Het recht in het Middelnederlandse dierenepos Van den vos Reynaerde

Faculteit Rechtsgeleerdheid Universiteit Gent Academiejaar 2011-2012

Het recht in het Middelnederlandse dierenepos Van den vos Reynaerde Een onderzoek naar de verhouding tussen recht en genre.

Masterproef van de opleiding ‘Master in de rechten’

Ingediend door

Leen Lippevelde (20032992)

Promotor: prof. dr. Dirk Heirbaut Commissaris: prof. dr. Georges Martyn

Prent voorblad: fragment van een bladzijde uit het Latijnse gebedenboek van Maria van Bourgondië, 1477. (Wenen, Nationalbibliothek., Ms. Lat. 1857, fol. 100 r°)

Inhoudsopgave INHOUDSOPGAVE .............................................................................................................................. 1 VOORWOORD .................................................................................................................................... 4 INLEIDING .......................................................................................................................................... 5 DEEL I. VAN DEN VOS REYNAERDE, TEKST EN CONTEXT. .................................................................... 9 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7.

INHOUD .............................................................................................................................................. 9 TEKSTGENESE....................................................................................................................................... 9 SITUERING IN DE TIJD ........................................................................................................................... 11 DE AUTEUR ....................................................................................................................................... 12 SITUERING IN DE RUIMTE...................................................................................................................... 13 PUBLIEK ............................................................................................................................................ 14 BESLUIT ............................................................................................................................................ 16

DEEL II. VAN DEN VOS REYNAERDE, EEN DIERENEPOS. .................................................................... 17 1. DE GENRETHEORIE .............................................................................................................................. 17 1.1. Definitie van “genre” .............................................................................................................. 17 1.2. Een problematische notie?...................................................................................................... 18 1.2.1. 1.2.2. 1.2.3. 1.2.4.

Hokjesdenken ........................................................................................................................... 18 Anachronismen ......................................................................................................................... 19 Subjectiviteit ............................................................................................................................. 20 Genrebewustzijn van de schrijver ............................................................................................. 20

1.3. Genretheorie en Van den vos Reynaerde: hypothese ............................................................. 21 2. HET DIERENEPOS ALS MIDDELNEDERLANDS LITERAIR GENRE ........................................................................ 21 2.1. Middelnederlandse literaire genres ........................................................................................ 22 2.2. Epiek........................................................................................................................................ 22 2.2.1. 2.2.2.

Kenmerken van de epiek .......................................................................................................... 22 Voorhoofse en hoofse epiek ..................................................................................................... 23 2.2.2.1. Voorhoofse epiek ....................................................................................................... 23 2.2.2.2. Hoofse epiek .............................................................................................................. 24 2.2.2.3. Van den vos Reynaerde: hoofs, voorhoofs, of geen van beide? ................................ 25

2.3. Dierenepos, diersprookje, dierfabel ........................................................................................ 25 3. HET DIERENEPOS: KENMERKEN .............................................................................................................. 27 3.1. Classificatiecriteria – algemeen ............................................................................................. 27 3.2. Is Van den vos Reynaerde een dierenepos? ........................................................................... 28 3.2.1.

3.2.2.

3.2.3.

3.2.4.

Personages ................................................................................................................................ 29 3.2.1.1. Dieren in de hoofdrol ................................................................................................. 29 3.2.1.2. Antropomorfisme ...................................................................................................... 29 3.2.1.3. Realiteitszin met betrekking tot de personages? ....................................................... 30 Functie/intentie ........................................................................................................................ 31 3.2.2.1. Een moraliserende tekst? .......................................................................................... 31 3.2.2.2. Een vermakende spiegel van de mensenmaatschappij ............................................. 31 Inhoud ....................................................................................................................................... 31 3.2.3.1. Een verhaal over dieren ............................................................................................. 31 3.2.3.2. Epische inhoud en verhaalcomplexen ....................................................................... 32 3.2.3.3. Werkelijkheid of fictie? .............................................................................................. 32 Epische stijl ............................................................................................................................... 33 3.2.4.1. Lengte ........................................................................................................................ 33 3.2.4.2. Structuur .................................................................................................................... 34 3.2.4.3. Taalgebruik en schrijfstijl ........................................................................................... 34

3.3. Niet-genregebonden, tekstspecifieke kenmerken: parodie, satire, allegorie en/of zelfopenbaring? ...................................................................................................................... 35 3.3.1. 3.3.2. 3.3.3.

Parodie ...................................................................................................................................... 35 Satire ......................................................................................................................................... 36 Allegorie of zelfopenbaring? ..................................................................................................... 37

4. BESLUIT ............................................................................................................................................ 38

1

DEEL III. VAN DEN VOS REYNAERDE, EEN GEDICHT VAN HET (ON)RECHT? ....................................... 39 1. EEN VERGELIJKENDE ANALYSE HET RECHT IN VAN DEN VOS REYNAERDE MET HET GELDENDE STRAF(PROCES)RECHT IN DE TWAALFDE EN DERTIENDE EEUW IN VLAANDEREN. ................................................................................ 39 1.1. Opzet ....................................................................................................................................... 39 1.2. Werkwijze ............................................................................................................................... 40 2. HET RECHT IN VAN DEN VOS REYNAERDE: TEKSTANALYSE............................................................................ 42 2.1. De hofdag ............................................................................................................................... 42 2.2. Eerste daging .......................................................................................................................... 58 2.3. Tweede daging........................................................................................................................ 66 2.4. Derde daging .......................................................................................................................... 71 2.5. Reynaerts veroordeling ........................................................................................................... 76 2.6. Reynaerts openbare biecht ..................................................................................................... 87 2.7. Vrijspraak en pelgrimage ........................................................................................................ 94 2.8. Reynaerts terugkeer.............................................................................................................. 102 3. VAN DEN VOS REYNAERDE: EEN WAARHEIDSGETROUWE WEERGAVE VAN HET TWAALFDE EN DERTIENDE-EEUWSE VLAAMSE STRAF(PROCES)RECHT? ........................................................................................................ 108 3.1. Gedicht van het recht............................................................................................................ 108 3.1.1. 3.1.2. 3.1.3. 3.1.4. 3.1.5. 3.1.6. 3.1.7. 3.1.8. 3.1.9. 3.1.10. 3.1.11.

Correct gebruik van juridische terminologie........................................................................... 108 Correcte toepassing van de bewijsregels ................................................................................ 108 Formele (proces)voorwaarden zijn voldaan ........................................................................... 109 Juridische personages vertolken correct hun juridische rol.................................................... 109 De juiste (juridische) context .................................................................................................. 109 Integratie van (de regels i.v.m.) de vete ................................................................................. 110 Procedureverloop volgens de vigerende procesregels ........................................................... 110 Correcte toepassing van straf en strafmaat ............................................................................ 110 Classificatie van de misdrijven volgens het vigerende recht................................................... 110 Verkorte maar correcte weergave van juridische elementen ................................................ 111 Waarheidsgetrouwe juridische verhoudingen tussen menselijke en dierlijke personages .... 111

3.2. Gedicht van het onrecht........................................................................................................ 111 3.2.1. 3.2.2. 3.2.3. 3.2.4. 3.2.5. 3.2.6.

Niet naleven van formaliteiten ............................................................................................... 112 Overtreding van de rechts- en procedureregels ..................................................................... 112 Fouten met betrekking tot de jurisdictie ................................................................................ 112 Onschuldige personages beschuldigd ..................................................................................... 112 Rechtsverhoudingen tussen mens en dier .............................................................................. 113 Foutief gebruik van juridische terminologie ........................................................................... 113

4. BESLUIT .......................................................................................................................................... 114 DEEL IV. RECHT EN GENRE IN VAN DEN VOS REYNAERDE ............................................................... 115 1. INLEIDING ....................................................................................................................................... 115 2. DE VERHOUDING TUSSEN RECHT EN GENRE IN VAN DEN VOS REYNAERDE ..................................................... 115 2.1. Voorafgaand tekstonderzoek: Het recht in de Reynaert I komt grotendeels overeen met het contemporaine geldende recht. ............................................................................................ 115 2.2. Verschillen tussen het recht in Reynaert I en het vigerende recht? ...................................... 115 2.2.1. 2.2.2. 2.2.3. 2.2.4. 2.2.5. 2.2.6. 2.2.7. 2.2.8.

Thematiek van het verhaal ..................................................................................................... 116 Typering van de personages ................................................................................................... 116 Lengte van het verhaal ........................................................................................................... 117 Dynamiek, spanning en verhaallijn ......................................................................................... 117 Parodiërende en satirische functie van de tekst ..................................................................... 117 Wetmatigheden van de literaire wereld ................................................................................. 118 Beïnvloeding van het publiek .................................................................................................. 118 Fout van de schrijver ............................................................................................................... 118

2.3 Hypothese: Een harmonie van recht en tekst ....................................................................... 119 2.3.1. 2.3.2.

Een realistische integratie van het contemporaine recht… .................................................... 119 … maar soms wordt het recht aangepast aan de tekst. .......................................................... 119 2.3.2.1. Genrekenmerken ..................................................................................................... 120 2.3.2.2. Welke genrekenmerken hebben de beschrijving van het recht beïnvloed? ............ 121 2.3.2.2.1. Personages ............................................................................................ 121 2.3.2.2.2. Functie................................................................................................... 122 2.3.2.2.3. Inhoud ................................................................................................... 122 2.3.2.2.4. Stijl......................................................................................................... 123

2

2.3.3.

2.3.2.3. Tekstgebonden motieven die het recht in Van den vos Reynaerde hebben beïnvloed 124 Harmonie van recht en tekst/genre: tekstvoorbeelden ......................................................... 125

3. BESLUIT .......................................................................................................................................... 127 CONCLUSIE ..................................................................................................................................... 129 BIBLIOGRAFIE ................................................................................................................................. 135

3

Voorwoord

Met deze masterproef kreeg ik de kans om te werken rond drie van mijn grote voorliefdes: het recht, de literatuur en “de middeleeuwen”. Ik heb deze masterproef dan ook niet als een opgave ervaren, maar vond het een genoegen om telkens opnieuw te worden ondergedompeld in Reynaerts wondere wereld van het recht. Zoals ook Reynaert steun krijgt van zijn maghen in moeilijke tijden, zo kreeg ook ik van verschillende mensen de nodige deskundige en morele ondersteuning. Zij verdienen allen mijn grootste dank. Mijn promotor, prof. dr. Dirk Heirbaut, deelde niet alleen mijn enthousiasme voor het onderwerp, maar deelde bovendien ook zijn immens uitgebreide kennis over het middeleeuwse recht met mij. Hij voorzag mij steeds van nieuwe inhoudelijke feiten, nieuwe onderzoekspistes en relativeerde tegelijk ook de “masterproefstress”, waaraan elke student uiteindelijk wel ten prooi valt. Prof. dr. Joris Reynaert en prof. dr. Joeri Desplenter van de vakgroep Nederlandse Letterkunde verdienen eveneens mijn dank voor de informatie die ze mij gaven tijdens onze toevallige ontmoetingen. Prof. dr. Georges Martyn dank ik voor het lezen en beoordelen van mijn masterproef. Tot slot wil ik nog een hele schare bedanken, die mij eveneens op alle mogelijke manieren hebben geholpen. Mijn ouders, omdat ik na een diploma Germaanse Talen toch nog aan een opleiding Rechten mocht beginnen. Waarschijnlijk hadden zij een déjà vu bij dit hele masterproefgebeuren. Mijn vriend, die mij reeds voorging met een masterproef in de Rechtsgeschiedenis en die dus als “ervaringsdeskundige” werd ingeschakeld. En uiteraard alle anderen die mij op enige manier geholpen hebben, of gewoon hebben geluisterd naar “dat meisje met dat verhaal over een vos”.

4

Inleiding

Het Middelnederlandse dierenepos Van den vos Reynaerde en het middeleeuwse strafrecht worden vaak in één adem genoemd. Dat is niet verwonderlijk, aangezien het verhaal over de terechtstelling van de sluwe vos Reynaert door de almachtige koning Nobel al talloze keren het onderzoeksonderwerp is geweest van zowel rechtshistorici, mediëvisten als literatuurwetenschappers. Met zijn rijke inhoud van juridische en maatschappijkritische elementen vormt dit werk immers een dankbare bron voor onderzoek. Deze masterproef wil een bijdrage leveren tot dit reeds bestaande Reynaertonderzoek, zonder echter een zoveelste studie te zijn naar de loutere juridische inhoud van het verhaal. Evenmin wil deze masterproef zich enkel toespitsen op de contemporaine juridische context en omkadering van het verhaal. Daarentegen zal Van den vos Reynaerde in dit onderzoek worden bekeken vanuit zowel rechtshistorisch als literatuurwetenschappelijk perspectief. Op deze manier zal worden getracht een originele bijdrage te leveren aan het reeds uitvoerige onderzoek rond dit Middelnederlandse dierenepos.

De concrete vraag die we op dit kruispunt van rechtswetenschap en literatuurstudie formuleren, is de volgende: “Hoe verhouden de tekst- en genreconventies zich tot de juridische conventies in een literair werk als Van den vos Reynaerde?” Enerzijds is Van den vos Reynaerde een werk met een uitgesproken juridische inhoud, waarvan de juridische elementen toch een zekere realiteitswaarde lijken te hebben. Anderzijds moet een literaire vertelling ook voldoen aan verschillende tekstconventies. Denken we bijvoorbeeld aan de literaire verwachtingshorizon van de lezer, het geïntendeerde publiek, de ontstaanscontext van de tekst en – misschien wel het belangrijkste – het literaire genre waartoe het verhaal behoort. Met betrekking tot de verhouding tussen recht en genre kunnen we nu reeds stellen dat verschillende antwoorden of oplossingen denkbaar zijn. Ofwel hebben de genreconventies de boventoon gevoerd en kon daardoor mogelijks het historische recht niet volledig waarheidsgetrouw zijn weergeven in de vertelling. Het is het ook denkbaar dat de schrijver een strenge juridische correctheid van zijn tekst nastreefde waardoor hij gedwongen werd om bepaalde genreconventies terzijde te schuiven. Een andere optie is dat juridische inhoud en genre een mooi harmonisch geheel vormen.

Het belang van onze onderzoeksvraag situeert zich vooral op het gebied van het rechtshistorische onderzoek aan de hand van literaire bronnen. Om te weten of we het historische recht wel correct kunnen afleiden uit een literaire vertelling zoals Van den vos Reynaerde, is het immers van belang dat we een zicht krijgen op de 5

verhoudingen tussen de juridische conventies en de tekstuele en genrespecifieke conventies in een literair werk. Indien zou blijken dat de genreconventies de schrijver ertoe hebben gedwongen om het recht enigszins anders voor te stellen in zijn literaire werk, zou dit ons toch tot enige voorzichtigheid moeten aanzetten bij het afleiden van rechtshistorische feiten uit literaire werken. Hoewel de meeste historici, rechtsgeleerden en literatuurwetenschappers deze voorzichtigheidsreflex reeds hebben, willen we in deze studie de proef op de som nemen en kijken in welke mate de juridische realiteit zich al dan niet aanpast aan de literaire werkelijkheid of vice versa. De vraag “of Van den vos Reynaerde een waarheidsgetrouwe getuige is van de strafprocedure in de twaalfde en dertiende eeuw” werd overigens al door heel wat rechts- en literatuurhistorici gesteld.1 Meer algemeen wordt ook binnen de Law and Literature-beweging de vraag gesteld in hoeverre we het recht kunnen leren kennen via de literatuur, of – omgekeerd – hoe we tot een beter begrip van de literatuur kunnen komen door inzicht in het recht.2 Verschillende auteurs zijn in ieder geval van mening dat Van den vos Reynaerde weldegelijk een waarheidsgetrouwe afspiegeling van het contemporaine recht is en dat we via de literatuur dus inderdaad een beter zicht kunnen krijgen op het (historische) recht.

Om deze onderzoeksvraag vraag betreffende de verhouding tussen recht en genre in Van den vos Reynaerde te kunnen beantwoorden, moeten we eerst het antwoord op enkele deelvragen vinden. Ten eerste zullen we in Deel I een algemene blik werpen op het voorwerp van ons onderzoek, het Middelnederlandse literaire werk Van den vos Reynaerde. Voor een

1

Zie o.a : G. VAN DIEVOET, “Le Roman de Renard et Van den vos Reynaerde témoins fièles de la procédure pénale aux XIIe et XIIIe siecle?” in E. ROMBAUTS en A. WELKENHUYSEN (eds.), Aspects of the medieval animal epic: proceedings of the international conference, Leuven, May 15-17, 1972, Leuven, University Press, 1975, xvi+268 p (hierna verkort G. VAN DIEVOET, Le Roman de Renard et Van den vos Reynaerde); B.H.D. HERMESDORF, “Van den Vos Reynaerde. Rechtshistorische aantekeningen” in B.H.D. HERMESDORF (ed.) Recht en taal te hoofde. Opstellen over de ontmoeting tussen Middelnederlandse letteren en Oudvaderlands recht, Zwolle, Tjeenk Willink, 1955, 390 p (hierna verkort B.H.D. HERMESDORF, Van den Vos Reynaerde. Rechtshistorische aantekeningen); F.R. JACOBY, Van den vos Reinaerde. Legal elements in a Netherlands epic of the thirteenth century, Munchen, Fink, 1970, 116 p (hierna verkort F.R. JACOBY, Van den vos Reinaerde: legal elements); J.W. MULLER, Van den vos Reinaerde. Critisch uitgegeven, Leiden, Brill, 1944, xv+220 p; H. VAN DEN BRINK en J. VAN HERWAARDEN, “Van den vos Reynaerde: Recht en macht” in H. VAN DEN BRINK (ed.), Samenwinninge: tien opstellen over rechtsgeschiedenis geschreven ter gelegenheid van het tienjarig bestaan van het interuniversitair instituut Nederlands Centrum voor Rechtshistorische Documentatie, Zwolle, Tjeenk Willink, 1977, viii+193 p (hierna verkort H. VAN DEN BRINK en J. VAN HERWAARDEN, Van den vos Reynaerde: Recht en macht). 2 Zie o.a.: R.A. POSNER, Law and literature, Cambridge, Harvard University Press, 2009, 570 p; J. GAAKEER en M. KUNST, Recht op verhaal: een eerste stap in de wereld van het recht aan de hand van literaire werken, Amsterdam, Nieuwezijds, 200, 159 p; M. DE CLERCQ, “Vonnis, verdict, verhaal: recht en literatuur” in J. OCKELEY, Recht in geschiedenis: een bundel bijdragen over rechtsgeschiedenis van de Middeleeuwen tot de hedendaagse tijd, Leuven, Davidsfonds, 2006, 161-168.

6

goede interpretatie van de juridische componenten in het verhaal is het immers van belang dat we de tekst “begrijpen” en hem in zijn bredere context kunnen plaatsen. Om te onderzoeken hoe recht- en genreconventies zich tot elkaar verhouden is het vervolgens noodzakelijk om te bepalen tot welk genre Van den vos Reynaerde behoort. In Deel II zullen we dit literaire werk dan ook vanuit literatuurwetenschappelijke hoek benaderen en het genre van dit werk bepalen. We gaan hierbij uit van de hypothese dat Van den vos Reynaerde een dierenepos is. Om deze stelling te toetsen zullen we in Deel II dan ook enkele onderscheidende genrekenmerken van het dierenepos toetsen aan de primaire tekst. In Deel III belichten we de juridische elementen van de Reynaert I. Om te kunnen nagaan of de realiteitswaarde van het contemporaine recht in Van den vos Reynaerde is “aangetast” door de genreconventies van het dierenepos moeten we eerst bepalen of het recht in Van den vos Reynaerde al dan niet waarheidsgetrouw werd weergegeven. Daartoe zullen we elke scène die enig juridisch element bevat analyseren en daarbij steeds het rechtshistorische en literatuurhistorische kader schetsen. Ten slotte zullen we al deze (voorlopige) onderzoeksresultaten meenemen in Deel IV, waarin we specifiek zullen ingaan op de verhouding tussen recht en genre. In dit deel hopen we een van onze gemaakte hypotheses naar voren te kunnen schuiven als de meest waarschijnlijke. Deze hypothese zullen we dan ook toetsen aan de primaire tekst.

Dit onderzoek zal voornamelijk worden gevoerd door middel van tekstonderzoek van de primaire tekst (Van den vos Reynaerde) en door vergelijkende literatuurstudie. Daarnaast zal vooral secundaire literatuur worden geraadpleegd om een beeld te kunnen schetsen van het vigerende recht ten tijde van het ontstaan van de Reynaert I. Origineel historisch bronnenonderzoek van twaalfde- en dertiende-eeuwse rechtsdocumenten wordt voor deze studie niet uitgevoerd aangezien de beschrijvende rechtshistorische werken3 die voorhanden zijn, moeilijk kunnen worden verbeterd. Het bestek van deze masterproef laat dit overigens niet toe. Daarnaast zal vanuit de secundaire literatuur ook een beeld worden geschetst van het Middelnederlandse genre van de dierenepiek. Ten slotte zullen de elementen, kenmerken en theorieën die uit de secundaire literatuur gepuurd werden, worden getoetst aan de primaire tekst Van den vos Reynaerde. Zo toetsen we de 3

R.C. VAN CAENEGEM, Geschiedenis van het strafprocesrecht in Vlaanderen van de XIe tot de XIVe eeuw, Brussel, Koninklijke Vlaamse academie voor wetenschappen, letteren en schone kunsten van België, 1956, xxxii+370 p (hierna verkort R.C. VAN CAENEGEM, Geschiedenis van het strafprocesrecht); R.C. VAN CAENEGEM, Geschiedenis van het strafrecht in Vlaanderen van de XIe tot de XIVe eeuw, Brussel, Koninklijke Vlaamse academie voor wetenschappen, letteren en schone kunsten van België, 1954, xxii+399 p (hierna verkort R.C. VAN CAENEGEM, Geschiedenis van het strafrecht).

7

genrekenmerken in Deel II aan de primaire literaire tekst om te zien of de Reynaert I inderdaad een dierenepos is. In Deel III analyseren we elke juridische scène en toetsen we elk juridisch tekstelement aan het contemporaine vigerende recht. In Deel IV onderzoeken we de tekst ten slotte met het oog op de verbanden tussen recht en genre.

Voor deze studie hebben we drie soorten bronnen gebruikt. In de eerste plaats is er de brontekst of primaire tekst, die de basis en het voorwerp van dit onderzoek vormt. Een volgende categorie bronnen zijn de literatuurwetenschappelijke werken. Deze bronnen geven ons informatie over tekstconventies, gaan dieper in op de kenmerken van verschillende genres en bieden ons een kritische kijk op literaire werken als spiegels van de werkelijkheid. Kortom, deze bronnen stellen ons in staat om het kader van ons onderzoek te vormen. Door een analyse van deze bronnen kunnen we uitmaken of het Reynaert-verhaal tot het genre van de dierenepiek behoort en wat dan de specifieke kenmerken van het genre zijn. Daarnaast wordt een serie rechtshistorische bronnen geraadpleegd. Deze moeten ons inzicht verschaffen in het geldende recht ten tijde van het ontstaan van de Reynaert I en moeten ons de juridische en maatschappelijke context aanwijzen waarin Van den vos Reynaerde is ontstaan. Aan de hand van de informatie die we in deze bronnen verzamelen, kunnen we het recht in het Middelnederlandse verhaal toetsen aan de realiteit.

Enkele zaken zullen we dus niet behandelen in deze masterproef. Ten eerste ligt het buiten het bestek van dit onderzoek – en is het bovendien overbodig – om zelf een onderzoek te voeren naar het eigenlijke geldende recht ten tijde van het ontstaan van de Reynaert I. Omdat we ons hiervoor baseren op het deskundige werk van andere rechtshistorici, houdt dit uiteraard wel het gevaar in dat we gebruik maken van feiten die reeds door andere personen werden geïnterpreteerd. Een andere beperking ligt in het gebruik van het begrip genre en het hanteren van de genretheorie, twee noties die doorheen de tijd vaak een andere invulling hebben gekregen. Ten slotte willen we ook niet beweren dat dit werk een sluitstuk biedt in het rechtshistorische onderzoek naar Van den vos Reynaerde. Daarvoor is het onderzoeksobject te omvangrijk, de mogelijke invalshoeken voor onderzoek te talrijk en het bestek van deze studie te gering. Toch hopen we met deze studie een bijdrage te kunnen leveren aan het nooit eindigende Reynaert-onderzoek en een nieuwe kijk te kunnen bieden op dit uiterst boeiende juridisch-literaire pareltje.

8

Deel I. Van den vos Reynaerde, tekst en context. Het voorwerp van ons onderzoek is het Middelnederlandse dierenepos Van den vos Reynaerde (Reynaert I). Om tot een correcte interpretatie van de onderzoeksresultaten te komen, is het essentieel dat we deze tekst “begrijpen”. Het is belangrijk om voeling te krijgen met het werk en zijn ontstaanscontext. Voor welk publiek werd de tekst geschreven? In welk socio-economisch klimaat ontstond het werk? Wie was de auteur? Een tekst ontstaat (en bestaat) immers niet in een vacuüm. Het is het product van een bepaalde tijdsgeest, een bepaalde ontstaansgeschiedenis en het is eveneens het product van een menselijke geest, de auteur. Hoewel men binnen de literatuurwetenschap volledige boeken kan raadplegen over publiek, auteurschap, (ontstaans)context en inhoud van Reynaert I, zullen wij in dit hoofdstuk eveneens een kort overzicht geven van deze cruciale tekstelementen. Omdat het onderzoek naar deze componenten van Reynaert I (nog) steeds in volle ontwikkeling is, beperken wij ons tot een weergave van de laatste stand van zaken in het literatuur- en historische onderzoek.

1. Inhoud

“die avonture van Reynaerde”

Van den vos Reynaerde is het verhaal van een proces. Geen gewoon proces, maar dat van de vos Reynaert die door de andere dieren wordt beschuldigd en voor het hof van koning Nobel moet verschijnen. Doorheen de verschillende dagvaardingen en naarmate het proces vordert, verneemt de lezer steeds meer over Reynaerts misdaden, zowel diegene die hij zelf heeft gepleegd als diegene die hem door de andere dieren werden aangedaan. Uiteraard zou Reynaert geen vos zijn, mocht hij niet op sluwe wijze een plan bedenken om aan zijn veroordeling te ontsnappen…4

2. Tekstgenese

“ende hise na den walschen boucken in dietsche dus hevet begonnen.”

Van den vos Reynaerde is geen verhaal dat uit het niets is ontstaan. Het werk kent een lange ontstaansgeschiedenis vooraleer ene Willem die madocke maecte het verhaal van de vos in het begin van de dertiende eeuw in het Middelnederlands optekende. Tot op heden bestaat er echter nog geen eensgezindheid over het antwoord op de vraag welke literatuurhistorische bronnen nu precies deel uitmaken van de ontstaanscontext van het werk. Verschillende elementen kunnen immers de tekst hebben gevormd tot het literaire epos dat nu ons onderzoeksobject uitmaakt.

4

Voor een korte inhoud: zie bijlage A.

9

Ten eerste argumenteren de ‘folkloristen’ dat voornamelijk de Germaanse cultuur het Reynaertverhaal heeft beïnvloed.5 De Germaanse sagen en volkspoëzie zouden mondeling zijn overgeleverd en door de Franken meegebracht naar Noord-Frankrijk. Daar konden deze verhalen de basis vormen van de verschillende branches van de Franse Roman de Renart.6 Daarnaast stellen de ‘esopisten’ dat vooral Latijnse middeleeuwse teksten en fabelverzamelingen aan de basis liggen van Van den vos Reynaerde.7 Deze klassieke teksten stamden zelf af van oosterse (dieren)verhalen, waarop onder andere ook Aesopus zich baseerde.8 Een belangrijk verhaal in deze traditie is de vertelling van de zieke leeuw die zijn volgelingen om raad vraagt, wat vervolgens het verhaal wordt van een zieke leeuw die hofdag houdt en ten slotte het verhaal van een gezonde leeuw die hofdag houdt.9 Volgens de ‘fysiologen’ moeten ook de vroegmiddeleeuwse wetenschappelijk werken van invloed zijn geweest op het Reynaertverhaal. Bestiaria en religieuze geschriften, waarin dieren met bepaalde eigenschappen werden beschreven en allegorisch werden verklaard, bevatten inderdaad elementen die we ook in Van den vos Reynaerde terugvinden.10 Ook (dieren)sprookjes11 en bijbelverhalen12 hebben mede het beeld bepaald dat de middeleeuwer van dieren had. Het motief van de verkeerde wereld – dieren in plaats van mensen die hofdag houden – zal de middeleeuwer niet vreemd hebben gevonden.13 Ten slotte is ook het motief van “de goddelijke bedrieger”, die spot met al wat heilig is en een bedreiging vormt voor de gevestigde machten, onmiskenbaar aanwezig in verhaal over Reynaert de Vos.14 Enkele teksten in het bijzonder hebben het Middelnederlandse dierenepos Van den vos Reynaerde beïnvloed. In de eerste plaats is dat natuurlijk de Franse Roman de Renart. In de tweede helft van de twaalfde eeuw werden Reynaerts avonturen voor het eerst in de (Franse) volkstaal opgetekend door Pierre de Saint-Cloud.15 Samen met nog 27 andere branches vormde dit samen de Roman de Renart. Deze tekst – en vooral de branche Le Plaid16 – moet door onze auteur zeker gekend zijn geweest, evenals door een groot deel van het vermoedelijk tweetalige publiek van de 5

F. LULOFS, Van den vos Reynaerde, Hilversum, Uitgeverij Verloren, 2001, 15 (hierna verkort F. LULOFS, Van den vos Reynaerde). 6 F. LULOFS, Van den vos Reynaerde, 15. 7 F. LULOFS, Van den vos Reynaerde, 39. 8 F. LULOFS, Van den vos Reynaerde, 18. 9 F. LULOFS, Van den vos Reynaerde, 20. 10 F. LULOFS, Van den vos Reynaerde, 23. 11 F. LULOFS, Van den vos Reynaerde, 29. 12 F. LULOFS, Van den vos Reynaerde, 38. 13 F. LULOFS, Van den vos Reynaerde, 39. 14 F. LULOFS, Van den vos Reynaerde, 37. 15 F. LULOFS, Van den vos Reynaerde, 22. 16 J. FLINN, Le Roman de Renart dans la littérature Française et dans les littératures étrangères au Moyen Age, Parijs, Presses universitaires de France, 1963, 641. (hierna verkort J. FLINN, Roman de Renart)

10

Reynaert I.17 Daarnaast was de auteur van Van den vos Reynaerde vast ook vertrouwd met het verhaal over de wolf Ysengrimus. Dit dierenepos werd vermoedelijk rond 1150 in de omgeving van Gent geschreven.18 Enkele passages in Van den vos Reynaerde vertonen sterke gelijkenissen met bepaalde dierenverhalen uit de Ysengrimus, waardoor we ervan kunnen uitgaan dat Willem die madocke maecte dit werk moet hebben gekend. Het is duidelijk dat verschillende bronnen aan de basis van de Reynaert I hebben gelegen. Dit is een belangrijke vaststelling. Met die kennis kunnen we ons immers een meer realistisch beeld vormen van zowel de culturele bagage als de literaire verwachtingshorizon van auteur en publiek. Het verhaal van Reynaert de vos nam echter geen einde met Van den vos Reynaerde door Willem die madocke maecte. Ook in latere tijden bleef het dierenverhaal tot de verbeelding spreken en werd het onderwerp van talrijke literaire werken. Het belangrijkste vervolgverhaal is Reinaerts Historie (Reynaert II). Ook de Latijnse Reynaerdus vulpes is een bewerking van het Middelnederlandse verhaal. Omwille van het berperkte bestek van dit onderzoek, zullen wij ons echter beperken tot een bespreking van de Reynaert I.

3. Situering in de tijd

“het was in eenen tsinxendaghe”

De precieze datering van Reynaert I is altijd al een moeilijk punt geweest, dat aanleiding heeft gegeven tot heel wat polemiek. Het is zeer delicaat om concrete data te geven over het ontstaan van het werk.19 Toch is een nauwkeurige datering cruciaal voor ons onderzoek. Willen we nagaan of de auteur het contemporaine recht al dan niet waarheidsgetrouw in zijn literaire werk heeft geïncorporeerd, dan moeten we in eerste instantie natuurlijk het tijdskader kunnen afbakenen van dat “contemporaine recht”, alvorens het als toetssteen te kunnen gebruiken bij ons onderzoek. Om de ontstaansperiode van Van den vos Reynaerde te kunnen vaststellen, baseren we ons opnieuw op een van de meest recente studies over de ontstaanscontext van het dierenepos Van den vos Reynaerde. In zijn recentste werk gaat Rudi Malfliet ervan uit dat Van den vos Reynaerde moet zijn ontstaan tussen het Franse voorbeeld Roman de Renart (1179) en de Latijnse bewerking Reynardus vulpes (1272-1279).20 Als terminus post quem wijst Malfliet het jaar 1205 na Chr. aan, als terminus ante quem 1270.21 Daarnaast maakt hij een onderscheid tussen de contextuele en de

17

F. LULOFS, Van den vos Reynaerde, 39. F. LULOFS, Van den vos Reynaerde, 39. 19 F. LULOFS, Van den vos Reynaerde, 52. 20 F. LULOFS, Van den vos Reynaerde, 50. 21 R. MALFLIET, Van den vos Reynaerde: de feiten, Antwerpen, Garant, 2010, 13 (hierna verkort R. MALFLIET, Van den vos Reynaerde). 18

11

auteursgebonden datering. De contextuele datering22 legt Malfliet vast op 12251240. De auteursgebonden datering23 situeert hij rond 1225-1245. De ontstaansperiode van de Reynaert I (1225-1240 na Chr.) wordt vaak voorgesteld als een periode waarin de overgang van een feodale naar een stedelijke samenleving plaatsvond. Zowel op politiek-maatschappelijk als op intellectueel en cultureel vlak vonden er heel wat ontwikkelingen plaats. Zo brokkelde de feodale samenleving in Vlaanderen vanaf de dertiende eeuw langzaam maar zeker af en kregen de steden steeds meer macht. Ook werd het intellectuele leven, dat voorheen beheerst werd door kloosters en clerici, steeds meer overgenomen door een nieuwe elite: de klerken.24 Helaas valt een uitgebreide beschrijving van de ontstaanscontext van Reynaert I buiten het bestek van dit onderzoek. Waar nodig zullen we bij onze bespreking van de juridische elementen (in Deel III) uiteraard wel ingaan op relevante feiten uit de ontstaanscontext van dit werk. Een literair werk vastpinnen in de tijd is steeds een arbitraire handeling. Deze “temporele verankering” moet dan ook enigszins worden genuanceerd. We mogen namelijk niet vergeten dat Van den vos Reynaerde, net als vele andere werken, een lange ontstaansgeschiedenis kent. Het is dus onjuist om te stellen dat de volledige ontstaansperiode van Reynaert I zich in de periode 1220-1245 situeert. De verschillende werken die aan de basis liggen van ons literair onderzoeksobject, zijn ontstaan in andere perioden in de geschiedenis. Ook het vigerende recht ten tijde van het ontstaan van de Reynaert I heeft uiteraard zijn wortels in het verleden. In die optiek zullen dan ook andere rechtshistorische en literatuurhistorische periodes bij dit onderzoek moeten worden betrokken.

4. De auteur

“Willem die madocke maecte”

Om te tekst ten volle te kunnen begrijpen, moeten we de intentie van de auteur achterhalen. Daarvoor is het in de eerste plaats natuurlijk nodig te weten wie de auteur van Reynaert I is. Dit blijkt geen eenvoudig gegeven te zijn. Ook over dit onderwerp is al heel wat inkt gevloeid, waardoor wij ook nu zullen uitgaan van de recentste studie over dit controversiële onderwerp. De auteur van Van den vos Reynaerde identificeert zichzelf aan het begin en einde van zijn werk als Willem (die madocke maecte). Hoewel er veel onzekerheden bestaan over de figuur van de schrijver, is het te eenvoudig om te besluiten dat we niet weten wie deze Willem nu precies was.25 Vele studies houden het op “een ontwikkelde man”, die minstens Latijn en Frans moet hebben gekend. Recent 22

R. MALFLIET, Van den vos Reynaerde, 291: Contextuele datering gebeurt op basis van historische interpretatie van gegevens in het verhaal. Malfliet hanteert de “formule”: actuele historische vermelding + relaxatietijd van 5 jaren. 23 R. MALFLIET, Van den vos Reynaerde, 293: Auteursgebonden datering concentreert zich op het leven van de auteur om een ontstaanstijdstip van een werk te bepalen. 24 R. MALFLIET, Van den vos Reynaerde, 25-56. 25 F. LULOFS, Van den vos Reynaerde, 46.

12

onderzoek duidt echter weldegelijk één bepaalde persoon aan als Willem, auteur van de Reynaert I.26 Op basis van grondig historisch onderzoek bevestigt Malfliet dat Willem die madocke maecte inderdaad de lekenbroeder Willem van Boudelo moet zijn geweest, zoals eerder onderzoek al suggereerde. Hij beschrijft deze Willem van Boudelo als een belangrijke grafelijke ambtenaar, die waarschijnlijk geschoold werd aan een Gentse en vervolgens Brugse kanselarijschool en onder andere werkzaam was te Gent en Rijsel.27 Op basis van enkele historische documenten meent Malfliet zelfs te mogen besluiten dat deze lekenbroeder Willem van Boudelo eigenlijk Willem Corthals was, lid van de Gentse familie Corthals die onder andere bezittingen had in het Land van Waes en Hulst.28 Deze vaststelling stemt overigens overeen met het vermoeden dat de auteur een ontwikkelde en geleerde man moet zijn geweest, ook al wil dat niet noodzakelijk zeggen dat hij een jurist of theoloog was.29 Over het feit of de Reynaert I door één dan wel twee auteurs werd geschreven (zoals het vers Die Aernout niet hevet vulscreven (v.6) suggereert), bestaat tot op heden nog geen eensgezindheid. Vooral oudere literatuurhistorici geloven dat er twee auteurs moeten zijn geweest.30 Ander onderzoek legt dan weer de nadruk op de structurele en taalkundige eenheid van het werk, wat mogelijk co-auteurschap zou uitsluiten.31 Wat ook de ware toedracht moge zijn, wij zullen opnieuw uitgaan van de laatste stand van zaken in het onderzoek rond het auteurschap van Van den vos Reynaerde. Wij volgen hierin Malfliet die stelt dat er geen determinerende argumenten zijn om de Aernout uit het Reynaertverhaal te koppelen aan een welbepaalde historische Aernout, hoewel enkele kandidaten in de geschiedenis wel in het profiel passen.32 In wat volgt zullen wij er dus van uit gaan dat de grootste bijdrage tot de Reynaert I van de hand is van Willem die madocke maecte alias Willem van Boudelo alias Willem Corthals.

5. Situering in de ruimte

“ofte si commen daer si horen”

De plaats van ontstaan van de Reynaert I is misschien nog moeilijker te bepalen dan het ontstaansmoment van het werk. In de eerste plaats bevat het werk talrijke plaatsnamen, zoals Absdale (v.802), Belsele (v. 2095), het Lant van Waes (v. 2257), Hijfte (v. 2263), Hulsterlo (v. 2527, 2660?) en natuurlijk Ghent (v. 92).33 Dit kunnen, maar moeten niet noodzakelijk, potentiële ontstaansplaatsen zijn geweest van het Middelnederlandse dierenepos. Ten tweede hebben ook de meeste van deze plaatsnamen een of ander verband met de auteur. Zo was Willem waarschijnlijk 26

R. MALFLIET, Van den vos Reynaerde, 292. R. MALFLIET, Van den vos Reynaerde, 283-284. 28 R. MALFLIET, Van den vos Reynaerde, 251 e.v. 29 F. LULOFS, Van den vos Reynaerde, 46. 30 J. FLINN, Roman de Renart, 601. 31 F. LULOFS, Van den vos Reynaerde, 43. 32 R. MALFLIET, Van den vos Reynaerde, 231. 33 R. MALFLIET, Van den vos Reynaerde, 90 e.v. 27

13

afkomstig uit de directe omgeving van Hulst én genoot hij onder andere een opleiding te Gent.34 We kunnen dus niet eenvoudigweg één plaats aanduiden die exclusief in verband kan worden gebracht met de auteur. Echter, gezien de talrijke verbanden die kunnen worden aangetoond tussen auteur Willem en de stad Gent, gelooft Malfliet dat Gent een grote kanshebber is als ontstaansplaats van de Reynaert I.35 Daarnaast wordt ook Rijsel als een mogelijkheid beschouwd, omdat Willem daar gewerkt heeft en bijgevolg toegang had tot het boekenaanbod, de kennis en het schrijversmateriaal van de gerenommeerde kapittelschool.36 De abdij van Boudelo, waar Willem als lekenbroeder leefde, wordt als ontstaansplaats onwaarschijnlijk geacht, omdat de bibliotheek daar slechts een beperkt aantal werken bevatte en omdat lezen en (onbehoorlijke werken) schrijven voor de broeders verboden was.37 Het belang van de aanduiding van een ontstaansplaats dient opnieuw te worden genuanceerd. Voor dit onderzoek is dit gegeven slechts van belang in die mate dat we moeten kunnen bepalen met welke territoriumgebonden rechtsgebruiken Willem vertrouwd was. Hoogstwaarschijnlijk zullen dit de rechtsgebruiken en het recht zijn die op de locatie van zijn opleiding en professionele leven van toepassing waren. Daarnaast moeten we opnieuw rekening houden met de lange ontstaansgeschiedenis van Van den vos Reynaerde. Gezien de Romaanse, Germaanse en zelfs oosterse wortels van het dierenepos, is het niet onwaarschijnlijk dat ook uitheemse elementen – verhaalkenmerken of rechtsgebruiken – in onze eigen Middelnederlandse versie zijn doorgedrongen.

6. Publiek

“Ic wille dat die ghene horen die gherne pleghen der eeren ende haren zin daer toe keeren dat si leven hoofschelike, sijn si arem, sijn si rike, diet verstaen met goeden sinne.”

De houding en keuzes van de auteur met betrekking tot recht en genre zijn nauwkeuriger te verklaren wanneer we Van den vos Reynaerde in zijn bredere context te kunnen plaatsen. Dat houdt ook in dat we ons een beeld kunnen vormen van het geïntendeerde publiek van dit literaire werk. Het publiek van Reynaert I bestond waarschijnlijk uit verschillende geledingen van de stedelijke bevolking. Er wordt uitgegaan van een stedelijk publiek, omdat de stedelijke sociale omgeving – in tegenstelling tot vele andere bevolkingsgroepen – buiten schot blijft in het verhaal.38 Rekening houdend met de ontstaansplaats van 34

R. MALFLIET, Van den vos Reynaerde, 284. R. MALFLIET, Van den vos Reynaerde, 284. 36 R. MALFLIET, Van den vos Reynaerde, 284. 37 R. MALFLIET, Van den vos Reynaerde, 284. 38 R. MALFLIET, Van den vos Reynaerde, 301. 35

14

het werk en de talrijke verwijzingen naar de Gentse stad, zal waarschijnlijk de bevolking van Gent tot het beoogde publiek hebben behoord.39 Malfliet identificeert binnen de stedelijke bevolking verschillende groepen als Willems doelpubliek: de “volkse toehoorders van de boerse rijmen, de erotische toespelingen en kwinkslagen”, het “stedelijke patriciaat dat de politieke en sociale satire goed wist te waarderen en knipogend hun eigen identificaties en interpretaties van de tekst gebruikten”, de “intellectuele elite, zoals de klerken”, en eventueel ook een “adellijk, hoofs, publiek dat op deze wijze een groot gevoel voor zelfspot aan de dag gelegd zou hebben”.40 De veronderstelling dat een Middelnederlands werk slechts voor een select clubje van adellijken zou zijn geschreven, gaat voor Van den vos Reynaerde dus niet noodzakelijk op. De adel vormde niet Willems belangrijkste doelgroep, te meer daar nu ook in de stad “een kritische en nieuwverworven intellectuele en sociale mentaliteit” aan het opkomen was41. Het feit dat de tekst van een hoog intellectueel niveau is – en het publiek dus voldoende onderlegd moest zijn om de tekst ten volle te begrijpen42 – sluit niet noodzakelijk een breed publiek uit. Van den vos Reynaerde is immers een tekst met verschillende compositieniveaus en verschillende boodschappen, die door elke bevolkingslaag anders konden worden begrepen.43 Zowel patriciërs, adellijken als geestelijken konden trouwens het vereiste intellectuele niveau hebben gehaald.44 De volkse toehoorders daarentegen zullen de tekst dan weer op een geheel ander niveau hebben gerecipieerd. Het was dus zeker niet noodzakelijk dat elke lezer of luisteraar op de hoogte was van bijvoorbeeld de jurisprudentie over gedwongen beloften, de kerkelijke ban of het correcte verloop van een strafproces. Wat het geïntendeerde publiek betreft, is het overigens onzeker of we ons een luisterend of een lezend publiek moeten voorstellen. Er is namelijk geen zekerheid over het feit of Van den vos Reynaerde nu een voordracht- of een leestekst was. Er zijn aanwijzingen – zoals de gecompliceerde en dus waarschijnlijk gecomponeerde tekststructuur – dat de tekst in ieder geval was neergeschreven (vulscreven45). Anderzijds wijzen woordspelingen en dubbelzinnigheden op een mogelijke voordrachtfunctie.46 Tot slot rijst ook de vraag naar de identiteit van een bepaalde persoon in het publiek: de opdrachtgever of opdrachtgeefster voor Willems Reynaertverhaal. Zowel de hogere adellijken als de Gentse kooplieden-patriciërs komen dan in beeld.47 Enerzijds waren de adellijke kringen een traditionele kraamkamer voor vele 39

F. LULOFS, Van den vos Reynaerde, 46. R. MALFLIET, Van den vos Reynaerde, 301-302. 41 R. MALFLIET, Van den vos Reynaerde, 302. 42 F. LULOFS, Van den vos Reynaerde, 46. 43 R. MALFLIET, Van den vos Reynaerde, 301. 44 F. LULOFS, Van den vos Reynaerde, 49. 45 F. LULOFS, Van den vos Reynaerde, 200. 46 F. LULOFS, Van den vos Reynaerde, 200. 47 F. LULOFS, Van den vos Reynaerde, 47. 40

15

Middelnederlandse werken.48 Dat Van den vos Reynaerde een “scherpe morele kritiek op een elitaire samenleving”49 bevat, zou de adel niet noodzakelijk als opdrachtgever hebben uitgesloten.50 Anderzijds is de inhoud van Reynaert I – de sluwe underdog die de gevestigde macht verslaat – ook spek naar de bek van de stedelijke patriciërs. Om hun handel te verzekeren, hebben zij immers nood aan correcte rechtsinstituten en willen zij geen willekeurige machtshebbers à la koning Nobel.51 Gezien velen van deze patriciërs ook in het Gentse schepencollege zaten, moeten zij ook de juridische kennis hebben gehad om de rechtskundige fijngevoeligheden van het verhaal te begrijpen.52

7. Besluit De bedoeling van dit hoofdstuk was om een beter totaalbeeld te krijgen van het onderzoeksobject, het dierenepos Van den vos Reynaerde. Een nauwkeurige interpretatie van de juridische verhaalelementen kan immers maar voortvloeien uit een correct begrip van de tekst, als onderdeel van een bredere culturele context. Hoewel thema’s als de ontstaanscontext van de Reynaert I, het geïntendeerde publiek en het auteurschap van Van den vos Reynaerde een blijvende bron voor studie zullen blijven, kunnen wij hierover toch enkele conclusies formuleren. Zo staat vast dat het werk een zeer lange tekstgenese heeft gekend, waarbij verschillende (anderstalige) culturen en literaire werken hebben bijgedragen tot het ontstaan van het Middelnederlandse Van den vos Reynaerde. Dit gegeven moeten we goed in het achterhoofd houden wanneer we dit literaire werk willen interpreteren en bepaalde (juridische) elementen willen kaderen in hun context. Wat de precieze ontstaansperiode van de Reynaert I betreft, moeten we denken aan het tijdvak 1225-1240 na Chr. Deze tijdsaanduiding is van belang wanneer we het zullen hebben over het geldende recht ten tijde van het ontstaan van de Reynaert I. Moeilijker is het om aan te wijzen waar dit literaire werk precies is ontstaan. De auteur blijkt namelijk aanknopingspunten te hebben met verschillende mogelijke ontstaansplaatsen. Ook blijkt het niet zo eenvoudig om het geïntendeerde publiek van Van den vos Reynaerde aan te wijzen. Hoewel op het eerste zich de stedelingen in aanmerking komen als bedoelde publiek, mogen we ook de adel, de geestelijken en eventuele volkse figuren niet uitsluiten als mogelijke toehoorders. Wat ten slotte de auteur van Van den vos Reynaerde betreft, wijzen de meeste studies in de richting van Willem van Boudelo. Volgens de laatste onderzoeken zou dit bovendien dezelfde persoon zijn als een zekere Willem Corthals.

