het dakleer door riet vervangen. ‘Dakleer hoort hier eigenlijk niet. Dat zie je nergens in Zeeland.’ Maar daarvoor was het budget niet toereikend. Mogelijk gaat dit in de toekomst nog eens gebeuren, voegt hij toe. Al is dat waarschijnlijk niet op korte termijn. ‘Het leer is nog goed. En we gaan als gemeente natuurlijk geen geld over de balk gooien.’ Behalve de Blazekop zijn ook de schuur en twee bijgebouwen naast de molen gerestaureerd. De schuur krijgt een horecabestemming. Mensen met een verstandelijke beperking zullen toeristen en andere bezoekers daar hopelijk met ingang van deze zomer van koffie, thee en andere versnaperingen voorzien. In de andere twee onderkomens komen drie vertrekken in het kader van een bed and breakfast. Ook die zal worden gerund door mensen met een beperking. ‘Een prachtige oplossing’, vindt Van der Gouwe. ‘Het monument krijgt een mooie herbestemming. Met de inkomsten uit de horeca en de bed and breakfast kunnen, als het even meezit, grotendeels de onderhoudskosten worden betaald. Zo sla
Tips
je twee vliegen in een klap.’
Rietgedekte monumentale boerderijen De Zeeuwse beleidsambtenaar is verguld met het succes van de gemeentelijke steun aan eigenaren van monumenten. Dat smaakt wat hem betreft naar meer. Een eerste aanzet daartoe heeft hij inmiddels gegeven. Ook twee agrariërs faciliteerde hij bij hun subsidieaanvragen. Landbouwers die hun bedrijf uitoefenen in een als rijksmonument
• Tip voor stichtingen, verenigingen en bedrijven die eigenaar zijn van een (rijks)monument: vraag gezamenlijk of de gemeente u kan en wil helpen bij het aanvragen van subsidies. • Laat restauraties niet versloffen. Iets kleins wordt al snel iets groots. • Laat de subsidieaanvraag over aan specialisten en niet aan goed bedoelende vrijwilligers.
34
nieuw leven voor het monument
Aan de dijk in het Noord-Hollandse Etersheim staat een schooltje. Een schooltje dat je terugbrengt naar vroegere tijden. Het is het schooltje van Dik Trom. Met de restauratie van het pand wordt het verhaal van Dik Trom weer nieuw leven ingeblazen.
Tussen de oude schoolbankjes en inktpotjes herleeft het verhaal van Dik Trom Het eenklassige schooltje in Etersheim is zo
beroemde kinderboek ‘Uit het leven van Dik Trom’.
veranderd en hebben vaak een andere bestem-
bijzonder, omdat schoolmeester Cornelis
Maar minstens zo belangrijk is het feit dat vroeger
ming gekregen. Bij dit ‘Schooltje van Dik Trom’
Johannes Kieviet hier twintig jaar woonde met
in vele kleine dorpen zo’n eenklassig schooltje
wilde Stadsherstel Amsterdam juist het oude
zijn gezin, er lesgaf en er het eerste boek van
stond met de onderwijzerswoning eraan vast.
gebruik weer in herinnering brengen en er een
Dik Trom schreef. In 1891schreef Kieviet er het
Veel van die gebouwtjes zijn verdwenen,
kinderboekenmuseum in vestigen. De Stichting ‘Het Schooltje van Dik Trom’ heeft de sfeer van toen in het schooltje teruggebracht.