48

Zie F. P. VAN OOSTROM, Reinaert primair: over het geïntendeerde publiek en de oorspronkelijke functie van Van den vos Reinaerde, Utrecht, HES, 1983, 39 p. 49 R. MALFLIET, Van den vos Reynaerde, 301. 50 F. LULOFS, Van den vos Reynaerde, 47. 51 F. LULOFS, Van den vos Reynaerde, 47. 52 F. LULOFS, Van den vos Reynaerde, 47.

16

Deel II. Van den vos Reynaerde, een dierenepos. Dit onderzoek wil onder meer bepalen in welke mate de weergave van het middeleeuwse recht in Van den vos Reynaerde zou kunnen zijn beïnvloed door de genreconventies van het verhaal. Daartoe moeten we in de eerste plaats natuurlijk het genre van dit werk identificeren. Dan pas kunnen de desbetreffende genreconventies en (het recht in) de tekst aan elkaar worden getoetst. We gaan uit van de hypothese dat Van den vos Reynaerde een dierenepos is. Ter bevestiging van deze hypothese zullen een aantal onderscheidende kenmerken van het dierenepos worden afgetoetst aan de tekst (zoals personages, stijl, inhoud, etc.). Deze toets zal ons al dan niet bevestigen of Van den vos Reynaerde inderdaad een dierenepos is. Alvorens echter de kenmerken van het dierenepos te toetsen aan de tekst, geven we een korte inleiding op de genretheorie als onderdeel van de poëtica. Aan het werken met genreconcepten zijn immers specifieke moeilijkheden en uitdagingen verbonden, die kort dienen te worden toegelicht. Vervolgens zullen we de positie van het dierenepos ten opzichte van de andere middeleeuwse literaire genres situeren. Ten slotte komen we tot de kern van dit hoofdstuk en zullen we de genreconventies van het dierenepos bespreken en hun aanwezigheid in de primaire tekst.

1. De genretheorie 1.1.

Definitie van “genre”

Dit onderzoek is gebaseerd op het literatuurtheoretische concept “genre”. Omwille van de complexe inhoud van deze notie en de specifieke moeilijkheden die hiermee gepaard gaan, is een algemene inleiding op de genretheorie niet overbodig. Omdat er geen algemeen erkende “theorie van de genres” bestaat in de literatuurwetenschap,53 is het niet eenvoudig een eenduidige definitie van het begrip “genre” te geven. Volgende definitie kan de lezer echter al een idee geven van wat met dit concept wordt bedoeld: “Het begrip genre is een eenvoudig en generaliserend concept dat ons in staat stelt in steno de voornaamste kenmerken van een verzameling teksten aan te duiden. […] Ons begrip genre is deels gebaseerd op onderscheidingen die wij hebben leren maken (deductie) en

53

J. FLAMEND, H. VAN GORP en J. LAMBERT, “De genres: theorie versus beschrijving: overdenkingen bij de genreproblematiek” in E. VAN ALPHEN en I. DE JONG (eds.), Door het oog van de tekst: essays voor Mieke Bal over visie, Muiderberg, Coutinho, 1988, 182 (hierna verkort J. FLAMEND, H. VAN GORP en J. LAMBERT, Genreproblematiek).

17

deels op onze eigen leeservaring die ons ertoe noopt bepaalde accenten te plaatsen of 54 wijzigingen in onze concepten aan te brengen (inductie).”

Een genre is dus een soort “ordeningsprincipe voor teksten”55. Het is een (literaire) norm of een model waaraan we een primaire tekst kunnen aftoetsen. In ons concreet geval zal de primaire tekst Van den vos Reynaerde worden afgetoetst aan het genre “dierenepos”. Door een tekst te identificeren als een bepaald genre, krijgt een tekst ook meer betekenis dan voorheen. Deze betekenis wordt dan gevormd door “de verbinding tussen de tekstonderdelen, de verwijzingen naar de sociaal-maatschappelijke werkelijkheid en de relaties met andere teksten”.56 Wanneer we Van den vos Reynaerde tot de dierenepiek rekenen, zien we méér dan de oorspronkelijke tekst. Op dat moment zien we duidelijker de interactie tussen tekst en maatschappelijke omgeving. Ook wordt de tekstbedoeling meer zichtbaar, evenals de intertekstualiteit met andere teksten en genres. Naast de verschillende genres (bvb. roman, epos, tragedie) zijn er ook verschillende “modes”, zoals de dramatische, lyrische of epische mode. Binnen de genres kan men bovendien nog kleinere subgenres onderscheiden. Zo onderscheidt men binnen het epische genre bijvoorbeeld de ridderepiek en dierenepiek. Elk van deze genres en subgenres creëert zijn eigen verwachtingspatroon.57 Het onderscheiden van deze verschillende genres en subgenres gebeurt aan de hand van classificatiecriteria en classificatiemodellen.58 Deze zijn onder andere gebaseerd op: verhaalcomplexen, de fictionaliseringsgraad, etc. (infra).

1.2.

Een problematische notie?

Het concept “genre” is geen eenduidig begrip en is bovendien een geconstrueerd literatuurwetenschappelijk instrument. Dit zorgt voor enkele moeilijkheden bij het werken met en rond genres.

1.2.1.

Hokjesdenken

Een eerste mogelijk bezwaar tegen de genretheorie is dat zij aanzet tot hokjesdenken, terwijl de literaire realiteit zich helemaal niet in een dergelijk keurslijf laat dwingen. Zo wijst Janssens erop dat “individuele werken binnen het epische

54

D. FOKKEMA, “Losse eindjes in de literatuurwetenschap van de laatste honderd jaar. Over formele procedés, intertekstualiteit en genre” in S. BRU, A. MASSCHELEIN (eds.), Tijding en tendens: Literatuurwetenschap in de Nederlanden, Gent, Academia Press, 2009, 47. 55 J. FLAMEND, H. VAN GORP en J. LAMBERT, Genreproblematiek, 182. 56 A. BOUWMAN, “Taaldaden. Over intertekstualiteit in Van den vos Reynaerde” in J. JANSSENS et al., Op avontuur. Middeleeuwse epiek in de Lage Landen, Amsterdam, Prometheus, 1998, 125 (hierna verkort A. BOUWMAN, Taaldaden). 57 F. LULOFS, Van den vos Reynaerde, 15. 58 J. FLAMEND, H. VAN GORP en J. LAMBERT, Genreproblematiek, 190.

18

genre nog serieus naar de grenzen toe kunnen verschuiven”.59 Teksten een label opkleven zoals “het epische genre” en “de fabel” is dus helemaal niet zo vanzelfsprekend als het lijkt. Integendeel, in de realiteit bestaat het (Middelnederlandse) literaire landschap uit veel meer mengvormen dan menig literatuurhistoricus laat uitschijnen. Dat die mengvormen in de beschrijvende literatuurgeschiedenis uit de boot vallen, is het gevolg van de classificatiecriteria die wij hanteren en die bijgevolg de grenzen van de hokjes afbakenen.60 Door werken in te delen in keurig gescheiden genres bestaat eveneens het gevaar dat we minder oog zullen hebben voor de individualiteit van dat ene werk. Classificeren brengt immers het risico van generaliseren met zich mee, waardoor we de eigenheid van een literair werk niet meer onderkennen.61 Zo wijst Sands er bijvoorbeeld op dat zowel de Ecbasis captivi, de Ysengrimus als Van den vos Reynaerde als dierenepen te beschouwen zijn. Het toekennen van het label “dierenepos” mag ons echter niet afleiden van het feit dat er wezenlijke verschillen zijn tussen deze werken, ook al behoren ze tot hetzelfde genre.62 Het is trouwens een illusie dat literaire elementen en kenmerken in de menselijke geest op dergelijke wijze “in hokjes” geordend zijn. Zo zit de kennis die een middeleeuwer over dieren heeft verworven, niet gegroepeerd per genre (zoals de dierfabel, dierdicht, dierenepos) in zijn brein opgeslaan.63

1.2.2.

Anachronismen

De onderverdeling in genres die de hedendaagse literatuurwetenschap maakt, is een ordening die nadien wordt toegekend.64 Dit levert een tweede problematiek op met betrekking tot de genres: het gevaar voor anachronistisch denken. In de eerste plaats is het helemaal niet zeker of men in de middeleeuwen wel het onderscheid maakte tussen de verschillende genres, en al helemaal onzeker is het feit of de schrijver zich er tijdens zijn schrijversarbeid van bewust was. In ieder geval was de grens tussen geschiedschrijving en literatuur in de middeleeuwen veel moeilijker te trekken dan vandaag.65 Als zelfs “literatuur” niet als een aparte categorie werd erkend, hoe zou men dan genreonderscheidingen hebben gekend?66 59

J. JANSSENS, “Subtiel vertellen. Middeleeuwse epiek in de Lage Landen” in J. JANSSENS et al., Op avontuur. Middeleeuwse epiek in de Lage Landen, Amsterdam, Prometheus, 1998, 15 (hierna verkort J. JANSSENS, Subtiel vertellen).an 60 F. LULOFS, Van den vos Reynaerde, 35. 61 F. LULOFS, Van den vos Reynaerde, 35. 62 D. SANDS, “The Flemisch Reynard: epic and non-epic affiliations” in H. SCHOLLER (ed.), The epic in medieval society: aesthetic and moral values, Tübingen, Max Niemeijer, 1977, 308 (hierna verkort D. SANDS, The Flemisch Reynard). 63 F. LULOFS, Van den vos Reynaerde, 31. 64 F. LULOFS, Van den vos Reynaerde, 35. 65 J. JANSSENS, Subtiel vertellen, 12. 66 P. WACKERS, “Geschiedverhaal of schetskaart revisited. Overwegingen bij de studie van de Middelnederlandse letterkunde” in F. VAN OOSTROM en F. WILLAERT (eds.), De studie van de Middelnederlandse letterkunde: stand en toekomst, Hilversum, Uitgeverij Verloren, 198, 223 (hierna verkort P. WACKERS, Geschiedverhaal of schetskaart revisited).

19

Wackers67 waarschuwt ons dat wanneer we deze anachronistische uitgangsposities innemen, we genres zullen trachten te onderscheiden met anachronistische classificatiecriteria. De middeleeuwer kende deze genreverschillen en –criteria helemaal niet. Ten tweede bestaat het gevaar dat de genreaanduidingen die werden geconstrueerd en aan de werken werden toegekend, zélf al gedateerd zijn. Dit is zeker het geval bij de indeling “voorhoofse/hoofse roman” door Knuvelder (1982).68 Ten slotte beweert ook menig literatuurwetenschapper dat wij enkel tot een anachronistische interpretatie van de tekst kunnen komen, omdat wij niet interpreteren zoals een middeleeuwer of omdat wij geen middeleeuwse visie hebben.69 Doordat wij Van den vos Reynaerde vandaag lezen en interpreteren, zouden wij enkel tot anachronistische en dus bij voorbaat verkeerde interpretaties van de tekst kunnen komen.

1.2.3.

Subjectiviteit

Een derde probleem is dat de onderverdeling in genres in wezen een subjectieve activiteit is. Aangezien er geen vaste en welomschreven genretheorie bestaat, is er binnen de poëtica niet steeds eensgezindheid met betrekking tot de literaire conventies die voor dit of dat genre gelden.70 De meningen over de classificatie van de genres, durven nogal eens te veranderen doorheen de tijd. In de loop van de geschiedenis heeft deze instabiliteit zich op verschillende manieren geuit. De romantici deden bijvoorbeeld hun best om de genres zo goed mogelijk te vermengen, terwijl men in de twintigste eeuw de genres voor dood verklaarde.71

1.2.4.

Genrebewustzijn van de schrijver

Het vierde – en meest wezenlijke – probleem van de genretheorie is de onzekerheid over het feit of de middeleeuwse schrijver of lezer/toehoorder zich wel bewust was van de verschillende genreonderscheidingen en de genreconventies. Als dit niet het geval was, kunnen we immers moeilijk volhouden dat het genre van het werk een mogelijke invloed heeft gehad op de representatie van het recht. Als de schrijver zich niet bewust was van bepaalde genreconventies, kon hij bezwaarlijk het verhaal (en de juridische inhoud) daaraan hebben aangepast. Dat de middeleeuwers weldegelijk kennis hadden van een onderverdeling in genres kunnen we afleiden uit het feit dat tal van Middelnederlandse werken zichzelf situeren binnen de driedeling van de epiek, dramatiek en lyriek. Daarnaast lijkt men 67

P. WACKERS, Geschiedverhaal of schetskaart revisited, 223. Wackers stelt voor om onderscheidingen te maken a.h.v. “stofcomplexen”. Zo hoort Floris ende Blanchefloer (hoofs) vóór Karel ende Elegast (voorhoofs) in de tijd omdat Floris en Blanchefloer de voorouder van Karel de Grote waren. 68 J. JANSSENS, Subtiel vertellen, 17. 69 D. SANDS, The Flemisch Reynard, 310. 70 J. FLAMEND, H. VAN GORP en J. LAMBERT, Genreproblematiek, 187. 71 J. FLAMEND, H. VAN GORP en J. LAMBERT, Genreproblematiek, 189.

20

het er ook in de literatuurwetenschap over eens te zijn dat de middeleeuwer zich in ieder geval bewust was van genregrenzen en deze grenzen in zijn achterhoofd kon hebben gehouden tijdens zijn literaire arbeid.72 Er bestaat dan wel een kritische strekking die de genres maar een “imaginaire constructie” vindt maar evengoed zijn er zijn schrijvers, critici en literatuurwetenschappers die de genres een “evidentie” vinden.73 De laatste strekking volgen wij ook bij ons verdere onderzoek.

1.3.

Genretheorie en Van den vos Reynaerde: hypothese

Hoewel er blijkbaar heel wat moeilijkheden zijn bij het werken met het genreconcept, is de grootste verdienste van dit instrument dat we ermee tot de diepere betekenis van een tekst kunnen doordringen. Door de verschillende specifieke genreconventies naast elkaar te plaatsen (bijvoorbeeld: dát taalgebruik, díe intentie, zó’n structuur), deconstrueren we de tekst. Zo krijgen we de wisselwerking van de tekstonderdelen te zien, evenals het totaalplaatje. Zolang we ons maar bewust blijven van de eventuele problemen die kunnen ontstaan bij het werken met genres, kunnen we dit instrument gebruiken in ons onderzoek naar de representatie van het contemporaine recht in Van den vos Reynaerde. We gaan uit van de hypothese dat Van den vos Reynaerde een dierenepos is. Deze hypothese is niet arbitrair maar wordt ondersteund door tal van Reynaertstudies.74 Als dierenepos maakt Reynaert I eveneens deel uit van het overkoepelende genre van de epiek, een van de drie “klassen” binnen de Middelnederlandse literatuur. Van den vos Reynaerde krijgt ook regelmatig het genrelabel “sleutelroman” opgeplakt: een roman waarbij de personages, plaatsen en gebeurtenissen naar werkelijke historische zaken zouden verwijzen. Zo zou Koning Nobel bijvoorbeeld de Graaf van Vlaanderen kunnen voorstellen. Naast het feit dat er voor deze bewering nog niet voldoende bewijs is geleverd, valt het ook buiten het bestek van deze studie om de tekst in zijn eventuele functie als sleutelroman te onderzoeken.

2. Het dierenepos als Middelnederlands literair genre Alvorens dieper in te gaan op de specifieke kenmerken van het dierenepos, dient de plaats van dit genre binnen de andere Middelnederlandse genres te worden geschetst. Gezien de hoge mate van intertekstualiteit in Van den vos Reynaerde, zal dit een interessante oefening zijn.

72

J. JANSSENS, Subtiel vertellen, 16. J. FLAMEND, H. VAN GORP en J. LAMBERT, Genreproblematiek, 182. 74 J. REYNAERT, D. COIGNEAU, W. WATERSCHOOT en A.M. MUSSCHOOT, Overzicht van de Nederlandse letterkunde, I, Gent, Academia Press, 2003, 65 (hierna verkort J. REYNAERT, D. COIGNEAU, W. WATERSCHOOT en A. M. MUSSCHOOT, Overzicht van de Nederlandse letterkunde); J. HAANTJES en P. SMIT, Panorama der Nederlandse letteren, Amsterdam, Amsterdamsche boeken courantmaatschappij, 1948, 28; D. SANDS, The Flemisch Reynard, 309. 73

21

Ten eerste zullen we kort bekijken welke Middelnederlandse genres er bestonden in de twaalfde en dertiende eeuw. Daarna gaan we even in op het epische genre, waarvan het dierenepos tenslotte een subgenre is. Als laatste belichten we het verschil tussen het dierenepos en de andere “dierengenres”: het diersprookje, de dierfabel en het dierdicht.

2.1.

Middelnederlandse literaire genres

In de middeleeuwen (periode 1170-1275 na Chr.)75 kende men een driedeling in de literaire genres: de epiek, lyriek en dramatiek. Binnen de lyriek is er zowel geestelijke als wereldse lyriek te vinden. Deze (lied)teksten gaan over de “minne” in al haar vormen en over alle gevoelens die daarbij horen. Middeleeuwse beroemdheden op het gebied van lyriek zijn onder andere Hendrik van Veldeke (hoofse lyriek) en Hadewych (geestelijke lyriek). Zoals zal blijken, is het bij de epiek moeilijker om de grenzen tussen de verschillende subgenres te trekken.76

2.2.

Epiek

Alvorens de primaire tekst te toetsen aan de onderscheiden classificatiecriteria, stippen we hier even de kenmerken van het epische genre aan. Tenslotte kadert het dierenepos in deze literaire strekking en zullen kenmerken van het epos hoogstwaarschijnlijk ook terug te vinden zijn in het dierenepos.

2.2.1.

Kenmerken van de epiek

Net zoals er voor het begrip “genre” geen kant en klare definitie bestaat, wordt ook het epische genre op verschillende manieren omschreven. Volgens de gevestigde theorie van Knuvelder bevat een standaardepos echter volgende kenmerken. In de eerste plaats worden epische gedichten gekenmerkt door de epische concentratie, dit is “het samenstellen van diverse motieven rond één centrale handeling, het overdragen van de handeling van anderen op één held die in het middelpunt van de belangstelling staat”. 77 Dit gebeurde zeer vaak in de Karelromans en chansons de geste, waarbij talrijke gebeurtenissen aan Karel de Grote werden toegedicht.78

75

G. KNUVELDER, Beknopt handboek tot de geschiedenis der Nederlandse letterkunde, Den Bosch, Malmberg, 1982, 9 (hierna verkort G. KNUVELDER, Beknopt handboek tot de geschiedenis der Nederlandse letterkunde). 76 J. JANSSENS, Subtiel vertellen, 11. 77 G. KNUVELDER, Beknopt handboek tot de geschiedenis der Nederlandse letterkunde, 3. 78 P. VERKRUIJSSE, H. STRUIK, G. VAN BORK EN G. VIS, Letterkundig lexicon voor de neerlandistiek, http://www.dbnl.org/tekst/bork001lett01_01/bork001lett01_01_0006.php#e090.

22

Ten tweede worden de – vooral latere – epische gedichten herkend aan hun omvangrijke, zakelijke, dichterlijk-verheven en gedragen stijl.79 Zo bevatten epische gedichten onder andere epithets, similes en beginnen ze vaak “in medias res”.80 Qua inhoud gaat een epos steeds over “grote en indrukwekkende gebeurtenissen uit de geschiedenis van een stam of volk”.81 Vanaf de tweede helft van de elfde eeuw begon men daarnaast ook meer belangstelling te krijgen voor theologie, filosofie en de natuur.82 Ten slotte wordt ook pathos aangeduid als een essentieel kenmerk van de epiek. Met pathos wordt bedoeld: “the emotionally moving quality or power of a literary work or of particular passages within 83 it, appealing especially to our feelings of sorrow, pity, and compassionate sympathy.”

Volgens Sands is er pathos nodig om een sfeer van heroïsche ethiek te creëren – waarbij een protagonist in opstand komt tegen de dingen zoals ze zijn in plaats van er zich bij neer te leggen (zoals in de naturalistische ethiek). Deze heroïsche ethiek zou een vereiste zijn om een werk een epische grond te geven.84

2.2.2.

Voorhoofse en hoofse epiek

Hoewel het onderscheid tussen voorhoofse en hoofse epiek door de moderne literatuurwetenschap wordt afgedaan als gedateerd, biedt deze classificatie wel een handig instrument voor de studie van verschillende epische verhalen. Gezien de hoge mate aan intertekstualiteit in Van den vos Reynaerde met zowel “voorhoofse” als “hoofse” teksten, is het dan ook aangewezen om hier toch even op deze termen in te gaan. 2.2.2.1.

Voorhoofse epiek

De voorhoofse epiek kende haar hoogdagen met verhalen als Renout van Montalbaen, het Roelandslied, de Roman der Lorreinen en Karel ende Elegast. In deze typisch voorhoofse epen draait alles rond thema’s als bloedwraak, wederzijdse wrok tussen vorst en vazal, de nooit eindigende vete tussen de geslachten en dit alles overgoten met een sausje van woeste en hartstochtelijke emoties.85 Ondanks deze waardige thema’s, komt de inhoud van een voorhoofs epos vaak eentonig en saai over. De episoden worden aan elkaar geregen, maar worden niet door een dragende idee ondersteund.86

79

G. KNUVELDER, Beknopt handboek tot de geschiedenis der Nederlandse letterkunde, 3. D. SANDS, The Flemisch Reynard, 322. 81 G. KNUVELDER, Beknopt handboek tot de geschiedenis der Nederlandse letterkunde, 3. 82 G. KNUVELDER, Beknopt handboek tot de geschiedenis der Nederlandse letterkunde, 5. 83 C. BALDICK, The Oxford Dictionary of Literary Terms, Oxford, Oxford university press, 2001, 251. 84 D. SANDS, The Flemisch Reynard, 323. 85 G. KNUVELDER, Beknopt handboek tot de geschiedenis der Nederlandse letterkunde, 11-15. 86 G. KNUVELDER, Beknopt handboek tot de geschiedenis der Nederlandse letterkunde, 15. 80

23

Tegenover deze inhoudelijke eentonigheid staat dan wel de natuurlijke, plastische wijze waarop de sfeer van mannelijke grootheid, forsheid en kracht tot uitdrukking wordt gebracht.87 De figuren – hoe machtig ook uitgebeeld – blijven echter voornamelijk typen. Stilistisch kan het voorhoofse epos herkend worden aan zijn “dichterlijke vormvastheid door versmaat en rijm”, “deugdelijke compositie”, “levendigheid”, “statigheid van verteltrant” en “boeiende uiteenzetting”.88 2.2.2.2.

Hoofse epiek

De hoofse epiek is een heel ander subgenre van de epiek. Bekende klassiekers in het hoofse genre zijn onder andere: Floris ende Blanchefloer (oosterse materie), Lanceloet en het hert met de witte voet (Arthurroman) en ’t Prieel van Troyen (klassieke materie). Inhoudelijk gaat het er in de hoofse roman heel wat zachter aan toe dan in de voorhoofse roman. Waar in de voorhoofse roman de “eer” nog het hoogste goed is, is dit de “minne” in de hoofse roman. Als er al wordt gestreden, dan is dit enkel in functie van de liefde. Daarnaast kan ook de “hoofsheid” natuurlijk niet ontbreken in de hoofse roman. Deze gedragsvorm kan worden omschreven als een “duidelijke verfijning van omgangsvormen, zeden en gewoonten, beleefdheid, voorkomendheid, goede manieren in het algemeen en in het bijzonder ten aanzien van dames, het leven in een sfeer van luxe die het dragen van fraaie klederen, wapens, sieraden met zich meebrengt, en meer van dit soort zaken.”89 Hoofse deugden zijn onder andere wellevendheid in de omgang met gelijken, gastvrijheid, milddadigheid, offervaardigheid, zelfbeheersing en dapperheid.90 Dit vormt duidelijk een inhoudelijk contrast met de ruwe krachten van de voorhoofse roman. Ook gaat het in de voorhoofse roman veel meer om de verbeeldingswereld dan om waargebeurde geschiedverhalen: een ideale wereld, een ridderwereld vol schittering en pracht, geheimzinnigheid en wondere gebeurtenissen.91 Ten slotte wordt de hoofse epiek gekenmerkt door de centrale positie van de vrouw. Ze is niet langer de stille, onderdanige figuur op de achtergrond noch de toegewijde, onbaatzuchtige echtgenote.92

87

G. KNUVELDER, Beknopt handboek tot de geschiedenis der Nederlandse letterkunde, 15. G. KNUVELDER, Beknopt handboek tot de geschiedenis der Nederlandse letterkunde, 11-15. 89 G. KNUVELDER, Beknopt handboek tot de geschiedenis der Nederlandse letterkunde, 15-16. 90 C. DE BRUIN, Bloemlezing uit de Middelnederlandse dichtkunst, Zutphen, Thieme, 1970, 15 (hierna verkort C. DE BRUIN, Bloemlezing uit de Middelnederlandse dichtkunst). 91 G. KNUVELDER, Beknopt handboek tot de geschiedenis der Nederlandse letterkunde, 16. 92 C. DE BRUIN, Bloemlezing uit de Middelnederlandse dichtkunst, 15. 88

24

2.2.2.3.

Van den vos Reynaerde: hoofs, voorhoofs, of geen van beide?

We hebben er reeds op gewezen dat Van den vos Reynaerde verwijzingen naar andere genres en subgenres bevat, zowel met betrekking tot vorm als inhoud. Dit is een belangrijke vaststelling. Waarschijnlijk heeft deze interactie met andere tekstgenres ook (de inhoud van) de Reynaert I beïnvloed en bijgevolg een invloed gehad op de voorstelling van het recht in het verhaal. Dat dergelijke interactie tussen verschillende genres weldegelijk bestaat, is een vaststaand feit. Zo situeert het middeleeuwse publiek de volkstalige dierenepiek ook tegen de achtergrond van de ridderromans en niet noodzakelijk uitsluitend binnen het netwerk van de dierenverhalen.93 Wanneer we Van den vos Reynaerde analyseren met het oog op de kenmerken van zowel de voorhoofse of hoofse epen, dan merken we dat dit dierenepos voornamelijk gelijkenissen met de voorhoofse epiek vertoont. We vinden dit vooral terug in thema’s zoals de strijd tussen vorst Nobel en vazal Reynaert en de eeuwige vete tussen de geslachten Reynaert en Isengrijn. Van hoofse liefde valt er weinig te bespeuren, het is de hofgemeenschap die centraal staat.94 Deze aansluiting van Reynaert I bij de voorhoofse epen moet wel genuanceerd worden. De tekst speelt namelijk met de conventies van het voorhoofse epos. Van den vos Reynaerde is een parodie op de voorhoofse ridderepiek. Dit parodiërende effect komt onder andere tot stand door de epische thema’s om te keren. Zo komt normaliter de goede vazal in opstand tegen zijn slechte leenheer. Echter, hier is het de slechte vazal Reynaert die de koning opzet tegen de trouwe vazallen Isengrijn en Bruun door hen te verraden en valselijk te beschuldigen.95 Daarnaast worden ook hoofse waardencomplexen omgekeerd. In plaats van wederzijds respect tussen de ridders, laten Reynaert en co zich leiden door individualisme en eigen begeerte.96

2.3.

Dierenepos, diersprookje, dierfabel

Het dierenepos is niet de enige Middelnederlandse literatuurvorm waarin dieren een rol spelen. Het genre is gemakkelijk te verwarren met twee andere soorten dierenverhalen: het diersprookje en de dierfabel. Overkoepelend benoemt men al deze verhalen met dieren in de hoofdrol als “dierenverhalen” of “dierdichten”. Soms wordt het dierenepos (ten onrechte) wel eens als overkoepelend genre aangewezen. Andere auteurs houden nog een andere indeling van de dierenverhalen aan: “[…] I seek out genres of ancient and early medieval literature in which animals play a major part and which could have inspired medieval Latin poets. For simplicity's sake I divide the

93

A. BOUWMAN, Taaldaden, 127. A. BOUWMAN, Taaldaden, 128 95 A. BOUWMAN, Taaldaden, 129. 96 A. BOUWMAN, Taaldaden, 127. 94

25

forms of literature into three classes: beast fables and tales; the Physiologus and bestiary; and such genres of classical and early medieval Latin literature as voces animantium, animal epitaphs and wills, and beast riddles. Although this listing cannot be exhaustive, it is meant to determine the most important of the literary models that medieval Latin beast poets were 97 likely to have recalled as they composed poems about animals.”

In ieder geval was de middeleeuwse lezer of toehoorder vertrouwd met dierenverhalen. Bewijs hiervan zijn de passages in Van den vos Reynaerde waarin Isengrijn, Reynaert en Nobel geïntroduceerd worden zonder dat hun dierlijke soortnaam wordt vermeld. Het publiek wist klaarblijkelijk al dat het hier respectievelijk om een wolf, vos en leeuw ging.98 Om de verschillende verhaalsoorten met dieren te onderscheiden, dringt een definiëring zich op. Het Letterkundig Woordenboek voor Noord en Zuid omschrijft het dierenepos als “een verhalend gedicht waarin dieren optreden, handelend als mensen”.99 Jammer genoeg is dit een weinigzeggende definitie en zijn er weinig of geen definities te vinden die duidelijker zijn. Als voorbeelden van het dierenepos kunnen we in ieder geval het Latijnse Ecbasis cuiusdam captivi per tropologiam en de Ysengrimus van Magister Nivardus noemen, evenals het Middelhoogduitse Reynhart Fuchs en natuurlijk de Middelnederlandse Van den vos Reynaerde. Zoals gezegd, wordt als overkoepelende term “dierenverhalen” gebruikt. Dit zijn verhalen die ook dieren bevatten, die zich gedragen als mensen en die in een soort omgekeerde wereld leven. De bedoeling van de dierenverhalen is om de lezers iets duidelijk te maken, hen een boodschap te brengen.100 Volgens Jauss zouden dierenverhalen in de volkstaal zelfs nog een apart genre zijn.101 Daarnaast bestaan er ook dierfabels. In de dierfabels treden de dieren op in korte verhaaltjes. Ook in deze literaire tekstvorm wil men het publiek een opvoedkundige boodschap of een moraal meegeven.102 Voorbeelden van dierfabels treffen we bijvoorbeeld aan in het Middelnederlandse werk Esopet. De dierfabels verschillen van het dierenepos doordat de figuren “mechanisch” zijn en geen psychologische diepgang hebben, zoals in het dierenepos.103 In de dierdichten treden de dieren eveneens op als menselijke typen. Ze portretteren de menselijke handelingen en verhoudingen door middel van parodie en satire. De 97

J. ZIOLKOWSKI, Talking Animals: Medieval Latin Beast Poetry, Philadelphia, University of Pennsylvania Press, 1993, 15 (hierna verkort J. ZIOLKOWSKI, Talking Animals). 98 A. BOUWMAN, Taaldaden, 132. 99 K. TER LAAN, Letterkundig woordenboek voor Noord en Zuid, Den Haag, G.B. van Goor Zonen's Uitgeversmaatschappij, 1952, http://www.dbnl.org/tekst/laan005lett01_01/laan005lett01_01_1729.php#v1726. 100 H. SLINGS, Reinaert de Vos, Amsterdam, Amsterdam university press, 1999, 43 (hierna verkort H. SLINGS, Reinaert de Vos). 101 F. LULOFS, Van den vos Reynaerde, 19. 102 H. SLINGS, Reinaert de Vos, 43. 103 F. KNAPP, Das Lateinische Tierepos, Darmstadt, Wissenschaftliche Buchgesellschaft, 1979, 102 (hierna verkort F. KNAPP, Das Lateinische Tierepos).

26

dieren worden dus helemaal niet waarheidsgetrouw voorgesteld “als dieren” maar treden enkel op in hun menselijke functie.104 Ten slotte zijn er nog diersprookjes. Deze sprookjes – waarin dieren de hoofdrol spelen – verschillen van het dierenepos doordat ze bovennatuurlijke elementen bevatten. Merk echter op dat de dieren in beide genres kunnen spreken.105 In Van den vos Reynaerde gebeurt er behalve dit spreken echter niets bovennatuurlijks, waardoor het dierenepos aan geloofwaardigheid wint en de boodschap makkelijker kan worden betrokken op de mensenmaatschappij. In toversprookjes met dieren gebeuren er nog meer merkwaardige en bovennatuurlijke dingen, maar hierin spelen de dieren slechts een ondergeschikte rol.106 De indeling van dierenverhalen in deze verschillende subgenres moet opnieuw worden genuanceerd. Ten eerste hebben we reeds gewezen op het artificiële en gedwongen karakter van dergelijke indelingen. Ten tweede is een dergelijke onderverdeling in subgenres geen evidentie omdat de classificatiecriteria (bvb. moraal, lengte van het verhaal, verhaalmotieven en humor) vaak ontoereikend blijken om een duidelijk onderscheid tussen de genres te maken.107 In het volgende onderdeel zullen wij echter classificatiecriteria hanteren die eigen zijn aan het dierenepos en die het dierenepos als genre duidelijk kunnen afbakenen ten opzichte van de andere (sub)genres.

3. Het dierenepos: kenmerken Wat maakt het dierenepos nu tot een apart genre? We kunnen deze eigenheid van het dierenepos beschrijven door middel van de classificatiecriteria. Dit zijn eigenschappen die kenmerkend zijn voor een genre en waarmee men de genres dus kan onderscheiden. De classificatiecriteria van het dierenepos zullen we in dit onderdeel behandelen. De genrekenmerken zullen telkens worden getoetst aan de primaire teksten om te beoordelen of Van den vos Reynaerde wel degelijk een dierenepos is, zoals onze beginhypothese vooropstelt. Ook voor de latere fase van dit onderzoek zijn de classificatiecriteria van belang. Ze zullen immers de toetssteen vormen wanneer we nagaan of het recht dan wel het genre (of geen van beide) de grootste invloed had op de tekst.

3.1.

Classificatiecriteria – algemeen

Aan de hand van classificatiecriteria kunnen verschillende soorten teksten van elkaar worden onderscheiden en kan worden bepaald tot welk genre een tekst behoort. In de poëtica worden voor dit doel verschillende criteria gehanteerd. 104

F. KNAPP, Das Lateinische Tierepos, 102. F. LULOFS, Van den vos Reynaerde, 33. 106 F. LULOFS, Van den vos Reynaerde, 33. 107 F. KNAPP, Das Lateinische Tierepos, 103; F. LULOFS, Van den vos Reynaerde, 18. 105

27

Janssens geeft een hele lijst van mogelijke afbakeningscriteria voor de Middelnederlandse literaire genres. Hij heeft het over: rijmprocédé – compositietechniek – literaire vormgeving – bronreferenties – waarheidspretenties – functioneringsmilieu – directe rede – fictionaliseringsgraad – bepaalde uitgewerkte scènes.108 Om subgenres te bepalen, kan er verder nog beroep worden gedaan op: verhaalcomplexen, structuren en vertelstrategieën.109 Ook de eventuele aanwezigheid van pathos kan een determinerend element zijn om te bepalen of de tekst een episch karakter heeft. Pathos is namelijk een vereiste voor de “heroïsche ethiek” in een werk en net deze heroïsche ethiek maakt onvoorwaardelijk deel uit van een episch werk.110 Uiteraard zullen ook de intentie van de auteur en de functie van de tekst een onderscheid kunnen maken tussen de verschillende genres. Wil de tekst het publiek iets leren of dient hij enkel ter vermaak? Deze classificatiecriteria dienen echter wel te worden genuanceerd. Hoewel zij kunnen wijzen op een onderscheid tussen de genres, is het bijvoorbeeld niet uitgesloten dat ook de fabel ter vermaak geschreven is en dat het vermakende diersprookje ook een les wil meegeven aan de lezer.111 Ten slotte kan ook de lengte van de tekst een aanwijzing vormen voor het genre. Zo wordt een epische tekst wel verondersteld een bepaalde lengte te hebben, in tegenstelling tot bijvoorbeeld een diersprookje.112 Aan deze vereiste voldoet alvast Van den vos Reynaerde.

3.2.

Is Van den vos Reynaerde een dierenepos?

Bij ons onderzoek naar de hypothese of Reynaert I al dan niet een dierenpos is, hebben we de criteria langsheen een viertal grote lijnen gesitueerd: de personages in het verhaal, de functie of intentie van de tekst, de inhoud en de (epische) stijl van het werk. Bij het hanteren van deze classificatiecriteria moeten we echter steeds in het achterhoofd houden dat met deze genreconventies kan worden gespeeld, wat onder meer in Van den vos Reynaerde het geval is.

108

J. JANSSENS, Subtiel vertellen, 13. J. JANSSENS, Subtiel vertellen, 16. 110 D. SANDS, The Flemisch Reynard, 322. 111 F. KNAPP, Das Lateinische Tierepos, 112. 112 F. KNAPP, Das Lateinische Tierepos, 113. 109

28

3.2.1. 3.2.1.1.

Personages Dieren in de hoofdrol

Geen dierenepos zonder dieren uiteraard. Het dier is een “noodzakelijk bestanddeel van het Erlebnisinhaltes” en staat op de voorgrond bij de conceptie van het werk.113 In Van den vos Reynaerde ontbreekt het alvast niet aan viervoeters. Van neerhofdieren (kip Coppe, haan Cantecleer, Belijn de ram) over huisdieren (kat Tybeert, hondje Cortoys) tot de wildere varianten (Reynaert de vos, Cuwaert de haas, Nobel de leeuw, Bruun de beer, Isengrijn de wolf, Firapeel het luipaard), ze vervullen allemaal een hoofd- of bijrol. Kenmerkend voor de dierenpersonages in het dierenepos is dat het geen “flat charachters” of typen zijn, in tegenstelling tot de dierenpersonages in de fabel en het diersprookje. De personages worden psychologisch uitgebouwd. Ze vallen niet eenvoudigweg in te delen in de categorie “goed” of “slecht”.114 Dit is mogelijks een belangrijke vaststelling voor onze analyse van het recht in het werk. Zoals de personages immers niet eenduidig goed of slecht zijn, zo kan ook het recht genuanceerd worden beschreven. 3.2.1.2.

Antropomorfisme

Typisch voor middeleeuwse dierepiek is dat de dieren op een menselijke manier worden voorgesteld. In het dierenepos wordt dit antropomorfisme op verschillende manieren gerealiseerd, steeds met de bedoeling om te hekelen of een komische noot in het verhaal te brengen.115 In de eerste plaats zijn de dieren begiftigd met een spraakvermogen. Daarnaast hebben alle dieren een naam gekregen, wat hen tot een individu maakt.116 Andere antropomorfe eigenschappen, typisch voor de middeleeuwse dierepiek, zijn dat de dieren met elkaar omgaan zoals geestelijken of edelen en ook zo gekleed, gehuisvest of bewapend zijn. Daarbij hanteren ze ook de feodaal-juridische en christelijke normen en gebruiken.117 Een sprekend voorbeeld is Reynaert die zich op het einde van het verhaal in volle pelgrimsuitrusting opmaakt voor zijn pelgrimstocht, ter vergeving van zijn zonden. Voor de antropomorfe wereld te realiseren, worden dus

113

J. IRMSCHER, “Das mittelgriechische Tierepos. Bestand und Forschungssituation” in E. ROMBAUTS, A. WELKENHUYSEN (eds.), Aspects of the medieval animal epic, Leuven, University Press, 1975, 207. 114 F. KNAPP, Das Lateinische Tierepos, 109. 115 A. BOUWMAN, Reinaert en Renart. Het dierenepos Van den vos Reynaerde vergeleken met de Oudfranse Roman de Renart, Prometheus, Amsterdam, 1991, 399 (hierna verkort A. BOUWMAN, Reinaert en Renart). 116 R. JAUSS, Untersuchungen zur mittelalterlichen Tierdichtung, Tübingen, Niemeyer Verlag, 1959, 65 (hierna verkort R. JAUSS, Untersuchungen zur mittelalterlichen Tierdichtung). 117 A. BOUWMAN, Reinaert en Renart, 399.

29

elementen ontleend aan de contemporaine werkelijkheid. De wolf en de vos zijn baronnen geworden, het verhaal is feodaal-ridderlijk gesitueerd.118 3.2.1.3.

Realiteitszin met betrekking tot de personages?

Betekent de aanwezigheid van antropomorfisme nu dat het verhaal helemaal geen realiteitszin meer heeft op het gebied van de personages? Deze vraag moet ontkennend worden beantwoord. Er is geen extreem antropomorfisme waar te nemen in Van den vos Reynaerde. De dieren behouden ook sommige dierlijke eigenschappen en worden niet volledig vermenselijkt. Steeds wordt het evenwicht tussen dierlijk en menselijk handelen bewaard.119 Reynaert trekt dan misschien wel pelgrimskleren aan, hij woont nog steeds in een vossenhol en niet in een huis of kasteel. De dieren behouden de eigenschappen en vorm van het dier (Reynaert is een sluwe vos, Nobel de leeuw is de koning der dieren) maar zij suggereren bepaalde aspecten van de mensenwereld.120 Ook de dierlijke verhoudingen worden nog gerespecteerd (Cuwaert de haas is en blijft bang voor zijn natuurlijke vijand Reynaert de vos).121 Typerend voor het antropomorfisme in de Reynaert I is dat het een kloof tot stand brengt tussen wat de dieren van nature uit écht zijn en wat ze willen zijn.122 Dit zorgt ervoor dat de karakters in het dierenepos vrij complex zijn. De dieren vertolken wel wat ze werkelijk zijn (een vos, een wolf), maar bezitten ook een schijn van individualiteit.123 De vraag rijst naar hoe deze realiteitszin tot stand wordt gebracht. Dit gebeurt enerzijds door de realistische psychologische portrettering van de personages. De dieren vertolken echte menselijke emoties waarin de lezer/toehoorder zich kan herkennen. Dit wordt nog benadrukt door het feit dat de personages dieren zijn.124 Ten tweede wordt gebruik gemaakt van de techniek van de renarratio. Dit procédé houdt in dat een personage in Van den vos Reynaerde een verhaal vertelt dat het publiek moet gekend hebben, maar het personage wijkt lichtjes af van de gangbare versie van het verhaal. Het personage “geeft een gekleurde versie van de gebeurtenissen, herschrijft de geschiedenis volgens eigen verlangens en karakteriseert daarmee zichzelf”.125 Zo vertelt Grimbeert de das een eigen versie van “de vos en de viskar” om zijn oom in een slachtofferrol te plaatsen ten opzichte van de wolf. Het publiek kent echter de correcte versie van dit verhaal en beseft zo dat 118

A. BOUWMAN, Reinaert en Renart, 261. F. LULOFS, Van den vos Reynaerde, 40. 120 G. KNUVELDER, Beknopt handboek tot de geschiedenis der Nederlandse letterkunde, 29. 121 J. REYNAERT, D. COIGNEAU, W. WATERSCHOOT en A. M. MUSSCHOOT, Overzicht van de Nederlandse letterkunde, 65. 122 R. JAUSS, Untersuchungen zur mittelalterlichen Tierdichtung, 212. 123 R. JAUSS, Untersuchungen zur mittelalterlichen Tierdichtung, 201. 124 D. SANDS, The Flemisch Reynard, 311. 125 A. BOUWMAN, Taaldaden, 137. 119

30

Grimbeert liegt. Dit scherpt de oplettendheid van het publiek aan met betrekking tot schijn en werkelijkheid. Aangezien deze contradictie tussen schijn en werkelijkheid een van de belangrijkste thema’s in Van den vos Reynaerde is, moet deze tegenstelling ongetwijfeld een invloed hebben gehad op de voorstelling van het recht. Geeft de auteur zijn publiek een schijnvoorstelling van het recht of toont hij de juridische werkelijkheid?

3.2.2. 3.2.2.1.

Functie/intentie Een moraliserende tekst?

Van den vos Reynaerde werd niet bedoeld als een moraliserende tekst, noch als een tekst die een zedenles meegeeft of die voortdurend wijst op de morele maatstaven. Dit is een kenmerk voor het genre van het dierenepos, dat in tegenstelling tot de fabel geen expliciete moraal met zich meedraagt.126 3.2.2.2.

Een vermakende spiegel van de mensenmaatschappij

Ook al bevat Van den vos Reynaerde geen morele les, toch wil de tekst zijn publiek iets leren. Het nut en doel van een dierenepos bestaat erin om de menselijke natuur aanschouwelijker te maken, onder meer door het gebruik van dieren om de menselijke eigenschappen en zwakheden te tonen. Door het gebruik van dieren moet er geen expliciete moraliserende les meer worden gegeven.127 Het dierenepos wil de “mensenwereld […] in al haar voosheid en domheid”128 tonen door de complexe mensenwereld voor te stellen door middel van een meer eenvoudige dierenwereld.129 In Reynaert I krijgen we als mensen een spiegel aangeboden waarin we onszelf herkennen. Betekent dit dan dat we een ook waarheidsgetrouwe afspiegeling van het recht te zien krijgen, “in als haar voosheid en domheid”?

3.2.3. 3.2.3.1.

Inhoud Een verhaal over dieren

Zoals reeds aangegeven bij het classificatiecriterium “personages” moet een dierenepos noodzakelijkerwijze een verhaal over en door dieren zijn. Aan deze vereiste voldoet Van den vos Reynaerde alvast.

126

J. REYNAERT, D. COIGNEAU, W. WATERSCHOOT en A. M. MUSSCHOOT, Overzicht van de Nederlandse letterkunde, 67; R. JAUSS, Untersuchungen zur mittelalterlichen Tierdichtung, 66; C. DE BRUIN, Bloemlezing uit de Middelnederlandse dichtkunst, 30. 127 R. JAUSS, Untersuchungen zur mittelalterlichen Tierdichtung, 201. 128 C. DE BRUIN, Bloemlezing uit de Middelnederlandse dichtkunst, 30. 129 A. BOUWMAN, Reinaert en Renart, 260.

31

3.2.3.2.

Epische inhoud en verhaalcomplexen

De term dierenepos geeft al aan dat er een verwantschap moet zijn tussen het dierenepos en het genre van de epiek. Deze verwantschap uit zich onder meer in enkele inhoudelijke elementen. De onderwerpen die in Van den vos Reynaerde centraal staan, zijn ook onderwerpen die in de epen terugkomen. Volgende motieven komen bijvoorbeeld ook in het chanson de geste voor: vogelvrijheid, diefstal, verraad, (juridische) gevechten, verdediging van de (eigen) onschuld, intriges aan het hof.130 Typisch episch is ook dat de dieren elkaars “mage” zijn.131 Isengrijn en zijn wolventroep worden bijvoorbeeld aangeduid als: v. 61 Isengrijn ende sine maghen132 ghinghen voer den coninc staen Samengevat kan worden gesteld dat Van den vos Reynaerde een werk is van “verridderlijkte dierepiek”, dit wil zeggen dierepiek tegen de achtergrond van de contemporaine volkstalige ridderepiek.133 Het werk is een “diergeschiedenis in de sfeer van een heldenlied”.134 Binnen het epische genre vindt het verhaal meer aansluiting bij de voorhoofse dan de hoofse epiek. Dit blijkt onder andere uit atmosfeer van het verhaal, welke niet hoofs en ridderlijk maar militair en gerechtelijk is.135 Ook de trouw en niet de minne staat als onderwerp centraal. Pathos – als noodzakelijk element voor de heroïsche ethiek en aldus de epische toets van een verhaal – ontbreekt echter in de Reynaert I.136 Van den vos Reynaerde bevat geen artistiek element dat medeleven, verdriet en medelijden opwekt. We hebben al aangegeven dat er een bijzondere intertekstuele relatie bestaat tussen het genre van het dierenepos en de andere (epische) genres waarop Van den vos Reynaerde zich baseert. Daardoor wordt een parodiërend effect gecreëerd. Dit effect zorgt voor een tegenstelling tussen de heroïsche idealiteit en de werkelijkheid van de dierlijke natuur die door begeerte en list wordt beheerst.137 3.2.3.3.

Werkelijkheid of fictie?

Vindt de inhoud aansluiting bij de werkelijkheid of hebben is Van den vos Reynaerde een fictioneel verhaal? Het antwoord op deze vraag kan opnieuw een aanwijzing 130

D. SANDS, The Flemisch Reynard, 316. D.C. TINBERGEN, De Nederlandse literatuur in de middeleeuwen, Den Haag, Servire, 1947, 27 (hierna verkort: D.C. TINBERGEN, De Nederlandse literatuur in de middeleeuwen) . 132 Maghen: verwanten. Zie Middelnederlandsch Woordenboek, www.gtb.inl.nl 133 A. BOUWMAN, Reinaert en Renart, 261. 134 R. JAUSS, Untersuchungen zur mittelalterlichen Tierdichtung, 65. 135 D. SANDS, The Flemisch Reynard, 325. 136 D. SANDS, The Flemisch Reynard, 325. 137 A. BOUWMAN, Reinaert en Renart, 261. 131

32

vormen voor de manier waarop Willem het recht in zijn werk heeft geïncorporeerd. Als het verhaal geen enkele realiteitswaarde heeft, moeten we ervoor beducht zijn dat ook het recht wel eens op fictieve wijze kan zijn beschreven. Deze vraag naar het werkelijkheidsgehalte of fictioneel karakter van de tekst moet in ieder geval genuanceerd worden beantwoord. Natuurlijk is een groot deel van de Reynaert I fictioneel. Dat kan ook niet anders in een verhaal waarin de dieren kunnen spreken en gekleed rondlopen. Er zijn ook nog onvoldoende bewijzen dat Van den vos Reynaerde een sleutelroman zou zijn en dus op een concrete werkelijkheid zou zijn gebaseerd. Ondanks dit fictionele karakter is Van den vos Reynaerde toch ook stevig verankerd in de realiteit. Dit vinden we onder andere terug in de “representational reality” van het werk.138 Dit wil zeggen dat bijvoorbeeld de boerenhoven en hun bewoners voldoende plastisch en gedetailleerd uitgebeeld worden, waardoor ze een hoge realiteitswaarde krijgen. Ook de omgeving worden realistisch omschreven (v. 25742596: de dorre vlakte rond Kriekeputte), evenals de bevolking (v. 699-738: de hele meute mensen die Bruun achterna zitten) en de gewoonten en psychologie van mens en dier (bvb. de angstige haas, de sluwe vos, de machtsbeluste leeuw).139 Ten slotte is ook de hele antropomorfe wereld opgebouwd uit elementen van de contemporaine werkelijkheid, de feodale ridderwereld.140 Zo gaan de “baronnen” Reynaert, Isengrijn en Bruun naar het “hof” van koning Nobel. Bovendien ontbreekt het in een dierenepos steeds aan bovennatuurlijke elementen die men in een diersprookje wél kan terugvinden. Van den vos Reynaerde heeft dan wel een fictioneel kantje, aan vliegende schaakborden ontbreekt het sowieso in het verhaal.

3.2.4.

Epische stijl

3.2.4.1.

Lengte

Het epische genre vraagt van het werk een zekere lengte. Dat is niet anders voor het dierenepos. Ziolkowski noemt het zelfs een vereiste om van een dierenepos te kunnen spreken: “The step from comic tales about animals to beast epic is first and foremost a formal one: instead of a few episodes, a whole series is joined together and more or less skillfully assembled. A certain length is an indispensable precondition. This is obviously fulfilled in the case of Ysengrimus as 141 well as in the case of Van den Vos Reinaerde and its reworkings.”

Met zijn 3469 verzen is Van den vos Reynaerde inderdaad een uitgebreid verhaal te noemen en voldoet het werk alvast aan de vereiste van de epische lengte. 138

D. SANDS, The Flemisch Reynard, 311. C. DE BRUIN, Bloemlezing uit de Middelnederlandse dichtkunst, 29. 140 A. BOUWMAN, Reinaert en Renart, 261. 141 J. ZIOLKOWSKI, Talking Animals, 198. 139

33

3.2.4.2.

Structuur

Door zijn autonomie heeft de structuur van de Reynaert I een epische opzet.142 Het verhaal vormt een mooi omvattend geheel: een begin (v. 1-40 proloog), daartussen verschillende losse dierenavonturen (v. 41-496 hofdag, v. 497-1042 eerste daging, v. 1043-1358 tweede daging, v. 1359-1752 derde daging, v. 1753-2049 Reynaerts veroordeling, v. 2050-2490 Reynaerts openbare biecht, v. 2491-3073 vrijspraak en pelgrimage) en een slot (v. 3074-3469 Reynaerts terugkeer). Specifiek voor Van den vos Reynaerde is dat de compositie zeer hecht is. Ze leeft zelfs de regels van de klassieke retorica na door het verhaal spannend te houden en geen dramatische inzinkingen toe te laten.143 De typische brede epische beschrijvingen moeten daardoor echter wel plaats maken voor een kernachtige, beknopte weergave van de hoofdzaken.144 Deze structuurvorm is typisch voor het dierenepos. Verschillende losse dierenverhalen worden aan elkaar geregen en vormen samen een uitgebreid epos waarbij de ene scène de andere logisch opvolgt of eraan voorafgaat.145 Deze vaststelling kan belangrijk zijn voor ons onderzoek naar de weergave van het recht in dit literaire werk. De vraag rijst of ook het recht (en meer bepaald het strafproces) op een logische en structurele wijze wordt verhaald? In de kantlijn dient nog te worden opgemerkt dat ook de structuur van de hoofse epische roman enigszins in Reynaert I doorwerkt. Ook in Van den vos Reynaerde wordt er een “queeste in de buitenwereld” ondernomen, zij het dat deze nu eerder op het kwade dan op het goede is gericht. Opnieuw draagt dit bij tot het parodiërende karakter van Van den vos Reynaerde. 3.2.4.3.

Taalgebruik en schrijfstijl

Het uitzonderlijke rijm en taalgebruik leverde Van den vos Reynaerde de titel op van “het hoogtepunt van het genre van het dierenepos”.146 Deze titel heeft het werk onder andere te danken aan de feilloze beheersing van de middeleeuwse verstechniek, het vloeiende ritme en het bijzonder zuivere rijm.147 De dichter had duidelijk een speelse maar ook zeer bewuste houding ten opzichte van de taal die hij gebruikte.148 We moeten dit gegeven indachtig zijn wanneer we de weergave van het recht onderzoeken. Zou een dichter die zo bewust bezig was met 142

D. SANDS, The Flemisch Reynard, 325. J. REYNAERT, D. COIGNEAU, W. WATERSCHOOT en A. M. MUSSCHOOT, Overzicht van de Nederlandse letterkunde, 67. 144 C. DE BRUIN, Bloemlezing uit de Middelnederlandse dichtkunst, 29. 145 D. SANDS, The Flemisch Reynard, 308. 146 J. GOOSSENS, “Von kranken Löwen und Rahmenerzählungen, Hoftagen und Strafprozessen. Bemerkungen zur Erzählstruktur des mittelalterlichen Tierepos” in J. GOOSSENS, Reynke, Reynaert und das europäische Tierepos: gesammelte Aufsätze, Münster, Waxmann, 1998, 191. 147 G. KNUVELDER, Beknopt handboek tot de geschiedenis der Nederlandse letterkunde, 29. 148 G. KNUVELDER, Beknopt handboek tot de geschiedenis der Nederlandse letterkunde, 29. 143

34

de perfecte compositie, niet hier en daar de juridische inhoud hebben gemanipuleerd zodat deze binnen zijn rijmschema zou passen?

3.3. Niet-genregebonden, tekstspecifieke kenmerken: parodie, satire, allegorie en/of zelfopenbaring? 3.3.1.

Parodie

Een parodie is een grappige nabootsing van een vaststaand concept, idee of persoon met de bedoeling dit bespottelijk te maken.149 Essentieel is dat de vorm van het geparodieerde behouden blijft maar dat de inhoud wordt veranderd.150 Er wordt algemeen aangenomen dat Van den vos Reynaerde een parodie is. Ten eerste wordt gesteld dat Van den vos Reynaerde een parodie is op de feodale ridderwereld, net zoals de Franse Reynaertbranches.151 Dit parodiërende verband tussen het dierenepos en de feodaal-ridderlijke wereld is een wezenlijk element van het genre.152 We vinden dit onder andere terug in de manier waarop koning Nobel op Pinksteren zijn ridders om zich heen verzamelt, als ware hij Karel de Grote of koning Arthur zelf.153 De vorm van het verhaal is duidelijk deze van het chanson de geste, maar de inhoud is uiteraard helemaal anders. Het zijn dieren die tot de hofdag komen en geen menselijke ridders. Ten tweede zou Van den vos Reynaerde een parodie op de hoofse roman zijn. Er zijn inderdaad enkele kenmerken van de hoofse roman in het Reynaertverhaal te herkennen die op een parodiërende manier worden “omgekeerd”. De “queeste in de buitenwereld” behoudt wel haar vorm, maar wordt nu negatief ingekleurd. Het is niet de goede ridder die erop uittrekt voor het goede doel maar de sluwe misdadiger Reynaert die aan zijn straf wil ontlopen. Reynaert heeft ook lak aan hoofse idealen zoals edelmoedigheid en hij verraadt zelfs zijn oom Isengrijn en neef Grimbeert.154 Vooral de verheerlijking van die hoofse samenleving in de hoofse ridderroman wordt aangepakt. De vorm van de ridderroman wordt wel behouden maar de invulling is veel minder hoofs.155 Ten derde is de Reynaert een parodie op het Middelnederlandse heiligenleven of vijte. De tekst vermeldt het woord “vijte” zelfs letterlijk (v. 7 Dat hi die vijte dede soucken). Lulofs156 herkent in Van den vos Reynaerde de volledige structuur van het 149

G. GEERTS en H. HEESTERMANS, Van Dale. Groot Woordenboek der Nederlandse taal, Utrecht / Antwerpen, Van Dale Lexicografie, 1984, 2120 (hierna verkort G. GEERTS en H. HEESTERMANS, Van Dale. Groot Woordenboek der Nederlandse taal) . 150 D. SANDS, The Flemisch Reynard, 314. 151 J. FLINN, Roman de Renart, 646. 152 R. JAUSS, Untersuchungen zur mittelalterlichen Tierdichtung, 212. 153 F. LULOFS, Van den vos Reynaerde, 202. 154 C. DE BRUIN, Bloemlezing uit de Middelnederlandse dichtkunst, 29. 155 D.C. TINBERGEN, De Nederlandse literatuur in de middeleeuwen, 28. 156 F. LULOFS, Van den vos Reynaerde, 200.

35

heiligenleven: het leven van de heilige (Reynaerts leven), het lijden (deels door Reynaert tijdens de terechtzitting, maar meer nog door zijn slachtoffers), de begrafenis (van Reynaerts slachtoffers) en het wonder (Reynaerts ontsnapping). De vorm van het heiligenleven wordt dus bewaard maar de invulling ervan is grondig gewijzigd. Ten slotte worden ook enkele retorische voorschriften geparodieerd. Zo wordt de vaste figuur van de “Natureingang” (v. 41-43 Het was in eenen tsinxendaghe / dat beede bosch ende haghe / met groenen loveren waren bevaen) al snel een tafereel van moord, onrecht en verkrachting in plaats van vrolijkheid en liederlijkheid.157 Eigen aan de parodie is dat zij uitsluitend dient ter vermaak. Het is niet haar bedoeling om het publiek aan het denken te zetten en al helemaal niet in dit werk, waar het een “komische parodie” betreft. In een “politieke parodie” worden nog bepaalde figuren uit de contemporaine maatschappij geparodieerd, maar dat is hier niet het geval.158 Dat is het grote verschil met de satire, een tekstvorm die door het gebruik van humor wél tot nadenken wil aanzetten. De vaststelling dat Van den vos Reynaerde een parodie is, is belangrijk voor ons onderzoek naar de weergave van het recht. Zou de auteur niet eveneens het contemporaine recht geparodieerd hebben? En is het in die optiek nog wel mogelijk om van een waarheidsgetrouwe representatie van het recht te spreken?

3.3.2.

Satire

Een satire is een hekelende voorstelling.159 Net als de parodie maakt de satire gebruik van humor maar in tegenstelling tot de parodie gebruikt ze niet de techniek van de nabootsing. Het uitgangspunt van een satire is het conflict tussen het ideaal en de werkelijkheid. Volgens sommige literatuurwetenschappers is Van den vos Reynaerde een satirisch stuk.160 Dat het werk ook een parodiërende functie heeft, verhindert dit niet. Er bestaan immers ook “satirische parodieën”.161 Een aantal zaken worden aan de kaak gesteld in Van den vos Reynaerde. In de eerste plaats wordt de feodale mensenmaatschappij gehekeld. Gevoelens als zelfingenomenheid, hebzucht, ijdelheid en andere gebreken worden door Reynaert genadeloos bestraft.162 Het werk hekelt ook het prilitieve recht van de sterkste, het recht dat is aangepast aan geldgewin, politieke ambitie en eerzucht, zoals

157

F. LULOFS, Van den vos Reynaerde, 202. D. SANDS, The Flemisch Reynard, 313-314. 159 G. GEERTS en H. HEESTERMANS, Van Dale. Groot Woordenboek der Nederlandse taal, 2489. 160 F. KNAPP, Das Lateinische Tierepos, 115; G. ARENDT, Die satirische Struktur des mittelniederländischen Tierepos Van den vos Reynaerde, Hilversum, Arendt, 1964, 56 (hierna verkort G. ARENDT, Die satirische Struktur). 161 G. ARENDT, Die satirische Struktur, 47. 162 G. KNUVELDER, Beknopt handboek tot de geschiedenis der Nederlandse letterkunde, 28-29. 158

36

belichaamd door koning Nobel. Ook de Vlaamse plattelandsmaatschappij moet eraan geloven en de wereldlijke geestelijken blijven evenmin gespaard.163 De satirische functie wordt onder meer gerealiseerd door het verborgen discours in Van den vos Reynaerde. Volgens Malfliet wordt dit discours gekenmerkt door “identificeerbare lokale ingrediënten, meerduidigheid, politieke vingerwijzigingen en omgekeerde Bijbelcitaten”.164 Volgens de theorie van literatuurtheoreticus Mikhail Bakhtin is Van den vos Reynaerde een “sociale en discursieve polyfonie”. Immers, aan de oppervlakte is het een literair en geleerd werk maar daaronder zit een verborgen verhaal met morele en sociale kritiek op de elite, die haar opdrachten niet goed vervult.165 Het is een uitdrukkingsmiddel voor al wie niet in het selecte clubje van de toenmalige machtige kringen zat. Het verschil tussen de parodie en de satire is dat een satirisch werk wel een maatschappelijke functie heeft. Het wil niet enkel vermaak bieden door humor, maar zet zijn publiek ook aan het denken door verschillende onderwerpen te bekritiseren. De satire heeft dan ook een serieus kantje, wat bij de parodie volledig ontbreekt. In tegenstelling tot de parodie wil de satire wel aansporen tot verandering, zij het dat ze die aansporing op een subtiele, verborgen wijze proclameert. De vaststelling dat Van den vos Reynaerde een satirische inslag heeft, staat toe om beter te kunnen inschatten wat de bedoeling van de auteur was toen hij het contemporaine recht in verhaalvorm goot. Was het ook zijn bedoeling om het vigerende recht te hekelen? Dreef hij de spot met de contemporaine rechtsgebruiken of bracht hij een waarheidsgetrouwe weergave? Wat vaststaat in deze satire is dat “wie ongelijk heeft en onrecht doet, triomfeert”.166

3.3.3.

Allegorie of zelfopenbaring?

Een laatste stelling die door enkelen wordt geponeerd, is dat Van den vos Reynaerde een allegorie zou zijn. Een allegorie is een “symbolische voorstelling, [een] samenhangende reeks beelden uit één gebied die dient om een samenhangende reeks gedachten op een ander gebied uit te drukken”.167 Op die manier zou leeuw Nobel de trots kunnen symboliseren, kat Tybeert de jaloezie en wolf Isengrijn de vraatzucht.168 De karakters in het Reynaertverhaal vervullen echter geen symbolische functie. De dieren zijn wat ze zijn, met al hun menselijke en dierlijke karaktertrekken.

163

C. DE BRUIN, Bloemlezing uit de Middelnederlandse dichtkunst, 30. R. MALFLIET, Van den vos Reynaerde, 17-18. 165 R. MALFLIET, Van den vos Reynaerde, 17. 166 G. KNUVELDER, Beknopt handboek tot de geschiedenis der Nederlandse letterkunde, 29. 167 G. GEERTS en H. HEESTERMANS, Van Dale. Groot Woordenboek der Nederlandse taal, 163. 168 D. SANDS, The Flemisch Reynard, 310. 164

37

Ook de theorie dat dit werk een zelfopenbaring van de auteur zou kunnen zijn – waarbij Willem Reynaert is en het verhaal een verbeelde autobiografie –, moeten we voorlopig afwijzen wegens onvoldoende bewijs.169

4. Besluit Alvorens de primaire tekst te onderzoeken op genrespecifieke kenmerken, hebben we Van den vos Reynaerde gesitueerd binnen het literaire netwerk. Zoals vrijwel alle literaire werken vertoont ook de Reynaert I een hoge mate aan intertekstualiteit, voornamelijk met de hoofse en voorhoofse ridderepiek. Daarnaast hebben we het werk gesitueerd ten opzichte van andere (Middelnederlandse) “dierenverhalen”, om de unieke positie van het dierenepos te schetsen. Hoewel het werken met de genretheorie bepaalde moeilijkheden met zich meebrengt, hebben we vervolgens de primaire tekst Van den vos Reynaerde geanalyseerd met het oog op de genrespecifieke classificatiecriteria. Zowel de personages, de functie, de verhaalsinhoud en de stijl van het werk werden onderzocht. Het resultaat bevestigde onze beginhypothese. Van den vos Reynaerde behoort tot het genre van de dierenepen. Daarnaast werd ook duidelijk dat het werk zowel als een parodie en een satire kan worden bestempeld. De bevestiging van onze hypothese dat Van den vos Reynaerde een dierenepos is, opent de weg naar ons verdere tekstonderzoek. Om de initiële onderzoeksvraag te beantwoorden – “hoe verhouden de representatie van het contemporaine recht en de genreconventies zich tot elkaar in Van den vos Reynaerde?” – was het namelijk cruciaal om te bepalen tot welk genre dit werk behoort. Na een analyse van de weergave van het contemporaine recht in de Reynaert I (en daarmee samenhangend een beschrijving van het vigerende 12e-13e eeuwse recht) zullen we kunnen nagaan of deze genrekenmerken een invloed gehad hebben op de weergave van het recht in Van den vos Reynaerde.

169

K. HEEROMA, De andere Reinaert, Den Haag, Bakker, 1970, 36.

38

Deel III. Van den vos Reynaerde, een gedicht van het (on)recht170?

1. Een vergelijkende analyse het recht in Van den vos Reynaerde met het geldende straf(proces)recht in de twaalfde en dertiende eeuw in Vlaanderen. 1.1.

Opzet

Om te kunnen nagaan of de realiteitswaarde van het contemporaine recht in Van den vos Reynaerde is “aangetast” door de genreconventies van het dierenepos, moeten we uiteraard eerst bepalen op welke plaatsen en op welke wijze het recht zich in de Reynaert I manifesteert. Pas daarna kunnen we beoordelen of deze juridische elementen in overeenstemming zijn met de werkelijkheid van het twaalfde en dertiende-eeuwse Vlaamse recht. Om die doelstelling te bereiken, worden alle scènes onderzocht op de mogelijke aanwezigheid van een juridische component (bijvoorbeeld: juridische actoren, procedureverloop, gebruik van juridische terminologie, straffen, rituelen…). Dit vormt op zichzelf reeds een zeer interessante analyse. Na de identificatie van de “juridische scènes” zullen we specifiek onderzoeken op welke manier het oude Vlaamse recht in Van den vos Reynaerde wordt voorgesteld en of dit discrepanties vertoont met het toenmalig vigerende recht. Het geldende recht, dat onze toetssteen voor deze analyse vormt, is het twaalfde en dertiendeeeuwse Vlaamse straf- en strafprocesrecht. Dit werd door Van Caenegem in zijn Geschiedenis van het strafrecht/strafprocesrecht in Vlaanderen van de XIe tot de XIVe eeuw171 vanuit historisch oogpunt reeds uitvoerig beschreven. Hij beschreef deze rechtstakken op een dermate correcte en volledige manier dat origineel onderzoek naar het wezen van het straf(proces)recht in ons onderzoek niet nodig is.172 Voor onze toetssteen baseren wij ons dus geheel op het werk van Van Caenegem. Hoewel we in Van den vos Reynaerde ook (in beperkte mate) elementen van het kerkelijk recht aantreffen, beperken wij ons onderzoek tot de straf(proces)rechtelijke juridische elementen. De beperkte omvang van dit onderzoek laat ons niet de mogelijkheid om ook het canonieke recht in Van den vos Reynaerde uitvoerig te behandelen. Hoe dan ook menen wij dat door louter onderzoek van de strafrechtelijke verhaalelementen – die tenslotte de meerderheid van de juridische

170

H. VAN DEN BRINK en J. VAN HERWAARDEN, Van den vos Reynaerde: Recht en macht, 79. R.C. VAN CAENEGEM, Geschiedenis van het strafprocesrecht, xxxii+370 p; R.C. VAN CAENEGEM, Geschiedenis van het strafrecht, xxii+399 p. 172 G. VAN DIEVOET, Le Roman de Renard et Van den vos Reynaerde, 45. 171

39

elementen uitmaken – toch een volledig en realistisch beeld kan worden geschetst van de omgang van de auteur met recht en genre.173 Alvorens onze analyse aan te vatten, dienen we nog kort te wijzen op de mogelijke beperkingen van ons onderzoek. Ten eerste zullen we, zoals gezegd, voor onze kennis van het contemporaine recht moeten uitgaan van de bestaande rechtskundige geschiedschrijving. Onze studieresultaten zullen dus afhankelijk zijn van de bronneninterpretatie door de rechtshistoricus wiens werk we gebruiken om kennis te verkrijgen over het recht ten tijde van Van den Vos Reynaerde (in casu: Van Caenegem). Echter, als een historicus zijn onderzoek op een deontologisch correcte wijze heeft uitgevoerd, dan mogen we aannemen dat de geschiedschrijving zo dicht als mogelijk bij de waarheid en de historische realiteit zal aanleunen. Een tweede aandachtspunt betreft het gebruik van de terminologie. We moeten voorzichtig omspringen met begrippen en concepten als “het vigerende recht ten tijde van het ontstaan van het Reynaertverhaal” of “het contemporaine recht”. Het is immers delicaat om eenduidig aan te geven wat dit contemporaine recht nu precies inhield. Van den vos Reynaerde kent namelijk een lange ontstaansgeschiedenis – met verschillende branches in de tekstgenese – zodat diverse juridische elementen reeds op een vroeger tijdstip het verhaal kunnen zijn ingeslopen. Het belang van dit onderzoek naar de rechtselementen in Van den vos Reynaerde en hun al dan niet realistische verhouding tot het vigerende recht situeert zich op twee vlakken. In de eerste plaats is deze systematische analyse van élke juridische scène in Van den vos Reynaerde een interessante aanvulling op het reeds gevoerde rechtshistorische en literaire Reynaertonderzoek. Een aantal studies naar de verhouding tussen het recht in de Reynaert I en het toenmalig vigerende recht werden wel al gevoerd (o.a. Jacoby, 1970174) maar het ontbrak nog aan een systematische analyse van alle individuele juridische verzen en scènes. Ten tweede zou deze analyse ons naar een hypothese moeten leiden omtrent de verhouding van recht en genre in het verhaal. Indien er bijvoorbeeld talrijke discrepanties zouden zijn tussen het recht in de literaire vertelling en het recht zoals omschreven in de rechtshistorische wetenschappelijke literatuur, dan zou dit erop kunnen wijzen dat de juridische inhoud van het verhaal heeft moeten onderdoen voor de genreconventies van het dierenepos. Uiteraard zijn ook nog andere hypotheses denkbaar, die uit dit deelonderzoek naar voren kunnen komen.

1.2.

Werkwijze

Het volgende tekstkritische onderzoek werd in twee fasen verricht. Ten eerste werd de primaire tekst aan een origineel tekstonderzoek onderworpen. Daarbij werden alle scènes en verzen geïdentificeerd die enig juridisch aanknopingspunt hebben. Vervolgens hebben we deze juridische elementen telkens bestudeerd en gekaderd in 173

Voor een kort overzicht van het kerkelijk recht in Van den vos Reynaerde, zie o.a.: B.H.D. HERMESDORF, Van den Vos Reynaerde. Rechtshistorische aantekeningen, 390 p. 174 F.R. JACOBY, Van den vos Reinaerde: legal elements, 116 p.

40

hun literaire en rechtshistorische betekenis. Voor dit deel van ons onderzoek konden we uitgaan van de diepgaande tekstkritische analyse van de Reynaert I door Lulofs.175 Een overzicht van de onderzochte juridische fragmenten uit Van den vos Reynaerde is overigens te vinden in de bloemlezing. In een tweede fase hebben we de juridische verhaalelementen beoordeeld volgens hun realiteitswaarde. Dit houdt in dat er specifiek werd onderzocht of deze elementen een waarheidsgetrouwe weergave zijn van het toenmalig geldende recht. Zoals vermeld, vormden de rechtshistorische werken van Van Caenegem onze toetssteen. Ons tekstonderzoek bestond uit een constante en nauwkeurige vergelijking van deze rechtswetenschappelijke werken met de primaire tekst Van den vos Reynaerde, in een zoektocht naar mogelijke parallellen of discrepanties. Daarbij konden we soms ook steunen op Reynaertstudies waarin af en toe reeds een juridisch fragment uit Van den vos Reynaerde in detail werd besproken. De opzet van dit hoofdstuk is dan ook een spiegel van deze twee onderzoeksfasen. We volgen daarbij de tekststructuur van het verhaal (hofdag, eerste daging…). Elk juridisch element of fragment uit het verhaal wordt behandeld. De fragmenten zijn aangeduid met een titel die de korte inhoud van het fragment weergeeft en die meteen ook de referentie vormt voor de bloemlezing. Daarna volgt telkens een kernachtige aanduiding van het juridische aspect waarover het fragment handelt: bewijsmiddel, materieel strafrecht, proceshandeling, sanctie, etc. Vervolgens kaderen we de fragmenten in hun literaire en rechtshistorische context. Ten slotte concluderen we in de analyses ook of de betreffende juridische verhaalselementen, in vergelijking met de rechtshistorische basis in Van Caenegem, al dan niet een waarheidsgetrouwe weergave van het contemporaine recht vormen.

175

F. LULOFS, Van den vos Reynaerde, 320 p.

41

2. Het recht in Van den vos Reynaerde: tekstanalyse 2.1.

De hofdag

v. 44-47: Koning Nobel kondigt een hofdag af. Met een beetje geluk zou alles goed verlopen. Het verhaal begint nog maar of koning Nobel stelt al een juridische handeling. Hij kondigt een hofdag af, waarop alle dieren dienen te verschijnen. De oorsprong van deze hofdag moeten we situeren in de oude volksvergaderingen, bijeenkomsten waarop alle vrije mannen moesten verschijnen.176 De hofdag heeft plaats op Pinksteren. Dit getuigt van realiteitszin, want in de middeleeuwen vonden (onder meer) op Pinksteren inderdaad de bijeenkomsten aan de vorstelijke hoven plaats.177 Dit placitum generale178 was een “plechtige gerechtszitting die driemaal ‘s jaars op vaste tijdstippen gehouden worden en waarop de inwoners van het rechtsgebied horen aanwezig te zijn.”179 In dit geval hebben we trouwens te maken met een koningsgerecht, aangezien koning Nobel de zitting voorzit.180 Naast de rechtspraak vonden nog andere activiteiten plaats op deze bijeenkomsten, zoals het regelen van fiscale zaken en het afkondigen van ordonnanties.181 Op de curia alta¸ de feestelijke hofdag, kwam het hoge gerecht bijeen en behandelde de kapitale delicten en o.m. de veten onder de adel.182 Uit de tekst kunnen we ook afleiden dat een dergelijke hofdag de positie van de vorst kon versterken of bevestigen, tenminste als de veten onder zijn onderdanen werden bijgelegd.183 De hofdag kon tot eer van de koning strekken, als alles goed verliep en als het officiële gedeelte kon worden afgesloten met een feest, waarop de vazallen hun heer lof toezwaaiden.184 Wat de weergave betreft van de hofdag lijkt de auteur trouw te zijn gebleven aan de feitelijke omstandigheden. Hij geeft een accurate weergave van het tijdstip waarop de hofdag plaatsvond, het publiek dat naar de hofdag komt en de bedoeling van deze bijeenkomst.

176

F. LULOFS, Van den vos Reynaerde, 202; F.R. JACOBY, Van den vos Reinaerde: legal elements, 18. F. LULOFS, Van den vos Reynaerde, 202. 178 F.R. JACOBY, Van den vos Reinaerde: legal elements, 17-21. 179 R.C. VAN CAENEGEM, Geschiedenis van het strafprocesrecht, 93. 180 B.H.D. HERMESDORF, Van den Vos Reynaerde. Rechtshistorische aantekeningen, 123. 181 F.R. JACOBY, Van den vos Reinaerde: legal elements, 17-18. 182 F. LULOFS, Van den vos Reynaerde, 202. 183 F. LULOFS, Van den vos Reynaerde, 202. 184 H. SLINGS, Reinaert de Vos, 14. 177

42

v. 56: Het hof was Reynaert vijandig gezind. In dit vers zinspeelt de auteur al een eerste keer op het probleem van de “(on)partijdigheid van de rechter” of het vraagstuk over de “rechten van de verdediging”. Dit is een onderwerp dat nog vaak zal terugkomen in het verhaal. De oppositie “recht – onrecht” vormt als thema immers de rode draad door het hele werk.185 Ook in het contemporaine strafprocesrecht was men vertrouwd met het probleem van de partijdige rechter. Hoewel we er niets over terugvinden in Van den vos Reynaerde, bestond de mogelijkheid om de rechter of het vonnis te valsschelden. Dit valsschelden bestaat uit “een klacht, geuit door een pleiter of een gerechtsofficier, tegen één of meerdere rechters die ervan beticht worden een vals, dit is een opzettelijk wederrechtelijk of onjuist, vonnis of verslag te hebben gewezen of uitgebracht.”186 De beschuldiging moest worden geuit bij het vernemen van het vonnis.187 Het valsschelden was een rechtsmiddel om tot een beter vonnis te komen en vormde een stap in de evolutie naar een systeem met twee instanties.188 Zoals gezegd, vinden we In Van den vos Reynaerde echter niets terug over deze beroepsmogelijkheid. Toch mag daaruit niet worden afgeleid dat het recht in het verhaal een discrepantie vertoont met de juridische werkelijkheid. Als middel tot hoger beroep was het valsschelden immers nog onbestaande in de elfde en een groot deel van de twaalfde eeuw; pas in de veertiende eeuw kende het beroepsmiddel opgang.189 Gezien de ontstaansperiode van de Reynaert I hoeft het dan ook niet te verwonderen dat we hierover niets lezen in het dierenepos. Wat men op het gebied van partijdigheid wél reeds kende in het materiële strafrecht, was het misdrijf van het “vals oordeel vellen” of de falsitas scabini.190 In de middeleeuwen werd het als een misdrijf beschouwd wanneer een “verkeerd” vonnis werd geveld. Men ging er immers van uit dat het recht vast was en dus gekend moest zijn door de rechter, welke het recht niet meer diende te interpreteren.191 Hoewel dit misdrijf wél al gekend was ten tijde van het ontstaan van de Reynaert I, maakt de auteur geen melding van deze juridische mogelijkheid om zich te verzetten tegen de partijdigheid van de rechter. We zouden dit als een tekortkoming van de auteur kunnen beschouwen maar de verklaring hiervoor is vast veel meer verbonden met de tekst. In het licht van de thematiek van het verhaal – het recht tegenover het onrecht – is het logisch dat de auteur zich veeleer richt op onrechtvaardigheden dan op de juridische mogelijkheden van de personages om dit onrecht tegen te gaan.

185

F. LULOFS, Van den vos Reynaerde, 203. R.C. VAN CAENEGEM, Geschiedenis van het strafprocesrecht, 289. 187 R.C. VAN CAENEGEM, Geschiedenis van het strafprocesrecht, 290. 188 R.C. VAN CAENEGEM, Geschiedenis van het strafprocesrecht, 283. 189 R.C. VAN CAENEGEM, Geschiedenis van het strafprocesrecht, 283. 190 R.C. VAN CAENEGEM, Geschiedenis van het strafrecht, 131. 191 R.C. VAN CAENEGEM, Geschiedenis van het strafrecht, 131. 186

43

v. 57-59: Iedereen klaagt over Reynaert, behalve de das. Tijdens de hofdag klagen alle dieren over Reynaert bij de koning. We moeten dit “klagen” hier nog niet in de zuiver juridische betekenis begrijpen. Pas wanneer Isengrijn voor de koning gaat staan en daadwerkelijke een klacht formuleert, is de hofdag overgegaan in een rechtsgeding.192 v. 61-63: Isengrijn en zijn verwanten gaan voor de koning staan om hun klacht te formuleren. Isengrijn en zijn “maghen”193 vervullen de rol van de eiser, de partij die voor de koning een klacht uit over Reynaert. Deze manier van handelen doet ons meteen denken aan de klachtprocedure volgens het oud-Vlaamse recht. In het primitieve recht kende men nog geen ex officio-vervolging en kon enkel een (private) klacht de vervolging op gang brengen.194 Door letterlijk te spreken van “claghene” geeft de auteur aan dat hij goed op de hoogte was van (de vereisten van) de klachtenprocedure. Dit fragment is overigens typerend voor het accusatoire karakter van het hele proces. Het recht dat door Willem in Van den vos Reynaerde is geïntegreerd, dateert immers van een periode waarin het recht nog niet is geëvolueerd naar een meer moderne, inquisitoire procedure. Ook het feit dat de Reynaert I deels gebaseerd is op oude Franse branches, heeft ertoe bijgedragen dat het verhaalde recht nog grotendeels het primitieve recht is. De vermelding van Isengrijns “maghen” heeft eveneens een specifieke juridische bijklank. De term doet denken aan het oude Germaanse strafrecht, dat werd gekenmerkt door de instelling van de vete en de familiale solidariteit. Als enkeling was het niet mogelijk in de maatschappij te overleven, men had de bescherming nodig van zijn “maghen” of familieleden. Dit hield in dat alle leden van de familie de plicht hadden om hulp te bieden aan een familielid en dat elk familielid het recht had deze hulp te eisen.195 In het verhaal komen Isengrijns familieleden hem bijstand verlenen voor de rechter, ter ondersteuning van zijn klacht. Door met een machtige groep verwanten voor de rechter te verschijnen, zou deze immers geïntimideerd kunnen zijn.196 Opnieuw geeft de auteur hier op accurate wijze de contemporaine juridische realiteit weer. Van den vos Reynaerde illustreert nog het “oude” systeem van de familiale solidariteit dat in landbouwmiddens en adellijke kringen nog zeer sterk leefde. Tijdens, maar vooral na het ontstaan van de Reynaert I volgde een “moderner”

192

K.H. HEEROMA, “De ‘Reinaert’ en het recht”, Tijdschr. Ned. Taal- lettk.kd. 1971, 263 (hierna verkort K.H. HEEROMA, De ‘Reinaert’ en het recht). 193 Maghen = verwanten. 194 R.C. VAN CAENEGEM, Geschiedenis van het strafprocesrecht, 17. 195 R.C. VAN CAENEGEM, Geschiedenis van het strafrecht, 234. 196 F. LULOFS, Van den vos Reynaerde, 204.

44

systeem dat was gebaseerd op de gemeentelijke solidariteit. 197 Dit hield in dat het aantal actief in de vete betrokken verwanten aan banden werd gelegd en dat familieleden in de procedure niet meer konden optreden als moraliteitsgetuigen.198 Zoals gezegd wordt dit moderne systeem – waarbij wraak aan banden wordt gelegd door het publieke gezag – niet geïllustreerd in Van den vos Reynaerde. Integendeel, op het einde van het verhaal bevestigt Nobel het wraaksysteem door Isengrijns familie aan te bieden dat ze zich tot het einde der tijden kunnen tegoed doen aan Belijn en zijn verwanten. v. 65-67: Isengrijn begint zijn klacht met een juridische formule. In deze verzen formuleert Isengrijn zijn aanklacht en noemt de gronden waarop de koning zijn handelen moet steunen en zich bijgevolg Isengrijns zaak moet aantrekken: het gezag van de koning zelf, het recht en de welwillendheid.199 Daarnaast is dit tekstfragment slechts één van de vele voorbeelden van procesrigorisme dat we kunnen aantreffen in Van den vos Reynaerde. Procesrigorisme, of het “ontzag voor de vormen”, wordt door Van Caenegem gedefinieerd als: “de eerbiediging van een geheel van houdingen, termen, gebaren, termijnen die verplichtend zijn voor al wie in het gerecht optreedt, allerlei uiterlijke vormen die louter mechanisch dienen geëerbiedigd te worden en sancties meebrengen die tot het verlies van het recht kunnen gaan.”200 Vanaf de twaalfde eeuw werd dit procesrigorisme afgezwakt maar in Van den vos Reynaerde vinden we het nog meermaals terug. De auteur heeft deze geijkte formules tussen rechter en klager en de plechtige gebaren en formules bij het openen en sluiten van de zitting, op accurate wijze in zijn werk geïntegreerd en biedt daardoor een grote realiteitswaarde aan het werk. v. 68: ontfaerme u miere scaede Deze juridische formule is opnieuw een voorbeeld van het formalisme dat in Van den vos Reynaerde zo nadrukkelijk aanwezig is. v. 68-77: Isengrijns klacht omvat de vermeende verkrachting van zijn vrouw Hersinde door Reynaert. Ook beweert hij dat Reynaert op zijn kinderen zou hebben geürineerd waardoor er twee wolvenwelpjes blind zijn geworden. Op dit moment vernemen we voor het eerst welke misdrijven Reynaert ten laste worden gelegd. Isengrijn heeft het over de verkrachting van zijn vrouw en de verminking van zijn kinderen.

197

R.C. VAN CAENEGEM, Geschiedenis van het strafrecht, 235. R.C. VAN CAENEGEM, Geschiedenis van het strafrecht, 246. 199 F. LULOFS, Van den vos Reynaerde, 204. 200 R.C. VAN CAENEGEM, Geschiedenis van het strafprocesrecht, 268. 198

45

Door Hersinde te verkrachten zou Reynaert een “misdrijf tegen de goede zeden” hebben gepleegd. Althans, Isengrijn beweert dat er een verkrachting heeft plaatsgevonden. In het verhaal wordt echter regelmatig geïnsinueerd dat Hersinde de avances van Reynaert helemaal niet zo erg vond en erin toestemde. In dat geval kon Reynaert onmogelijk schuldig zijn aan verkrachting maar zou de minnaars een ander misdrijf ten laste kunnen worden gelegd: ontucht of overspel. Er is een wezenlijk verschil tussen deze misdrijven. Verkrachting is een zwaar misdrijf – dat gesanctioneerd wordt met de doodstraf – terwijl ontucht slechts een licht misdrijf is (voor een man, welteverstaan).201 Omdat in het verhaal een constitutief element van de verkrachting ontbreekt – het hulpgeroep van de vrouw202 – is het hier twijfelachtig of men Reynaert wel terecht kan beschuldigen voor verkrachting. Het zal echter niet de laatste keer zijn dat er in dit verhaal met het recht (bewust) een loopje wordt genomen. Een tweede misdrijf dat Reynaert ten laste wordt gelegd is een misdrijf tegen de “persoon”, namelijk tegen de wolvenwelpjes. Hij verblindt de jongen en schaadt daarmee de persoonlijke integriteit van zijn slachtoffers. Concreet gaat het hier om een “verminking met verlies van een lichaamsdeel”.203 Merk op dat dit een van de weinige handelingen van Reynaert is, waaraan de vos waarschijnlijk écht schuldig was, naast het doden van de kip Coppe. In de loop van het verhaal zal blijken dat hem veel misdrijven in de schoenen worden geschoven maar dat het meestal de “slachtoffers” zelf zijn die zich alle onheil aandoen. Opnieuw illustreert deze scène het oud-Vlaamse recht: geen klacht, geen recht.204 De klacht (en schade) van Isengrijn betreft de schending van zijn eer door de verkrachting van zijn vrouw. Omdat het hier gaat om de echtgenote van een hoge baron, is het inderdaad correct van Willem om deze procedure voor de iustitia alta te situeren.205 v. 82: Reynaert moest al eens eerder de onschuldseed zweren, maar deed dit toen niet. Dit vers verwijst naar een middeleeuws bewijsmiddel, de onschuldseed. Dit bewijsmiddel behoort nog tot het primitieve bewijssysteem, een systeem dat als volgt kan worden samengevat: “De rechter ziet ervan af om bij middel van een rationeel, objectief verzamelen van tegenwoordige inlichtingen – uit de mond van de getuigen en uit allerlei stoffelijke sporen – het verleden getrouw in zijn geest weder samen te stellen en aldus de schuldvraag op te lossen. In de plaats daarvan is het aan de partijen om, tenzij de schuld patent is (heterdaad, bekentenis) te

201

R.C. VAN CAENEGEM, Geschiedenis van het strafrecht, 97 en 105. R.C. VAN CAENEGEM, Geschiedenis van het strafrecht, 99. 203 R.C. VAN CAENEGEM, Geschiedenis van het strafrecht, 108. 204 F. LULOFS, Van den vos Reynaerde, 204. 205 F. LULOFS, Van den vos Reynaerde, 203. 202

46

bewijzen dat zij gelijk hebben, resp. de klager met zijn klacht en de beklaagde met zijn ontkenning.”206 In een dergelijk formalistisch systeem werden schuld en onschuld verbonden aan een uiterlijk teken, aan het resultaat van een proef.207 De proef die hier door Reynaert moest worden afgelegd was de onschuldseed. Dit hield in dat de beklaagde zichzelf vervloekte, zodat de duivel hem mocht komen halen indien hij niet te waarheid zou spreken.208 Als hij de proef met succes doorstond, betekende dit dat hij onschuldig was aan wat hem ten laste werd gelegd. Deze proef maakte in het primitieve systeem onderdeel uit van de gewone bewijsregels.209 In het primitieve processysteem verloopt de bewijsprocedure gewoonlijk als volgt: De klager eist voldoening van de betichte. De betichte weigert en bevestigt zijn onschuld. De klager daagt de betichte voor het gerecht. Beide partijen bevestigen hun standpunt. De rechtbank vonnist en beslist daarbij over de bewijsvraag en de eventuele straf. De partijen verbinden zich ertoe het vonnis uit te voeren. De bewijsproef wordt uitgevoerd. De proef beslist over de schuldvraag.210 Willem beschrijft de bewijsprocedure echter niet in dergelijke details. Binnen de logica van het verhaal is dat niet vreemd. Er wordt hier immers slechts verwezen naar een feit uit het verleden en de auteur zal het dus niet nodig hebben gevonden om dit hele gegeven op dit punt uit te spinnen. Ook andere specifieke gegevens betreffende de onschuldseed (zoals de inhoud, de eedformules, het belang van de correcte uitvoering etc.) worden elders in de tekst niet teruggevonden. v. 94-97: Isengrijn zet zijn klacht verder maar heeft het enkel nog over de verkrachting van zijn vrouw, de rest laat hij achterwege. De wolf vat zijn klacht nog eens samen voor koning Nobel. Vreemd genoeg heeft Isengrijn het nu enkel nog over het misdrijf dat zijn vrouw werd aangedaan en niet meer over de mishandelingen die zijn kinderen van Reynaert moesten verduren. Hiervoor zijn verschillende redenen denkbaar. Misschien vond Isengrijn de andere klachten toch niet zo belangrijk of misschien meende hij dat hij deze zaak toch niet kon winnen.211 In ieder geval wist Reynaert maar al te goed hoe hij zijn slachtoffers moest manipuleren zodat ze zelf (mede)verantwoordelijk waren voor hun ongeluk. Daardoor was het vaak moeilijk om een echte klacht tegen de vos te formuleren. Wat Isengrijns kans op een succesvolle zaak echter nog veel meer in de weg staat, is het feit dat hij zich bij zijn klacht misspreekt. Hij gebruikt een dubbele ontkenning: no

206

R.C. VAN CAENEGEM, Geschiedenis van het strafprocesrecht, 115-116. R.C. VAN CAENEGEM, Geschiedenis van het strafprocesrecht, 116. 208 R.C. VAN CAENEGEM, Geschiedenis van het strafprocesrecht, 148. 209 R.C. VAN CAENEGEM, Geschiedenis van het strafprocesrecht, 119. 210 R.C. VAN CAENEGEM, Geschiedenis van het strafprocesrecht, 119. 211 F. LULOFS, Van den vos Reynaerde, 205. 207

47

onversweghen. In het middeleeuwse formalistische proces kon zo een fout betekenen dat men zijn hele zaak verloor.212 De vraag is nu of de auteur deze vergetelheden en misstappen van de wolf bewust of onbewust in de tekst heeft opgenomen. In het licht van de bredere thematiek van het verhaal, kunnen we vermoeden dat de auteur dit bewust heeft gedaan. Het verhaal gaat in de eerste plaats immers niet over de specifieke klacht van Isengrijn maar over het bredere thema “recht en onrecht”. Dat Isengrijn zich misspreekt maar door de rechter toch niet van zijn zaak wordt uitgesloten, illustreert nogmaals dat (het hof van) koning Nobel het niet zo nauw neemt met het recht en de procedureregels. v. 98-106: De klacht van het hofhondje Cortoys over de diefstal van een worst. Er wordt opnieuw een klacht geformuleerd, deze maal door het hondje Cortoys. Het hondje neemt hier net als Isengrijn de rol van eiser op zich. Het misdrijf waarvoor Reynaert hier wordt aangeklaagd is diefstal, een misdrijf tegen de eigendom.213 De klacht van Cortoys betreft slechts een van de vele diefstallen die de dieren aan Reynaert verwijten. Over het feit dat de vos ook vis en worsten van de mensen steelt, wordt door de dieren echter beduidend minder heisa gemaakt. Met de klacht van het schoothondje is heel wat aan de hand. Ten eerste zorgt deze onbenullige klacht ervoor dat de ernstige klacht van Isengrijn met betrekking tot de verkrachting van zijn vrouw belachelijk wordt gemaakt.214 Ten tweede is deze klacht ook op juridisch gebied helemaal zinloos. De waarde van de worst is te laag voor een klacht, op een hofdag konden enkel kapitale delicten worden behandeld en ten slotte was de zaak al verjaard.215 De klacht moest door rechter Nobel dus eigenlijk als onontvankelijk worden beschouwd. In deze scène wordt het recht dus niet voorgesteld zoals het in de twaalfde en dertiende-eeuwse werkelijkheid werd toegepast. Dit is echter geen fout of onwetendheid vanwege de auteur. Hij heeft er bewust voor gekozen om hier een belachelijke of foutieve versie van een juridische klacht te beschrijven. Op die manier komt ook Isengrijns klacht in een ander daglicht te staan en wordt er een zeer specifiek portret van het personage Cortoys geschetst. v. 107-125: Tybeert de kat weerlegt de klacht van het hondje Cortoys. Tybeert vervult hier in zekere zin de rol van verdediger. Hij treedt echter niet op als Reynaerts persoonlijke verdediger maar weerlegt toch de klacht van Cortoys.