Een compliment waard Stadsherstel Amsterdam ontving het Restauratiefonds-compliment voor de restauratie van het Schooltje van Dik Trom. Een compliment waard, omdat deze restauratie tot stand kon komen met een crowdfunding actie. Crowdfunding is een moderne vorm van (digitale) fondsenwerving. Een nieuwe ervaring voor alle betrokkenen, maar met verrassende uitkomsten. ‘Het Schooltje was er slecht aan toe’, vertelt Stella van Heezik, projectleider bij Stadsherstel Amsterdam. ‘Wij waren dan ook ontzettend blij toen in 2011 bleek dat het schooltje gered kon worden. De start van de restauratie kon beginnen.’ Stadsherstel heeft samen met anderen de sfeer van toen weten Stadsherstel Amsterdam zorgt binnen het gebied van de Stelling van Amsterdam voor
terug te brengen in het schooltje. Samen met
het duurzaam behoud van in verval geraakt monumentaal en beeldbepalend gebouwd
de stichting ’Het Schooltje van Dik Trom’,
erfgoed. Dat doet zij door panden te restaureren, een nieuwe bestemming te geven en
de gemeente, de provincie, het Rijk en het
ze met zorg te beheren.
Prins Bernhard Cultuurfonds, maar ook met liefhebbers, is het resultaat bereikt.
35
‘In het klaslokaal klinken weer geluiden van de kinderen’
Het schooltje waar het verhaal van Dik Trom is ontstaan is gerestaureerd. Nu is het een kinderboekenmuseum waar het verhaal van toen ook voor nieuwe generaties levendig blijft.
Uit onverwachte hoek
mensen spullen beschikbaar stelden.
schat met knikkers terugvinden onder het
‘Het was voor ons de eerste restauratie die
Met donaties vanuit het hele land in de vorm
parket. De schat uit het verhaal dat de achter-
we met behulp van crowdfunding tot stand
van oude boeken, kasten en schoolborden,
kleinzoon van Kieviet schreef over de achter-
hebben gebracht. Voor de crowfunding
herleven oude tijden. Door al dit enthousiasme
kleinzoon van Dik Trom en Dik Trom zelf.
actie is speciaal de website
heb ik gemerkt dat de verhalen van Dik Trom
www.steunhetschooltjevandiktrom.nl opgezet.
nog steeds levend zijn bij vele generaties.
Dik Trom en zijn vriendjes begroeven op een
Via deze site konden mensen geld doneren.
Ook mijn kinderen lezen de boeken van Dik Trom.’
nacht de schat in het schooltje, de schat die later door zijn kleinzoon weer gevonden werd.
‘Het ontbrekende deel van de restauratiekosten konden we hiermee dekken’, vertelt Stella.
Een schatrijk verhaal
Jonge bezoekers van het museum kunnen dit
‘De restauratie kreeg daarmee een extra dimensie,
Dankzij de restauratie zijn de oude geluiden
spannende moment herbeleven, dat maakt het
want naast financiële steun ontvang je hiermee
van kinderen en nu ook van hun opa’s en
verhaal echt tastbaar voor kinderen.’ Ook voor
ook verrassende verhalen en anekdotes over
oma’s weer te horen in het schooltje. Het is
de onderwijzerswoning is er een nieuw leven.
het schooltje van Dik Trom. Het was ook bijzonder
nu omgetoverd tot een museum. Een museum
De woning wordt nu verhuurd aan particulieren. n
dat met deze actie soms uit onverwachte hoek
voor jong en oud. ‘Kinderen kunnen nog de
door uw enthousiasme
maak uw eigen poster www.restauratiefonds.nl/posteractie
Maak uw eigen poster voor Open Monumentendag Op 14 en 15 september is het weer Open Monumentendag. Eigenaren van monumenten zetten met trots hun deuren open en bezoekers ervaren de passie die zij voelen voor hun pand. Die liefde voor monumenten delen wij. Nationaal Restauratiefonds helpt mensen die een monument willen restaureren, onderhouden of kopen, met kennis en financiering. Op onze website kunt u zelf een gratis poster maken met uw eigen foto en tekst waarmee u Open Monumentendag kunt aankondigen. Laat zien dat uw monument is geopend of dat u dit culturele evenement een warm hart toedraagt!
www.restauratiefonds.nl/posteractie U kunt bestellen t/m maandag 9 september