212

J. GRAVEN, Le procès criminel du roman de Renart: étude du droit criminel féodal au XIIe siècle, Genève, Georg, 1950, 28; F. LULOFS, Van den vos Reynaerde, 205. 213 R.C. VAN CAENEGEM, Geschiedenis van het strafrecht, 120. 214 F. LULOFS, Van den vos Reynaerde, 205. 215 F. LULOFS, Van den vos Reynaerde, 205; H. SLINGS, Reinaert de Vos, 59.

48

Waarschijnlijk zit het oeroude vijandschap tussen kat en hond en de familieverwantschap tussen kat en vos hier voor iets tussen. Op juridisch gebied is deze interventie door de kat van grote betekenis. Tybeert corrigeert hier namelijk de foutieve toepassing van het recht door koning Nobel, die de onontvankelijke klacht van Cortoys toch aanvaardt omdat hij een partijdige rechter is.216 De gronden die Tybeert aanhaalt voor de onontvankelijkheid van de klacht zijn de verjaring van de feiten (v. 115) en het feit dat het hondje de worst zélf gestolen had van de kat (motief van de bedrogene die bedriegt).217 Voor de meeste feiten gold een verjaringstermijn van 1 jaar en 1 dag.218 De kat geeft zelfs letterlijk aan dat de klacht onontvankelijk is: “Hets recht dat omberecht si / die claghe die Cortoys doet” (v. 124). Daarnaast heeft de auteur ook opnieuw oog voor het formalistische karakter van de procedure. Tybeert spranc midden in den rinc en krijgt daardoor het recht om te spreken.219 Door te letten op dergelijke details en door Tybeert de foutieve toepassing van het recht te laten corrigeren, schrijft Willem ook hier weer een passage waarin het contemporaine recht waarheidsgetrouw wordt weergegeven. v. 126-169: Pancer de bever neemt het woord en formuleert ook een klacht. In dit fragment treffen we verschillende juridische elementen aan. Willem toont hier een sterk staaltje kennis van de juridische theorie en praktijk van zijn tijd. Zo is er ten eerste Pancer die in de juridische rol van eiser een klacht formuleert en tegelijk als woordvoerder van de haas Cuwaert optreedt. Daarnaast vinden we hier enkele elementen van het bewijsrecht terug. Ten slotte komen er nog enkele misdrijven aan bod, die Reynaert ten laste worden gelegd. Het feit dat de bever en niet de haas de klacht van de haas formuleert, kan de wenkbrauwen doen fronsen. De bever Pancer heeft toch helemaal geen belang bij de klacht?220 De bever treedt hier echter op als een soort voogd ten behoeve van de haas, die zelf te bang is om zijn klacht te uiten.221 Als hoofd van de clan der knaagdieren kan bever Pancer dit doen voor zijn clanlid Cuwaert.222 In die functie van familiehoofd heeft de bever weldegelijk belang. Ook vervult hij op die manier de rol van gezagsdrager. In vers 128-129 wordt Reynaert ervan beschuldigd een moordenaar, misdadiger en oplichter te zijn. In de volgende verzen wordt gepreciseerd welke misdrijven hij nu 216

F. LULOFS, Van den vos Reynaerde, 205. F. LULOFS, Van den vos Reynaerde, 206. 218 R.C. VAN CAENEGEM, Geschiedenis van het strafprocesrecht, 69. 219 B.H.D. HERMESDORF, Van den Vos Reynaerde. Rechtshistorische aantekeningen, 125. 220 F. LULOFS, Van den vos Reynaerde, 206. 221 F. LULOFS, Van den vos Reynaerde, 206. 222 F. LULOFS, Van den vos Reynaerde, 206. 217

49

precies heeft begaan. Er wordt voornamelijk aangestuurd op de moordpoging die Reynaert ondernam op Cuwaert de haas. In het primitieve strafrecht waren niet steeds alle pogingen tot misdrijven strafbaar gesteld. Sommige misdrijven (en pogingen) zijn echter wél als “delicten sui generis” strafbaar.223 Onder andere het leggen van een hinderlaag – waarvan Reynaert wordt beschuldigd (v. 135 eere laghe) – is een dergelijk misdrijf sui generis, dat te allen tijde verboden is. Bovendien geldt ook nog de verzwarende omstandigheid dat Reynaert de moordpoging heeft ondernomen tijdens de sconincx vrede (v. 140). De “vrede” was een “uitzonderlijke, verzwarende bescherming waarvan bepaalde personen, bepaalde plaatsen en bepaalde tijdstippen genoten.”224 Wanneer er een hofdag plaatsvindt, geldt overigens ook de dingvrede.225 Samengevat heeft Reynaert dus verschillende overtredingen begaan en heeft hij zelfs een gebod van de koning overtreden (de koningsvrede), waardoor de koning zelf is aangetast.226 Om zijn klacht wat meer kracht bij te zetten, vraagt Pancer aan Cuwaert om de verse bijtwonden in zijn nek te tonen (v. 162-164). Hier hanteert Pancer het bewijsmiddel van de blijkende schijn. Het is een bewijsmiddel dat bijna even waardevol is als de betrapping op heterdaad.227 Door de “sporen van het misdrijf” te tonen, kon Pancer de uitgesproken betichtings- en eisformule nog meer kracht bijzetten.228 Op procedureel vlak komen in deze passage ten slotte nog enkele bijzonderheden aan bod. Pancer spelt koning Nobel bijvoorbeeld de les (v. 165-169). Als de koning de zaak niet bestraft zoals zijn leenmannen de zaak wijzen, zal de rechtszekerheid in het gedrang komen, aldus de bever. Hiermee verwijst Pancer naar de procedure in de leenhoven. In het leenhof kwamen de vazallen tot een beoordeling en werd dit door de leenheer-voorzitter enkel nog gewezen.229 Op grafelijk niveau was de situatie net omgekeerd en velde de graaf-voorzitter het vonnis, na een voorstel tot vonnis van zijn leenmannen.230 Of Pancer in deze scène eveneens als leenman-raadgever fungeert, is niet duidelijk. Ten slotte zijn de meeste, maar niet alle procedurele vereisten vervuld. De klacht moet mondeling231 en publiek zijn maar ook in tegenwoordigheid van de beklaagde.232 Aan deze laatste vereiste is echter niet voldaan, Reynaert is immers niet aanwezig bij de klacht. We bevinden ons dan ook nog niet in het eigenlijke proces, dat pas later in het verhaal plaatsvindt. 223

R.C. VAN CAENEGEM, Geschiedenis van het strafrecht, 46-47. R.C. VAN CAENEGEM, Geschiedenis van het strafrecht, 61. 225 F. LULOFS, Van den vos Reynaerde, 207. 226 F. LULOFS, Van den vos Reynaerde, 207. 227 R.C. VAN CAENEGEM, Geschiedenis van het strafprocesrecht, 71; B.H.D. HERMESDORF, Van den Vos Reynaerde. Rechtshistorische aantekeningen, 126. 228 R.C. VAN CAENEGEM, Geschiedenis van het strafprocesrecht, 28. 229 D. HEIRBAUT, Over heren, vazallen en graven: het persoonlijk leenrecht in Vlaanderen ca. 1000-1305, Brussel, Algemeen rijksarchief, 1997, 133-134 (hierna verkort D. HEIRBAUT, Over heren, vazallen en graven) . 230 D. HEIRBAUT, Over heren, vazallen en graven, 153. 231 G. VAN DIEVOET, Le Roman de Renard et Van den vos Reynaerde, 49. 232 R.C. VAN CAENEGEM, Geschiedenis van het strafprocesrecht, 26. 224

50

v. 177-281: Grimbeert pleit ter verdediging van Reynaert Grimbeert neemt de verdediging van zijn oom Reynaert op zich. Als een echte advocaat brengt hij hier een schitterend pleidooi ten berde, een oratio iudicalis.233 Daarin heeft hij het over een specifieke juridische instelling – het soendinc – en plaatst hij de klachten van de andere partijen in een heel ander daglicht. Grimbeert de das verdedigt zijn oom Reynaert de vos. Juridisch gezien was dit perfect mogelijk, gezien de familiale solidariteit die gold in het primitieve recht. Reynaert was zelf niet aanwezig dus is het aan de clanleden van de clan der kleine roofdieren om hun familielid Reynaert te hulp te snellen en de rechten van dit gedupeerde familielid te verdedigen.234 Merk wel op dat Grimbeert hier wel optreedt als Reynaerts verdediger maar dat hij niet de rol vervult van taalman235, procesvertegenwoordiger noch van onze hedendaagse advocaat.236 Vervolgens biedt de das aan de wolf en zijn verwanten een soendinc of zoen aan. Dit is een “plechtige overeenkomst tussen oorlogende families waardoor de vete definitief beëindigd wordt en een duurzame vrede voor de toekomst wordt gevestigd.”237 Een verkrachting – waarvan Reynaert wordt beticht – is een misdrijf dat kon worden gezoend.238 Het aangedane onrecht (de verkrachting en de schending van Isengrijns eer) moet hersteld worden door een vergoeding. Dat is het “zakelijk element” van de verzoening en is een essentieel onderdeel.239 Door de verzoening aan te bieden (waarbij degene die de meeste schuld heeft een vergoeding zal moeten betalen), geeft Grimbeert een positieve indruk.240 Grimbeert formuleert zijn voorstel echter zeer sluw. Zoals uit zijn verdere pleidooi zal blijken, vindt de das immers dat niet Reynaert maar Isengrijn de meeste schuld treft en dat de wolf dus de vergoeding zal moeten betalen. Na het aanbod tot verzoening verklaart Grimbeert waarom zijn oom Reynaert niet zelf naar het hof komt om een klacht neer te leggen. De koning-rechter is partijdig (v. 195-196) en dus weet Reynaert heel goed dat hij niets zal kunnen bereiken. De vos heeft nochtans ook veel schade aan zijn persoon geleden vanwege Isengrijn (v. 200202) waarvoor hij dan ook een klacht zou kunnen neerleggen. Juridisch gezien kunnen we de afwezigheid van Reynaert op dit ogenblik nog niet beoordelen als verstek, aangezien de vos nog niet gedagvaard werd. Verstek was ook in de twaalfdedertiende eeuw pas aan de orde wanneer men niet verscheen na de dagvaarding en kon in bepaalde gevallen zelfs als een bewijs van schuld worden gezien.241

233

A. BOUWMAN, Reinaert en Renart, 399. R.C. VAN CAENEGEM, Geschiedenis van het strafrecht, 234. 235 R.C. VAN CAENEGEM, Geschiedenis van het strafprocesrecht, 280. 236 H. VAN DEN BRINK en J. VAN HERWAARDEN, Van den vos Reynaerde: Recht en macht, 81. 237 R.C. VAN CAENEGEM, Geschiedenis van het strafrecht, 280. 238 R.C. VAN CAENEGEM, Geschiedenis van het strafrecht, 292. 239 R.C. VAN CAENEGEM, Geschiedenis van het strafrecht, 287. 240 F. LULOFS, Van den vos Reynaerde, 208. 241 R.C. VAN CAENEGEM, Geschiedenis van het strafprocesrecht, 246; F.R. JACOBY, Van den vos Reinaerde: legal elements, 41. 234

51

Vervolgens probeert Grimbeert in zijn meesterlijk pleidooi alle aantijgingen jegens Reynaert te ontkrachten. Reynaert werd zelf door Isengrijn bedrogen in plaats van Isengrijn door Reynaert, Hersinde werd helemaal niet verkracht maar stemde gewillig toe, Cuwaert de haas kreeg enkel een standje van zijn zangleraar Reynaert en de klacht van Cortoys wordt afgedaan als een onnozele zaak. Grimbeert schuwt hierbij ook geen juridisch taalgebruik, zoals de Latijnse rechtsspreuk: “male quesite, male perdite” of gestolen goed gedijt niet. Als een echte hedendaagse strafpleiter eindigt Grimbeert met een emotionele karakterschets van zijn onschuldige oom. Het mag duidelijk zijn dat auteur Willem goed heeft nagedacht over de structuur de uitwerking van dit pleidooi. Zo laat hij Grimbeert de klachten in een andere volgorde weerleggen, omdat dit de das meer kans geeft om zijn gelijk te halen. Willem maakt in zijn verhaal ruimte voor het denken en pleiten als een advocaat, hij past de tekst daaraan aan. Daarnaast blijft hij toch ook rekening houden met zijn publiek. Zo vertaalt hij voor hen bijvoorbeeld het Latijnse adagium in vers 258. v. 284-289: De kippen komen de berg af met op een lijkbaar het lichaam van Coppe, de hen. Opvallend aan dit fragment is de klacht met de dode, een fragment dat we overigens wel aantreffen in Van den vos Reynaerde maar niet in de Roman de Renart.242 De dode hen Coppe – het corpus delicti – wordt door haar familieleden op een lijkbaar naar de koning gebracht als een teken van “blijkende schijn”.243 Door het lijk te tonen staat het vast dat er een moord is gepleegd.244 Normaal moet de klager zelf zijn aanklacht formuleren.245 De overleden Coppe kan dit uiteraard niet meer doen. Echter, als het slachtoffer overleden is, mogen ook familieleden de klacht formuleren246. Dat is dan ook wat Cantecleer, Cantaert en Crayant doen. Op dit punt in het verhaal had Grimbeert de zaak eigenlijk al gewonnen. Ironisch genoeg wordt hij nu de das omgedaan door een onnozele klacht over een kip, een klacht die eigenlijk niet eens onder de jurisdictie van Nobel valt.247 v. 314: Ook de kippen (de broers en zussen van Coppe) komen in het geding. De kippen vervullen eveneens de juridische rol van eisende partij of klagers. De auteur vermeldt in vers 314 letterlijk dat de kippen door hun optreden nu ook deel uitmaken van het geding: si commen int ghedinghe. De auteur neemt zijn publiek als het ware bij de hand en leidt met zijn woorden ze doorheen het hele proces. 242

B.H.D. HERMESDORF, Van den Vos Reynaerde. Rechtshistorische aantekeningen, 126-128. R.C. VAN CAENEGEM, Geschiedenis van het strafprocesrecht, 26. 244 F. LULOFS, Van den vos Reynaerde, 210. 245 R.C. VAN CAENEGEM, Geschiedenis van het strafprocesrecht, 19. 246 R.C. VAN CAENEGEM, Geschiedenis van het strafprocesrecht, 21. 247 F. LULOFS, Van den vos Reynaerde, 209. Kippen behoren niet tot de echte dieren en bijgevolg vallen ze niet onder de jurisdictie van Nobel. 243

52

v. 315-321: Cantecleer “spranc in den rinc” en begint zijn pleidooi met eenzelfde juridische formule als Isengrijn. Dit fragment heeft opnieuw aandacht voor het procesformalisme of procesrigorisme.248 Net zoals Tybeert moet Cantecleer “in de ring” springen om het woord te krijgen. Daarnaast moet hij de geijkte formules uitspreken. Net als Isengrijn vraagt Cantecleer uitdrukkelijk om herstel van de schade die hem door Reynaert werd aangedaan. Hij beroept zich echter op andere gronden: de welwillendheid van de koning en de eerbied voor God.249 De gronden waarop Isengrijn zich beriep waren edelheid, eer en recht (v. 66-67) maar daarop kan Cantecleer als vogel geen rechten laten gelden.250 Met betrekking tot de juridische handelingen van de dieren is de auteur zeer secuur te werk gegaan. Hij houdt er rekening mee niet steeds dezelfde rechten en rechtsgronden gelden voor de verschillende dieren en hij past zijn verhaalstructuur en dramatische handelingen daaraan aan. Hij past het recht wel correct toe maar buigt het lichtjes om in functie van het verhaal. Ook wat betreft de weergave van de formalistische kenmerken van het contemporaine recht is Willem heel nauwkeurig. Als er bijvoorbeeld een juridische formulering vereist is in het toenmalige proces, dan zal hij deze integreren in het literaire werk, ongeacht of hij daarvoor een vers meer of minder moet schrijven. v. 315-420: De klacht van Cantecleer. In zijn klacht somt Cantecleer de misdrijven op waarvan hij Reynaert beticht. Volgens de haan begon Reynaert met zijn misdaden “ten ingane van aprille” (v. 322). De moord op Coppe was pas ghistren (v.416). Aangezien de hofdag op Pinksteren plaatsvond, waren de feiten waarover de haan het heeft dus nog niet verjaard. Cantecleer vermeldt meteen enkele verzwarende omstandigheden. Ten eerste zou Reynaert hinderlagen hebben gelegd voor de vogels (v. 345). Deze vorm van “heimelijkheid” werd als een verzwarende omstandigheid beschouwd omdat daarmee het onverbeterlijke en bijzonder kwade karakter van de dader wordt aangetoond.251 De meeste sluwe hinderlaag legt Reynaert wanneer hij zich tegenover de kippen voordoet als bekeerde geestelijke. Ten tweede beweren sommige tekstcritici dat Reynaert ook aan schriftvervalsing zou hebben gedaan. Hij zou de koninklijke oorkonde hebben vervalst door erin op te nemen dat ook de vogels onder de koningsvrede vallen (v. 366). Lulofs is echter volgende mening toegedaan: “Of v. 366 stond in de oorkonde, en dan had Reynaerts niets vervalst, of het stond er niet in, maar dan had Reynaert ook zijn kippetjes mogen eten en had hij geen koningsvrede geschonden.”252 Ten derde suggereert de haan in vers 408 nog 248

R.C. VAN CAENEGEM, Geschiedenis van het strafprocesrecht, 268. F. LULOFS, Van den vos Reynaerde, 211. 250 F. LULOFS, Van den vos Reynaerde, 211. 251 R.C. VAN CAENEGEM, Geschiedenis van het strafrecht, 69-70. 252 F. LULOFS, Van den vos Reynaerde, 211. 249

53

dat Reynaert ook ’s nachts tewerk ging en daarmee dus de nachtvrede schond. Een laatste verzwarende omstandigheid is dat Reynaert niet één maar elf vogels heeft vermoord en dus zijn misdrijf verschillende keren heeft herhaald (412-413).253 Reynaert wordt beschuldigd van meervoudige moord. Daarmee worden bepaalde “feiten” uit Grimbeerts betoog ontkracht. Grimbeert betoogde net nog dat Reynaert al een hele tijd geen vlees meer had gegeten maar dit blijkt nu helemaal niet kloppen volgens Cantecleers relaas. De auteur koppelt in het pleidooi van Cantecleer dus terug naar het pleidooi van Grimbeert. Naast de juridische kant van de zaak, blijft de auteur ook oog hebben voor de tekstopbouw en compositie van het verhaal. Wanneer we naar de opbouw van Cantecleers klacht kijken, zien we bijvoorbeeld dat deze de retorische voorschriften volgt: de salutatio, de begroeting (316), het exordium, de inleiding met de captatio benevolentiae (318-321), dan de narratio of expositio, het verhaal of de uiteenzetting (322-418) en een petitio soms verbonden met een conclusio (een verzoek en conclusie) (419-420).254 Deze scène is dan ook een mooi voorbeeld van de manier waarop de auteur oog heeft voor verhaal-, spanningsopbouw en vertelstructuur, zonder daarbij de juridische correctheid van de betogen uit het oog te verliezen. In zijn geheel is dit fragment juridisch-logisch opgebouwd. Niet enkel de vorm is weldoordacht maar ook de inhoudelijke argumenten geven aan dat Willem (via de stem van Cantecleer) weet welke zaken de nadruk verdienen in dit pleidooi. Echter, zoals we reeds opmerkten, zou dit pleidooi eigenlijk niets ter zake mogen doen aangezien de kip als vogel niet onder de jurisdictie van de koning valt en ze dus geen klacht zou mogen kunnen aanvoeren. v. 421-437: De koning-rechter komt nu aan het woord. Hij zal zich samen met de aanwezige hoge heren beraden en met hen bespreken hoe deze moord het beste kan worden gewroken. De koning treedt hier voor het eerst actief op als rechter. Hij doet dit duidelijk op verzoek van de klagende partij, na de private klacht van Cantecleer. We hebben hier dus nog te maken met een accusatoir en niet met een inquisitoir (moderner) proces.255 Het is niet zo dat Nobel hier ex officio optreedt omdat het vorstelijke vredesgebod of de openbare orde is geschonden.256 Al bij aanvang (v. 424) heeft Nobel het letterlijk over de verjaringstermijn van de zaak: Levic een jaer, het sal hem scinen. De auteur legt de koning hier een juridische uitspraak in de mond en neemt op die manier het publiek opnieuw bij de hand. Nobel merkt verder nog op dat hij de zaak dient te bespreken met de aanwezige hoge heren. Afhankelijk van onze interpretatie van de tekst zou dit een correcte weergave van het contemporaine procesverloop kunnen zijn. Als we het hof van 253

R.C. VAN CAENEGEM, Geschiedenis van het strafrecht, 71. F. LULOFS, Van den vos Reynaerde, 210. 255 R.C. VAN CAENEGEM, Geschiedenis van het strafprocesrecht, 15-16. 256 R.C. VAN CAENEGEM, Geschiedenis van het strafprocesrecht, 56. 254

54

Nobel als het centraal grafelijk hof beschouwen257 dan figureert Nobel inderdaad als graaf, die gewoonlijk door zijn grafelijke leenmannen wordt bijgestaan.258 De graaf fungeert hierin dan als voorzitter, spreekt het vonnis uit en heeft de uiteindelijke beslissingsmacht.259 Daarnaast getuigt dit fragment opnieuw van de enorme partijdigheid van rechter Nobel. We kunnen dit afleiden uit verschillende tekstelementen. Ten eerste zegt hij letterlijk tegen Cantecleer dat hij al genoeg heeft gehoord en dat zijn besluit al vaststaat. Ten tweede zal hij zich met zijn baronnen beraden over hoe zij zich kunnen wreken op Reynaert, voor de moord die deze beging. Reynaert wordt dus al schuldig geacht nog voor het proces heeft plaatsgevonden. Enkel de strafmaat – of wraakactie in dit geval – dient nog te worden bepaald. Enerzijds lijkt dit gedrag van Nobel niet in overeenstemming te zijn met het contemporaine recht, dat zelfs in de twaalfde eeuw niet zó primitief was dat de beschuldigde zelfs geen proces kreeg. Anderzijds moet er wel op worden gewezen dat de vazallen die hun heer op een of andere manier hadden verraden, vaak strenger werden aangepakt dan niet-vazallen en soms zelfs de kans niet meer kregen om hun onschuld te bewijzen.260 Ten derde zwijgt de partijdige Nobel over het feit dat de vogels niet onder de koningsvrede vallen, noch onder de jurisdictie van de koning en dat Cantecleers klacht dus eigenlijk onontvankelijk is.261 In dit fragment van de Reynaert I worden door koning Nobel dus heel wat juridische regels geschonden. Wil dit zeggen dat Willem niet weet hoe Nobel het recht correct moet toepassen? Dat is allerminst het geval. In dit verhaal over “recht en onrecht” is Nobel gewoon de vertegenwoordiging van de partijdigheid en onrechtvaardigheid. Om die reden laat Willem hem moedwillig allerlei rechtsregels overtreden. v. 451-453: Coppe wordt begraven onder de linde. Coppe wordt begraven onder een lindeboom, een boom met een specifieke juridische betekenis. Nabij de linde vonden namelijk de volksvergaderingen, rechtsplegingen en andere officiële bijeenkomsten plaats.262 De linde was “de rechtsboom, [die] nog zeer lang in het centrum van het dorp voor de herberg [stond] die in de Middeleeuwen ook de functie van gerechtshuis had.”263 Uit dit gegeven van de lindeboom blijkt dat de auteur oog had voor de allerkleinste juridische details. Opvallend is dat hij er deze keer van uitgaat dat zijn publiek wel weet welke specifieke juridische betekenis de lindeboom heeft, aangezien hij geen verklaring in de tekst inschrijft zoals hij soms wel doet bij Latijnse adagia (supra).

257

F.R. JACOBY, Van den vos Reinaerde: legal elements, 27. R.C. VAN CAENEGEM, Geschiedenis van het strafprocesrecht, 5. 259 R.C. VAN CAENEGEM, Geschiedenis van het strafprocesrecht, 6. 260 D. HEIRBAUT, Over heren, vazallen en graven, 270. 261 F. LULOFS, Van den vos Reynaerde, 213. 262 F. LULOFS, Van den vos Reynaerde, 213. 263 F. LULOFS, Van den vos Reynaerde, 213. 258

55

De hele begrafenis van de kip wordt voorgesteld als een staatsbegrafenis. Daardoor zijn de koning en alle deelnemers aan de begrafenis nu gehouden tot bloedwraak, net als de verwanten van kip Coppe.264 Reynaert wordt daarbij officieel aangeduid als moordenaar (v. 437). Het feit dat de dieren mogen overgaan tot de bloedwraak, bevestigt dat in Van den vos Reynaerde nog het primitieve recht wordt uitgebeeld. In dit primitieve Germaanse strafrecht staan de vete en de bloedwraak centraal. De familie heeft het recht om op eigen houtje af te rekenen met de vijanden van de sippe.265 De achterliggende redenering is de volgende: “Een misdrijf is in de eerste plaats een vergrijp tegen de rechten van de enkeling, slechts in de tweede plaats tegen de belangen van de gemeenschap als zodanig. Het is dus allereerst de taak van de enkeling om zich tegen dat vergrijp te weer te stellen, bij de aanval door zelfverdediging, erna door wraakneming.”266 De (familie van de) benadeelde mocht dus eigenhandig optreden tegen de misdadiger, zonder voorafgaand optreden of toestemming van de overheid. De bloedwraak – of het handelen krachtens eigen recht – is zelfs lange tijd een rechtvaardigingsgrond voor misdrijven geweest en kon als exceptie voor de rechtbank worden ingeroepen.267 Toch geeft de tekst ook aan dat er in het Vlaamse strafrecht al enkele vernieuwingen waren doorgedrongen. Sinds 1164 had Filips van de Elzas immers een einde gemaakt aan de vete. De overheidsinterventie nam sterk toe in het strafrecht en bijgevolg werd ook de wraakneming aan enkele regels onderworpen.268 Deze werd bijvoorbeeld afhankelijk gesteld van een voorafgaande rechterlijke uitspraak (in casu door koning-rechter Nobel) en de gerechtelijke overheid zal steeds meer optreden als bemiddelaar.269 De manier waarop Willem het concept van de vete omschrijft, is waarschijnlijk correct volgens de tijdsgeest. Reeds vanaf de elfde eeuw kwam er in het Vlaamse strafrecht een vermenging van het primitieve en meer moderne systeem, dat op een grotere overheidsinterventie was gebaseerd.270 Willem verwerkt in Van den vos Reynaerde elementen van beide systemen. Dat hij daarbij soms meer aandacht lijkt te hebben voor de meer primitieve systemen, kan worden verklaard vanuit de thematiek en de ontstaansperiode van het verhaal.

264

F. LULOFS, Van den vos Reynaerde, 213. R.C. VAN CAENEGEM, Geschiedenis van het strafrecht, 230. 266 R.C. VAN CAENEGEM, Geschiedenis van het strafrecht, 234. 267 R.C. VAN CAENEGEM, Geschiedenis van het strafrecht, 47-48. 268 R.C. VAN CAENEGEM, Geschiedenis van het strafrecht, 242. 269 R.C. VAN CAENEGEM, Geschiedenis van het strafrecht, 243. 270 R.C. VAN CAENEGEM, Geschiedenis van het strafrecht, 325. 265

56

v. 466-474: De koning beveelt zijn heren om te bespreken hoe ze deze misdaden het beste kunnen wreken. Zij raden de koning aan om Reynaert naar het rechtsgeding te laten komen en Bruun moet deze boodschap aan Reynaert overbrengen. In de eerste plaats wil Nobel met zijn ouden overleggen op welke manier ze zich het beste kunnen wreken op Reynaert (v. 466-469). Zoals reeds aangegeven, kunnen we deze raadsheren beschouwen als de grafelijke leenheren, die onder het voorzitterschap van de graaf in de curia comitis of het centraal grafelijk hof zetelden.271 Op het moment dat Van den vos Reynaerde werd geschreven (ca. 1250) moet de evolutie naar een versterkte grafelijke macht zich inderdaad al hebben doorgezet.272 Deze hooggeplaatste dieren worden later in het verhaal nog omschreven als de “baronnen”. De vogels zullen in ieder geval niet tot deze categorie van hoge heren behoord hebben, gezien vers 434 het onderscheid maakt tussen de groep kippen en desen heren.273 Het procedureverloop neemt in dit fragment wel een nieuwe wending. Enkele verzen geleden werd Reynaert al beschuldigd van moord (v. 435-437) en dacht Nobel al aan mogelijke wraakacties of een strafmaat, terwijl men nu toch wil overgaan tot een dagvaarding om Reynaert in het geding te brengen. Het verschil is dat daarnet enkel koning Nobel aan het woord was, die de schuld van Reynaert uitriep. Nu verschijnen ook de raadsheren op het toneel, die hier lijken te fungeren als een tegengewicht voor Nobels partijdigheid. Als zetelende raadsheren in de curia geven zij de vorst advies en moeten zij garant staan voor een (min of meer) correct procedureverloop. De tekst laat er ook geen twijfel over bestaan dat Reynaert moet komen opdagen voor het gerechtshof (v. 473-475). In het contemporaine recht waren serieuze gevolgen verbonden aan het laten van verstek. Tot in de loop van de twaalfde eeuw werd men schuldig bevonden aan het misdrijf van niet-verschijnen of versmading van de rechtsorde, wanneer men zonder excuus niet verscheen en dus ongehoorzaam was aan de dagvaarding.274 Vanaf de tweede helft van de twaalfde eeuw werd men in dat geval veroordeeld bij verstek (en niet meer wegens verstek) omdat de beschuldigde zo toegaf dat hij iets had mispeuterd.275 Hoe dan ook moest Reynaert al op grond van zijn leencontract met koning Nobel aan het hof zijn verschenen, daar hij als leenman aan zijn heer hofdienst verschuldigd is.276 Ten slotte komt ook de dagvaarding in dit fragment aan bod. Bruun krijgt de opdracht om Reynaert te dagvaarden en wordt daardoor een soort gerechtsofficier die in naam van de graaf (Nobel) optreedt. Hoewel de ex officio procedure in Van den vos Reynaerde nog niet aan de orde is, getuigt deze dagvaarding door een “gerechtsofficier” toch van een modernisering van het gerecht.277 In tegenstelling tot 271

R.C. VAN CAENEGEM, Geschiedenis van het strafprocesrecht, 6; D. HEIRBAUT, Over heren, vazallen en graven, 153. 272 R.C. VAN CAENEGEM, Geschiedenis van het strafprocesrecht, 11-12. 273 F. LULOFS, Van den vos Reynaerde, 214. 274 R.C. VAN CAENEGEM, Geschiedenis van het strafprocesrecht, 246. 275 R.C. VAN CAENEGEM, Geschiedenis van het strafprocesrecht, 246. 276 D. HEIRBAUT, Over heren, vazallen en graven, 131. 277 B.H.D. HERMESDORF, Van den Vos Reynaerde. Rechtshistorische aantekeningen, 132.

57

het oudste (Germaanse) recht, waarbij de klager nog zélf moest instaan voor het verschijnen van de beklaagde, neemt nu de overheid de verschijning van de beklaagde voor zijn rekening. 278 Aan de dagvaarding zijn ook enkele voorwaarden verbonden279 die quasi allemaal worden nageleefd in Van den vos Reynaerde. Zo wordt baron Reynaert gedaagd door een gelijke, namelijk baron Bruun. Bruun is echter veel machtiger dan Reynaert, waardoor we de keuze van de koning voor Bruun als een erkenning van de Reynaerts clan moeten zien.280 Ook zal Bruun de dagvaarding verrichten op de voorgeschreven plaats: ten huize Reynaert. v. 478: De koning heeft wel raad gekregen maar beslist zelf wat hij zal doen. Hij stuurt er uiteindelijk toch Bruun op uit. Hoewel Nobel raad krijgt van zijn “hoge heren”, neemt hij als (grafelijke) voorzitter van het hof toch zijn eigen beslissingen. Hiermee wordt door Willem nog eens subtiel benadrukt dat Nobel uiteindelijk de almachtige heerser is en dus een bijzonder gevaarlijke figuur is voor Reynaert.

2.2.

Eerste daging

v. 522-523: Bruun gaat voor Reynaerts vossenhol zitten om de boodschap van de koning te brengen. Bruun kreeg als opdracht om Reynaert te dagvaarden. Hij volgt hierbij gedeeltelijk de regels van de dagvaarding. Zo dagvaardt hij de vos bij zijn woning.281 Hij blijft voor het vossenhol zitten en overschrijdt de drempel niet, want daardoor zou hij huisvredebreuk plegen.282 Bruun gaat echter zitten wanneer hij zijn boodschap brengt, en dat is natuurlijk niet volgens de regels van de kunst. Ook is er geen getuige aanwezig. Auteur Willem lijkt hier duidelijk de regels te kennen volgens dewelke een dagvaarding in het contemporaine recht diende te verlopen maar hij treedt ze moedwillig met de voeten om Bruun als arrogante, zelfzekere figuur te kunnen portretteren. v. 525-533: Bruun daagt Reynaert. Bruun verricht hier een proceshandeling: hij dagvaardt Reynaert. Daartoe maakt hij zich eerst bij Reynaert bekend als boodschapper van de koning. Tenslotte staat hij nog buiten en kan Reynaert hem niet zien (v. 525). Vervolgens maant hij de vos aan om mee te gaan om recht te nemene ende te ghevene (v. 529). Dit is opnieuw een

278

B.H.D. HERMESDORF, Van den Vos Reynaerde. Rechtshistorische aantekeningen, 132. R.C. VAN CAENEGEM, Geschiedenis van het strafprocesrecht, 25. 280 F. LULOFS, Van den vos Reynaerde, 214. 281 R.C. VAN CAENEGEM, Geschiedenis van het strafprocesrecht, 24. 282 F. LULOFS, Van den vos Reynaerde, 215. 279

58

typisch juridische formulering die betekent: “om het recht te doen geschieden”.283 De bedoeling is dat de partijen daarna in vrede voert […] levene (v. 530). Bruun vermeldt bovendien al meteen welke (lijf)straf Reynaert te wachten staat indien hij niet komt opdagen. In dat geval zal hij worden geradbraakt (v. 531). Vermeldt Bruun deze straf bij wijze van voorbeeld of bedoelt hij dat Reynaert deze specifieke straf te wachten staat? Dat valt niet eenduidig op te maken uit de tekst. Waarschijnlijk zou Reynaert tot deze straf worden veroordeeld wegens verstek en niet bij verstek284, m.a.w. hij zou schuldig worden bevonden aan het misdrijf van niet-verschijnen en daarvoor worden gestraft.285 De enige verschoningsgronden die konden worden aangehaald voor verstek waren afwezigheid of ziekte.286 Later in de tekst zullen we zien dat de sluwe Reynaert inderdaad een van deze verschoningsgronden aanhaalt om zichzelf te verantwoorden. Hij zal zichzelf zogezegd een indigestie hebben gegeten met honing. De vraag rijst ook of Bruun tegenover Reynaert wel zo hoog van de toren mag blazen. Moet de vos geen drie maal worden gedagvaard alvorens men hem kan veroordelen en bestraffen wegens verstek? Het antwoord daarop is onzeker, omdat het aantal vereiste dagvaardingen afhankelijk is van het plaatselijke recht.287 Pas later in het verhaal besluiten de raadsheren van de koning dat men salne drie werven daghen (v. 1023). v. 542-546: Reynaert zoekt naar een manier om onder de dagvaarding uit te komen. Deze scène illustreert hoe de (juridische) handelingen van Reynaert beïnvloed worden door zijn middeleeuwse psychologie. In de eerste plaats wil Reynaert natuurlijk niet mee naar het hof omdat hij weet dat hij maar weinig kans op succes (of zelfs maar op overleven) heeft. Als hem iets zou overkomen, hetzij een straf hetzij de dood, dan zou dat nefaste gevolgen hebben voor zijn clan omdat de vos tenslotte het clanhoofd is en zijn acties weerspiegeld worden op de familie.288 Ten tweede is het van belang dat Reynaert zijn eer niet verliest wanneer weigert mee te gaan met Bruun (v. 546). In de middeleeuwse samenleving is deze eer namelijk van levensbelang voor hemzelf en zijn familie.289 Reynaert moet dan ook een plan bedenken waardoor hij én aan de dagvaarding ontsnapt (doordat ze bijvoorbeeld niet plaatsvindt) én zijn eer niet verliest.290 Hij kan dus niet zomaar Bruun doden. Lulofs wijst erop dat deze hele problematiek van de eer niet meer speelt in de latere versies van het Reynaertverhaal omdat die niet op het middeleeuwse recht zijn

283

F. LULOFS, Van den vos Reynaerde, 89. F. LULOFS, Van den vos Reynaerde, 216. 285 R.C. VAN CAENEGEM, Geschiedenis van het strafprocesrecht, 246. 286 R.C. VAN CAENEGEM, Geschiedenis van het strafprocesrecht, 254. 287 R.C. VAN CAENEGEM, Geschiedenis van het strafprocesrecht, 251; G. VAN DIEVOET, Le Roman de Renard et Van den vos Reynaerde, 49-50. 288 F. LULOFS, Van den vos Reynaerde, 216. 289 F. LULOFS, Van den vos Reynaerde, 216-217. 290 F. LULOFS, Van den vos Reynaerde, 217. 284

59

gebaseerd. In die verhalen maakt het niet uit dat de beer niet meer terugkomt naar het hof, zolang Reynaert zijn doel maar bereikt.291 De auteur werkt dit hele leerstuk rond de eer niet erg gedetailleerd uit in Van den vos Reynaerde. Hij vermeldt enkel het woordje “eeren” in vers 546. Daardoor zal het middeleeuwse publiek echter al een voldoende duidelijke hint hebben gekregen dat ze Reynaerts vermijdingsgedrag moeten interpreteren tegen de achtergrond van het primitieve eergevoel. v. 554-559: Reynaert beweert dat hij ook wel naar het hof zou zijn gekomen indien hij niet was gedaagd. Hij kon echter niet omdat hij ziek was door te veel honing te eten. Reynaert beroept zich op een van de verschoningsgronden voor verstek, namelijk ziekte. Daarnaast is ziekte, net als ouderdom of een verplichting tegenover een andere leenheer, ook een geldig excuus om Reynaerts afwezigheid op de hofdag te rechtvaardigen.292 Volgens het leenrecht moesten de vazallen op de hofdag immers consilium komen verlenen aan de heer en enkel een geldig excuus kon de vazal van die taak ontslaan.293 v. 544: Bruun, den fellen vraet. De auteur heeft het hier over Bruun als “beduchte gulzigaard” en bouwt daarmee de dramatische spanning op. De auteur creëert op die manier een vermoeden bij het publiek dat deze eigenschap zal bijdragen tot Bruuns eigen ondergang en dat Reynaert hierdoor aan zijn “schuld” zal kunnen ontsnappen.294 v. 592-594: Reynaert stelt tegenover Bruun zijn eisen in ruil voor de honing. Bruun moet de kant van de vos kiezen aan het hof. Kan Reynaert het recht beïnvloeden door Bruun ervan te overtuigen zijn standpunt bij te treden voor het hof?295 Maakt de vos zich hier schuldig aan omkoping? Waarschijnlijk niet. In een tijd waarin de familiale solidariteit een belangrijke rol speelde, zal het niet meer dan normaal zijn geweest dat men bondgenootschappen trachtte te sluiten. Reynaert zou in ieder geval op een gunstigere positie kunnen rekenen aan het hof, wanneer hij Bruun aan zijn zijde had.296 v. 680-681: Bruun (of Reynaert?) breekt de wiggen uit de eik, waardoor Bruun vast komt te zitten. Dit fragment is van belang voor de schuldvraag betreffende Bruuns verwondingen (die hij in de volgende verzen zal oplopen). Afhankelijk van de lezing van dit vers is 291

F. LULOFS, Van den vos Reynaerde, 217. D. HEIRBAUT, Over heren, vazallen en graven, 262. 293 D. HEIRBAUT, Over heren, vazallen en graven, 130 en 262. 294 F. LULOFS, Van den vos Reynaerde, 218. 295 P. DEZAIRE, “Van den vos Reynaerde: een comedie van het recht”, Nieuwe taalgids 1941, 247 (hierna verkort P. DEZAIRE, Van den vos Reynaerde: een comedie van het recht). 296 F. LULOFS, Van den vos Reynaerde, 218. 292

60

het namelijk Reynaert dan wel Bruun die de wiggen uit de eik breekt. Indien het de vos is die deze handeling stelt, dan is hij weldegelijk schuldig aan de verwondingen die Bruun oploopt. Wanneer we echter alle andere misdrijven van Reynaert analyseren, dan merken we dat de vos er telkens in slaagt om zijn slachtoffers zo ver te krijgen dat ze zichzelf in nesten werken.297 Waarschijnlijk zal de auteur ook in dit fragment bedoeld hebben dat Reynaert zijn slachtoffer aanspoorde om de wiggen uit de eik te breken, waardoor Bruun en niet Reynaert de actie onderneemt die tot Bruuns verwondingen leidt. Juridisch gezien is Reynaert dan onschuldig bij alle misdaden298, wat de thematiek “recht vs. onrecht” van het verhaal nog meer ondersteunt. v. 744-745: Bruun verliest een oor en beide wangen in de strijd met de burgers. De verminking van Bruun heeft een dubbele betekenis op juridisch vlak. Hoewel het hier om een scène met veel dramatische actie gaat, blijft de auteur oog hebben voor deze (onderliggende) juridische betekenissen van de verhaalelementen. Ten eerste kunnen we “het verminken van iemand, met verlies van een lichaamsdeel” classificeren als een misdrijf tegen de persoon van Bruun.299 Ook het “toebrengen van slagen zonder bloedverlies”, “achternazitten met wapens”, “toebrengen van wonden” en allerlei andere gewelddadige acties die de woedende mensenmenigte onderneemt, zijn misdrijven die in deze categorie thuishoren. Vreemd genoeg worden deze handelingen niet als misdrijven geïdentificeerd in het verhaal. Dat kan enerzijds zijn omdat Bruun zelf verantwoordelijk wordt geacht voor zijn verwondingen maar anderzijds omdat de mensen volgens de verhaallogica geen misdrijven kunnen plegen ten opzichte van de dieren. Wanneer de dieren in Van den vos Reynaerde in contact komen met menselijke personages, dan vallen ze terug in hun dierlijke vorm en spelen de (rechts)regels van de mensenwereld en niet deze van de dierenwereld.300 Die rechtsregels zeggen dat de mensen de dieren mogen slaan en verwonden zonder dat dit een misdrijf uitmaakt. Ten tweede heeft de verminking van Bruun ook een symbolische betekenis. Zijn diefstal van de honing is een misdrijf tegen de eigendom, waarvoor in principe de ophanging werd toegepast.301 Bij een eerste diefstal was de bestraffing echter milder en werd enkel het oor afgesneden.302 Deze verminking had een publiciteitsdoel303, men kon dan namelijk zien wie al eens had gestolen. Voor Bruun is deze verminking dus extra schandelijk omdat zijn uiterlijk nu toont dat hij tot de klasse van de misdadigers behoort.304

297

F. LULOFS, Van den vos Reynaerde, 219-220. F. LULOFS, Van den vos Reynaerde, 220. 299 R.C. VAN CAENEGEM, Geschiedenis van het strafrecht, 108. 300 F. LULOFS, Van den vos Reynaerde, 221. 301 R.C. VAN CAENEGEM, Geschiedenis van het strafrecht, 121. 302 F. LULOFS, Van den vos Reynaerde, 221. 303 R.C. VAN CAENEGEM, Geschiedenis van het strafrecht, 194. 304 F. LULOFS, Van den vos Reynaerde, 221; H. SLINGS, Reinaert de Vos, 60. 298

61

v. 833-836: De pastoor stelt een aflaat van een jaar in het vooruitzicht voor wie zijn vrouw uit het water redt. Deze scène bevat een element van het kerkelijk recht. De pastoor begaat een fout door een jarenlange aflaat aan te bieden waardoor een parochiaan naar hartelust kan zondigen.305 De auteur lijkt de zaken hier opzettelijk verkeerd voor te stellen om de kerkelijke figuren te bespotten. De formule jaer ende dach is dan weer een juridisch begrip dat verwijst naar de verjaringstermijn van de meeste misdrijven.306 v. 900-902: Reynaert hoopt dat de dorpelingen Bruun werkelijk gedood hebben. Dit bevestigt nogmaals het sluwe plan van Reynaert. Als de mensen Bruun gedood zouden hebben dan had Reynaerts gedagvaarding niet plaatsgevonden waardoor hij aan het proces kon ontsnappen, terwijl er aan Reynaerts handen toch geen bloed zou kleven met betrekking tot Bruuns dood. v. 903-908: Reynaert wordt blij van de gedachte dat hij diegene heeft uitgeschakeld die hem aan het hof de meeste schade zou kunnen berokkenen. Reynaert denkt dat de uitschakeling van Bruun ervoor zal zorgen dat hij sonder claghe (aanklacht) ende sonder wanconst (verwijt) blijft (v. 906-907). Daarmee bedoelt hij natuurlijk dat de dagvaarding niet zal plaatsvinden als Bruun dood blijkt te zijn, wat Reynaerts uiteindelijke bedoeling is. Waarom zou Bruun de meeste schade aan Reynaert kunnen berokkenen, terwijl het toch Isengrijn is die een klacht over Reynaert heeft geformuleerd? Wanneer Bruun echter naar het hof zou terugkeren als slachtoffer van alweer een sluwe list van Reynaert, zou dit de vos echter nog meer schade kunnen berokkenen.307 v. 932-936: Als Reynaert Bruun ziet liggen, vreselijk toegetakeld maar nog in leven, begint hij de beer te beschimpen. Reynaert begaat hier eigenlijk een misdrijf. In het oud-Vlaamse strafrecht was het immers een strafbaar feit om iemand te beledigen.308 Reynaert heeft dan wel geen echte schuld aan de verwondingen van Bruun maar zijn beledigingen zouden hem wel ten laste kunnen worden gelegd. Hoe voorzichtig Reynaert was om niet van een misdrijf ten opzichte van Bruun te kunnen worden beschuldigd, zo onvoorzichtig handelt hij nu. Later in het verhaal zal blijken dat Reynaerts aanvankelijke voorzichtigheid toch niet veel zal uithalen ten overstaan van de partijdige koningrechter Nobel. Deze zal de beledigingen en verwondingen van Bruun hoe dan ook

305

F. LULOFS, Van den vos Reynaerde, 222. R.C. VAN CAENEGEM, Geschiedenis van het strafprocesrecht, 69. 307 F. LULOFS, Van den vos Reynaerde, 222. 308 R.C. VAN CAENEGEM, Geschiedenis van het strafrecht, 108. 306

62

zien als een inbreuk op zijn koninklijk gezag, ongeacht of Reynaert daar al dan niet werkelijk schuld aan heeft. v. 952-953: Bruun zou zich willen wreken op Reynaert maar kan niet omdat hij te zwaargewond is. Dit korte fragment geeft aan dat de beer het recht heeft om zich te wreken op de vos, mocht hij daartoe in staat zijn. Er is dus plaats voor de primitieve (bloed)wraak in het verhaal. Door Bruun zo toe te takelen heeft Reynaert een vete ontketend en krijgt de persoonlijke wraakneming nu vrij spel.309 We zagen reeds dat het twaalfde eeuwse Vlaamse straf(proces)recht in een tussenstadium tussen het primitieve wraaksysteem en het toenemende staatsoptreden zat.310 Het is dus niet vreemd dat er nog zo veel elementen van de (primitieve) vete in het verhaal terug te vinden zijn. v. 961: Bruun moet op een of andere manier naar het hof zien te geraken. Hier speelt opnieuw het bewijsrecht mee. In de eerste plaats wil Bruun naar het hof geraken om zijn verhaal te doen van Reynaerts sluwe list en om een klacht neer te leggen tegen de vos. Deze klacht moet in principe immers door het slachtoffer zelf worden geformuleerd.311 Daarnaast zal hij ook aan het hof willen verschijnen om zijn verwondingen te tonen. Door de sporen van het misdrijf te tonen, kan hij zijn klacht versterken.312 Ook dit is dus weer een geval van blijkende schijn. v. 988-997: Bruun formuleert nu ook een klacht tot de koning. Op dit punt in het verhaal vervult Bruun alweer een andere juridische rol. In eerste instantie was hij een bode die de dagvaarding moest uitvoeren in opdracht van de koning. Vervolgens werd hij het slachtoffer van Reynaert. In die hoedanigheid treedt hij nu als eiser op en formuleert hij zijn klacht. Bruuns klacht omvat enkel de verminkingen die hij heeft opgelopen aan kaken en oren. Hij vermeldt niets van de beledigingen die Reynaert aan zijn adres heeft geuit (v. 932-936). Voor Bruun bestaat er geen twijfel over dat Reynaert de schuldige is voor zijn slechte wedervaren en niet hijzelf. Zijn laatste zin bevestigt dit: “Ende hevet mi ghemaect als ghi siet!” (v. 997). Juridisch correct is de redenering van Bruun in ieder geval niet. Hij is door zijn eigen begeerte in de val van de mensen gelopen en daaraan heeft Reynaert eigenlijk geen schuld. Bruun wil echter zijn gelijk halen voor de koning en daarom geeft hij natuurlijk zijn eigen interpretatie van de feiten.

309

R.C. VAN CAENEGEM, Geschiedenis van het strafrecht, 234. R.C. VAN CAENEGEM, Geschiedenis van het strafrecht, 247. 311 R.C. VAN CAENEGEM, Geschiedenis van het strafprocesrecht, 19. 312 R.C. VAN CAENEGEM, Geschiedenis van het strafprocesrecht, 28. 310

63

v. 998-999: De koning zegt dat hij op de vos wil wreken voor diens misdaad op de koningsbode Bruun. Hoewel de koning slechts kort aan het woord is, heeft zijn uitspraak een bijzondere achterliggende betekenis. Nobel geeft hier aan waar zijn prioriteiten liggen. De focus van de koning is verschoven, hij wil Reynaert nu gestraft zien voor een veel ernstiger misdrijf dan de verkrachting van Hersinde, namelijk de schending van de koninklijke eer door de toetakeling van koningsbode Bruun. De beer moet op schandelijke wijze naar het hof terugkruipen en dat is niet ideaal voor het koninklijke gezag.313 Bovendien heeft Reynaert ook een leenrechtelijk misdrijf begaan. Een vazal moet immers trouw zijn aan zijn heer en dat houdt ook trouw en eerbied in, zowel tegenover de heer als tegenover zijn familie en personeel.314 Nobel geeft letterlijk aan dat hij zijn heil in de (primitieve) wraak zal zoeken. Een objectieve, meer moderne blik op de feiten moeten we van deze partijdige rechter niet verwachten. Ook Bruun maant de koning aan om wraak te nemen op grond van diens koninklijke eer (vers 992). Dit is slim gezien van Bruun. Hij leidt daarmee de aandacht af van het feit dat hijzelf eigenlijk de koninklijke eer had moeten bewaren door te weerstaan aan de verleidingen van Reynaert.315 Dat Reynaert misschien zelfs niet eens aansprakelijk kan worden gesteld voor het onfortuinlijke wedervaren van Bruun, wordt door leeuw en beer zorgvuldig genegeerd. Er is in dit fragment dus heel wat mis met de juridische verantwoordelijkheid die door Bruun en Nobel (onterecht?) bij Reynaert wordt gelegd. Deze personages handelen echter opnieuw in overeenstemming met de logica van het verhaal. Het levert de koning niets op om Bruun de schuld te geven, want dat zal zijn gezag niet herstellen. Het is veel interessanter om de zaak te behandelen als een belediging aan zijn koninklijk adres en Reynaert daar bijgevolg voor te vervolgen.316 v. 1000-1005: De koning roept zijn “hoge mannen” bijeen en zij beraadslagen over de maatregelen die moeten worden genomen om de koninklijke eer te herstellen. Opnieuw komen de “hoge mannen” in beeld (v. 1001: alle die hoechste bi namen), die de koning van consilium moeten voorzien. Opvallend is dat in deze context niet meer gesproken wordt over “wreken” maar over “berechten”. Daardoor komt vooral koning Nobel in beeld als een wraakzuchtige koning maar niet noodzakelijk zijn raadsheren. In vers 1005 wordt het vervolgens als een feit gepresenteerd dat Reynaerts handelen moet worden beschouwd als een aanslag op de eer van de koning. Dit uitgangspunt zal worden volgehouden gedurende het hele verdere verhaal.

313

F. LULOFS, Van den vos Reynaerde, 223. D. HEIRBAUT, Over heren, vazallen en graven, 263-264. 315 F. LULOFS, Van den vos Reynaerde, 223. 316 F. LULOFS, Van den vos Reynaerde, 223. 314

64

v. 1006-1009: De raadsheren stellen voor dat Reynaert nog twee keer wordt gedaagd – als de koning dat wil – en dat ze de beschuldiging en de verdediging willen horen. Deze scène geeft ons een realistische weergave van de werking van het centraal grafelijk hof. De raadsheren geven de koning raad (v. 1006: rieden). De uiteindelijke beslissing ligt echter bij koning Nobel zelf, wat ook uitdrukkelijk wordt aangegeven in vers 1008. Dit sluit aan bij de verhouding tussen de graaf en zijn grafelijke leenmannen in het centraal grafelijk hof. De graaf krijgt advies van zijn raadsheren maar heeft uiteindelijk het laatste en beslissende woord.317 Deze voorstelling sluit overigens perfect aan bij het beeld dat Willem van Nobel wil schetsen: een alleenheerser, wiens wil wet is. De auteur creëert hier een perfect evenwicht tussen de juridische werkelijkheid en de literaire vereisten van het verhaal. De raadsheren stellen voor om Reynaert in totaal drie maal te dagen. Dit was niet overal een vereiste dus we kunnen niet beoordelen of dit in overeenstemming was met “het” vigerende contemporaine recht.318 Ten slotte dringen de raadsheren in vers 1009 ook aan op het horen [van] tale ende wedertale. Zij willen dus een proces op tegenspraak. Dit verlangen van de raadsheren is niet noodzakelijk “modern”. Ook in het oud-Vlaamse strafrecht was er plaats voor de beschuldigde om zich te verdedigen en om bewijzen aan te dragen. v. 1010-1012: Tybeert wordt als tweede bode aangewezen om Reynaert te dagvaarden. Hoewel Tybeert in vers 107-125 nog optrad als een medestander van Reynaert door in te gaan tegen diens tegenstander Cortoys, verandert de juridische rol van de kater in deze scène. Hij moet nu de vos dagvaarden en zal dus tegenover hem komen te staan. Er rest Tybeert niet veel vrije keuze in deze zaak. In vers 1037 herhaalt Nobel zijn opdracht nog eens op gebiedende wijze: Gaet, doet sciere mijn ghebod! In tegenstelling tot Bruun is Tybeert “maar” een vrij man en geen adellijke heer.319 Daardoor worden eigenlijk de regels van de dagvaarding geschonden, meer bepaald de regel dat men door een gelijke dient te worden ingedaagd.320 Reynaert kon hier echter geen punt van maken, aangezien hij zelfs met een gelijke – Bruun – niet wou meekomen.321

317

R.C. VAN CAENEGEM, Geschiedenis van het strafprocesrecht, 6; D. HEIRBAUT, Over heren, vazallen en graven, 153. 318 R.C. VAN CAENEGEM, Geschiedenis van het strafprocesrecht, 251. 319 F. LULOFS, Van den vos Reynaerde, 224. 320 R.C. VAN CAENEGEM, Geschiedenis van het strafprocesrecht, 24. 321 F. LULOFS, Van den vos Reynaerde, 224.

65

v. 1022-1024: De koning dreigt nog eens met de gevolgen voor Reynaert indien hij nu niet meekomt met Tybeert. Dan zal hij nog een derde maal worden gedaagd, tot schande van zijn familie. Koning Nobel bevestigt hier het voorstel van zijn raadsheren dat er drie maal zal worden gedaagd indien Reynaert nu niet meekomt met Tybeert. Volgens Lulofs zou een derde daging schandelijk zijn, “omdat men zich aan het recht onttrok en men zich niet durfde te verantwoorden”.322 Deze redenering klopt niet helemaal. Het is toch pas wanneer men werkelijk verstek laat (na drie dagingen) dat men zich aan het recht onttrekt323 en niet wanneer men voor de derde keer wordt gedaagd maar daarop toch verschijnt? In ieder geval zou de schande de hele familie treffen omdat Reynaert het clanhoofd is.324

2.3.

Tweede daging

v. 1064-1070: Tybeert gaat de daging uitvoeren te Malpertus, Reynaerts huis. Hij verklaart kort dat Reynaert maar beter met hem meekomt naar het hof. Dit fragment gaat opnieuw over de dagvaarding en dus zouden de betreffende regels moeten worden nageleefd. Tybeert voldoet alvast aan de plaatsvereiste. De dagvaarding moet geschieden ten huize van de gedaagde.325 In Reynaerts geval is dat zijn vossenhol “Malpertus”. Anderzijds is er geen getuige aanwezig en is Tybeert geen gelijke van Reynaert. v. 1117-1120: Tybeert vraagt Reynaert of hij geen muis heeft om te eten. Hoewel dit fragment niet echt een wezenlijk juridisch element bevat, is het wel van belang voor de latere schuldvraag van Reynaert. Opnieuw slaagt de vos erin zijn “slachtoffer” zo te manipuleren dat deze zelf op zijn ongeluk aanstuurt. Reynaert draait het gesprek zo dat de kater zelf om de muizen vraagt. Hij is dus bezwaarlijk schuldig te noemen wanneer Tybeert later in de knoei komt tijdens zijn muizenjacht. De auteur toont hier een mooi samenspel tussen de strakke, gecompliceerde verhaalstructuur (hij kondigt nu reeds aan wat er later zal gebeuren) en het recht (hoe kan hij Reynaert zijn doel laten bereiken, zonder dat deze echt schuldig is aan het misdrijf?). v. 1139-1141: In ruil voor enkele muizen biedt Tybeert zijn hulp aan Reynaert aan. De vraag is of er hier een misdrijf plaatsvindt. Laat Tybeert zich omkopen door Reynaert en biedt hij daarom zijn steun aan? Dat zou een verkeerde interpretatie van de situatie zijn, aangezien Reynaert de muizen niet aanbiedt maar de kater er 322

F. LULOFS, Van den vos Reynaerde, 224. R.C. VAN CAENEGEM, Geschiedenis van het strafprocesrecht, 246. 324 F. LULOFS, Van den vos Reynaerde, 224. 325 R.C. VAN CAENEGEM, Geschiedenis van het strafprocesrecht, 24. 323

66

zelf om vraagt. Het is trouwens hoogst onzeker of de omkoping als misdrijf wel een plaats had in het contemporaine (straf)recht.326 Hoogstwaarschijnlijk moeten we deze verzen dus niet kwalificeren als een geval van een omkoping. Daarnaast is dit korte fragment van belang om de verhoudingen tussen vos (“dader”) en kater (“slachtoffer”) te begrijpen en om inzicht te krijgen in de psychologie van de dader. Tybeert biedt wel zijn steun aan Reynaert aan, maar daar is het de vos niet om te doen. Hij wil Tybeert – net als Bruun – uit de weg ruimen zodat de dagvaarding niet plaatsvindt en hij zonder eerverlies aan een proces kan ontsnappen (supra).327 Daarbij denkt hij er echter niet aan dat Nobel mogelijks nog kwader zal worden omwille van een nieuwe schending van zijn koninklijke eer.328 Waarschijnlijk hoopt Reynaert “op uitstel dat afstel kan worden”.329 v. 1166-1169: Reynaert had al eens in de schuur van Martinet ingebroken en had daar een haan gestolen. In deze scène is er opnieuw contact tussen de mensenwereld (Martinet) en de dierenwereld (Reynaert). Zoals reeds gezegd, worden de dieren in zo’n situatie herleid tot hun dierlijke eigenschappen en spelen de (rechts)regels van de mensenwereld. Vossen stelen nu eenmaal kippen en hanen en de auteur beschouwt het dan ook niet als een misdrijf dat Reynaert een haantje steelt van een burger. Dit staat in sterk contrast met Reynaerts aanslag op de kip Coppe, die volgens de logica van de dierenwereld wél een misdrijf uitmaakt. De auteur hanteert dus andere rechtsnormen voor daden die plaatsvinden in de dierenwereld dan wel in de mensenwereld. Dit doet hij echter volgens de logica die heerst in Van den vos Reynaerde. v. 1175-1186: Reynaert spoort Tybeert aan om extra veel muizen te vangen en te eten. Maakt Reynaert zich hier schuldig aan misdadige deelneming? Hij spoort Tybeert immers aan tot diefstal en/of doodslag van de muizen. Die aansporing is in het oude Vlaamse strafrecht een vorm van “zedelijke deelneming” en dus een strafbaar misdrijf.330 Pas in een latere periode van de rechtsgeschiedenis werd deze vorm van deelneming minder zwaar aangepakt “omwille van de moeilijkheid van bewijs, de vrees voor lichtvaardige betichtingen en veroordelingen die vooral op vermoedens zouden berusten”.331 We moeten deze vraag echter ontkennend beantwoorden. Volgens de logica van het verhaal is Reynaert helemaal niet schuldig aan uitlokking of aanzetting. De muizen 326

Van Caenegems uitgebreid overzicht van het contemporaine Vlaamse strafrecht vermeldt geen misdrijf als “omkoping”. 327 F. LULOFS, Van den vos Reynaerde, 226. 328 F. LULOFS, Van den vos Reynaerde, 226. 329 F. LULOFS, Van den vos Reynaerde, 226. 330 R.C. VAN CAENEGEM, Geschiedenis van het strafrecht, 41. 331 R.C. VAN CAENEGEM, Geschiedenis van het strafrecht, 41.

67

zijn in het universum van de Reynaert I geen “echte” dieren, dus de massale slachtpartij onder de muizen kan niet als een misdrijf worden beschouwd. v. 1196-1203: Reynaert maakt Tybeert ten schande door hem in de val te laten lopen. We krijgen hier opnieuw stof tot nadenken over de schuldvraag met betrekking tot Reynaert. Enerzijds treedt hier enkel Tybeert op als actief handelende persoon en niet Reynaert. De vos staat erbij en kijkt ernaar. Het is de kater zélf die vrijwillig bij de pastoor gaat inbreken en die zélf in de strik loopt.332 Reynaert kan dus eigenlijk niets verweten worden, hij heeft geen schuld aan het hele gebeuren. Anderzijds heeft de verteller ons al duidelijk gemaakt dat Reynaert weldegelijk op de hoogte was van de strik die Martinet had gelegd: Des papen sone Martinet […] / hadde voer dat gat gheset / een strec den vos mede te vane […] / dit wiste Reynaert, dat felle dier (vers 1171-1175). In dat opzicht treft Reynaert dus wel enige schuld. Hij wist van het mogelijke gevaar en heeft Tybeert toch subtiel in die richting geduwd. Als lezer moeten we in ieder geval goed het onderscheid maken tussen datgene wat we als lezer weten en datgene wat de personages in het verhaal weten. In tegenstelling tot het publiek weten de andere dieren helemaal niet dat Reynaert van de strik afwist en de vos zal het hen in ieder geval niet zeggen.333 Dit verschil in literair perspectief bepaalt of Reynaert in de ogen van de andere dieren schuldig kan worden geacht en bepaalt dus ook welke juridische stappen de dieren in Van den vos Reynaerde kunnen ondernemen. Willem let er telkens nauwkeurig op dat het perspectief dat hij biedt ook klopt met de juridische mogelijkheden van de personages. v. 1224-1225: Reynaert vindt het “ongeval” van Tybeert heel plezant. De auteur gebruikt hier – bij monde van Reynaert – interessante (semi-)juridische woordenschat. De verteller heeft het hier over ongheval en niet over misdrijf. Daarmee stuurt hij natuurlijk de juridische interpretatie van de lezer. Voor de dieren lijkt dit niet veel uit te maken. Zij zullen Reynaerts handelingen hoe dan ook als een misdrijf beschouwen. v. 1232 & 1249-1251: Tybeert wordt door de burgers afgeranseld omdat ze denken dat hij de haan heeft gestolen, die Reynaert eigenlijk stal. In deze verzen speelt het onderscheid tussen de rechtsregels van de mensenwereld en die van de dierenwereld. Net zoals in vers 744-745 bij Bruun, zijn de verwondingen en slagen die de burgers aan kater Tybeert toebrengen geen misdrijf volgens de verhaallogica. In de aanwezigheid van de mensen zijn de dieren “alleen maar” dieren en niet de slachtoffers van enig misdrijf. Zowel de mensen- als de dierenwereld hebben hun eigen (rechts)regels en deze worden in het verhaal niet vermengd. 332 333

F. LULOFS, Van den vos Reynaerde, 227. F. LULOFS, Van den vos Reynaerde, 227.

68

v. 1321-1327: Tybeert komt gewond aan bij koning Nobel, waarop Nobel meteen bedreigingen uit ten opzichte van Reynaert. Nobel komt in deze scène opnieuw naar voor als een wraakzuchtige machtsfiguur en niet als een onpartijdige en objectieve rechter. Net zoals het geval was de toetakeling van Bruun, vat Nobel de verwondingen van zijn bode Tybeert op als een aanslag op zijn koninklijke eer en als een misdrijf vanwege zijn vazal Reynaert. v. 1328-1334: Nobel roept opnieuw zijn baronnen samen om te beraadslagen over hoe ze moeten reageren op Reynaerts wandaad. We bevinden ons opnieuw midden in de procedure. Hoewel Nobel zich in het vorige vers nog liet leiden door zijn emoties, volgt hij nu wel getrouw de procedureregels. Hij roept opnieuw zijn baronnen samen en ze beraadslagen over de volgende stap die moet worden genomen. De auteur slaagt er dus in om zowel de psychologische karaktertrekken van de personages als de juridisch correcte naleving van de procedure te laten versmelten. Dit fragment bevat echter twee eigenaardigheden. In de eerste plaats overleggen de baronnen opnieuw over wat er met Reynaert moet gebeuren. Dit lijkt een beetje overbodig want in v. 1006-1009 hebben de raadsheren nog maar net geadviseerd dat Reynaert drie maal moet worden gedaagd. Logischerwijze zou er dus nu gewoon een derde daging moeten volgen. Ten tweede verraden v. 1333-1334 al dat men opnieuw uitgaat van Reynaerts schuld en dat men enkel nog naar een manier zoekt om de overdaet van de vos te wreken. Ook al worden de procedureregels dan wel gevolgd, inhoudelijk scheelt er toch een en ander aan de berechting. v. 1335-1345: Grimbeert staat erop dat zijn oom Reynaert drie maal wordt gedaagd, zoals een vrij man. Als hij dan nog niet opdaagt is hij inderdaad schuldig aan alles waarvan men hem beklaagt. In deze korte interventie door Grimbeert komen verschillende juridische elementen aan bod. Ten eerste kan Grimbeert optreden omdat hij waarschijnlijk als plaatsvervanger van Reynaert in de raad van de adel zetelt, niet omdat hij een juridische rol als “verdediger” vervulde.334 De das staat erop dat het recht correct wordt toegepast (v. 1339) en dat Reynaert nog een derde maal zal worden gedaagd (v. 1340). Maar was het niet Reynaerts plan om aan de dagvaardingen te ontsnappen? Is het dan niet deloyaal van Grimbeert om toch op een derde daging aan te sturen? Volgens het contemporaine strafprocesrecht in ieder geval niet. Als er geen derde dagvaarding komt, dan komt er geen proces en dan zou Reynaert “als vredeloze worden behandeld en gedood”335. De vredeloosheid was namelijk de courante “processuele straf tegen een verstek doende betichte of de onwillige veroordeelde”336. De gevolgen van deze vredeloosheid waren niet min. Zo werden 334

F. LULOFS, Van den vos Reynaerde, 229. F. LULOFS, Van den vos Reynaerde, 229. 336 R.C. VAN CAENEGEM, Geschiedenis van het strafrecht, 139. 335

69

de goederen van de woestballing verbeurd verklaard337, de vredeloze genoot geen enkele rechtsbescherming meer338, nabestaanden en verwanten mogen geen omgang meer hebben met de vredeloze339, etc. Het mag duidelijk zijn dat Grimbeert zijn familie van dit onheil en deze schande wou besparen, een taak die trouwens op hem rustte als vervangend clanhoofd. In ruil voor de mogelijke veroordeling van Reynaert tijdens een proces, kan de familie door Grimbeerts optreden eventueel wel haar goederen behouden, komt ze niet in vete met andere families en blijft ze deel uitmaken van de rechtsorde.340 Merk op dat de auteur deze achterliggende juridische betekenissen en verklaringen niet in zijn tekst inschrijft. De tekst zegt enkel dat Grimbeert om een derde daging vraagt. Vanuit het oogpunt van de verhaalstructuur en de opzet van het verhaal, konden uitgebreide theoretische uitwijdingen natuurlijk niet worden opgenomen in de tekst. Het gaat hier immers om een literair werk – met een bepaalde spanningsboog – en niet om bijvoorbeeld een traktaat. Ten tweede, ander opvallend juridisch element zijn de gevolgen die Grimbeert zélf koppelt aan de eventuele afwezigheid van Reynaert bij een derde daging. Hij zegt: “ende en comt hi niet dan, so es hi sculdich alre dinc / daer hi af voer den coninc / van desen heeren es beclaghet. Met andere woorden, als Reynaert verstek laat gaan dan is hij schuldig aan al datgene waarvan hij wordt beschuldigd. Volgens deze verzen zou de sanctie voor verstek dus vreemd genoeg de veroordeling bij verstek zijn en niet de veroordeling wegens verstek. Nochtans gaven eerdere verzen reeds aan dat een veroordeling wegens verstek in deze periodieke context (vóór de tweede helft van de 12e eeuw) meer voor de hand zou liggen. Voorts bestaat er voor Grimbeert ook geen twijfel over dat er volgens het “juiste recht” (v. 1339) drie maal moet worden gedaagd. Niet het minst omdat Reynaert van adel is en dit recht voor hem dus versterkt geldt.341 Zoals reeds aangegeven, kende het aantal uit te voeren dagvaardingen een even grote verscheidenheid als het aantal plaatselijke rechten342. Dit vers geeft echter aan dat alvast één personage – en dus waarschijnlijk ook de auteur – ervan uit gaat dat drie dagvaardingen de regel is. Het lijkt ons in ieder geval niet toevallig dat net de figuur van Grimbeert – als medestander van Reynaert – de correcte toepassing van het recht vraagt en ook zelf een correcte juridische uitleg geeft. De auteur gebruikt op die manier de verschillende personages om het thema van Van den vos Reynaerde aanschouwelijker te maken: recht (Grimbeert, in zekere zin ook Reynaert) tegenover onrecht (Nobel).

337

R.C. VAN CAENEGEM, Geschiedenis van het strafrecht, 141. R.C. VAN CAENEGEM, Geschiedenis van het strafrecht, 142. 339 R.C. VAN CAENEGEM, Geschiedenis van het strafrecht, 142. 340 F. LULOFS, Van den vos Reynaerde, 229. 341 F. LULOFS, Van den vos Reynaerde, 229. 342 R.C. VAN CAENEGEM, Geschiedenis van het strafprocesrecht, 251. 338

70

v. 1356-1357: Uiteindelijk moet Nobel inbinden en stuurt hij Grimbeert erop uit om Reynaert voor de derde keer te dagen. De correcte toepassing van het contemporaine recht wint het hier van de primitieve wraakzucht van de koning. Uiteindelijk biedt Grimbeert zijn diensten aan om het recht voortgang te doen vinden, dus kan Nobel eigenlijk niet anders dan dit aanbod te aanvaarden.343 Het vooruitzicht op een derde daging is een interessant gegeven voor de spanningsopbouw van het verhaal. In plaats van meteen verder te gaan met een wraakzuchtige actie vanwege de koning, moet de lezer/toehoorder opnieuw in spanning afwachten of de vos zich deze keer wél zal laten overhalen om naar het hof te komen. Het juridische en literaire worden hier eens te meer vloeiend gecombineerd.

2.4.

Derde daging

v. 1359: Grimbeert gaat ook naar Malpertus om de dagvaarding uit te voeren. Grimbeert handelt hier eveneens volgens de procedurele regels door de dagvaarding ten huize van de beklaagde en aan de beklaagde in persoon te laten plaatsvinden.344 v. 1366-1367: Grimbeert vraagt aan Reynaert en Hermelijne of ze niet verontrust zijn door hun onzekere situatie, wegens de vredeloosheid? Deze uitspraak van Grimbeert lijkt tegenstrijdig met eerdere verzen. De das heeft in de raad net gezegd dat Reynaert schuldig zou zijn aan alle tenlasteleggingen als hij ook niet bij de derde dagvaarding zou komen opdagen (v. 1342-1345). Pas in dat geval zou de situatie van vredeloosheid ontstaan die Grimbeert door deze derde daging zo koortsachtig probeert te vermijden. Zoals Grimbeert het hier formuleert, is het alsof Reynaert nu reeds als vredeloze moet worden beschouwd. Een mogelijke verklaring voor deze tegenstrijdigheid zou kunnen zijn dat Grimbeert hiermee enkel wijst op de mogelijke gevolgen die Reynaert wachten als hij ook na deze dagvaarding niet naar het hof komt, namelijk de situatie van vredeloosheid. Ook doelt Grimbeert mogelijks op de penibele situatie waarin Reynaert zich nu reeds bevindt door zijn mishandeling van de koningsboden.345 v. 1372-1386: Grimbeert zegt uitdrukkelijk dat Reynaert nu voor de derde maal werd gedaagd. Hij waarschuwt wat er zal gebeuren als de vos zich niet plooit naar de wil van de koning en niet meegaat naar het hof. In dit fragment somt Grimbeert een hele reeks sancties op die verbonden zijn aan Reynaerts eventuele verstek. Merk op dat Grimbeert de situatie van eventuele 343

F. LULOFS, Van den vos Reynaerde, 230. R.C. VAN CAENEGEM, Geschiedenis van het strafprocesrecht, 24. 345 F. LULOFS, Van den vos Reynaerde, 230. 344

71

sancties nu weer anders voorstelt dan in de vorige passage. Hij begint zijn opsomming met: Vermerredi maerghin den dagh, so… (v. 1373) ofwel “als u morgen verzuimt op te dagen, dan…”. Reynaert zal de gevolgen van zijn verstek pas moeten dragen indien hij dus nog een derde maal de dagvaarding negeert. Zoals reeds vermeld, is vredeloosheid in het oud-Vlaamse recht de gebruikelijke processuele straf tegen een betichte die verstek laat.346 De das geeft daarentegen een overzicht van alle gevolgen die deze vredeloosheid inhoudt. U ne mach ne gheene ghenade me ghescien (v. 1374-1375): Reynaert zal op geen enkele genade meer kunnen rekenen. Hij wordt een vogelvrijverklaarde die geen enkele rechtsbescherming meer geniet.347 Ghi sult in den derden daghe sien uwen casteel bestormen (v. 1376-1377): Als vredeloze liep men ook het risico dat zijn woonplaats werd verwoest.348 Het idee dat hierachter schuilt is dat wanneer de betichte verstek doet, het huis dan maar boete moet doen in plaats van de misdadiger zelf.349 Deze woesting hangt samen met het feit dat alle goederen van de vredeloze verbeurd worden verklaard.350 Ghi sult gherecht sien voer u huus eene galghe ofte een rat (1378-1379): Een ander gevolg van het verstek laten en de daaropvolgende vredeloosheid is dat men als vogelvrijverklaarde probleemloos kon worden gedood. Vooral de opknoping aan de galg werd als de schandelijke straf bij uitstek gezien.351 Dat Reynaert zou worden gedood zonder proces is mogelijk volgens de contemporaine rechtslogica. Hij had de kans om naar het hof te komen voor een proces maar door dit te weigeren plaatste hij zichzelf buiten de wet en kan hij nu zonder proces worden geëxecuteerd. Beede u kindre ende u wijf sullen verliesen haer lijf lachterlike al sonder waen (v. 1381-1383): Grimbeert zegt dat ook Reynaerts vrouw en kinderen het zullen moeten ontgelden. In de studies van Van Caenegem vinden we in ieder geval niet terug dat ook de familieleden van de vredeloze mogen worden gedood. Wat Grimbeert misschien bedoelt, is dat het aan de verwanten verboden was om bijstand en bescherming te bieden aan de vredeloze352 en dat ze eventueel konden worden gedood indien ze dit toch deden. Uiteraard zal ook Reynaert zelf niet kunnen ontsnappen aan mogelijke represailles: Ghine moghet selve niet ontgaen (v. 1384). Bij monde van Grimbeert etaleert de auteur hier zijn kennis van het twaalfde en dertiende-eeuwse vigerende strafrecht. Hij blijkt zeer goed op de hoogte te zijn van de mogelijke sancties en/of represaillemaatregelen ingeval Reynaert verstek zou laten gaan en hij geeft dit dan ook op exhaustieve wijze weer. Hij integreert deze juridische feitenkennis op harmonieuze wijze in het verhaal. Zo draagt de opsomming zelfs nog bij tot de dramatische spanning van het verhaal.

346

R.C. VAN CAENEGEM, Geschiedenis van het strafrecht, 139. R.C. VAN CAENEGEM, Geschiedenis van het strafrecht, 142. 348 R.C. VAN CAENEGEM, Geschiedenis van het strafrecht, 171. 349 R.C. VAN CAENEGEM, Geschiedenis van het strafrecht, 182. 350 R.C. VAN CAENEGEM, Geschiedenis van het strafrecht, 141. 351 R.C. VAN CAENEGEM, Geschiedenis van het strafrecht, 161. 352 R.C. VAN CAENEGEM, Geschiedenis van het strafrecht, 142. 347

72

v. 1393-1398: Reynaert vreest dat het hof hem slecht gezind is. Reynaert laat hier subtiel verstaan dat de koning-rechter waarschijnlijk al zo verbolgen is op hem, dat hij geen onpartijdige rechtspraak van Nobel zal moet verwachten. Om die reden onttrekt hij zich dus maar liever aan het gerecht. v. 1399-1405: Reynaert besluit dat hij de koning niet kan ontlopen. Dit fragment geeft een realistisch beeld van de psychologie van de beklaagde, Reynaert. De vos maakt de afweging tussen de straffen die hem te wachten staan bij verstek en wat er zal gebeuren indien hij toch naar het (partijdige) hof trekt. Reynaert besluit uiteindelijk om toch naar het hof te gaan en zich te “onderwerpen” aan het recht (v. 1405). Dit is in ieder geval kenmerkend voor Reynaert. Regelmatig toont de auteur ons dit beeld van de “schurk” Reynaert die – als puntje bij paaltje komt – wel diegene is die het recht nog het meeste naleeft, al is dat misschien net omdat hij het recht het meeste naar zijn hand kan zetten. Hij staat hierdoor lijnrecht tegenover de partijdige en rechtsonkundige koning Nobel. F 1424-1425 + v. 1435-1437: Reynaert heeft berouw en wil te biecht gaan bij zijn neef Grimbeert. Op het eerste zicht lijkt hier een verzachtende omstandigheid te spelen voor Reynaert. Hij heeft berouw van zijn misdrijven. Toch is dit berouw niet oprecht, het is berouw wegens de te verwachten straf.353 In het latere proces zal dit dan ook geen enkele rol spelen om een strafvermindering te bekomen. Deze biecht is voornamelijk van belang voor de compositie van het verhaal.354 De vorige indagingen hebben tot een onfortuinlijk avontuur geleid voor Bruun en Tybeert maar deze keer kan Reynaert niet hetzelfde doen met zijn neef Grimbeert. Om toch voldoende inhoud te geven aan deze indaging wordt dan maar een biecht geënscèneerd waarbij Reynaert uit de doeken doet hoe hij en Isengrijn tot zulke aartsvijanden geworden zijn.355 De biechtscène is dan ook een mooi voorbeeld van de zorgvuldigheid waarmee de auteur zijn verhaal heeft geconstrueerd. Enerzijds wil hij voldoen aan de compositievereisten (drie gelijke stukken, drie indagingen) en anderzijds wil hij ook het procesverloop correct weergeven (Reynaert moet nu meekomen naar het hof en mag dus deze derde daging niet verstoren). v. 1448-1480: Reynaert begint zijn biecht en somt kort al zijn misdrijven op. Dit fragment is interessant voor de bewijswaarde die de biecht al dan niet heeft in het verhaal. In ieder geval is de biecht een bekentenis. Reynaert somt tegenover Grimbeert de verschillende misdrijven op die hij de laatste tijd heeft begaan. Hij liet Bruun bloedig toetakelen (v. 1463-1464), hij liet Tybeert ten prooi vallen aan slagen en verwondingen (v. 1465-1467), hij heeft Cantecleer en zijn kinderen veel onrecht 353

F. LULOFS, Van den vos Reynaerde, 231. F. LULOFS, Van den vos Reynaerde, 232. 355 F. LULOFS, Van den vos Reynaerde, 231-232. 354

73

aangedaan (v. 1469-1471). Verder bekent hij ook smaad tegenover de koning en koningin (v. 1473-1475) en dat hij verschillende lieden bedrogen heeft (v. 14781480). De auteur speelt in deze biecht op meesterlijke wijze met de conventies van het recht. In de eerste plaats kiest hij Reynaerts woorden zorgvuldig. De vos liet de beer en kater toetakelen, hij deed het dus niet zelf. Reynaert zou wel schuldig kunnen worden bevonden van aanzetting of uitlokking en bedrog jegens verschillende dieren, maar dan nog mogen we niet vergeten dat we hier te maken hebben met een biecht tegenover een priester en géén bekentenis in de rechtbank. Juridisch heeft deze biecht dus geen enkele bewijswaarde en dat speelt de auteur zeer goed uit. Via deze biecht kan hij het publiek immers op de hoogte stellen van Reynaerts vroegere misdrijf tegenover de koning (waardoor deze nu zo vertoornd op hem is), zonder Reynaert op juridisch gebied in een benarde positie te brengen. v. 1481-1482: Reynaert begint uit te leggen hoe het misgelopen is tussen Isengrijn en hemzelf. Hij heeft Isengrijn bedrogen door hem “oom” te noemen. Deze verzen geven ons opnieuw een kijk op de – soms eigenaardige – wetmatigheden van contemporaine recht. In eerste instantie zouden wij denken dat dergelijk “bedrog” toch geen misdrijf kan uitmaken? Toch geeft de auteur het recht op een correcte wijze weer wanneer hij deze vorm van bedrog als een ernstig misdrijf voorstelt.356 Door Isengrijn oom te noemen, spiegelt Reynaert de wolf immers voor dat ze familie zijn en dat ze elkaar steun moeten verlenen, zoals verwanten horen te doen.357 Reynaert kan op die manier rekenen op de steun van de wolf zonder dat hij met Isengrijn een bondgenootschap moet sluiten waaraan hij dan gebonden zou zijn.358 Isengrijn misbruikt Reynaert echter evenzeer en wat volgt is dan ook Reynaerts bekentenis aan Grimbeert van alle streken die hij heeft moeten uithalen om van Isengrijn af te geraken, wat jammer genoeg niet gelukt is.359 v. 1487-1673: Reynaert biecht op wat hij Isengrijn allemaal heeft misdaan en verklaart zo waarom hij en de wolf nu gezworen vijanden zijn. Deze uitgebreide scène bevat tal van juridische elementen. Een overzicht van Reynaerts opgebiechte “misdrijven” geeft het volgende resultaat. v. 1486-1487: Reynaert spoorde Isengrijn aan om zich met zijn voeten aan de klokkentouwen binden. Daar kwamen de monniken op af, die de wolf bijna doodsloegen. v. 1502: Reynaert liet Isengrijn zich het hoofdhaar afbranden. v. 1515-1527: Reynaert lokte Isengrijn in de val in de schuur van de pastoor, waarop de onfortuinlijke wolf opnieuw zwaar werd mishandeld door de burgers (1567-1605). v. 1606-1645: Nogmaals lokte Reynaert Isengrijn naar een zolder waar zogezegd veel kippetjes te rapen vielen, maar Isengrijn viel door zijn onvoorzichtigheid door de 356

F. LULOFS, Van den vos Reynaerde, 233. R.C. VAN CAENEGEM, Geschiedenis van het strafrecht, 234; F. LULOFS, Van den vos Reynaerde, 233. 358 F. LULOFS, Van den vos Reynaerde, 233. 359 F. LULOFS, Van den vos Reynaerde, 233. 357

74

schoorsteen. Hij werd opnieuw zwaar toegetakeld door de bewoners van het huis, zoals Reynaert het gepland had. v. 1667: Hij heeft ook overspel gepleegd met de vrouw van Isengrijn, Hersinde. Deze bekentenissen hebben geen enkele juridische waarde. Ten eerste is dit slechts een biecht en geen bekentenis op het proces. Ten tweede blijkt uit Reynaerts biecht ook dat de vos zelf geen misdadige handelingen stelt. Zoals reeds aangegeven, zouden sommige handelingen van de vos wel als aanzetting of uitlokking kunnen worden beschouwd. In de ontstaansperiode van de Reynaert I was men echter vrij terughoudend voor de beteugeling van deze deelnemingsvormen.360 In overeenstemming met de logica en de thematiek van het verhaal, ligt het ook veel meer voor de hand dat Reynaert zijn handen niet zelf vuilmaakt en hij zijn slachtoffers hun eigen onheil laat voltrekken. Dat is juist wat de vos zo bijzonder maakt. Het is steeds Isengrijn die zélf “schuldig” is aan zijn ongeluk.361 De enige misdaad waaraan Reynaert wel echt schuld heeft, is het overspel met Hersinde, de vrouw van Isengrijn. Merk op dat Reynaert hier overspel bekent, maar geen verkrachting. Ook in de twaalfde-dertiende eeuw vormt dit op juridisch gebied een wezenlijk verschil. Verkrachting wordt als een zwaar zedenmisdrijf beschouwd, terwijl ontucht of overspel een licht misdrijf is.362 Voor Isengrijn is dit Reynaerts enige daad waarover hij een klacht kan formuleren. Aan alle andere onfortuinlijke voorvallen had de wolf vooral zelf schuld en daarover kon hij dus geen klacht voor de rechter brengen.363 Zoals Bruun en Tibeert gemolesteerd werden door de burgers, krijgt ook Isengrijn enkele rake klappen te verduren. Deze handelingen van de mensen worden volgens de verhaallogica opnieuw niet als misdrijven beschouwd. Op dat ogenblik is de wolf “maar” een dier. Tegenover de mensen pleegt Reynaert in deze scène eigenlijk ook enkele misdrijven: huisvredebreuk en diefstal met geweld. Opnieuw wordt dit in het contact dier-mens niet als misdrijf omschreven.364 Ten slotte moeten we in de kantlijn nog een opmerking maken over het hulpgeroep van de pastoor (v. 1541: Helpe!). Dit is opnieuw een concreet voorbeeld van een contemporaine praktijk. In geval van nood mocht men om hulp roepen en moest iedereen bijstand verlenen, “op straffe van zware boete en verbanning”.365

360

R.C. VAN CAENEGEM, Geschiedenis van het strafrecht, 41. F. LULOFS, Van den vos Reynaerde, 236. 362 R.C. VAN CAENEGEM, Geschiedenis van het strafrecht, 97. 363 F. LULOFS, Van den vos Reynaerde, 236. 364 F. LULOFS, Van den vos Reynaerde, 235. 365 F. LULOFS, Van den vos Reynaerde, 234-235; R.C. VAN CAENEGEM, Geschiedenis van het strafrecht, 134. 361

75

v. 1726-1732: Hoewel Grimbeert hem net voor zijn misdaden heeft vergeven, kan Reynaert zichzelf nauwelijks bedwingen om toch een kipje te vangen. Dit fragment schetst een psychologisch profiel van Reynaert als dader. In ieder geval wordt onweerstaanbare dwang niet gerechtvaardigd door de schrijver. Tegenover Reynaert plaatst hij Grimbeert, die voor voldoende (juridisch en moreel) tegengewicht moet zorgen.

2.5.

Reynaerts veroordeling

v. 1760-1769: Reynaert doet alsof hij onschuldig is en niets te vrezen heeft. Als een onschuldig man loopt hij door de hoofdstraat tot bij de koning. Dit vreemde gedrag van de vos kan op verschillende manieren worden verklaard. Ten eerste moet Reynaert zich nu reeds – bij het binnenkomen van de stad – als onschuldige voordoen omdat dit aansluit bij het verhaal over de zogezegde samenzwering dat hij later aan de koning zal vertellen. De vos zal een samenzwering tot een staatsgreep door Bruun, Isengrijn en enkele andere machtige heren onthullen. Reynaert moet dus doen alsof hij niets te vrezen heeft en geheel onschuldig is.366 Dat wil niet zeggen dat de vos zeker is van een goede afloop van zijn proces. Hij heeft echter maar weinig andere mogelijkheden en moet dus wel een potje blufpoker spelen. Ten tweede kan Reynaerts gedrag ook worden verklaard vanuit het primitieve bewijssysteem van het oud-Vlaamse recht. Volgens dat bewijssysteem moeten de partijen immers bewijzen dat ze gelijk hebben. De klager doet dit door middel van zijn klacht en de beklaagde door de ontkenning. 367 Schuld en onschuld worden dan “verbonden aan een uiterlijk teken, een vorm en vanuit die uiterlijke vorm concludeert men naar de inhoud.”368 Het primitieve bewijssysteem gaat ervan uit dat de partijen het beste kunnen weten wat er is gebeurd aangezien zij er zelf bij waren.369 Misschien wil Reynaert ook daarom het toonbeeld van onschuld zijn. Als de rechter dit voor waar zou aannemen dan kan deze misschien besluiten tot Reynaerts onschuld. Naast enkele juridische verklaringen, kunnen we dit vreemde gedrag van de vos ook vanuit tekstueel perspectief verklaren. Het is vanzelfsprekend dat dit onverklaarbare gedrag van de vos in grote mate bijdraagt tot de spanning in het verhaal.

366

F. LULOFS, Van den vos Reynaerde, 238. R.C. VAN CAENEGEM, Geschiedenis van het strafprocesrecht, 115-117. 368 R.C. VAN CAENEGEM, Geschiedenis van het strafprocesrecht, 115-117. 369 R.C. VAN CAENEGEM, Geschiedenis van het strafprocesrecht, 117. 367

76

v. 1770-1795: Reynaert begroet de koning. Hij legt uit de koning uit waarom hij hem wel maar de andere dieren niet moet geloven Hoewel dit fragment lijkt op een pleidooi van de vos, is de procedure voor het hof hier nog niet echt begonnen. Pas vanaf v. 1812 zal de koning de eerste klacht formuleren en gaat het proces van start. Dit optreden van Reynaert moet dus eerder als een begroeting van het hof worden beschouwd. Vooral de woorden en de houding van Reynaert zijn opvallend. In vers 1773 zegt hij dat hij Nobel als zijn koning groet en daar ook het recht toe heeft. Met deze begroeting maakt de vos aan Nobel duidelijk dat de feodale banden nog steeds bestaan wat hem betreft. Dat geldt ook voor de “wederzijdse hulde” die zij elkaar bij het ontstaan van hun leencontract bewezen hebben.370 Op dit moment is eigenlijk alleen het publiek ervan op de hoogte dat de “onschuldige Reynaert” helemaal niet zo onschuldig is en hij deze houding tegenover de koning dan ook ten onrechte aanneemt. Reynaert zinspeelt al op wat hij zo meteen zal vertellen. Er zijn bepaalde lieden aan het hof die het niet zo goed menen met de koning (v. 1795-1780). Aangezien dit een pertinente leugen is, maakt Reynaert zich dan niet schuldig aan bedrog of aan het afleggen van een valse getuigenis? Misschien wel vanuit het standpunt van het publiek maar (voorlopig) in ieder geval niet in de ogen van de koning-rechter. Dat is trouwens net een van de sterktes van Van den vos Reynaerde. Afhankelijk van het standpunt van de verschillende personages en van het publiek krijgen feiten en werkelijkheid een andere invulling. Wanneer we met onze hedendaagse ogen naar dit tafereel kijken, valt ons op dat Reynaert zelf aan het woord is en niet zijn advocaat. Volgens de toenmalige procedure(regels) is dit echter volkomen normaal. Pas toen het procedureel formalisme nog meer opgang kende, kwamen de taalmannen in opmars. Toch zou het gemakkelijk tot in de dertiende of veertiende eeuw duren vooraleer deze taalmannen niet enkel de procesformules voor hun rekening namen, maar voor hun cliënten ook de pleidooien ten gronde voor hun rekening zouden nemen.371 v. 1796-1801: De koning zegt dat Reynaert hem niet moet vleien, het zal toch niet helpen. Het antwoord van de koning zet al meteen de toon voor het verdere verloop van het proces. Nobel zegt impliciet dat Reynaerts pleidooi niets zal uitmaken en dat hij zijn mening al heeft gevormd. Reeds van in het begin van Van den vos Reynaerde wordt Nobel als een partijdige rechter voorgesteld, die vooral op wraak belust is. Nu Reynaert aan het hof is verschenen, is de houding van de leeuw niet veranderd.

370

F. LULOFS, Van den vos Reynaerde, 239; D. HEIRBAUT, Over heren, vazallen en graven, 63; H. VAN DEN BRINK en J. VAN HERWAARDEN, Van den vos Reynaerde: Recht en macht, 77. 371 R.C. VAN CAENEGEM, Geschiedenis van het strafprocesrecht, 280.

77

Uiteraard is dit geen “correcte” afbeelding van een contemporaine rechter. Ook in het middeleeuwse Vlaanderen werd er van de rechter verlangd dat hij op zoek ging naar de waarheid en dat hij in ieder geval een goed oordeel velde. Het vellen van een “verkeerd” vonnis werd zelfs als een opzettelijk misdrijf beschouwd, omdat de gemeenschap recht had op “goed recht”.372 Uiteraard is Nobels partijdigheid een essentieel onderdeel van de thematiek van het verhaal: recht tegenover onrecht. v. 1802-1805: De koning verwijt Reynaert een zaak uit het verleden. Terloops vermeldt Nobel het onrecht dat Reynaert hem in het verleden blijkbaar heeft aangedaan. Als hedendaagse lezer zijn wij van deze gebeurtenis niet op de hoogte, maar het middeleeuwse publiek wist waarschijnlijk wel waarover Nobel het had. Een formele aanklacht binnen de procedure formuleert de koning hier echter niet. Nochtans moet deze zaak veel ernstiger zijn dan alle andere klachten van de dieren, aangezien de koning er persoonlijk in betrokken was.373 v. 1806-1809: Cantecleer wil zijn klacht nog eens herhalen maar de koning snoert hem de mond. In dit fragment rijst de vraag of koning Nobel wel de procesrechtelijke regels naleeft door Cantecleer de mond te snoeren. De haan Cantecleer is nog steeds aanwezig op de zitting en wil zijn klacht opnieuw formuleren. Als klagende partij moet hij toch het recht hebben om nog eens zijn plechtige claghe ter zitting te formuleren?374 Echter, Nobel is de voorzitter van de rechtsvergadering en heeft dus het recht om stilte (silentium) te eisen.375 Bovendien moet de haan zijn beurt afwachten en mag de koning eerst spreken.376 Procesrechtelijk gezien doet Nobel hier dus niets verkeerd. v. 1812-1814: Koning Nobel formuleert de eerste aanklacht: Reynaerts aanval op de boden en dus een aanval op de koninklijke eer. Nobel heeft Cantecleer de mond gesnoerd en formuleert een klacht tegenover de beklaagde. Hoewel Reynaert in eerste instantie zou worden gedaagd voor de moord op kip Coppe, formuleert de koning hier nu een heel andere klacht. Hij beschuldigt Reynaert van de aanslagen op koningsboden Bruun en Tybeert. Dit misdrijf is voor de koning veel belangrijker dan de moord op Coppe. In de eerste plaats is Coppe een kip (en dus niet eens lid van de dieren) en ten tweede zijn Bruun en Tybeert overheidspersonen die bijgevolg een bijzondere bescherming genoten.377 Voor de koningsboden gold dat ze “bij de uitoefening van hun ambt […] vaak blootstonden aan vijandigheid en wraakzucht vanwege individuen die zich verongelijkt achtten. Ze werden dan ook bijzonder beschermd.”378 Het feit dat Reynaerts slachtoffers 372

R.C. VAN CAENEGEM, Geschiedenis van het strafrecht, 131. F. LULOFS, Van den vos Reynaerde, 239. 374 R.C. VAN CAENEGEM, Geschiedenis van het strafprocesrecht, 17. 375 B.H.D. HERMESDORF, Van den Vos Reynaerde. Rechtshistorische aantekeningen, 123. 376 F.R. JACOBY, Van den vos Reinaerde: legal elements, 60. 377 R.C. VAN CAENEGEM, Geschiedenis van het strafrecht, 69. 378 R.C. VAN CAENEGEM, Geschiedenis van het strafrecht, 69. 373

78

koningsboden waren, maakt een verzwarende omstandigheid uit omdat de eer van de koning nu werd geschonden. Volgens het leenrecht in Vlaanderen tussen 1000 en 1300 na Chr. was het bovendien een zwaar misdrijf als de vazal de dienaren van zijn heer doodde of verwondde.379 Opvallend is dat Nobel geen uitdrukkelijke, specifieke klacht formuleert. Hij zegt wel dat Bruun een bloedighe crune (v. 1816) heeft overgehouden aan de aanslag maar zegt bijvoorbeeld niet dat Reynaert beschuldigd wordt van “slagen en verwondingen” of “poging tot moord”. Misschien was het voor Nobel wel moeilijk om deze beschuldigingen als zodanig te uiten aangezien Reynaert deze misdrijven niet echt heeft begaan. Het waren telkens de slachtoffers die het zichzelf aandeden door in de val te lopen. Het is in ieder geval typerend voor de leeuw dat hij als (on)rechter zelfs niet in staat blijkt om de vereiste plechtighe claghe te formuleren. Doordat de koning het proces overneemt van de klagende partijen en zijn eigen klacht op de voorgrond plaatst, lijkt het alsof de procedure hier verandert in een procedure ex officio. Samengevat hield zo een ex officio-procedure in dat de klager zijn klacht formuleerde bij de overheidsinstanties en dat deze de zaak dan actief in handen namen.380 De enkeling (Reynaert) en de staatsmacht (Nobel) zouden daardoor tegenover elkaar komen te staan.381 Bij dergelijke ambtelijke vervolging gaat het ook niet meer zozeer om de private klacht (van Cantecleer) maar om de overtreding van het vorstelijke vredesgebod en de openbare orde (de aanslag op de koningsboden). Sommige tekstedities gaan ervan uit dat de procedure op dit punt in het verhaal een vervolging ex officio wordt, omdat Nobel zijn boden in hun officiële functie heeft genoemd.382 Mijn inziens is dit een foutieve redenering. Het is niet zo dat de procedure van de private klacht ineens de vorm van een vervolging ex officio kan aannemen. Dit waren twee totaal verschillende vormen van vervolging. Doorheen de tijd – en na veel trial and error – ging het systeem van de private klacht over in het modernere systeem van de vervolging ex officio. Bovendien was het ex officio systeem nog niet eens volledig in voege toen Van den vos Reynaerde werd geschreven.383 In ieder geval bevat het verhaal te veel elementen van de private klacht (dieren formuleren een klacht en dan pas treedt het gerecht in werking, koningsboden zijn géén gerechtelijke officieren, …) om te besluiten dat de procedure nu ex officio zou worden verdergezet. We moeten dit optreden van Nobel dan ook niet verklaren vanuit de zogezegde overgang van private klacht-procedure naar de ex officio-procedure maar vanuit het personage dat de auteur hier wil neerzetten: een almachtige koning-rechter die de regels van de procedure doorheen het hele verhaal aan zijn laars lapt en daarom ook nu op usurperende wijze de procedure in handen neemt.

379

D. HEIRBAUT, Over heren, vazallen en graven, 264. R.C. VAN CAENEGEM, Geschiedenis van het strafprocesrecht, 19. 381 R.C. VAN CAENEGEM, Geschiedenis van het strafprocesrecht, 56. 382 F. LULOFS, Van den vos Reynaerde, 240. 383 R.C. VAN CAENEGEM, Geschiedenis van het strafprocesrecht, 34. 380

79

v. 1817-1819: De koning kondigt zijn besluit al aan. Reynaert zal het voelen aan zijn keel! Koning Nobel geeft Reynaert al een hint over de straf die hem te wachten staat. Hij waent u kele sal ontghelden. Daarmee geeft hij aan dat Reynaert de onthoofding of de opknoping te wachten staat voor zijn misdaden. Waarschijnlijk doelt hij op de opknoping, de schandelijke straf bij uitstek.384 Dit vermoeden wordt later in het verhaal bevestigd. Het lijkt in dit fragment alsof Nobel een vonnis velt en een straf uitspreekt nog vóór er een proces is gevoerd. Dit zou ons, gezien het partijdige karakter van de koning, niet moeten verbazen. Zo ver gaat het personage echter niet. De leeuw zegt uitdrukkelijk “ic waent”. Hij spreekt dus enkel een persoonlijke wens uit en niet een straf in zijn hoedanigheid als rechter. Nobel probeert de schijn nog enigszins op te houden dat het recht moet worden gevonden en worden nageleefd en dat er “een vonnis [zal worden] gewezen onafhankelijk van de persoonlijke gevoelens van de rechter”.385 Later zal er inderdaad nog een beraadslaging met de baronnen volgen, na Reynaerts verdediging (v. 1868-1885). Of dit proces daarom een eerlijk proces is, is nog iets anders. Op het eerste zicht lijkt hier dus alsof de auteur niet de correcte gang van zaken van een procedure weergeeft, maar eigenlijk doet hij dit wel. Hij maakt daarbij enkel gebruik van Nobels moment van woede om al een hint te geven naar wat later in het verhaal zal volgen – de straf van Reynaert. De auteur probeert daarbij een evenwicht te bewaren. Enerzijds zet hij de leeuw neer als de partijdige rechter maar anderzijds laat hij uitschijnen dat een correcte procesgang nog zal plaatsvinden. Dit is net de subtiele werking van Van den vos Reynaerde, die het verhaal zijn verschillende betekenislagen geeft. v. F 1809 + v. 1831: Reynaert vraagt zich terecht af welke schuld hem treft m.b.t. het onfortuinlijke wedervaren van Bruun en Tybeert. Op dit ogenblik komt de tweestrijd tot uiting die onderhuids doorheen het hele verhaal speelt: het onderscheid tussen Reynaerts morele schuld en zijn juridische schuld. Uiteraard stelt Reynaert dat hem geen enkele juridische schuld treft. Zowel Bruun als Tybeert zijn wel zwaar toegetakeld maar Reynaert heeft zelf geen vinger naar hen uitgestoken. Het zijn de burgers die de lijfelijke straffen op beer en kat voltrokken hebben, omdat deze boden zich tijdens hun opdracht voor Koning Nobel lieten afleiden door persoonlijke genoegens.386 Volgens de rechtslogica van de Reynaert I moeten de burgers hiervoor natuurlijk geen verantwoording afleggen tegenover de dieren.

384

R.C. VAN CAENEGEM, Geschiedenis van het strafrecht, 161. F. LULOFS, Van den vos Reynaerde, 240-241. 386 F. LULOFS, Van den vos Reynaerde, 241. 385

80

Reynaert wordt beschuldigd omdat de dieren uitgaan van de morele schuld van de vos in plaats van zijn juridische schuld. De vos beseft wel dat zijn kansen niet optimaal zijn als de morele schuld wordt beoordeeld en baseert daarom zijn pleidooi terecht op de afwezigheid van zijn juridische schuld.387 In ieder geval is de auteur consequent in zijn portret van de vos. Door zich te baseren op juridische schuld, Reynaert staat symbool voor de correcte toepassing van het recht, ook al leidt dit tot onbillijkheid voor de slachtoffers en tot de vrijspraak voor de listige en boosaardige vos. Daarnaast weet de auteur op subtiele wijze een moeilijke juridische discussie rond de schuldvraag in het verhaal in te bouwen. Hij doet dit op een evenwichtige wijze, zodat het vraagstuk mooi en logisch in het geheel wordt ingepast zonder dat een storende theoretische uitleg wordt gegeven. Tenslotte is Van den vos Reynaerde in de eerste plaats een literair werk en geen rechtstheoretisch artikel. v. 1833-1845: Reynaert beschrijft de situatie zoals zij is. Hij is slechts een onderdaan die zich moet onderwerpen aan de macht en de straffen van zijn koning. Reynaert zegt hier uitdrukkelijk waar het eigenlijk op neerkomt. Nobel kan doen met de vos wat hij wil, ook al staat Reynaert nog zo sterk in zijn schoenen en heeft hij het recht aan zijn kant (v. 1836: Hoe groot mine zake si).388 Vervolgens somt de vos enkele contemporaine straffen op die de koning-rechter kan bevelen: koken – roosteren – ophangen – verblinden. Het is niet zo dat de vos hier een suggestie doet naar de leeuw toe, hij zet enkel op een rijtje wat voor hem de gevolgen kunnen zijn als Nobel naar willekeur oordeelt en handelt.389 Toch komen de verzen 1838-1839 een beetje onhandig over. Reynaert zou Nobel wel eens op ideeën kunnen brengen. Over de mogelijke woesting van Reynaerts woning of de toestand van vredeloosheid waarvan Grimbeert al melding maakte, zegt Reynaert niets. Hoewel het lijkt alsof Reynaert een onderdanige rol aanneemt, blijft hij toch bij zijn standpunt. Ten eerste komt zijn zelfzekerheid tot uiting doordat hij de koning bij zijn clannaam “Lyoen” noemt (v. 1833). Ten tweede blijkt uit zijn woorden dat hij er nog steeds van uitgaat dat hij onschuldig is (v. 1845). Ten derde spelt hij de koning hier eigenlijk de les. Hij stelt dat de koning wel de macht heeft om te doen wat hij wil, maar als de koning die macht rechtvaardig gebruikt dan zal Reynaert toch niets overkomen. Uiteindelijk moet Nobel volgens Reynaerts redenering het recht dus wel strikt en correct toepassen. Als Nobel dat niet wenst te doen, dan kan hij Reynaert evengoed ter plekke doodslaan.390 Dit fragment zou wel eens de kern van het hele verhaal kunnen bevatten: “Wanneer de toepassing van het juiste recht faalt, geldt het recht van de sterkste en wie niet sterk is moet slim zijn.”391 Reynaert is misschien wel moreel maar niet juridisch 387

F. LULOFS, Van den vos Reynaerde, 241. F. LULOFS, Van den vos Reynaerde, 242. 389 F. LULOFS, Van den vos Reynaerde, 242. 390 F.R. JACOBY, Van den vos Reinaerde: legal elements, 61. 391 F. LULOFS, Van den vos Reynaerde, 242. 388

81

schuldig. Bij een correcte toepassing van het recht moet men hem dus laten gaan.392 Als dat niet gebeurt, zal hij zelf wel zijn uitweg forceren. v. 1846-1851: Belijn stelt voor om verder te gaan met de aanklachten. De ram Belijn vervult in het proces een bijzondere functie. Vanuit inhoudelijk oogpunt is Belijn een soort “gangmaker” bij de aanklacht en veroordeling van Reynaert.393 Daarvoor zal Reynaert hem uiteindelijk op gepaste wijze “bedanken”. De ram opent formeel het proces zodat de aantijgingen van Reynaert – dat Nobel hem zelfs geen proces zou gunnen – hun grond verliezen.394 De juridische functie die Belijn vervult, is die van capelaen (v. 2942). We kunnen hem beschouwen als een lid van de beroepsambtenaren die aan het grafelijk hof werkzaam zijn (clerici comitis).395 Het is dan ook in die functie dat hij het procesverloop nu leidt. Later in het verhaal (v. 2941 e.v.) zal Belijn als kapelaan ook een religieuze taak op zich (moeten) nemen. Het was niet abnormaal dat de capellani naast hun bestuurlijke dienst ook andere diensten verrichtten, vooral wanneer ze vanuit een religieuze post tot kapelaan aan het grafelijke hof waren benoemd.396 v. 1852-1867: Alle dieren die een klacht hebben jegens Reynaert komen voor de koning staan om publiekelijk deze klacht te uiten. Reynaert wordt gevangen genomen. In dit fragment worden enkele procedurele handelingen zeer accuraat beschreven. De voorbereidingen worden getroffen voor de echte plechtighe claghe ter zitting tegenover de beklaagde. De klagers moeten rechtstaan: Alle dese ghinghen openbare voer haren heere den coninc staen (v. 1865-1866). Ook aan de andere vereisten voor de plechtighe claghe wordt voldaan door de dieren. De klacht is mondeling en publiek en moet worden geformuleerd in aanwezigheid van de beklaagde.397 Er duiken nog meer eisers op dan bij het begin van het verhaal. Niet alleen Isengrijn en Cantecleer hebben een klacht, ook Bruun en Tybeert zijn nu eisende partij. Verder bestaat de rij van eisers uit Forcondet het everzwijn, Tiecelijn de raaf, Pancer de bever, Bruneel de otter, Rosseel de eekhoorn, Fine de wezel en Cleenebejach de fret. Deze opsomming wordt “de catalogus der dieren” genoemd en is een parodie op een stoet beroemde ridders in de ridderromans.398 Volgens vers 1864 liepen alle in dese 392

F. LULOFS, Van den vos Reynaerde, 242. K.H. HEEROMA, De ‘Reinaert’ en het recht, 272. 394 K.H. HEEROMA, De ‘Reinaert’ en het recht, 265. 395 E. STRUBBE, Egidius van Breedene, grafelijk ambtenaar en stichter van de abdij Spermalie: bijdrage tot de geschiedenis van het grafelijk bestuur en van de Cistercienser Orde in het dertiendeeuwsche Vlaanderen, Brugge, De Tempel, 1942, 32 (hierna verkort E. STRUBBE, Egidius van Breedene). 396 E. STRUBBE, Egidius van Breedene, 38-39. 397 R.C. VAN CAENEGEM, Geschiedenis van het strafprocesrecht, 26. 398 F. LULOFS, Van den vos Reynaerde, 243; R. JAUSS, Untersuchungen zur mittelalterlichen Tierdichtung, 79-80. 393

82

scare. Hoewel we ons hier in een juridische context bevinden, wordt met scare niet de vierschaar bedoeld. Scare betekent hier gewoon: “gezelschap, bende, kudde”.399 De dieren laten Reynaert gevangen nemen (v. 1867). Ze doen dit niet zelf maar laten het doen (dede vaen). Volgens Lulofs is deze praktijk in strijd met het procesrecht omdat Reynaert vrijwillig naar het hof was gekomen (zij het pas na de derde daging) en dus een vrijgeleide moest krijgen.400 Mijn inziens moeten we deze gevangenname veeleer opvatten als een bewarende maatregel en niet als een straf. Reynaert wordt hier vastgehouden in afwachting van het vonnis of de terechtstelling en dat is naar de contemporaine rechtsnormen niet ongebruikelijk.401 Gezien Reynaerts eerdere streken is het trouwens ook niet onterecht. Gevangenisstraffen hadden bovendien slechts een ondergeschikte rol in de twaalfde-dertiende eeuw.402 v. 1868-1885: De dieren brengen al hun klachten naar voren en bewijzen waar ze kunnen. Daarop gaan de hoge baronnen een vonnis vellen over Reynaert. Ze veroordelen hem tot de galg. In dit fragment neemt de procedure een vlucht. Er gebeurt heel veel in slechts enkele verzen. De dieren starten met de pleidooien. Deze pleidooien zijn mondeling (v. 1870: tale) en het proces verloopt op tegenspraak (v. 1870).403 De auteur zegt letterlijk dat hij de pleidooien hier niet woord voor woord zal weergeven (v. 1874). Hij past de verhaalsinhoud dus aan de dynamiek en compositie van de tekststructuur aan. Dit betekent echter geenszins dat het recht niet correct wordt weergegeven, de procedure wordt enkel in verkorte versie verhaald. Op die manier kan het publiek echter niet oordelen over de inhoud van de pleidooien. Door gebruik van werkwoorden in verleden tijd, de indirecte rede en het woordje ghindre (v. 1868) creëert de auteur afstand.404 In ieder geval moeten we uit het verdere verloop van het verhaal besluiten dat Reynaerts pleidooi niet overtuigend genoeg was om het proces te winnen. Waarschijnlijk was het publiek wel “voldoende vertrouwd met de normale gang van zaken om te begrijpen dat politieke belangen i.c. wraakgevoelens van de koning en de verontwaardiging van de adel en het volk bevredigd diende te worden”.405 In dat opzicht kan Van den vos Reynaerde als een realistische afspiegeling van de toenmalige maatschappij worden beschouwd. De klagende partijen staven hun klachten met bewijzen: Die claghen die de dieren ontbonden proefden sie met goeden orconden, als si sculdich waren te doene (v. 1876-1878). De dieren waren volgens de rechtsregel “actori incumbit probatio” inderdaad verplicht tot het leveren van bewijs, zodat de rechter zich over de schuld of onschuld kon uitspreken.406 Welke bewijzen de dieren aandragen, laat de auteur 399

Vroegmiddelnederlands woordenboek, www.gtb.inl.nl F. LULOFS, Van den vos Reynaerde, 243. 401 R.C. VAN CAENEGEM, Geschiedenis van het strafrecht, 227. 402 R.C. VAN CAENEGEM, Geschiedenis van het strafrecht, 227. 403 B.H.D. HERMESDORF, Van den Vos Reynaerde. Rechtshistorische aantekeningen, 135. 404 F. LULOFS, Van den vos Reynaerde, 243. 405 F. LULOFS, Van den vos Reynaerde, 244. 406 R.C. VAN CAENEGEM, Geschiedenis van het strafprocesrecht, 115; B.H.D. HERMESDORF, Van den Vos Reynaerde. Rechtshistorische aantekeningen, 136. 400

83

in het midden. Hoogstwaarschijnlijk waren dit bewijsmiddelen volgens het primitieve bewijssysteem: de bevestiging van het standpunt door de klager407, de onschuldseed408, etc. Tot in de loop van de twaalfde eeuw was deze primitieve bewijsprocedure nog de meest voorkomende.409 In 1164 werden door Filips van de Elzas wel al moderne bewijsprocedures ingevoerd410, maar gezien de lange ontstaansgeschiedenis en de ontstaansperiode van Van den vos Reynaerde is het hier waarschijnlijker dat de dieren nog de oude bewijsmiddelen zullen hebben gebruikt. De hoeghe baroene worden door de koning aangespoord om een vonnis te vellen (1879-1880). De tekst geeft duidelijk aan dat het deze raadslieden zijn die het vonnis wijzen. Dit geeft aan dat dit rechtscollege misschien toch niet het centraal grafelijk hof is. Immers, in dat geval zou de graaf (Nobel) zelf tot een vonnis zijn gekomen en zouden de raadslieden slechts een adviserende functie hebben.411 Het is dus waarschijnlijker dat dit rechtscollege een “gewoon” leenhof is, waar de leenmannen onder voorzitterschap van hun leenheer een uitspraak deden.412 Uit de tekst kan niet worden opgemaakt wie nu precies die hoeghe baroene zijn en of koning Nobel zélf ook meedoet met de beraadslaging. Ook is het niet duidelijk of Grimbeert, Bruun en Isengrijn tot dit rechtscollege behoren.413 De auteur wenst blijkbaar in het midden te laten in hoeverre dit partijdig gezelschap mee zal oordelen over Reynaert. De baronnen veroordelen Reynaert tot de galg (v. 1881-1884). Reeds bij de Germanen – en ook in de middeleeuwen – was dit een van de meest schandelijke straffen.414 Vreemd genoeg heeft de tekst het enkel over Reynaerts strafmaat en vinden we niet terug waarvoor hij eigenlijk wordt veroordeeld. Was dit voor het publiek voldoende duidelijke of was het gebruikelijk dat het vonnis, met daarin de eigenlijke veroordeling, niet meer werd voorgelezen aan de veroordeelde? Misschien heeft Willem er wel voor geopteerd om dit gegeven bewust uit de tekst te laten. Dit draagt in ieder geval bij tot de obscuriteit en de sfeer van partijdigheid waarin het proces plaats vindt. v. 1886-1892: Reynaert is veroordeeld, zijn clanleden gaan weg. Vers 1886 vat zeer kort een essentieel onderdeel van de procedure samen. Reynaert is intussen veroordeeld. Wie het vonnis uitspreekt en hoe deze veroordeling precies verloopt, wordt door de tekst niet verduidelijkt. De tekst bevestigt letterlijk het schandelijk karakter van Reynaerts straf voor zijn clan: Sine consten niet verdraghen / no sine consten niet ghedoghen / dat men Reynaerde […] / soude hanghen alse eenen dief (v. 1891-1892). Het feit dat 407

R.C. VAN CAENEGEM, Geschiedenis van het strafprocesrecht, 119. R.C. VAN CAENEGEM, Geschiedenis van het strafprocesrecht, 147. 409 R.C. VAN CAENEGEM, Geschiedenis van het strafprocesrecht, 121. 410 R.C. VAN CAENEGEM, Geschiedenis van het strafprocesrecht, 125. 411 D. HEIRBAUT, Over heren, vazallen en graven, 153. 412 D. HEIRBAUT, Over heren, vazallen en graven, 133-134. 413 F. LULOFS, Van den vos Reynaerde, 244. 414 R.C. VAN CAENEGEM, Geschiedenis van het strafrecht, 161. 408

84

Grimbeert als vervangend clanhoofd “orlof nam”, wil zeggen dat hij wel toestemming vraagt aan de koning om het hof te verlaten en zo ook laat blijken dat de clan ondanks Reynaerts veroordeling toch deel wil blijven uitmaken van de rechtsorde.415 In het licht van de primitieve vete zorgt deze veroordeling van Reynaert ervoor dat zijn misdrijven nu gezoend zijn.416 Dit betekent dat de klagers hun wraakacties tegen Reynaert en zijn familie moeten staken en dat ook de familie van Reynaert geen represailles mag nemen, zoals het starten van een nieuwe vete.417 In Van den vos Reynaerde zien we overigens al enkele vernieuwingen in het Vlaamse strafrecht die een invloed hebben op de vete. Zo treedt de overheid (Nobel en zijn hoeghe baroene) op als bemiddelende instantie bij de vete en verzoening418. “Oude” elementen blijven echter eveneens aanwezig. Zo geeft het collectieve vertrek van Reynaerts familieleden aan dat de familiale solidariteit een grote rol blijft spelen in deze overgangsperiode van het strafrecht. v. 1894-1914: De koning ziet de vernederde familieleden afdruipen en gebiedt tot haast voor het ophangen van Reynaert. Om twee redenen wil de koning dat er haast wordt gemaakt bij Reynaerts executie. Ten eerste is hij bang dat Reynaert niet meer zal kunnen worden gevangen als hij ontsnapt. Als hij niet zou worden gevangen binnen het jaar (tsjaermeer – v.1911) dan zal de zaak helaas verjaard zijn. Ten tweede gebiedt hij haast te maken zodat Isengrijn en Bruun hun taak als executeur zonder veel bezwaar zouden aanvaarden. Immers, indien deze personages – de twee voornaamste vazallen – de straf zouden uitvoeren, dan zou dit een eerbetoon zijn tegenover de verwanten van de vos, die volgens Nobel niet over dezelfde kam mogen worden geschoren als Reynaert.419 Het zou voor Nobel namelijk erg oninteressant zijn als de Reynaert-clan zich dermate beledigd zou voelen dat ze niet langer zijn vazallen zouden willen zijn.420 Volgens het contemporaine recht kon de familie van de veroordeelde de doodstraf uitvoeren, evenals de eiser indien de familie dit niet wou doen.421 Het was helemaal niet uitzonderlijk dat de bevolking meehielp bij een executie. Vooral bij “misdrijven die vooral particuliere rechten schonden, werd de uitvoering van de vonnissen nog geruime tijd door het gezag aan de beledigde overgelaten, nog helemaal in de lijn van de oude weerwraaktraditie”.422 In plaats van de executie te laten uitvoeren door Isengrijn en zijn verwanten kiest de koning echter voor de edelmannen Isengrijn en Bruun. Daarmee probeert hij een evenwicht te bewaren tussen de belangen van 415

F. LULOFS, Van den vos Reynaerde, 244. F. LULOFS, Van den vos Reynaerde, 244. 417 F. LULOFS, Van den vos Reynaerde, 245. 418 R.C. VAN CAENEGEM, Geschiedenis van het strafrecht, 243. 419 F. LULOFS, Van den vos Reynaerde, 245-246. 420 H. VAN DEN BRINK en J. VAN HERWAARDEN, Van den vos Reynaerde: Recht en macht, 81. 421 R.C. VAN CAENEGEM, Geschiedenis van het strafrecht, 242-243. 422 R.C. VAN CAENEGEM, Geschiedenis van het strafrecht, 174. 416

85

Reynaerts familie (het behouden van de eer) en die van de eiser Isengrijn (het recht de executie te mogen voltooien). Dit fragment is dan ook een mooi voorbeeld van het subtiele evenwicht tussen enerzijds de complexe psychologie en maatschappelijke verhoudingen van de dieren onderling en anderzijds de correcte toepassing van de contemporaine rechtsregels. v. 1957-1965: Bruun en Tybeert verklaren beide hun motieven voor de executie. Bij Bruun leeft duidelijk de “oog om oog, tand om tand”-idee. Wat in onze tijd misschien barbaars lijkt, was dit echter niet in de middeleeuwen. De wraak voor de aangedane schade was toen een wezenlijk onderdeel van de maatschappij en ook het strafrecht was daarop gebaseerd.423 Tybeert rechtvaardigt zijn rol als beul op een andere manier. Hij zal Reynaert met plezier ophangen omdat hi heves wel verdient (v. 1963). De kater motiveert zijn handelen dus op basis van het recht.424 Ook al vervullen deze personages eenzelfde rol (eerst als bode, dan als beul) en ondervonden ze allebei de valstrikken en mishandelingen van Reynaert, toch hebben beide “slachtoffers” een geheel eigen psychologie. Ze handelen vanuit een eigen overtuiging en hebben een eigen genuanceerde houding tegenover het recht. v. 1977-1992: Isengrijn beveelt zijn vrouw Hersinde om Reynaert te bewaken en spreekt zijn instructies uit in de vorm van een huwelijksinzegening. Reynaert bedankt Isengrijn daarvoor. Deze grappige passage heeft eveneens een onderliggende juridische betekenis. Isengrijn “misspreekt” zich en zegent zo het huwelijk in tussen zijn vrouw en Reynaert. Daarnaast heeft deze handeling ook een strafrechtelijke betekenis: “Een ter dood veroordeelde kon van de galg verbeden worden door een meisje dat met hem wilde huwen, en dat gold in het bijzonder in het geval van aanranding als het slachtoffer de geweldpleger als echtgenoot wenste te aanvaarden”425. Door zijn huwelijksinzegening geeft Isengrijn hier dus eigenlijk toe dat zijn vrouw Reynaerts verleidingspogingen helemaal niet zo erg had gevonden. Reynaerts veroordeling voor onder meer de verkrachting van Hersinde, heeft dus eigenlijk geen rechtsgrond meer.426 Omdat de executie desondanks toch zal doorgaan, zegt Reynaert dat deze huwelijksinzegening slechts half ghenade is (v. 1987). Via een grappige en dubbelzinnige passage geeft de auteur aan zijn publiek ook een boodschap mee over het recht. Reynaerts uitdrukking “half ghenade” doet het publiek verstaan dat er geen executie zou plaatsvinden, indien het recht hier correct zou worden toegepast. Op impliciete wijze toont de auteur ons hoeveel beter Reynaerts situatie er zou uitzien bij een correcte toepassing van de strafrechtelijke regels.

423

R.C. VAN CAENEGEM, Geschiedenis van het strafrecht, 234. F. LULOFS, Van den vos Reynaerde, 249. 425 F. LULOFS, Van den vos Reynaerde, 251; R.C. VAN CAENEGEM, Geschiedenis van het strafrecht, 97-101. 426 F. LULOFS, Van den vos Reynaerde, 251. 424

86

v. 1995-2005: Reynaert verwijt zijn beulen dat zij hem hebben “onneert”. Hij vervloekt hen bovendien als ze niet opschieten. Het begrip “onneert” (v. 1996 + 2003) heeft een belangrijke juridische betekenis. Zoals gezegd, speelde de eer een grote rol in de middeleeuwse maatschappij. Het was zelfs een misdrijf om iemand van zijn eer te beroven427 en dat is wat Reynaert aan Bruun en Tybeert verwijt. In zijn vervloeking wenst Reynaert zijn beulen dan ook hetzelfde toe. Zij zullen ook gheonneert werden als ze zich niet haasten bij zijn executie. Door deze belediging gebaseerd op de eer begaat Reynaert hier haast zelf een misdrijf. Volgens bepaalde stedelijke keuren was deze uitdrukking strafbaar.428 Maar omdat Reynaert de vervloeking in de voorwaardelijke wijs formuleert, kunnen we zijn uitspraak toch niet als een misdrijf kwalificeren. De auteur heeft dus klaarblijkelijk gelet op de kleinste juridische details en hun juridische implicaties. v. 2042-2049: Reynaert bekent aan het publiek dat hij van plan is een list uit te voeren waarmee hij zijn vrijheid kan terugwinnen. Juridisch gezien bekent Reynaert hier een toekomstig misdrijf. Toch vormt deze bekentenis van Reynaert geen enkel juridisch probleem, om verschillende redenen. Ten eerste speelt het voornemen tot een misdrijf in het primitieve strafrecht niet zo’n grote rol als in het hedendaagse strafrecht. Men was veeleer bekommerd om de daad en niet zozeer om de misdadige wil van de dader.429 Een uitzondering hierop vormt “het leggen van een hinderlaag”, dat om strafpolitische redenen wel strafbaar werd gesteld.430 Ten tweede is er binnen de tekstuele logica van het verhaal niets aan de hand. Reynaert spreekt in deze passage het publiek op directe wijze aan. De bekentenis gebeurt dus ten aanzien van het publiek en niet tegenover de medepersonages. Wat op het eerste zicht een nogal onvoorzichtige bekentenis van Reynaert lijkt, vormt in werkelijkheid dus helemaal geen (juridisch) probleem. Willem speelt hier gewoon een subtiel spel met verhaal- en realiteitsverhoudingen.

2.6.

Reynaerts openbare biecht

v. 2052-2060: Reynaert vraagt om een openbare biecht te mogen afleggen terwijl de galg in gereedheid wordt gebracht. Reynaert kiest er uitdrukkelijk voor om de biecht openbaar af te leggen en niet in alle beslotenheid tegenover een priester. Dit maakt natuurlijk deel uit van Reynaerts list. Hij wil dat het publiek goed hoort wat hij te zeggen heeft.

427

R.C. VAN CAENEGEM, Geschiedenis van het strafrecht, 108. F. LULOFS, Van den vos Reynaerde, 252. 429 R.C. VAN CAENEGEM, Geschiedenis van het strafrecht, 46. 430 R.C. VAN CAENEGEM, Geschiedenis van het strafrecht, 47. 428

87

De vos formuleert zijn wens tot biechten ook vanuit een juridische motivatie. Als hij al zijn misdrijven bekent, kan er later niemand meer ten onrechte voor deze misdrijven worden gestraft (v. 2059-2060). Toch moeten we deze biecht niet als een bekentenis in de juridische zin opvatten. Het vonnis is namelijk al geveld en Reynaert is al veroordeeld. Als dit een juridische bekentenis zou zijn, dan zou die alvast te laat komen. We moeten Reynaerts toespraak dan ook eerder zien als zijn “laatste woorden” die hij mag spreken alvorens hij wordt geëxecuteerd.431 v. 2065-2138: Reynaert legt uit hoe hij zo is geworden. Hij vertelt over zijn onfortuinlijke verleden met Isengrijn. De openbare biecht van de vos bevat tal van juridische elementen. Reynaert begint met zijn “problematische opvoedingssituatie” te beschrijven, waardoor hij quasi voorbestemd was om een misdadiger te worden.432 Hoewel deze moderne strafrechtelijke notie uiteraard nog niet bekend was in de twaalfde en dertiende eeuw kende men ook in het primitieve Vlaamse strafrecht enkele rechtvaardigingsgronden, waaronder deze voor de “onmondigen” of kinderen.433 De vos beroept zich echter niet uitdrukkelijk op deze rechtvaardigingsgrond om een strafvermindering te verkrijgen want zijn veroordeling heeft al plaatsgevonden. Hij hoopt met de omschrijving van zijn kindertijd vooral het vertrouwen van zijn publiek te winnen. Dat publiek moet hem immers geloven wat zijn volgende (gelogen!) bekentenissen betreft. Op juridisch gebied kunnen we ons afvragen of Reynaert hier geen misdrijven bekent die hem nog ten laste kunnen worden gelegd. Dat is niet het geval. De moorden op de lammetjes en kippetjes uit zijn kindertijd zijn allang verjaard.434 De auteur weet zeer goed welke misdrijven hij zijn personage Reynaert mag laten bekennen en welke niet. Hij is waakzaam dat zijn personage geen juridische gevolgen voor zijn bekentenis zou moeten dragen. Daarnaast bekent Reynaert ook enkele roofmoorden (v. 2110-2116) maar ook die zijn al verjaard en – nog belangrijker – daaraan heeft vooral Isengrijn schuld. Reynaerts bedoeling wordt hiermee duidelijk. Hij wil Isengrijn portretteren als de eigenlijke misdadiger. Vervolgens doet Reynaert Isengrijns misdrijf uit de doeken. De wolf heeft de vos voorgespiegeld dat ze verwanten zijn (v. 2098-2099). Zoals gezegd, was dit een misdrijf in een maatschappij die zo veel belang en gevolgen hechtte aan de familieband.435 Uit de biecht van Reynaert tegenover Grimbeert weten we echter dat de vos hier aan het liegen is en dat hij Isengrijn voorhield dat ze familie waren. Moet Reynaert niet bang zijn dat hij zal worden betrapt op meineed? Het kerkelijke recht nam meineed namelijk erg serieus en stelde als sanctie de eeuwige verdoemenis in het vooruitzicht. We moeten echter indachtig zijn dat dit geen 431

H. VAN DEN BRINK en J. VAN HERWAARDEN, Van den vos Reynaerde: Recht en macht, 78. F. LULOFS, Van den vos Reynaerde, 255. 433 R.C. VAN CAENEGEM, Geschiedenis van het strafrecht, 47-50. 434 F.R. JACOBY, Van den vos Reinaerde: legal elements, 68. 435 R.C. VAN CAENEGEM, Geschiedenis van het strafrecht, 234; F. LULOFS, Van den vos Reynaerde, 255. 432

88

juridische bekentenis is, maar een morele biecht waardoor het principe van de meineed niet speelt. Ook weten de personages helemaal niet dat Reynaert aan het liegen is. Het perspectief (en dus de beschikbare informatie) voor de personages is in een literair werk niet steeds hetzelfde als dat van het publiek. De vraag rijst ook welke juridische waarde Reynaerts bekentenis heeft voor de misdrijven van Isengrijn. Wordt de wolf hierdoor ook een beklaagde? Dat is waarschijnlijk niet het geval. Ten eerste brengt Reynaert hier geen plegtighe claghe naar voren. Ten tweede suggereert de tekst dat ook Isengrijns misdrijven al enige tijd geleden plaatsvonden en dus al verjaard zullen zijn. Veel belangrijker is de psychologische waarde van Reynaerts bekentenis over Isengrijn. De vos bekent hier misdrijven van de wolf terwijl hijzelf al veroordeeld is en zijn verdediging dus geen enkele zin meer heeft. Waarom zou hij dan nog liegen? Het moet dus wel de waarheid zijn die Reynaert hier vertelt… Of Reynaert volgens de contemporaine procesregels nog recht had op dit laatste (weer)woord, is niet duidelijk. Voor het verloop van het verhaal is deze biecht over Isengrijns misdrijven natuurlijk wel essentieel. Waarschijnlijk verpakt de auteur deze bekentenis daarom handig in de vorm van een (kerkelijke) openbare biecht. Zo kan hij Reynaert laten spreken zonder de regels van de strafprocedure te miskennen. Omdat het hier om een biecht gaat, kon Nobel dit “laatste woord” ook moeilijk weigeren aan de vos. In de kantlijn kunnen we nog een klein juridisch detail vermelden. De boom waarvan sprake in v. 2097 kan worden opgevat als getuige bij het bondgenootschap dat tussen wolf en vos wordt gesloten op grond van hun zogezegde verwantschap.436 Dit detail bewijst dat de auteur zich niet verliest in de grootsheid van het epische geheel maar ook aandacht blijft hebben voor de allerkleinste juridische details. v. 2142-2150: Reynaert vertelt Nobel nu over de gestolen schat waarmee Reynaerts vader, Isengrijn en Bruun de staatsgreep (en moord) op de koning wilden financieren. In deze passage bekent Reynaert maar liefst twee diefstallen (v. 2146 + 2147). De diefstal in vers 2146 werd door zijn eigen vader gepleegd maar de tweede diefstal pleegde Reynaert zelf (vers 2147). De vos verduidelijkt meteen dat hij daardoor wel een moordaanslag op de koning heeft kunnen voorkomen (v. 2147-2149).437 “Het doel heiligt de middelen” is echter geen toelaatbare juridische redenering en in principe zou Reynaert op die grond niet kunnen worden vrijgesteld van de diefstal. Ook kan de vos de diefstal niet rechtvaardigen op basis van een rechtvaardigingsgrond uit het geëvolueerde stedelijke strafrecht, zoals noodweer of wettelijke verdediging. Deze rechtvaardigingsgronden hadden in de eerste plaats betrekking op de verdediging van een aanval tegen de eigen persoon en niet tegen een andere persoon.438 In ieder geval gaat de tekst niet verder in op de eventuele strafbaarheid van Reynaerts diefstal. 436

F. LULOFS, Van den vos Reynaerde, 256. F. LULOFS, Van den vos Reynaerde, 258. 438 R.C. VAN CAENEGEM, Geschiedenis van het strafrecht, 53. 437

89

Hoewel het hier om een passage gaat die voor een serieuze plotwending zorgt, grijpt de auteur bovendien nog de gelegenheid om een oude rechtsformule in zijn tekst in te voegen. De uitdrukking No dor lief no dor leet (v. 2144) werd gebruikt ter bekrachtiging van een verklaring.439 v. 2151-2163: De koningin wordt bang en vraagt Reynaert om te zeggen wat hij precies afweet van de geplande moord op haar man Nobel. Voor het verdere verloop van het verhaal is het essentieel dat de koningin hier optreedt en het woord neemt, ook al zal dit Nobels ondergang betekenen. De oproep vanwege de koningin is opmerkelijk omdat ze Reynaert herinnert aan zijn nakende dood (v. 2155 + 2157: Ic mane u bi der selver vaert / die u siele varen sal). Dit zal extra overtuigingskracht en geloofwaardigheid verlenen aan Reynaerts volgende verklaring over de geplande staatsgreep en moordaanslag op Nobel. De juridische implicatie is immers dat de getuigenis van een stervende méér waarheidsgetrouw is omdat “een stervende zijn ziel niet kan belasten met een valse aanklacht”440. Deze implicaties voor het zielenheil van dergelijke getuigenissen op het sterfbed vinden wij niet meer terug in het hedendaagse recht maar waren zeer reëel in het toenmalige vigerende recht. De auteur heeft het contemporaine recht dan ook op realistische wijze in zijn tekst geïntegreerd. v. 2179-2198: Reynaert verzoekt de koningin om een beschuldigende verklaring te kunnen afleggen, om het verraad op de koning toe te lichten. Deze passage bevestigt het vorige fragment. Reynaert zegt zelf nog eens uitdrukkelijk dat hij stervende is en dat hij zijn ziel dus niet wil bezwaren omdat hij daardoor hij in de hel zou belanden (v. 2182-2186). Deze angst voor de hel en het vagevuur was in de middeleeuwse maatschappij zeer reëel en zeer groot. Onder meer de primitieve bewijsprocedure werd op deze angst gebaseerd. Zo ging men ervan uit dat de partijen tijdens het strafproces niet zouden liegen, uit angst voor dadelijk (bij het godsoordeel of bij de tweekamp) of toekomstig bovennatuurlijk ingrijpen (bij meineed).441 Reynaert verklaart in v. 2192-2193 reeds dat enkele van zijn familieleden iets met de aanslag te maken hebben. Ook dit versterkt het idee dat Reynaerts beschuldiging wel waar moet zijn, want in de middeleeuwse maatschappij zou men zijn verwanten niet zomaar ten onrechte beschuldigen.442

439

F. LULOFS, Van den vos Reynaerde, 257-258. F. LULOFS, Van den vos Reynaerde, 258; R.C. VAN CAENEGEM, Geschiedenis van het strafprocesrecht, 186. 441 R.C. VAN CAENEGEM, Geschiedenis van het strafprocesrecht, 117. 442 F. LULOFS, Van den vos Reynaerde, 259. 440

90

v. 2209-2219: Op aandringen van de koningin krijgt Reynaert opnieuw het woord. Deze scène zou kunnen impliceren dat Reynaerts zaak opnieuw wordt geopend. Hij is immers al veroordeeld en het was niet gebruikelijk dat de veroordeelde voor zijn executie dan nog het woord kreeg. Reynaert treedt hier echter niet op in zijn hoedanigheid van veroordeelde maar als trouwe vazal, die zijn heer moet behoeden voor hoogverraad.443 In de vorige verzen (v. 2190-2191) heeft Reynaert al laten verstaan dat er een moord op de koning was beraamd. Mocht de ex officio-vervolging al ingang hebben gekend, dan zou die subtiele opmerking van Reynaert al voldoende zijn geweest om het gerecht in gang te zetten en een onderzoek naar deze mogelijke misdaad te starten. Deze vorm van strafvervolging is echter niet diegene waarop de auteur in Van den vos Reynaerde zich baseert. Als er een misdrijf was gebeurd, moest de klager (die schade had ondervonden) een plechtige klacht uitbrengen, anders trad het gerecht niet in werking.444 Het lijkt erop dat Reynaert hier nu als klager fungeert die – geheel volgens de regels van het contemporaine strafprocesrecht – een klacht formuleert over de verraders. Reynaert beschuldigt zijn vader en Bruun, Isengrijn en Grimbeert van verraad tegenover koning Nobel ofte “hoogverraad”. Als dusdanig worden beschouwd “alle daden van vijandigheid tegen personen aan wie men trouw verschuldigd was en zelfs alle onverhoedse of geniepige daden van vijandigheid”.445 In het leenstrafrecht werd verraad van de heer als een zeer zwaar misdrijf beschouwd, waarop dan ook een zware straf stond: doodstraf met verbeurte van alle bezit, vredeloosheid, verbanning en vaak ook woesting van de woning.446 Als Reynaert trouw wil zijn aan zijn koning en heer, dan rust op hem de plicht om melding te maken van dit hoogverraad.447 Sluw als hij is, wacht hij daarmee echter tot Grimbeert, Bruun en Isengrijn het hof hebben verlaten en tot hij zelf al veroordeeld is. De redenen voor dit uitstelgedrag moeten we zoeken in het contemporaine bewijsrecht. Als Reynaert als “vrije man” een dergelijke klacht zou hebben geformuleerd, dan zou hij volgens het primitieve bewijsrecht een tweegevecht moeten aangaan met diegene die hij beschuldigt of een godsoordeel ondergaan om de waarheid van zijn beweringen te testen.448 Nu Reynaert echter al veroordeeld is – en dus reeds voor God staat – zal hij sowieso wel de waarheid

443

F.R. JACOBY, Van den vos Reinaerde: legal elements, 69. F. LULOFS, Van den vos Reynaerde, 260; R.C. VAN CAENEGEM, Geschiedenis van het strafprocesrecht, 17. 445 R.C. VAN CAENEGEM, Geschiedenis van het strafrecht, 81; F.R. JACOBY, Van den vos Reinaerde: legal elements, 34. 446 R.C. VAN CAENEGEM, Geschiedenis van het strafrecht, 81; D. HEIRBAUT, Over heren, vazallen en graven, 268-269. 447 F.R. JACOBY, Van den vos Reinaerde: legal elements, 70; D. HEIRBAUT, Over heren, vazallen en graven, 264. 448 F. LULOFS, Van den vos Reynaerde, 260; R.C. VAN CAENEGEM, Geschiedenis van het strafprocesrecht, 129. 444

91

spreken.449 Dat gelooft althans de irrationele middeleeuwer, die overtuigd is van een bovennatuurlijk ingrijpen bij leugenachtige verklaringen voor het gerecht.450 Hij hoeft zijn beweringen dus niet meer te bevestigen in een tweegevecht of godsoordeel, wat hem het leven zou kunnen kosten aangezien hij pertinent liegt. Deze scène is een toonbeeld van de ingenieuze wisselwerking die de auteur realiseert tussen enerzijds de inhoud en verdere verloop van het verhaal en de juridische wetmatigheden anderzijds. v. 2227-2230: Reynaert zal zijn eigen familieleden van verraad beschuldigen. In de middeleeuwse maatschappij, waarin de familiebanden uiterst belangrijk waren, was het opmerkelijk dat men zijn familieleden voor het gerecht zou beschuldigen. Integendeel, wanneer leden van de sippe het gevaar liepen te worden beschuldigd, was het aan de bloedverwanten om hen daarvan te redden door als eedhelper op te treden.451 Omdat Reynaert hier zo’n uitzonderlijke daad stelt, treedt de verteller van het verhaal in direct contact met het publiek en waarschuwt hij hen voor wat komen zal. Juridisch gezien moeten we de impact van Reynaerts optreden wel nuanceren.452 De vos let er wel op dat hij zijn familieleden niet al te veel kwaad berokkent. In de eerste plaats is vader Reynaert al overleden en kan de beschuldiging hem niet veel leed bezorgen. Voor Grimbeert kan de beschuldiging wel nadelige gevolgen hebben maar die heeft zonet veilig en wel het hof verlaten. v. 2239-2422: Reynaert doet het verhaal van het verraad en vertelt hoe hij aan de schat is gekomen. Dit uitgebreide fragment is niet alleen inhoudelijk belangrijk maar bevat ook enkele opmerkelijke juridische elementen. Reynaert begint met uitdrukkelijk de namen te noemen van de dieren die volgens hem deelnamen aan het complot: Bruun, Tybeert, Isengrijn, Grimbeert en zijn eigen vader. Door deze opsomming doet zijn beschuldiging denken aan een plechtige klacht, waarbij men dader met naam en toenaam moest noemen.453 De vos vertelt niet enkel over hun (vermeende) hoogverraad maar vermeldt ook de andere misdrijven die de dieren (zogezegd) begingen in de uitvoering van dit verraad. Zo zou Reynaerts vader een diefstal hebben gepleegd (hij stal de schat van koning Ermenric). De samenzweerders zouden ook hebben gezworen de koning te doden met behulp van duivelse krachten (v. 2266-22769). Uiteindelijk moet Reynaert ook zijn eigen diefstal toegeven. Hij heeft de schat zelf gestolen uit de handen van zijn vader (v. 2417-2419).

449

F. LULOFS, Van den vos Reynaerde, 260. R.C. VAN CAENEGEM, Geschiedenis van het strafprocesrecht, 117. 451 R.C. VAN CAENEGEM, Geschiedenis van het strafrecht, 240. 452 F. LULOFS, Van den vos Reynaerde, 261. 453 R.C. VAN CAENEGEM, Geschiedenis van het strafprocesrecht, 26. 450

92

Was het juridisch gezien wel zo’n goed idee van Reynaert om het verraad tegenover de koning te bekennen? Geeft hij nu niet toe dat hij op de hoogte was van het verraad maar het voor de koning heeft verzwegen en hem zo heeft blootgesteld aan mogelijk gevaar? Als Reynaert niet ter dood veroordeeld zou zijn en de dood niet te vrezen had, zou de koning waarschijnlijk nog steeds niets geweten hebben.454 In ieder geval is Reynaerts bekentenis riskant te noemen. Medeplichtigheid bestond immers al in de twaalfde – dertiende eeuw, zoals medeplichtigheid bij het niet aangeven van misdaden.455 In geval van medeplichtigheid konden alle deelnemers dezelfde straf krijgen.456 Reynaert heeft met zijn bekentenis echter niets te verliezen – zelfs al zou men besluiten tot zijn medeplichtigheid – want hij is toch al ter dood veroordeeld. Daarnaast verklaart Reynaert ook aan de hand van een fabel waarom hij niet aan het verraad heeft deelgenomen. In vers 2296-2328 vertelt hij de fabel van de kikkers en de ooievaar. Die moet het publiek en de dieren ervan overtuigen dat Reynaert gelooft in de regel: “breng geen verandering aan als je het goed hebt” (v. 2317-2322).457 In ieder geval plaatst Reynaert zijn eigen misdrijven in een ander daglicht door deze “bekentenis”. Zijn aanslagen op de koningsboden waren nodig omdat dit gevaarlijke figuren waren die de koning naar het leven stonden.458 De koning zou Reynaert dus voor zijn heldhaftig optreden kunnen bedanken door hem het leven te schenken.459 En laat dat nu precies zijn waar de vos op uit is! Omdat Reynaert echter weet dat Nobel niet zomaar op zijn beslissingen zal terugkomen, probeert de vos hem te overtuigen met een mogelijke schat.460 Hoewel de vos de koning wil overtuigen met de schat, is er geen sprake van omkoperij in Reynaerts hoofde. De vos vermeldt de schat enkel maar biedt ze niet uitdrukkelijk aan. Het is koning Nobel en niet Reynaert die op juridisch gebied in de fout gaat. Vanaf nu handelt Nobel enkel nog in functie van de schat. Hij zal Reynaert vrijlaten omdat hij de schat wil, niet omdat hij oordeelt dat de vos onschuldig is. Evenmin stelt Nobel een onderzoek in naar de aanslag op zijn leven maar gaat hij op zoek naar de schat. Immers, hij koppelt het bestaan van de schat aan de waarheid van Reynaerts verhaal over de aanslag.461 Het zou juridisch veel correcter zijn als Nobel Reynaert genade zou schenken voor zijn trouw en hem vervolgens de beschuldiging zou laten herhalen tegenover de levende samenzweerders.462 Zo zou Reynaert opnieuw aan de vereisten van het contemporaine (primitieve) bewijsrecht worden onderworpen – wat de vos net wou vermijden. Het is echter typerend voor de figuur van Nobel dat hij de rechtsregels aan zijn laars lapt en handelt op basis van zijn eigen gevoelens, zoals begeerte en wraak. Op dat gebied portretteert de auteur zijn personage zeer consequent. 454

F.R. JACOBY, Van den vos Reinaerde: legal elements, 71. R.C. VAN CAENEGEM, Geschiedenis van het strafrecht, 40. 456 R.C. VAN CAENEGEM, Geschiedenis van het strafrecht, 40. 457 F. LULOFS, Van den vos Reynaerde, 265. 458 F. LULOFS, Van den vos Reynaerde, 261-262. 459 F. LULOFS, Van den vos Reynaerde, 261-262. 460 F. LULOFS, Van den vos Reynaerde, 261-262. 461 F. LULOFS, Van den vos Reynaerde, 261-262. 462 F. LULOFS, Van den vos Reynaerde, 261-262. 455

93

Ten slotte zal ook het vraagstuk van Hermelijns geheimhoudingsplicht en de mogelijke (juridische) gevolgen daarvan, het publiek geïnteresseerd hebben.463 Volgens Lulofs werd dergelijke “casuïstiek […] in de Middelnederlandse verhalen regelmatig als een probleem gesteld […]”.464 Blijkbaar is het dus niet uitzonderlijk dat een dergelijk theoretisch-juridisch vraagstuk in een “vermakend” verhaal wordt verwerkt. De auteur slaagt er ook weldegelijk in om dit vraagstuk op evenwichtige wijze in het verhaal te integreren, zonder het te herleiden tot een saaie theoretische passage. v. 2481: Volgens Reynaert pleegt zijn vader zelfmoord als blijkt dat hij de schat kwijt is en zijn plannetje niet kan doorgaan. In de twaalfde – dertiende eeuw werd zelfmoord nog als een misdrijf beschouwd. De straf voor moord en zelfmoord was dezelfde: slepen en hangen.465 Dit geeft aan dat zelfmoord een zeer schandelijke daad was, die werd gelijkgesteld aan moord.466 Door de zelfmoord wou Reynaerts vader zich onttrekken aan een andere schande, namelijk die van zijn mislukte staatsgreep. Het resultaat van zijn actie is echter dat zijn clan hoe dan ook in schande achterblijft. Om te ontsnappen aan zijn zonden (het hoogverraad) beging vader Reynaert immers een andere zonde (zelfmoord) en omdat het clanhoofd zich aan zijn verplichtingen onttrok, moet de clan nu de schande dragen.467 Omwille van de schande die ze nu moeten dragen en omwille van hun mislukt plannetje hebben Bruun, Isengrijn en de andere samenzweerders volgens Reynaert dus redenen genoeg om hem als hun vijand te zien. Reynaert is dan ook het slachtoffer geworden van hun samenzwering.468

2.7.

Vrijspraak en pelgrimage

v. 2491-2495: De koning en koningin leiden Reynaert weg om met hem te kunnen overleggen over de schat. Rechter Nobel neemt de veroordeelde Reynaert apart en leidt hem zo opnieuw in de bescherming van het koninklijke hof.469 Door een gesprek “achter gesloten deuren” te voeren, verliest het proces zijn publieke karakter en bovendien alle aanspraken op eventuele wettigheid.470 Het hoeft niet te verbazen dat Nobel opnieuw zijn laars lapt aan de procedurele regels. Zijn optreden is helemaal conform het beeld dat de auteur van de leeuw ophangt: een machtswellusteling die de rechts- en procedureregels uit eigenbelang maar al te graag aan de kant schuift. Voor die 463

F. LULOFS, Van den vos Reynaerde, 264. F. LULOFS, Van den vos Reynaerde, 264. 465 R.C. VAN CAENEGEM, Geschiedenis van het strafrecht, 91. 466 F. LULOFS, Van den vos Reynaerde, 268; R.C. VAN CAENEGEM, Geschiedenis van het strafrecht, 161. 467 F. LULOFS, Van den vos Reynaerde, 268. 468 F.R. JACOBY, Van den vos Reinaerde: legal elements, 74. 469 H. VAN DEN BRINK en J. VAN HERWAARDEN, Van den vos Reynaerde: Recht en macht, 78. 470 F.R. JACOBY, Van den vos Reinaerde: legal elements, 75. 464

94

karakterschets moeten de regels van het contemporaine straf(proces)recht even wijken. Intussen is de rechtspositie van Reynaert ook grondig gewijzigd. Hij bevindt zich nu in de immuniteit van het hof en wordt niet langer behandeld als een veroordeelde.471 Door zijn beschuldigingen ten opzichte van de andere dieren is hij nu ook een klagende partij. Bovendien lijkt hij zelfs als “raadsman” met de koning te overleggen.472 Indien Reynaert inderdaad als raadsman van Nobel zou optreden, zou dit uiteraard strijdig zijn met de procedureregels aangezien de feodale band tussen vos en leeuw verbroken werd met de Reynaerts veroordeling.473 v. 2496-2499: Reynaert vraagt zich af waarom hij zijn schat aan de koning zou geven, nu die hem wil laten ombrengen. Reynaert houdt de koning voor dat deze laatste géén recht heeft op de schat. De vos is ter dood veroordeeld waardoor de wederzijdse trouw aan de koning niet meer bestaat. Bovendien heeft hij al correct gehandeld door de koning over de aanslag in te lichten.474 Reynaert beschouwt de schat als zijn bezit en de hebzuchtige leeuw volgt deze redenering bij gebrek aan eigen juridisch denkwerk. Als hij wat meer zou nadenken, zou de koning namelijk kunnen inzien dat hij de schat als bewijsmateriaal kan laten verbeurd verklaren en ze bijgevolg kan opeisen als een gestolen goed.475 v. 2500-2505: De koningin belooft Reynaert dat de koning hem zal laten leven, als hij hen maar inlicht over de schat (en de samenzwering). De koningin treedt op als onderhandelaar en bemoeit zich met de staatszaken. Waarschijnlijk kon ze dit doen omdat ze tot de kleine curia behoorde, de beperkte kring van raadgevers die Nobel bij zijn beleid ondersteunden.476 De koningin probeert hier de oorspronkelijke relatie tussen koning Nobel en zijn vazal Reynaert te herstellen. Ze doet dit natuurlijk niet zomaar. Als de verhoudingen hersteld zijn, heeft dat juridische implicaties voor het bezitsrecht van de schat. Als de koning Reynaert genade verleent voor zijn misdaden, waardoor Reynaert kan blijven leven, dan moet de vos opnieuw trouw zijn aan de koning. Dat impliceert dat hij de schat – die niet de zijne is – als trouwe vazal aan de koning zou moeten geven.477 Volgens onze hedendaagse visie op het recht is het onaanvaardbaar dat Reynaert gratie moet krijgen voor zijn misstappen en niet gewoon de vrijspraak verkrijgt na deze bekentenis over de samenzwering.478 Ten eerste heeft hij de “echte” misdadigers Bruun, Tybeert en Isengrijn uit de weg trachten te ruimen om de koning te beschermen. Ten tweede was hij niet eens zélf schuldig aan de noodlottige 471

F.R. JACOBY, Van den vos Reinaerde: legal elements, 75. F. LULOFS, Van den vos Reynaerde, 268. 473 F. LULOFS, Van den vos Reynaerde, 268. 474 F. LULOFS, Van den vos Reynaerde, 269. 475 F. LULOFS, Van den vos Reynaerde, 269. 476 D. HEIRBAUT, Over heren, vazallen en graven, 154-156. 477 F. LULOFS, Van den vos Reynaerde, 269. 478 B.H.D. HERMESDORF, Van den Vos Reynaerde. Rechtshistorische aantekeningen, 132. 472

95

toestand waarin Bruun en Tybeert zijn verzeild geraakt. Als hij niet schuldig is, moet hij toch geen genade krijgen maar heeft hij toch hoe dan ook recht op zijn leven? Het is moeilijk te zeggen of deze op het eerste zicht onrechtvaardige situatie ook werkelijk onrechtvaardig was volgens de vigerende rechtsregels. Enerzijds kent het primitieve strafrecht de regel dat de daad telt en niet zozeer de (al dan niet) misdadige wil van de dader.479 In dat opzicht heeft Reynaert eenvoudigweg een misdrijf begaan tegenover de koningsboden en kan hij daarvoor weldegelijk schuldig worden bevonden en worden bestraft.480 Anderzijds is het oude recht ook georganiseerd volgens het principe: “wie handelt te goeder trouw, kan niet worden gestraft”481. Aangezien het Reynaert aan misdadig opzet en een boze wil ontbrak, kan hij volgens deze redenering dus eigenlijk niet strafbaar worden gesteld voor zijn misdrijven tegenover de koningsboden.482 v. 2534-2538: Nobel wil Reynaert wel geloven maar dreigt ermee zijn familieleden tot in de tiende graad te zullen vervolgen als blijkt dat Reynaert enkel kwaad in zin heeft. De vraag rijst of koning Nobel zijn boekje te buiten gaat door Reynaert te bedreigen met een dergelijke zware straf. Daartoe moeten we Nobels uitspraak bekijken in het licht van de heersende straf(proces)rechtelijke regels. Mocht Reynaert kwade bedoelingen hebben tegenover de koning dan zou dat in ieder geval verraad zijn, een strafbaar misdrijf. De strafmaat voor verraad was sowieso erg zwaar: doodstraf met verbeurte van bezit, vredeloosheid en verbanning.483 Met zijn uitspraak bedoelt Nobel waarschijnlijk dat hij mogelijk verraad met de vredeloosheid zal bestraffen. De vredeloosheid was een van de constitutieve elementen van het primitieve systeem van de vete, een systeem waarin familiale solidariteit en persoonlijke wraakneming een zeer grote rol speelden.484 Volgens de regels van de vete was het normaal dat de leeuw alle verwanten van Reynaert als zijn vijanden zou beschouwen en ze dus zou vervolgen. De leeuw bedoelt werkelijk alle verwanten wanneer hij “tot in de tiende graad” zegt. Het zoengeld zou kan immers slechts tot in de vierde canonieke graad (ofwel de achtste Romeinsrechtelijke graad) worden toegekend, waardoor de tiende graad duidelijk als overdrijving is bedoeld.485 Overigens zijn er in de hele Van den vos Reynaerde zo goed als geen Romeinsrechtelijke elementen te vinden, waardoor een Romeinse gradentelling erg onwaarschijnlijk is.486 Het lijkt er hier dus op dat de leeuw geen loze dreigementen uitspreekt tegenover de vos maar een werkelijk uitvoerbare bestraffing in gedachten heeft.

479

R.C. VAN CAENEGEM, Geschiedenis van het strafrecht, 46. R.C. VAN CAENEGEM, Geschiedenis van het strafrecht, 269. 481 R.C. VAN CAENEGEM, Geschiedenis van het strafrecht, 32. 482 R.C. VAN CAENEGEM, Geschiedenis van het strafrecht, 32. 483 R.C. VAN CAENEGEM, Geschiedenis van het strafrecht, 83. 484 R.C. VAN CAENEGEM, Geschiedenis van het strafrecht, 230-231; R.C. VAN CAENEGEM, Geschiedenis van het strafrecht, 234. 485 B.H.D. HERMESDORF, Van den Vos Reynaerde. Rechtshistorische aantekeningen, 144. 486 B.H.D. HERMESDORF, Van den Vos Reynaerde. Rechtshistorische aantekeningen, 107. 480

96

v. 2542- 2545 + 2561-2567: De koning vergeeft Reynaert voor zijn misdaden en die van zijn vader door hem een strohalm te geven. Reynaert overhandigt de schat aan de koning door hem eveneens een strohalm te overhandigen. In deze fragmenten worden een oud rechtsgebruik uit het zakelijk leenrecht beschreven. De koning en Reynaert hebben onderlinge afspraken gemaakt die volgens het heersende “burgerlijke recht” niet schriftelijk werden vastgelegd maar met duidelijk herinnerbare handelingen moesten worden bevestigd.487 Door elkaar een strohalm te geven (de halming of festucatio) wordt Reynaert weer de baron van Nobel en verkrijgt Nobel de schat van Reynaert. Uit deze symbolische overdracht kunnen we twee zaken afleiden. Ten eerste vermijdt Reynaert dat men zou kunnen denken dat hij de koning heeft omgekocht. Hij geeft de strohalm namelijk pas nadat hij zelf opnieuw zijn status van baron heeft verkregen en dus niet op voorwaarde dat zijn eer wordt hersteld.488 Ten tweede zegt deze passage ons ook iets over het formalistische karakter van het contemporaine recht. Volgens het formalisme worden bepaalde rechtsinhouden (i.c. de overdracht van het bezitsrecht van de schat) gekoppeld aan bepaalde uiterlijke tekens (i.c. een strohalm overhandigen).489 Doordat Reynaert echter een loopje neemt met de koning (hij overhandigt wel een strohalm, doch géén bezitsrecht over een schat), ontkracht hij de formele rechtsgebruiken.490 Door te spelen met de rechtsgebruiken en hun inhoudelijke betekenis, zet de auteur “het recht” opnieuw in de schijnwerpers als onderwerp in Van den vos Reynaerde. Hoewel deze formele handelingen tussen vos en leeuw op het eerste zicht de dramatische spanning van het verhaal lijken te doorbreken, wordt de spanning bij nader inzien net verhoogd. Het leek erop dat Reynaerts bedrog weldra zou uitkomen maar nu blijkt de vos nog een nieuwe valstrik te hebben gelegd. v. 2642-2648: Reynaert zegt dat de schat in Kriekeputte te vinden is en hij roept de haas bij zich om deze stelling te “bewijzen”. De dieren zijn verwonderd dat de ter dood veroordeelde Reynaert ineens bevelen kan uitdelen. In het contemporaine straf(proces)recht was het een misdrijf om een valse getuigenis af te leggen.491 Reynaert rekent er echter op dat haas Cuwaert meer angst zal hebben voor zijn klauwen dan voor een mogelijke straf wegens het afleggen van een valse verklaring. Reynaert roept Cuwaert op met een duidelijke bedoeling. De toehoorders zullen ervan uitgaan dat Cuwaert de waarheid spreekt, gezien het feit dat valse getuigenissen zwaar werden bestraft. Als Reynaerts beweringen door Cuwaert worden bevestigd, zou dat dus heel wat extra geloofwaardigheid verlenen aan Reynaerts verhaal.

487

F. LULOFS, Van den vos Reynaerde, 272. F. LULOFS, Van den vos Reynaerde, 272. 489 R.C. VAN CAENEGEM, Geschiedenis van het strafprocesrecht, 267. 490 F.R. JACOBY, Van den vos Reinaerde: legal elements, 116; F. LULOFS, Van den vos Reynaerde, 272. 491 R.C. VAN CAENEGEM, Geschiedenis van het strafrecht, 132. 488

97

Daarnaast zijn de dieren terecht verwonderd dat Reynaert ineens de status van een vrije man heeft. Het is als een omgekeerde wereld: de onschuldige Cuwaert lijkt bevend terecht te staan tegenover een triomferende beschuldigde Reynaert.492 De vos kan de andere dieren zelfs bevelen geven, als ware hij opnieuw een baron van de koning. Aangezien de dieren in het publiek niet op de hoogte zijn van alle (onwettige) overeenkomsten die vos en leeuw achter gesloten deuren met elkaar hebben gesloten, is hun verwondering begrijpelijk. v. 2667-2671: Terloops vermeldt Cuwaert dat Reinout de hond te Kriekeputte aan valsmunterij deed en van die munten rijkelijk leefde. Cuwaert zegt dat Reinout de hond aan valsmunterij deed. Toch word er door de gerechtelijke instanties geen actie ondernomen tegen dit gepleegde misdrijf. Ten eerste bepaalt de vigerende proceslogica dat een vervolging maar kan worden ingesteld als een slachtoffer of zijn familie een private klacht over dit misdrijf uiten.493 De ex officio-vervolging bestond op dit moment namelijk nog niet. Cuwaert formuleert hier echter geen private klacht maar vermeldt het voorval enkel terloops. Ten tweede zal dit misdrijf waarschijnlijk ook al lang verjaard zijn. v. 2698-2729: Reynaert zou zogezegd wel willen meegaan met de koning naar Kriekeputte, maar hij kan niet. Hij moet naar Rome om absolutie voor zijn zonden. Dit fragment bevat enkele elementen van het kerkelijke recht.494 Reynaert zegt dat hij Isengrijn heeft overtuigd om uit het klooster te ontsnappen. Volgens het kerkelijk recht was het een misdrijf om iemand te adviseren het klooster te verlaten.495 Daardoor is de vos nu in spaeus ban (v. 2715-2716), de zwaarste kerkelijke straf die bestond.496 Dit hield in dat hij op Romereis moest gaan om zijn zaak te laten beoordelen door de paus.497 Deze verbanning komt Reynaert echter goed uit want nu kan (of liever: moet) hij niet mee met de koning naar Kriekeputte, op zoek naar de onbestaande schat. Ten eerste kan Reynaert zijn bedevaart niet zomaar uitstellen. De bedevaart was een opgelegde straf en bijgevolg gold er een bepaalde uitvoeringstermijn.498 Ten tweede zou het voor de koning compromitterend zijn om met een zondaar op pad te gaan: Het ware een onscone dinc / souddi, heere coninc, / maken uwen wandelinghe / met eenen verwaten ballinghe / als ic nu bem, God betere mi! (v. 2725-2729).499 Het vitandusgebod bepaalt dat het wetens en willens

492

P. DEZAIRE, Van den vos Reynaerde: een comedie van het recht, 252. R.C. VAN CAENEGEM, Geschiedenis van het strafprocesrecht, 17. 494 Voor meer informatie over de boetebedevaart en het kerkelijke recht: zie J. VAN HERWAARDEN, Opgelegde bedevaarten: een studie over de praktijk van opleggen van bedevaarten (met name in de stedelijke rechtspraak) in de Nederlanden gedurende de late Middeleeuwen (ca 1300 - ca 1550), Assen, Van Gorcum, 1978, 774 p (hierna verkort J. VAN HERWAARDEN, Opgelegde bedevaarten). 495 B.H.D. HERMESDORF, Van den Vos Reynaerde. Rechtshistorische aantekeningen, 109. 496 H. SLINGS, Reinaert de Vos, 58. 497 J. VAN HERWAARDEN, Opgelegde bedevaarten, 34-37. 498 J. VAN HERWAARDEN, Opgelegde bedevaarten, 14. 499 F. LULOFS, Van den vos Reynaerde, 275. 493

98

omgaan met een geëxcommuniceerde ook tot excommunicatie van de nietveroordeelde kon leiden.500 Het lijkt misschien niet realistisch dat iemand de ene na de andere zelfbeschuldiging uit, maar dit sluit wel aan bij Reynaerts sluwe plannetje en het verdere verloop van het verhaal. De vindingrijke vos zet nu eenmaal de regels van het kerkelijke, burgerlijke en strafrecht naar zijn hand om de andere personages te manipuleren en zijn eigen ontsnapping te bewerkstelligen. De auteur laat zijn personage spelen met de wetmatigheden van het recht, zodat ze hun doel kunnen bereiken en het publiek een juridische en maatschappelijke boodschap kunnen meegeven. Toch gaat de auteur slechts in op de kerkelijke rechtsgebruiken en de kerkrechtelijke misdrijven voor zover deze interessant zijn voor Reynaert. Er wordt bijvoorbeeld niet uitgeweid over Isengrijns misdrijf tegenover de monniken.501 Ook wordt er niet verder ingegaan op de (procedure)regels die een kerkelijke ban beheersen. De actie is nu gericht op Reynaert en dus spint de auteur deze gegevens niet verder uit omdat anders de hele dynamiek van Reynaerts optreden zou worden verstoord. In dat opzicht bepaalt de tekst of we hier een al dan niet uitgebreide weergave van het recht krijgen. v. 2751 – 2795: De koning spreekt de dieren plechtig toe en deelt zijn besluit over Reynaert mee. Deze gedetailleerde scène bevat heel wat waarheidsgetrouwe juridische elementen. Zo is er bijzondere aandacht voor de dieren hun positie in de ruimte. Volgens het oud-Germaanse recht moest het volledige proces in het openbaar en zelfs buiten, in open lucht, doorgaan.502 Deze formele procesvereiste met betrekking tot de publiciteit van het vonnis is alvast vervuld.503 Koning Nobel staat vooraan op zijn spreekgestoelte (v. 2752-2755) en neemt zo zijn officiële plaats in als voorzitter van de rechtbank.504 De dieren zitten in een halve kring rond hem en nemen plaats volgens hun “geboorte” (v. 2756-2758). Reynaert staat naast de koningin, op een zeer voorname plaats.505 Ook aan de vereiste van oraliteit is voldaan. Nobel kondigt het vonnis mondeling af, want volgens het oud-Germaans procesrecht was noch de klacht, noch het onderzoek, noch het vonnis schriftelijk.506 Ook inhoudelijk bevat Nobels besluit enkele opmerkelijke zaken. Ten eerste zegt hij dat hij zich met Reynaert heeft verzoend (v. 2773-2774). In het primitieve recht betekent dit dat zij hun onderlinge vete hebben beëindigd. Door de zoen werd er een “duurzame vrede voor de toekomst gevestigd”507. De zoen tussen Reynaert en Nobel voldoet in ieder geval aan de typische kenmerken. Zo wordt de verzoening op 500

H. VAN DEN BRINK en J. VAN HERWAARDEN, Van den vos Reynaerde: Recht en macht, 87. F. LULOFS, Van den vos Reynaerde, 276. 502 R.C. VAN CAENEGEM, Geschiedenis van het strafprocesrecht, 87-88. 503 R.C. VAN CAENEGEM, Geschiedenis van het strafprocesrecht, 87-88. 504 F. LULOFS, Van den vos Reynaerde, 277. 505 F. LULOFS, Van den vos Reynaerde, 277. 506 R.C. VAN CAENEGEM, Geschiedenis van het strafprocesrecht, 87. 507 R.C. VAN CAENEGEM, Geschiedenis van het strafrecht, 280. 501

99

plechtige wijze bevestigd, met de nodige formaliteiten en eedformules.508 De koning biedt Reynaert drie maal de vrede aan (v. 2777-2779). Dat is de tegenhanger van het drie maal ontzeggen van de vrede, waarmee men een vete moest starten.509 Daarnaast kenmerkt de zoen zich ook door zijn positieve karakter: “tussen de families komt een band van vriendschap met de verplichting van steun en hulp”510. De koning vermeldt in vers 2773 dan ook letterlijk dat hij nu Reynaerts vriend is geworden. De steun en hulp die Reynaert tegenover Nobel verschuldigd is, zal er natuurlijk in bestaan dat hij de schat moet overhandigen aan zijn vorst. Ten tweede zegt de koning dat alle dieren door zijn besluit gebonden zijn: ende ghebiede u allen bi uwen live (v. 2780). Als soevereine vorst kon hij dit hoogstwaarschijnlijk gebieden. Hoe dan ook past het bij de figuur van Nobel dat hij zijn volk gebiedt om te gehoorzamen aan zijn eigen grillige handelingen of beslissingen. Ten derde verklaart Nobel wat zijn besluit precies inhoudt voor Reynaert en diens familieleden. Reynaert zal uiteraard niet worden geëxecuteerd (v. 2776-277). Omdat er een verzoening plaatsvond, is Reynaert nu ook “beschermd tegen particuliere vijandigheden”511, wat onder meer wil zeggen dat de dieren geen klachten meer mogen formuleren over de vos (v. 2785-2786). Ten slotte moet ook eer worden bewezen aan Reynaert én aan zijn vrouw en kinderen (v. 2781-2782). Deze scène is heel belangrijk omdat Reynaert eindelijk zijn doel bereikt. Hij krijgt de vrijheid en wordt zelfs in ere hersteld. Omwille van het belang van deze gebeurtenis, wordt de scène dan ook heel zorgvuldig door de auteur uitgewerkt. Doorheen het hele verhaal heeft de auteur al aandacht gehad voor een gedetailleerde weergave van het recht, maar in dit fragment gaat hij nog een tikkeltje verder. Het lijkt erop dat de nauwkeurige uitwerking van de officiële en formele plichtplegingen en rechtsregels hier het inhoudelijk belang van de scène moeten onderstrepen. Tot slot moet worden opgemerkt dat de auteur in dit fragment duidelijk koning Nobels optreden hekelt. In het hele verhaal heeft de leeuw de contemporaine rechtsregels nog nooit zo nauwkeurig nageleefd als op dit eigenste moment. Ironisch genoeg wordt de leeuw door deze officiële aankondiging ook definitief het slachtoffer van Reynaerts sluwe ontsnappingsplan. v. 2803-2804: Tiecelijn waarschuwt Isengrijn, Bruun en Tybeert dat de koning Reynaerts straf heeft kwijtgescholden. De raaf Tiecelijn brengt de zogezegde samenzweerders op de hoogte van Reynaerts succes aan het hof. Hij zegt dat koning Nobel de straf heeft kwijtgescholden en Reynaert dus genade heeft verleend. Dit impliceert dat Reynaert in eerste instantie

508

R.C. VAN CAENEGEM, Geschiedenis van het strafrecht, 283. F. LULOFS, Van den vos Reynaerde, 277-278. 510 R.C. VAN CAENEGEM, Geschiedenis van het strafrecht, 283. 511 F. LULOFS, Van den vos Reynaerde, 277-278. 509

100

weldegelijk schuldig werd bevonden en veroordeeld en dat hij niet de vrijspraak maar “slechts” gratie kreeg (supra). Mocht Reynaerts samenzweringsverhaal waar zijn, dan beging Tiecelijn hier een misdrijf. Door de “misdadigers” Bruun, Isengrijn en Tybeert te waarschuwen geeft hij hen de gelegenheid om te vluchten512 Volgens het contemporaine strafrecht deed je aan begunstiging wanneer je misdadigers hielp ontsnappen en dat was een strafbare vorm van medeplichtigheid aan een misdrijf.513 Door de auteur wordt er echter niet verder op dit misdrijf ingegaan. De verhaallijn moet immers worden voortgezet. De dieren moeten terugkeren naar het hof om zich te verdedigen. Daarnaast begaat Tiecelijn natuurlijk ook geen echt misdrijf omdat Bruun, Tybeert en Isengrijn helemaal niet schuldig zijn aan een samenzwering, zoals Reynaert beweert. Tiecelijn handelt net heel trouw tegenover de koning door de andere vazallen in te lichten van Reynaerts listen aan het hof. v. 2825-2832: De “samenzweerders” (behalve Tybeert) komen aangerend en beginnen Reynaert meteen uit te schelden, terwijl de koning dit net had verboden. Daarop worden ze gevangen genomen. Isengrijn wordt gevangen genomen omdat hij bij zijn aankomst op het hof verschillende misdrijven begaat. Ten eerste dringt hij voor de koningin (v. 2826) en beledigt haar daardoor. Ten tweede beledigt hij ook Reynaert, wat de koning zonet ten strengste verboden had (v. 2827-2828). Daardoor begaat hij twee “misdrijven tegen de persoon”514. Bruun daarentegen doet op het eerste zicht niets fout maar wordt toch ook gevangen genomen. Laat Nobel zijn baron Bruun hier oppakken zonder rechtsgrond en toont hij dus eens te meer zijn machtsmisbruik en willekeur?515 Dat doet de leeuw – bij wijze van uitzondering – niet. Koning Nobel gelooft nog steeds in Reynaerts samenzweringstheorie en pakt Bruun en Isengrijn op om ze in voorarrest te houden, in afwachting van hun vonnis en terechtstelling wegens hoogverraad.516 Als ze echt schuldig zouden zijn aan verraad zou hun gevangenname niet meer dan terecht zijn. Over de andere samenzweerders (Reynaerts vader, Tybeert en Grimbeert) wordt in deze scène niets gezegd. Reynaerts vader is door de koning al vergeven en is bovendien al overleden. Mocht er een proces komen dan zouden Tybeert en Grimbeert volgens de procesregels trouwens eerst moeten worden gedaagd, voor het proces zou kunnen beginnen.517 Hierop wordt door de auteur echter niet verder ingegaan, deze feiten vallen buiten de verhaallijn.

512

F. LULOFS, Van den vos Reynaerde, 278. R.C. VAN CAENEGEM, Geschiedenis van het strafrecht, 40. 514 R.C. VAN CAENEGEM, Geschiedenis van het strafrecht, 108. 515 F. LULOFS, Van den vos Reynaerde, 279. 516 R.C. VAN CAENEGEM, Geschiedenis van het strafrecht, 227; F. LULOFS, Van den vos Reynaerde, 279. 517 F. LULOFS, Van den vos Reynaerde, 279. 513

101

v. 2877-2879: De koningin beveelt dat Reynaert schoenen van wolfspoten moet krijgen, ook al zouden Isengrijn en zijn vrouw daarbij het leven laten. De koningin bepaalt in deze scène de strafmaat van de wolf en zijn vrouw. Vermoedelijk wil ze met dit gebaar ook het zakelijke element van de verzoening tussen de koning en zijn vazal Reynaert volbrengen.518 Bovendien was het een gewoonte naar kerkelijk recht dat de pelgrims vanwege de overheid soms werden gefinancierd voor hun pelgrimstocht.519 In dit geval zorgt de koningin ervoor dat Reynaert de nodige pelgrimsattributen heeft (tas en staf).520 De straf die Isengrijn en Hersinde krijgen, is een verminkingsstraf. Wanneer de verminking als zelfstandige straf werd uitgevoerd – zoals hier het geval is – was dit vaak als een vorm van wraak.521 In private oorlogen kregen de gevangen daders bovendien dezelfde verminkingen toegebracht als de verwondingen die de gewroken slachtoffers hadden ondergaan.522 Deze regel is in dit fragment op ironische wijze omgekeerd. Het zijn opnieuw Reynaerts slachtoffers (Isengrijn en Hersinde) die nogmaals dezelfde verminkingen moeten ondergaan, terwijl dader Reynaert ontsnapt! Ook Isengrijn en Hersinde moeten het met hun klauwen bekopen, evenals Bruun, dat ander slachtoffer van Reynaert. De omgekeerde voorstelling van een contemporaine strafuitvoeringsregel draagt op die manier bij tot de ironische ondertoon van het werk.

2.8.

Reynaerts terugkeer

v. 3100- 3114: Reynaert komt bij zijn vrouw Hermeline en vertelt haar zijn eigen versie van wat hem is overkomen aan het hof. Hij heeft Cuwaert de haas meegebracht als zogezegd zoenoffer vanwege de koning. Reynaert liegt hier tegen zijn vrouw omdat hij de juridische implicaties van zijn valse optreden aan het hof overziet. Hij moet vrouw en kinderen in zijn plan betrekken om hun leven en welzijn te kunnen verzekeren.523 Reynaert beseft heel goed in welke situatie hij zich bevindt. Hij is naar het hof getrokken om de familie-eer te beschermen en heeft daar ook nog eens de vrijspraak kunnen afdwingen, zij het via sluwe listen.524 De eer van de familie is dus (voorlopig) gered en de verworven vrijspraak is onherroepelijk omwille van het toen reeds geldende non bis in idem.525 Reynaert heeft de koning echter bedrogen en hij voorziet dat Nobel daarvoor een vete zal beginnen met hem en zijn familie. 518

H. VAN DEN BRINK en J. VAN HERWAARDEN, Van den vos Reynaerde: Recht en macht, 80. B.H.D. HERMESDORF, Van den Vos Reynaerde. Rechtshistorische aantekeningen, 113. 520 J. VAN HERWAARDEN, Opgelegde bedevaarten, 15. 521 R.C. VAN CAENEGEM, Geschiedenis van het strafrecht, 191. 522 R.C. VAN CAENEGEM, Geschiedenis van het strafrecht, 191. 523 F. LULOFS, Van den vos Reynaerde, 283-284. 524 F. LULOFS, Van den vos Reynaerde, 283-284. 525 R.C. VAN CAENEGEM, Geschiedenis van het strafprocesrecht, 279; F. LULOFS, Van den vos Reynaerde, 283-284. 519

102

Omwille van de vete die Nobel zal starten met Reynaert en diens vrouw en kinderen, moet Reynaert deze laatste in veiligheid brengen. Hij doet dit door hen allen medeplichtig te maken aan de moord op Cuwaert (v. 3129-3134). Daardoor zullen ze geen andere keuze hebben dan met hem mee te vluchten voor de wraak van de koning. Zo gedraagt Reynaert zich als een “waardig” familiehoofd en redt hij zijn eigen eer en die van zijn verwanten.526 Ook de eer van Grimbeert en Reynaerts vader zal immers worden gezuiverd. Dit gebeurt bij de ontdekking van Reynaerts bedrog, wanneer uitkomt dat Reynaert over de samenzwering gelogen heeft. Deze scène bevat heel wat impliciete juridische achtergrondinformatie zonder dat de auteur een juridisch-theoretische passage van dit fragment heeft gemaakt. De vos handelt niet willekeurig, maar volgens een vooraf bedacht plan dat rekening houdt met de juridische mogelijkheden die hem nog resten. v. 3085-3089 + 3115-3134: Reynaert lokt Cuwaert mee in zijn hol. Vervolgens grijpt hij de haas en doodt hem. De welpjes en Hermelijn smullen mee van de haas. Voor het eerst in Van den vos Reynaerde begaat de vos eigenhandig een misdrijf. Deze keer is het niet het slachtoffer dat zichzelf de das omdoet. Reynaerts vrouw en kinderen nemen ook deel aan het “feestmaal”. Alle medeplichtige personages worden keurig opgesomd zodat het juridisch onbetwistbaar wordt wie er allemaal deel had aan de dood van de haas. Of deze aanslag volgens het contemporaine recht als moord of als doodslag moet worden gekwalificeerd, is minder duidelijk. Reeds in het oud-Germaanse recht werd het onderscheid tussen moord en doodslag gemaakt, zij het op basis van andere criteria dan in het huidige recht.527 Moord werd gekenmerkt door het “heimelijk” karakter, niet door de voorbedachte rade.528 Dat Reynaert in vers 3113 zijn voorbedachtheid uitspreekt (Cuaerde naket eene groete pine), bepaalt dus niet dat het hier om een moord gaat. In vers 3272-3278 lezen we dat Reynaert het hoofd van Cuwaert in Belijns tas steekt zodat dit bij de koning zal terechtkomen. Reynaert wil dus dat de aanslag uitkomt en niet verborgen blijft, want zo wordt de eer van zijn valselijk beschuldigde familieleden gezuiverd. Ook dat verduidelijkt echter niet of het hier om doodslag of moord gaat. Het criterium van de “heimelijkheid” geldt immers op het ogenblik van het misdrijf en niet achteraf.

526

F. LULOFS, Van den vos Reynaerde, 283-284. R.C. VAN CAENEGEM, Geschiedenis van het strafrecht, 88. 528 R.C. VAN CAENEGEM, Geschiedenis van het strafrecht, 88; F.R. JACOBY, Van den vos Reinaerde: legal elements, 28. 527

103

v. 3355-3380: Belijn verklaart dat de “brief” aan de koning door hem geschreven is. Daarmee beschuldigt hij zichzelf onbewust van medeplichtigheid aan Reynaerts dodelijke aanslag op Cuwaert, want Belijns tas bevat geen brief maar het hoofd van de haas. Belijns verklaring wordt door de koning en de andere dieren opgevat als een bekentenis, een vorm van bewijs dat zowel in het oude als meer moderne recht gekend was.529 Vooral vanaf de hervormingen door Filips van de Elzas (1164) werd de spontante bekentenis als bewijsmiddel van eerste rang beschouwd.530 De ram zegt uitdrukkelijk dat hij de inhoud van de brief gedicteerd en geschreven heeft (v. 3359-3360) en neemt dus de volle verantwoordelijkheid.531 Wanneer even later het hoofd van Cuwaert in Belijns tas wordt gevonden, heeft Belijn reeds impliciet toegegeven dat hij medeplichtig is aan die doodslag. Zo wordt ook de ram door Reynaert in de val gelokt en zal ook dit personage verantwoordelijk zijn voor zijn eigen ongeluk.532 In v. 3368-3371 zegt de schrijver nog eens uitdrukkelijk dat het Belijns eigen dompheit is die hem naar de ondergang heeft geleid. Doordat het hoofd in Belijns tas zit, wordt de ram bovendien op heterdaad betrapt. Men was op heterdaad betrapt wanneer men “door een openbare ambtenaar of door een private persoon aangetroffen wordt bij het plegen van een misdrijf of wie kort na het misdrijf in bezit wordt gevonden van voorwerpen die zijn schuld doen blijken”533. De betrapping op heterdaad heeft volgens het contemporaine straf(proces)recht ook gevolgen voor de verdere procedure en de straftoemeting. Ten eerste worden de waarborgen die in andere gevallen aan de verdachte worden verleend, sterk ingeperkt.534 Daarnaast wordt de straf voor diefstal of doodslag sterk verzwaard in geval van heterdaad.535 De tekst bevestigt deze gebruiken. Belijn wordt net als zijn nakomelingen zonder proces “geofferd” aan de misnoegde Bruun en Isengrijn, tot het einde der tijden (v.3440-3446). v. 3399-3410: De koning beklaagt zich bij Firapeel over Reynaerts misdaden en zijn eigen stommiteiten. Hij heeft zijn vrienden en zijn eer verloren en dus ook het recht op leven. Koning Nobel erkent hier zijn eigen foutieve gedrag tegenover zijn baronnen. Hij heeft hun eer en trouw geschonden536, hij heeft zijn eigen eer verloren door als koning te falen en verliest als eerloze koning dus ook het recht om te leven (v. 34093410).537 Of dit laatste vers (Ende an mijn leven, het es recht) als een correcte weergave van het contemporaine recht of als een overdreven emotionele uitroep moet worden beschouwd, is niet duidelijk. Het leenstrafrecht geeft in ieder geval 529

R.C. VAN CAENEGEM, Geschiedenis van het strafprocesrecht, 164. R.C. VAN CAENEGEM, Geschiedenis van het strafprocesrecht, 205. 531 F. LULOFS, Van den vos Reynaerde, 288. 532 F. LULOFS, Van den vos Reynaerde, 288. 533 R.C. VAN CAENEGEM, Geschiedenis van het strafrecht, 76. 534 R.C. VAN CAENEGEM, Geschiedenis van het strafrecht, 76. 535 R.C. VAN CAENEGEM, Geschiedenis van het strafrecht, 76. 536 D. HEIRBAUT, Over heren, vazallen en graven, 249. 537 F. LULOFS, Van den vos Reynaerde, 289. 530

104

niet aan dat de heer zijn leven zou verliezen indien hij het vertrouwen van zijn vazallen en zijn verplichtingen van het leencontract schaadt.538 Mogelijks verwijst Nobel hier wel naar het natuurrecht of de lex regia “op grond waarvan Nobels woorden als een toespeling op de beperking van de koninklijke macht en de mogelijkheid van tyrannicide baschouwd kunnen worden”539. In ieder geval is Nobels koningschap wel in gevaar door zijn vernedering van zijn hoogste vazallen.540 Volgens Lulofs beklaagt Nobel zichzelf omdat hij maar al te goed weet dat hij Reynaert op een onrechtmatige wijze en in een oneerlijke procedure trachtte te veroordelen voor misdrijven waaraan de vos – volgens de correcte strafrechtelijke regels – eigenlijk niet schuldig was. Nobel weet namelijk wat de correcte toepassing van het recht inhoudt. Dat hij nu zo in de knoei is geraakt, is dus zijn eigen schuld. Hij moest voor Reynaert maar een rechtvaardige(re) rechter zijn geweest.541 In tegenstelling tot de andere dieren – die de schuld van hun eigen dwaze en foutieve optreden bij Reynaert leggen – beseft Nobel dat hij zelf schuldig is.542 v. 3411-3424: Firapeel zegt wat er moet gebeuren. De slachtoffers Isengrijn, Hersinde en Bruun moeten gewraakt worden en krijgen daarvoor Belijn en diens verwanten. Reynaert moet worden gevangen en opgeknoopt, zonder vonnis! Hoewel Nobel zijn schuld beseft, zal hij het daar niet bij laten. Dat zou ook niet stroken met het karakter van dit personage. Gedurende het hele verhaal heeft Nobel de rechtsregels met de voeten getreden voor zijn eigen voordeel en dat zal hij blijven doen tot het einde. Firapeel steunt hem daarin, zeggende dat de koning nu het “recht van de sterkste” moet laten gelden.543 Reynaert vangen en hem ophangen sonder vonnesse, dat moet nu het recht zijn (v. 3424)! Uiteraard gaat Nobels optreden lijnrecht in tegen de contemporaine straf(proces)regels. Maar net door het optreden van de koning te baseren op “het recht van de sterkste” kan het verhaal als spiegel van de maatschappij en van het juridische systeem fungeren. De les die we meekrijgen door Nobels juridische wanbeleid, is dat “een modern en meer ontwikkeld rechtssysteem maar [kan] functioneren, in de mate dat de handhavers ervan betrouwbaar en integer zijn”544. v. 3429-3467: Firapeel gaat bij de gevangenen om de verzoening tot stand te brengen in naam van de koning en deze aanvaarden zijn aanbod. Hoewel Firapeel pas op het einde van het verhaal opduikt, speelt hij een bijzondere rol in Van den vos Reynaerde. Enerzijds lijkt hij op eigen houtje te handelen en niet in opdracht van de koning. Anderzijds handelt hij wel in het voordeel van de vorst. Hij 538

D. HEIRBAUT, Over heren, vazallen en graven, 293-300; H. VAN DEN BRINK en J. VAN HERWAARDEN, Van den vos Reynaerde: Recht en macht, 82. 539 H. VAN DEN BRINK en J. VAN HERWAARDEN, Van den vos Reynaerde: Recht en macht, 84. 540 H. SLINGS, Reinaert de Vos, 84. 541 F. LULOFS, Van den vos Reynaerde, 290. 542 F. LULOFS, Van den vos Reynaerde, 290. 543 F. LULOFS, Van den vos Reynaerde, 289. 544 H. SLINGS, Reinaert de Vos, 61.

105

zou dus een vertrouweling van Nobel kunnen zijn, een lid van de kleine curia welke de graaf bijstond bij het voeren van zijn grafelijk beleid.545 Daarnaast werd in het primitieve recht ook vaak een beroep gedaan op derden (met een hoog moreel gezag) om te bemiddelen in functie van een verzoening.546 Dat een vreemde, onbestemde figuur zomaar de touwtjes in handen neemt, is kenmerkend voor deze fase van het verhaal. Wanneer het recht van de sterkste geldt en wetteloosheid de norm is, worden vastgelegde functies en rollen met de voeten getreden en handelt iedereen op eigen houtje. Bovendien is Firapeel ook een bastaard en dus symbool voor het kwade.547 Het is dan ook niet zo vreemd dat uitgerekend deze figuur met een immoreel voorstel komt om de macht van de koning te herstellen.548 Door dit voorstel te laten formuleren door een dergelijk verwerpelijk personage als Firapeel, distantieert de auteur zich wel duidelijk van een rechtssysteem dat zou gebaseerd zijn op het recht van de sterkste. Volgens de regels van de primitieve vete is het inderdaad correct dat de koning zich met Isengrijn, Bruun en Hersint verzoent. Hij heeft hen onrecht aangedaan waardoor zij schade hebben geleden en dat moet vergoed worden. Die vergoeding is het onmiskenbare zakelijke element van de zoen.549 De zoensom bestaat in dit geval uit Belin den ram ende alle sheere Belins maghe van nu toten domsdaghe. Normaal wordt er “weergeld” als zoensom aangeboden550 maar omdat Belijn de moord op Cuwaert heeft bekend – en een vrijwillige bekentenis was onherroepelijk als bewijsmiddel – biedt de koning Belijn aan.551 Hiermee parodieert de auteur natuurlijk het leenrecht en de net afgekondigde koningsvrede.552 Volgens Firapeel heerst er nu weer vrede onder de dieren, terwijl de wolf en beer zonet de eeuwige jacht op schapen en vossen als leen werd aangeboden. In v. 3448-3451 biedt Firapeel verder nog aan dat de gedupeerden ook sonder eeneghe mesdaet Reynaerde moghet toren ende quaet doen ende alle zine maghen, waer so ghise moghet belaghen. Twee zaken in dit aanbod tonen aan dat Reynaert en zijn familie volledig buiten het recht worden gesteld. Ten eerste was het normaal gezien verboden om iemand vanuit een hinderlaag aan te vallen553, zelfs in geval van een bestaande vete.554 Bruun en Isengrijn mogen dit nu toch doen, ook al is dat in strijd met het recht. Ten tweede worden ook Reynaerts familieleden tot de vredeloosheid veroordeeld. Ook dat is tegenstrijdig met het geldende strafrecht, dat stelde dat de familieleden enkel kunnen worden vervolgd als ze de vredeloze hulp

545

D. HEIRBAUT, Over heren, vazallen en graven, 154-155. R.C. VAN CAENEGEM, Geschiedenis van het strafrecht, 302. 547 F. LULOFS, Van den vos Reynaerde, 290. 548 F. LULOFS, Van den vos Reynaerde, 290. 549 R.C. VAN CAENEGEM, Geschiedenis van het strafrecht, 287; H. VAN DEN BRINK en J. VAN HERWAARDEN, Van den vos Reynaerde: Recht en macht, 84. 550 R.C. VAN CAENEGEM, Geschiedenis van het strafrecht, 288. 551 F. LULOFS, Van den vos Reynaerde, 290-291. 552 K.H. HEEROMA, De ‘Reinaert’ en het recht, 269. 553 R.C. VAN CAENEGEM, Geschiedenis van het strafrecht, 47. 554 F. LULOFS, Van den vos Reynaerde, 291. 546

106

zouden bieden.555 Het vigerende straf(proces)recht wordt met de voeten getreden en het recht van de sterkste krijgt de bovenhand. Dit moet Nobels honger naar wraak stillen. Ook al moet de koning het aangedane onrecht vergoeden, toch zullen ook Bruun en Isengrijn de koning iets in ruil moeten geven. Firapeel verlangt van hen dat ze de koning vaste hulde of voortdurende trouw zweren (v. 3456). Daarmee verwijst hij natuurlijk naar de hulde als vast onderdeel bij het ontstaan van het leencontract, dat hier nu opnieuw tussen koning Nobel en zijn vazallen Bruun en Isengrijn wordt gesloten.556 Daarnaast staat de verzoening ook bekend als een positieve instelling: “Tussen de verzoenende families komt een band van vriendschap met de verplichting van steun en hulp”557. Firapeel laat de partijen trouwens niet veel keuze. Door te spreken over coninc Lyoen (v. 3459) wijst hij nogmaals op de macht van de koning.558 Bruun en Isengrijn konden het zoengebaar hoe dan ook niet weigeren. Vooral vanaf de twaalfde eeuw groeide immers de verplichting om in te gaan op het aanbod tot verzoening en werd de weigering tot de zoen strafbaar.559 Wat het einde van het verhaal betreft, kunnen we samenvattend stellen dat Nobel wel de formele procesregels van de zoen naleeft maar de inhoudelijke strafrechtelijke regels opnieuw met de voeten treedt. Dit einde komt niet onverwachts. Reeds in het vroege begin van Van den vos Reynaerde bleek de superieure intelligentie van Reynaert maar ook de machtsafhankelijkheid van Nobel, die zijn toevlucht moest nemen tot terreur en grof geweld. Waar Nobel in het begin nog de schijn ophield van rechtmatig en rechtvaardig te handelen, laat hij nu niets meer aan de verbeelding over en neemt hij finaal zijn toevlucht tot het “recht van de sterkste”. De losse verhaaleindjes – de leenrechtelijke verhoudingen en de onderlinge rechtsverhoudingen – worden tot slot nog aan elkaar geknoopt, zodat het einde ook op compositorisch vlak een bijdrage levert tot het geheel.

555

R.C. VAN CAENEGEM, Geschiedenis van het strafrecht, 142; F. LULOFS, Van den vos Reynaerde, 291. D. HEIRBAUT, Over heren, vazallen en graven, 63-65. 557 R.C. VAN CAENEGEM, Geschiedenis van het strafrecht, 283. 558 F. LULOFS, Van den vos Reynaerde, 292. 559 F. LULOFS, Van den vos Reynaerde, 290; R.C. VAN CAENEGEM, Geschiedenis van het strafrecht, 302. 556

107

3. Van den vos Reynaerde: een waarheidsgetrouwe weergave van het twaalfde en dertiende-eeuwse Vlaamse straf(proces)recht? Bovenstaande tekstanalyse had in de eerste plaats tot doel om de realiteitswaarde en het fictionaliteitsgehalte te kunnen beoordelen van het recht dat in Van den vos Reynaerde wordt beschreven. Daartoe werden alle passages met enig juridisch aanknopingspunt geanalyseerd. Vervolgens hebben we dit juridische element telkens gesitueerd in zijn tekst- en rechtshistorische context. Daarna werd bekeken of het beschreven recht in Van den vos Reynaerde in overeenstemming was met het toenmalig geldende straf- en strafprocesrecht, zijnde het recht van het twaalfde en dertiende-eeuwse Vlaanderen, zoals beschreven door Van Caenegem. De tekstanalyse laat ons toe om de juridische fragmenten in twee categorieën te verdelen. Enerzijds zijn er passages waarin het literair omschreven recht niet in overeenstemming is met het contemporaine recht. Anderzijds zijn de beschreven juridische elementen in de meeste fragmenten wel in overeenstemming met het vigerende recht.

3.1.

Gedicht van het recht

In de meerderheid van de juridische passages, komt het recht in de literatuur overeen met het recht in de werkelijkheid. Of een juridische scène waarheidsgetrouw is, kunnen we afleiden uit verschillende factoren en vereisten. Passages of tekstelementen werden beschouwd als een “correcte weergave van het contemporaine recht” wanneer ze een van volgende kenmerken vertoonden. Merk op dat de beschreven scènes enkel ter illustratie zijn en geen exhaustieve lijst van voorbeelden vormen.

3.1.1.

Correct gebruik van juridische terminologie

De dierenpersonages hanteren de juiste begrippen op het juiste moment. In v. 60-62 wordt correct gesteld dat Isengrijn en zijn maghen (verwanten) een klacht kunnen formuleren. Daarnaast gebruikt de wolf ook de geijkte juridische formules zoals “ontfaerme u miere scaede” (v. 68). Cantecleer doet hetzelfde in v. 315-321. Ook Grimbeert gebruikt het toepasselijke Latijnse adagium met “Male quesite, male perdite” (v. 257). Ter bekrachtiging van zijn verklaring, zegt Reynaert in v. 2144 “No dor lief no dor leet”. Soms is het correcte gebruik van juridische terminologie veel subtieler en veel moeilijker te identificeren. Zo heeft Reynaert het in v. 1995-2005 terecht over “onneert werden” maar kunnen we de toepasselijkheid van deze term pas inschatten als we begrijpen wat dit misdrijf inhield.

3.1.2.

Correcte toepassing van de bewijsregels

Wanneer er in het verhaal een bewijs moet worden geleverd, gebeurt dit meestal volgens de contemporaine bewijsregels. In v. 82 wordt verwezen naar de 108

onschuldseed die Reynaert moest zweren, een bewijsmiddel dat in het primitieve recht inderdaad werd toegepast. In v. 1876-1878 wordt nadrukkelijk op de bestaande bewijsplicht van de klagende partijen ingegaan: “Die claghen die de dieren ontbonden proefden sie met goeden orconden, als si sculdich waren te doene”. Passage 2151-2163 gaat nadrukkelijk in op de bewijskracht van Reynaerts verklaring “op zijn sterfbed”.

3.1.3.

Formele (proces)voorwaarden zijn voldaan

In het primitieve recht speelde het formalisme een grote rol, evenals in de latere eeuwen. Wanneer de auteur zijn personages deze formaliteiten correct laat naleven, beschrijft hij dan ook het recht op waarheidsgetrouwe wijze. In v. 65-67 bijvoorbeeld handelt en klaagt Isengrijn volgens de gebruikelijke houdingen, gebaren en formules. Ook Cantecleer handelt op dezelfde correcte wijze in v. 315-321. De opeenvolgende dagvaardingen gebeuren eveneens met naleving van de formele voorwaarden (v. 522-523, v. 1006-1009, v. 1064-1070, v. 1335-1345, v. 1359). Bij de plechtighe claghe in passage 1852-1867 worden de formele vereisten door vrijwel alle dieren nageleefd. Het hoogtepunt van de correcte toepassing van formaliteiten treffen we aan in de fragmenten waarin Nobel en Reynaert een strohalm uitwisselen en waarin Nobel Reynaert publiekelijk genade schenkt (v. 2542-2545, v. 2561-2567, v. 27512795).

3.1.4.

Juridische personages vertolken correct hun juridische rol

De auteur ziet er meestal op toe dat de personages die een juridische functie vervullen, ook handelen en zich gedragen naar die specifieke rol. In v. 126-169 treedt Pancer bijvoorbeeld op als woordvoerder voor Cuwaert, wat hij gezien zijn positie als clanhoofd van de knaagdieren terecht kan doen. Ook de familieleden van de hen Coppe vervullen op overtuigende wijze de rol van klagende partij. Ze kunnen dit weldegelijk doen, daar het slachtoffer overleden is en zij dus zelf geen klacht meer kan formuleren (v. 284-289). In v. 1770-1795 treedt Reynaert op als zijn eigen verdediger. Dat is eveneens correct volgens het contemporaine recht, dat het beroep op een advocaat (in de hedendaagse betekenis) nog niet kende.

3.1.5.

De juiste (juridische) context

Wanneer Willem een juridisch gebruik in zijn werk integreert, doet hij dat met uiterst veel zorg voor de juridische en situationele historische context. We kunnen hem bijna niet betrappen op discrepanties tussen de juridische werkelijkheid en de toenmalige maatschappelijke werkelijkheid. Zo wordt in fragment 177-281 bijvoorbeeld de geldende instelling van het soendinc uitgewerkt. De juridische raadgevingen van Nobels leenmannen worden terecht gesitueerd tegen de achtergrond van het consilium dat zij hun heer moeten bieden (v. 1000-1005). Deze elementen behoorden weldegelijk tot de twaalfde en dertiende-eeuwse maatschappij. In vele fragmenten wordt ook gehandeld in functie van “de eer”, een belangrijk gegeven in de dertiende-eeuwse samenleving (v. 1022-1024). Nobel houdt bij de strafuitvoering bijvoorbeeld rekening met de gekrenkte eer van Reynaerts 109

familieleden (v. 1894-1914). Ook de familieband, nog zo een belangrijke constante in de middeleeuwse samenleving, komt meermaals aan bod, (bvb. in v. 1481-1482). De familieband of verwantschap vervulde op het juridische terrein inderdaad een belangrijke rol omdat ze bepaalde juridische handelingen mogelijk of net onmogelijk maakte.

3.1.6.

Integratie van (de regels i.v.m.) de vete

De waarheidsgetrouwe weergave van het recht in Van den vos Reynaerde kan ook worden afgeleid uit de wijze waarop de regels van de vete in het verhaal zijn geïntegreerd. In verschillende fragmenten komen de regels van deze primitieve instelling, die ten tijde van het ontstaan van Van den vos Reynaerde nog behoorlijk wat toepassing kende, immers aan bod. Bij de dood van kip Coppe wordt er door de kippen bijvoorbeeld uitgegaan van de mogelijkheid tot bloedwraak jegens (de clan van) Reynaert. Ook Bruun geeft in v. 952-953 aan dat hij zich zou wreken op Reynaert mocht hij daartoe in staat zijn. De verzoening – als onderdeel van de vete – treffen we eveneens aan in het verhaal. Een voorbeeld is v. 1886-1892, waarin de clanleden van Reynaert het hof verlaten nu hun familie zich verzoend heeft met de familie van Reynaerts slachtoffers. Koning Nobel spreekt ook letterlijk over een verzoening tussen de vos en hemzelf in v. 2773-2774.

3.1.7.

Procedureverloop volgens de vigerende procesregels

Niet alleen worden de formele procesvereisten nageleefd, ook de procesregels worden door de dieren meestal goed gevolgd. In fragment v. 1328-1334 wordt bijvoorbeeld gesproken over de beraadslaging tussen vorst Nobel en zijn raadslieden, een stap in de juridische procedure die aan het Centraal grafelijk hof inderdaad doorgang kende. In een ander fragment worden het procedureverloop en de straftoemeting inderdaad terecht aangepast omdat Belijn op heterdaad wordt betrapt met het hoofd van Cuwaert. Dit was ook gebruikelijk in het vigerende recht (v. 3355-3380).

3.1.8.

Correcte toepassing van straf en strafmaat

Wanneer in Van den vos Reynaerde met straffen wordt gedreigd of wanneer ze daadwerkelijk worden uitgedeeld, is dit meestal in overeenstemming met het contemporaine strafrecht. In v. 1372-1386 somt Grimbeert bijvoorbeeld een hele lijst straffen op die Reynaert eventueel te wachten staan indien hij ook na een derde daging niet meegaat naar het hof. Ook de lijst van mogelijke straffen die Reynaert in v. 1833-1845 opsomt, is een waarheidsgetrouwe opsomming van straffen die in de twaalfde en dertiende eeuw regelmatig toepassing vonden.

3.1.9.

Classificatie van de misdrijven volgens het vigerende recht

Willem gebruikt niet enkel de juiste juridische terminologie, maar zorgt er ook voor dat hij de correcte classificatie hanteert voor de verschillende misdrijven die in Van den vos Reynaerde plaatsvinden. Ook dit getuigt van de juridische correctheid van 110

het werk. In verschillende fragmenten wordt een opsomming gegeven van de misdrijven die Reynaert of andere dieren hebben gepleegd (v. 1448-1480, v. 14871673, v. 2239-2422). De misdrijven worden hierbij telkens correct geclassificeerd, volgens de contemporaine indeling van het materiële strafrecht.

3.1.10. Verkorte maar correcte weergave van juridische elementen Een bepaalde juridische passage hoeft niet noodzakelijk in strijd te zijn met het toenmalig geldende recht omdat de juridische elementen op verkorte wijze worden beschreven. In fragment 1868-1885 wordt bijvoorbeeld vermeld dat er pleidooien werden gehouden en dat de dieren het bewijs leverden van hun beweringen. Hoewel het procedureverloop slechts in enkele verzen wordt verhaald, verloopt de literaire actie weldegelijk volgens de contemporaine procedureregels.

3.1.11. Waarheidsgetrouwe juridische verhoudingen tussen menselijke en dierlijke personages Een bijzondere situatie doet zich ten slotte voor wanneer mens en dier met elkaar in contact komen in Van den vos Reynaerde. Op het eerste zicht lijkt het erop dat de mensen straffeloos misdrijven kunnen begaan tegenover de dieren. Dit zou kunnen doen besluiten tot een niet-waarheidsgetrouwe weergave van het contemporaine recht, aangezien in het toenmalige strafrecht géén soortgelijke straffeloosheid gold. Dit is echter een foutieve redenering die gebaseerd is op de literaire “werkelijkheid” waarin mens en dier als personages elkaars gelijke zijn. Wanneer we echter uitgaan van de juridische werkelijkheid, waarin de dieren geen deelnemende partij zijn in het rechtssysteem, dan blijken deze juridische passages juist wél in overeenstemming te zijn met het vigerende recht. Volgens het geldende recht beging een mens inderdaad geen misdrijf als hij een dier sloeg of mishandelde. De auteur volgt de regels van de juridische werkelijkheid, die zegt dat mensen geen misdrijven begaan ten opzichte van dieren. Voorbeelden van dergelijke passages zijn v. 744-745 waarin Bruun mishandeld wordt door de mensenmassa, v. 1249-1251 waarin Tybeert eveneens wordt afgeranseld door de burgers en v. 1487-1673 waarin ten slotte ook Isengrijn in aanvaring komt met de dorpelingen.

3.2.

Gedicht van het onrecht

Hoewel het recht in de meeste fragmenten werd beschreven in overeenstemming met de werkelijkheid, bevat Van den vos Reynaerde ook enkele waarin de juridische elementen niet in overeenstemming zijn met het contemporaine recht. Uit bovenstaande tekstanalyse komen enkele kenmerken naar voren die wijzen op de discrepantie tussen verhaal en werkelijkheid.

111

3.2.1.

Niet naleven van formaliteiten

Enkele fragmenten bevatten handelingen waarin een of ander formalistisch detail niet werd nageleefd. In v. 126-169 wordt een klacht ten aanzien van Reynaert geformuleerd terwijl de beschuldigde – Reynaert – niet aanwezig is. In v. 1010-1012 wordt Reynaert door Tybeert gedaagd, hoewel de kater geen gelijke is van de vos. Ironisch genoeg worden in fragment 2542-2545 en 2561-2567 (de halmgoeding) de formalistische rechtsgebruiken ontkracht net door het bedrieglijk gebruik van formalistisch handelingen vanwege Reynaert.

3.2.2.

Overtreding van de rechts- en procedureregels

Wanneer de personages in strijd met het materiële en procedurele recht handelen, dan is het duidelijk dat de weergave van het recht in het verhaal in strijd is met de werkelijke contemporaine juridische regels. De hypothese dat men ook in de juridische werkelijkheid zijn laars kon lappen aan de geldende rechtsregels, laten we hier even buiten beschouwing. Vooral Nobel maakt zich regelmatig schuldig aan het overtreden van de vigerende rechtsregels. In v. 421-437 geeft Nobel bijvoorbeeld al aan dat de moord hoe dan ook op Reynaert zal worden gewroken. Nobel herhaalt deze intentie nogmaals in v. 466-474. In v. 1796-1801 geeft Nobel toe dat hij een partijdige rechter is, door Reynaert erop te wijzen dat zijn pleidooi niets zal uithalen. De finale passages (v. 3411-3424, v. 3429-3467) zijn echter het typevoorbeeld van de overtreding van rechts- en procedureregels waaraan Nobel zich schuldig maakt. Op het einde van het verhaal legt Nobel de geldende rechtsregels naast zich neer en neemt hij zijn toevlucht tot het “recht van de sterkste”. Het is echter niet enkel Nobel die de rechtsregels overtreedt, ook Cuwaert maakt zich hieraan schuldig. Hij legt een valse getuigenis af, zij het omdat hij doodsbang is voor de represailles van Reynaert (v. 2642-2648).

3.2.3.

Fouten met betrekking tot de jurisdictie

De kippen behoren niet tot de eigenlijk dieren en vallen bijgevolg niet onder Nobels jurisdictie. Nobel had dus Cantecleers klacht betreffende de moord op de hen Coppe moeten afwijzen wegens onontvankelijkheid. Hij is namelijk onbevoegd. Waarschijnlijk werd dit in de overgeleverde handschriften (en door Willem die Madocke maecte) niet meer als zodanig begrepen waardoor de fout het verhaal is ingeslopen.

3.2.4.

Onschuldige personages beschuldigd

Het is uiteraard niet volgens het toenmalige vigerende recht dat onschuldige personages als schuldig worden beschouwd. Ook in het contemporaine strafrecht werd verondersteld dat men effectief schuld moest hebben aan gepleegde misdrijven. Nochtans is het een constante in Van den vos Reynaerde dat Reynaert van allerlei misdrijven wordt beschuldigd waaraan hij geen schuld heeft. In v. 68-77 bijvoorbeeld, wordt Reynaert van verkrachting beschuldigd terwijl hij vermoedelijk 112

“slechts” een affaire had met de wolvin Hersinde en deze laatste dus vermoedelijk wel zal hebben ingestemd met Reynaerts avances. Ook hondje Cortoys beschuldigt Reynaert van zaken waaraan de vos niet echt schuldig is (v. 98-106). Reynaert wordt ook door Bruun ten onrechte beschuldigd van de verwondingen die de beer heeft opgelopen (v. 988-997). “Ten onrechte”, want het is net Reynaerts handelsmerk dat hij zijn slachtoffers zélf hun onheil laat voltrekken, zonder dat hijzelf – letterlijk – een poot moet uitsteken. Nobel gaat echter mee in Bruuns foutieve redenering met betrekking tot de schuldvraag en houdt ook Reynaert als de schuldige voor Bruuns verwondingen (v. 998-999).

3.2.5.

Rechtsverhoudingen tussen mens en dier

We zagen reeds dat de auteur in de verhouding tussen mens en dier zoveel mogelijk juridische correctheid nastreeft (supra). Zo kunnen de mensen inderdaad straffeloos misdrijven begaan tegenover de dieren. Anderzijds begaat Reynaert de vos geen misdrijf wanneer hij in v. 1166-1169 een haantje steelt van Martinet. Dit is dan weer in strijd met het contemporaine recht, want dieren kunnen wél strafbare handelingen stellen ten opzichte van de mensen. Ook sommige menselijke personages stellen misdadige handelingen. Volgens het canonieke recht begaat de pastoor bijvoorbeeld een fout door een aflaat voor een heel jaar aan te bieden in v. 833-836.

3.2.6.

Foutief gebruik van juridische terminologie

Hoewel de auteur op de meeste plaatsen het juiste juridische taalgebruik hanteert, zijn toch enkele juridische taalfouten het verhaal binnengedrongen. Of hij dit moedwillig heeft gedaan, is natuurlijk nog de vraag. Zo heeft de auteur het in v. 1224-1225 over het “ongheval” van Tybeert. Door bewust te spreken over een ongeval en niet over een misdrijf, stuurt de auteur de juridische interpretatie van de feiten toch enigszins in een bepaalde richting. In v. 2534-2538 beweert Nobel dan weer dat hij Reynaerts familieleden tot in de tiende graad zal vervolgen. Naast het feit dat deze bewering schromelijk overdreven is, is het ook geen correct recht. Een tiende graad van verwantschap bestond helemaal niet, zelfs niet volgens de Romeinse manier van graden tellen. Opnieuw rijst hier de vraag of de dichter dit met opzet foutief beschreef, om zo een overdrijvend effect te verkrijgen.

113

4. Besluit Deze uitgebreide tekstanalyse had als doel om na te gaan op welke manier het recht zich manifesteert in Van den vos Reynaerde. Is het recht in de Reynaert I een waarheidsgetrouwe afspiegeling van het vigerende twaalfde en dertiende-eeuwse Vlaamse straf(proces)recht of zijn er grote verschillen waar te nemen? Om een antwoord op deze onderzoeksvraag te formuleren, hebben we het verhaal doorzocht op juridische elementen. Deze hebben we telkens gekaderd in hun tekst- en rechtshistorische context. Vervolgens hebben we bij alle fragmenten ook onderzocht of het recht al dan niet op waarheidsgetrouwe wijze – dus in overeenstemming met het contemporaine recht – werd beschreven. Op basis van verschillende factoren konden we een onderscheid maken tussen fragmenten die in overeenstemming zijn met het twaalfde en dertiende-eeuwse straf(proces)recht en fragmenten die daarmee niet overeenstemmen. De eindconclusie die uit dit tekstonderzoek naar voren komt, is dat het recht in Van den vos Reynaerde voor het grootste deel wél op realistische wijze wordt beschreven. Het recht is dus in de meeste gevallen niet “aangetast” door de tekst. Anderzijds mogen ook de passages waarin het beschreven recht afwijkt van het werkelijke recht niet worden genegeerd, daarvoor is hun aantal immers te groot. Deze vaststelling vormt een interessant uitgangspunt voor het laatste deel van ons onderzoek. Daarin zullen we ten slotte nagaan welke conventies nu precies overheersen in dit literaire werk: de rechtsconventies of de genreconventies.

114

Deel IV. Recht en genre in Van den vos Reynaerde

1. Inleiding In dit laatste onderdeel van ons onderzoek gaan wij concreet na op welke manier de juridische elementen en de tekst- en genreconventies zich tot elkaar verhouden in Van den vos Reynaerde. Zoals reeds aangegeven zijn verschillende hypotheses denkbaar. Enerzijds is het mogelijk dat de genreconventies van het dierenepos de boventoon hebben gevoerd en kon daardoor het historische recht mogelijks niet helemaal waarheidsgetrouw worden weergeven in Van den vos Reynaerde. Anderzijds is het ook denkbaar dat de schrijver een strenge juridische correctheid van zijn tekst nastreefde, waardoor hij gedwongen werd om bepaalde genreconventies opzij te schuiven. Nog een andere mogelijkheid is dat de juridische inhoud en het genre van het dierenepos misschien wel een mooi harmonisch geheel vormen in de Reynaert I. Het resultaat van dit onderzoek moet ons een antwoord bieden op de vraag: “Kunnen we het historische recht wel correct afleiden uit een literaire vertelling zoals Van den vos Reynaerde?” Om vast te stellen of de genreconventies dan wel de juridische wetmatigheden de bovenhand hebben in Van den vos Reynaerde, baseren wij ons in de eerste plaats op het onderzoeksresultaat van onze tekstanalyse (supra). Daarin werd nagegaan in welke mate het recht op een waarheidsgetrouwe manier wordt beschreven in de Reynaert I. Dit onderzoeksresultaat zou ons tot een van de vermelde hypothesen rond “recht en genre” moeten leiden. Vervolgens zullen we deze hypothese toetsen aan de hand van verschillende tekstvoorbeelden.

2. De verhouding tussen recht en genre in Van den vos Reynaerde 2.1.

Voorafgaand tekstonderzoek: Het recht in de Reynaert I komt grotendeels overeen met het contemporaine geldende recht.

Onze eerdere tekstanalyse (supra) gaf aan dat de meerderheid van de juridische passages geschreven zijn in overeenstemming met de twaalfde en dertiende-eeuwse vigerende straf(proces)rechtelijke regels. Dit onderzoeksresultaat doet alvast vermoeden dat de auteur veel aandacht heeft besteed aan de juridische wetmatigheden en dat hij zijn tekst daaraan eventueel heeft aangepast.

2.2.

Verschillen tussen het recht in Reynaert I en het vigerende recht?

Op basis van uiteenlopende criteria konden we echter ook scènes identificeren waarin het recht niet al te waarheidsgetrouw wordt beschreven. Voor deze 115

discrepanties tussen de vigerende rechtsregels en het beschreven recht in Van den vos Reynaerde kunnen we verschillende redenen aanwijzen.

2.2.1.

Thematiek van het verhaal

Een thema dat als een rode draad doorheen Van den vos Reynaerde loopt, is de oppositie tussen recht(vaardigheid) en onrecht(vaardigheid), tussen schijn en werkelijkheid. In die optiek fungeert Reynaert als diegene die het recht zogezegd aan zijn zijde heeft (omdat hij het recht meesterlijk naar zijn hand zet), terwijl Nobel de rechtsregels openlijk en ruw met de voeten treedt.560 Omwille van die thematiek vertoont het juridische optreden van Nobel dan ook heel wat duidelijke afwijkingen van de toenmalige rechtsgebruiken en rechtsregels. Van den vos Reynaerde is een gedicht van het onrecht en de tekst illustreert dit.561 Een voorbeeld hiervan vinden we onder andere terug in v. 56, een van de openingsscènes waarin reeds wordt aangegeven dat het hof Reynaert vijandig gezind is en dus partijdig is. Ook v. 421437, v. 1796-1801 en v. 1806-1809 getuigen van de partijdigheid en onrechtvaardigheid van Nobels optreden. Op verschillende momenten in het verhaal overtreedt Nobel de procedureregels waardoor hij nadrukkelijk wordt voorgesteld als de onrechtvaardige rechter. Zo neemt hij in v. 2491-2495 Reynaert apart om het op een akkoordje te kunnen gooien over de schat. Het is net door het onrechtvaardige optreden van Nobel en zijn overgave aan het “recht van de sterkste” dat Van den vos Reynaerde als spiegel van de mensenmaatschappij kan fungeren (v. 3411-3424)

2.2.2.

Typering van de personages

Wanneer het recht in Van den vos Reynaerde afwijkingen vertoont met het vigerende recht, valt op dat dit vaak te maken heeft met de personages. Sommige personages in Van den vos Reynaerde zijn erg consequent in het verkeerd toepassen of het niet naleven van de contemporaine rechtsregels en procedureregels. Op die manier kan de auteur het karakter van zijn personages beter schetsen en deze karakterschets draagt op zijn beurt bij tot de thematiek van het verhaal. Het typevoorbeeld van een personage dat handelt tegen de vigerende rechtsregels in, is natuurlijk Isengrijn, die ten opzichte van Reynaert enkele klachten formuleert die ongegrond zijn omdat de vos gewoon geen werkelijke schuld treft (v. 68-77). Ook Bruun beschuldigt Reynaert onterecht, aangezien de beer zijn verwondingen door eigen toedoen en niet door Reynaert heeft opgelopen (v. 988-997). De talrijke scènes waarin Nobel het recht met de voeten treedt en door de auteur dus overduidelijk wordt geportretteerd als de belichaming van de onrechtvaardigheid en de partijdigheid, kunnen hier worden vermeld. Uiteraard mogen we ook Reynaert niet vergeten, die eveneens valse beschuldigingen uit tegenover Bruun, Isengrijn, Grimbeert en zijn vader om zo zijn eigen hachje te redden (v. 2239-2422). De slimme vos wordt getypeerd door deze sluwe list, waarbij Reynaert het recht naar zijn hand zet en het beschreven recht dus onvermijdelijk niet correct wordt nageleefd. 560 561

F.R. JACOBY, Van den vos Reinaerde: legal elements, 97-106. K.H. HEEROMA, De ‘Reinaert’ en het recht, 262.

116

Reynaert buigt de (formalistische) rechtsgebruiken eveneens in zijn voordeel om wanneer hij de koning een strohalm aanbiedt die de schat moet representeren, maar die in werkelijkheid niets symboliseert. In de kantlijn moet ten slotte nog het hondje Cortoys worden vermeld, die met zijn onterechte klacht vooral zichzelf belachelijk maakt (v. 98-106). Zo zet het verwijfde schoothondje zichzelf te kijk en wordt door een foutieve voorstelling van het recht het leeghoofdige karakter van het hondje nog meer benadrukt. Als auteur van een literair werk mag Willem zijn personages op subjectieve wijze neerzetten en daarbij kan hij het recht als hulpmiddel gebruiken.

2.2.3.

Lengte van het verhaal

Hoewel een dierenepos wel een behoorlijk aantal regels mag tellen562, is het logisch dat de auteur niet elke juridische instelling of elk rechtsgebruik tot in het kleinste detail kon uitwerken. Een verkorte weergave van de juridische werkelijkheid hoeft echter niet te betekenen dat de auteur het recht op een foutieve wijze heeft voorgesteld. In ieder geval wijst dit er wel op dat de beschrijving van het recht wél heeft moeten onderdoen voor de conventies van de literaire tekst. Een voorbeeld van een verkorte weergave van de juridische elementen vinden we onder andere in v. 82, waarin de onschuldseed wel wordt vermeld maar er niet wordt op ingegaan. Het toppunt van de verkorte weergave van het procesverloop treffen we echter aan in passage 1868-1885, waarin enkel vermeld wordt dat de dieren argumenteren en bewijzen aanvoeren maar dit niet in detail wordt beschreven.

2.2.4.

Dynamiek, spanning en verhaallijn

Om de spanning en dynamiek van het verhaal te behouden, kan de auteur niet alle juridische elementen en scènes even gedetailleerd uitwerken. Sommige juridische passages moeten worden ingekort of houden het op een loutere vermelding. In v. 424 zegt de auteur bijvoorbeeld wel iets over de verjaringstermijn van Reynaerts misdrijven maar hij werkt het juridische concept van de verjaring niet verder uit. Opvallend genoeg kan de spanning in het verhaal soms ook worden behouden of opgedreven net omdat het geldende recht verkeerd wordt toegepast door de personages. In scène 466-474 verklaart Nobel dat Reynaert schuldig is en dat hij zich op hem zal wreken, nog voor er een proces heeft plaatsgevonden. Deze partijdigheid van de rechter was in strijd met de toenmalig geldende strafrechtelijke beginselen, maar voor het publiek wordt het verhaal natuurlijk wel spannend. Hoe zal de vos aan dit nakende onheil kunnen ontsnappen?

2.2.5.

Parodiërende en satirische functie van de tekst563

In bepaalde fragmenten worden juridische elementen door de auteur (bewust) verkeerd toegepast zodat een spottend effect ontstaat. Vaak wordt hiermee het recht zelf gehekeld. In v. 98-106 formuleert Cortoys een klacht die nergens op slaat (de waarde van een worst is veel te laag voor een klacht en de zaak is al verjaard), 562 563

J. ZIOLKOWSKI, Talking Animals, 198. F.R. JACOBY, Van den vos Reinaerde: legal elements, 112.

117

waardoor hij zich belachelijk maakt tegenover de partijen die wél serieuze klachten aanvoeren. Deze serieuze klachten van de andere dieren worden hierdoor echter ook bespot. De pastoor in v. 833-836 handelt in strijd met het kerkelijke recht en dat geeft de auteur de kans om met de kerkelijke figuren te spotten. Het toppunt van spot en ironie vinden we ten slotte in de scène waarin de onschuldige Isengrijn en Hersinde ten onrechte een verminkingsstraf moeten ondergaan. Normaal zijn het de daders die dezelfde verwondingen krijgen toegebracht als de slachtoffers564, maar hier zijn het nogmaals Reynaerts slachtoffers die worden verminkt!

2.2.6.

Wetmatigheden van de literaire wereld

In de verhouding mens-dier en tussen de dieren onderling worden sommige handelingen vreemd genoeg niet als misdrijven beschouwd, terwijl ze dat volgens het contemporaine recht wel zijn. Reynaert begaat bijvoorbeeld géén (strafbare) diefstal wanneer hij een haan van Martinet ontvreemdt (v. 1166-1169). Ook de huisvredebreuk die Reynaert in v. 1487-1673 begaat wordt hem niet als misdrijf ten laste gelegd. Volgens de regels van het literaire universum van de Reynaert I is het verder geen probleem dat Tybeert talrijke muizen om het leven brengt (v. 11751186) of dat Reynaert kippetjes doodbijt in de kloostertuin. Muizen en kippen behoren volgens de verhaallogica immers niet tot de dieren en zij genieten dus geen rechten.

2.2.7.

Beïnvloeding van het publiek

Een andere mogelijke reden waarom de auteur het recht in zijn werk laat afwijken van het twaalfde en dertiende-eeuwse geldende recht, is omdat hij daardoor de interpretatie van het publiek in een bepaalde richting kan sturen. In v. 1224-1225 heeft de auteur het bewust over een “ongeval” in plaats van over een “misdrijf” om de interpretatie van het publiek in een bepaalde richting te sturen. Wanneer Reynaert zich in v. 1852-1867 na de derde daging aanmeldt op het hof, wordt hij ten onrechte gevangen genomen, terwijl het proces nog moet beginnen. Daarmee wil de auteur waarschijnlijk een anti-Reynaert stemming creëren.

2.2.8.

Fout van de schrijver

Sommige juridische elementen in het verhaal zijn niet in overeenstemming met het contemporaine straf(proces)recht, omdat de auteur waarschijnlijk gewoon een fout heeft gemaakt of omdat hij de contemporaine rechtsregels niet goed begreep. Dat de kippen bijvoorbeeld niet onder de jurisdictie van Nobel vallen, omdat het vogels zijn, werd door Willem niet goed begrepen uit de handschriften die hem als voorbeeld hebben gediend (v. 284-289).565 In v. 1064-1070 is de auteur vergeten dat er een getuige bij de dagvaarding van Reynaert aanwezig moet zijn. Deze gevallen

564 565

R. C. VAN CAENEGEM, Geschiedenis van het strafrecht, 191. F. LULOFS, Van den vos Reynaerde, 209-210.

118

zijn echter zeldzaam. Meestal zijn de afwijkingen van het recht weldegelijk een bewuste ingreep door de auteur.566

2.3

Hypothese: Een harmonie van recht en tekst

Uit onze eerdere tekstanalyse kan een dubbele conclusie worden geformuleerd. Enerzijds bevat Van den vos Reynaerde heel wat fragmenten waarin het recht op correcte wijze beschreven is, namelijk zoals het ook van toepassing was ten tijde van het ontstaan van de Reynaert I. Anderzijds is er ook een substantieel aantal fragmenten aan te wijzen waarin het recht in het literaire werk afwijkingen vertoont met het recht in de twaalfde en dertiende-eeuwse realiteit. We konden verschillende redenen identificeren voor deze discrepanties. Deze “tegenstrijdige beweging”, waarbij het recht aan de ene kant uiterst correct wordt beschreven en anderzijds ook aan waarheidsgetrouwheid moet inboeten, leidt ons naar één van onze hypotheses. Het lijkt erop dat de auteur een evenwicht heeft proberen realiseren. Daartoe moest hij de ene keer de prioriteiten van het recht naleven, de andere keer die van de tekst.

2.3.1.

Een realistische integratie van het contemporaine recht…

Onze tekstanalyse leerde ons dat het recht in het merendeel van de passages in overeenstemming is met de contemporaine rechtsregels (supra). Daaruit mogen we voorzichtig afleiden dat de weergave van het vigerende recht in de meeste fragmenten niet werd beïnvloed door taal- en tekstconventies. De auteur geeft ons in heel wat fragmenten een realistisch staaltje van het contemporaine recht. Hij presenteert het recht niet enkel als “een door ingewijden [en] juristen gekend normengeheel”, maar toont naast het law in the books ook het law in action.567

2.3.2.

… maar soms wordt het recht aangepast aan de tekst.

Onze tekstanalyse toonde echter ook dat het recht in een niet te verwaarlozen aantal fragmenten weldegelijk discrepanties vertoont met de geldende straf(proces)rechtelijke regels. We analyseerden reeds in welke gevallen deze verschillen voorkwamen en welke (al dan niet tekstuele) redenen hiervoor bestaan. Hoewel we dus al heel wat te weten kwamen over de al dan niet realistische rechtsbeschrijving in Van den vos Reynaerde, blijft onze initiële onderzoeksvraag nog steeds onbeantwoord. Immers, wanneer het beschreven recht in Van den vos Reynaerde níet in overeenstemming is met het vigerende recht, is dit dan omdat de auteur zich aan de genreconventies van het dierenepos heeft aangepast?

566 567

F.R. JACOBY, Van den vos Reinaerde: legal elements, 108. H. VAN DEN BRINK en J. VAN HERWAARDEN, Van den vos Reynaerde: Recht en macht, 90.

119

2.3.2.1.

Genrekenmerken

Alvorens na te gaan of mogelijke afwijkingen in de rechtsbeschrijving te wijten zijn aan het naleven van de genreconventies, zetten we de genrekenmerken van het dierenepos nog eens op een rij. Een eerste onderscheidingscriterium van het dierenepos betreft de personages. In het dierenepos zijn het uiteraard steeds dieren die de hoofdrol spelen. Deze dieren zijn geen types maar echte individuen met psychologische diepgang, die niet alleen maar “goed” of “slecht” zijn.568 Daarnaast wordt het dierenepos ook gekenmerkt door antropomorfisme bij de personages. De dierenpersonages in Van den vos Reynaerde gedragen zich als twaalfde-eeuwse mensen. Dit antropomorfisme betekent echter niet dat er in het verhaal geen realiteitszin heerst. Wanneer de dieren tegenover de menselijke personages staan, vervallen ze in hun dier-zijn en gelden andere regels dan tussen de dieren onderling. Een tweede onderscheidend kenmerk van het dierenepos is de functie die dit genre vervult. Net zoals andere dierenepen bevat ook Van den vos Reynaerde geen expliciete moraliserende les. De afwezigheid van een expliciete les betekent echter niet dat een dierenepos zijn publiek in het geheel niets wil leren. Ook Van den vos Reynaerde bevat een boodschap, namelijk over “recht en onrecht” en “schijn en werkelijkheid”. Omdat er echter dieren worden gebruikt in plaats van mensen, is het niet nodig dat de moraal geëxpliciteerd wordt. Ten slotte onderscheidt het dierenepos zich ook door zijn vermakende functie. Het dierenepos kan verder nog worden herkend aan zijn specifieke inhoud. Uiteraard moet het een verhaal zijn “over dieren”. Daarnaast moet er echter ook ruimte zijn voor epische verhaalelementen. Dat is in Van den vos Reynaerde zeker het geval, met zijn militaire en gerechtelijke, “voorhoofse” sfeer.569 We treffen onderwerpen aan zoals: diefstal, verraad, intriges, gevechten, etc. Wat de inhoud betreft, kunnen we het werk verder nog definiëren volgens de fictionaliseringsgraad. Van den vos Reynaerde bevat zowel fictieve als realistische verhaalelementen. Ten slotte is ook de epische stijl typerend voor het dierenepos. Dit houdt in de eerste plaats in dat het werk een substantiële lengte moet hebben. Hoewel dit een arbitrair criterium lijkt, vinden sommige literatuurwetenschappers dit criterium essentieel om van een epos te kunnen spreken.570 Daarnaast is ook de specifieke structuur of compositie typerend voor het dierenepos. Verschillende dierenverhalen worden in een strakke compositie aan elkaar geregen571, wat tot een mooi omvattend “episch” geheel leidt.

568

F. KNAPP, Das Lateinische Tierepos, 109. D. SANDS, The Flemisch Reynard, 325. 570 J. ZIOLKOWSKI, Talking Animals, 198. 571 D. SANDS, The Flemisch Reynard, 308. 569

120

2.3.2.2.

Welke genrekenmerken hebben de beschrijving van het recht beïnvloed?

Als de auteur – een geschoolde jurist572 – het geldende recht in zijn literaire werk op een afwijkende manier beschrijft, dan moet hij daar ongetwijfeld goede redenen voor hebben. Deze verschillende redenen hebben we reeds op een rijtje gezet (supra). De vraag rijst nu of sommige van deze motieven genregeboden zijn. Daaruit zouden we namelijk kunnen afleiden dat de juridische “fouten” in Van den vos Reynaerde onder invloed van de genreconventies tot stand zijn gekomen. We overlopen daartoe de verschillende genrekenmerken en gaan na of zij een rol hebben gespeeld bij de gevallen van niet-waarheidsgetrouwe weergave van het recht in de Reynaert I. 2.3.2.2.1.

Personages

Soms wordt het recht “verkeerd” voorgesteld, omdat de auteur de personages op een bepaalde manier wil portretteren. Nobel is het toonbeeld van een personage dat de rechtsregels naar zijn hand zet, omdat hij gedreven wordt door diepe gevoelens van wraak, woede en schaamte om zijn eerverlies.573 De koning misbruikt de rechtregels en handelt in functie van zijn emoties en daardoor krijgt Nobel psychologische diepgang – kenmerkend voor het genre. Isengrijn is evenmin een “flat character”. Net als de leeuw handelt de wolf in functie van zijn diepe persoonlijke haatgevoelens tegenover de vos en worden zijn wraakacties geïnspireerd door bijna menselijke (antropomorfe) emoties. Ten slotte zet ook Reynaert het recht naar zijn hand om er zijn voordeel mee te doen.574 Wanneer de vos het recht zo meesterlijk naar zijn hand zet, komen zijn menselijke karaktertrekken beter tot uiting. Hij is sluw en intelligent maar handelt eveneens in functie van waardevolle sentimenten zoals de bescherming van zijn vrouw, zijn kinderen en de familie-eer. Daarin verschilt Reynaert van Nobel, die het recht verkeerd toepast omdat hij gewoon onkundig is met het recht.575 Kenmerkend voor het antropomorfisme in het dierenepos is dat de realiteitszin toch wordt bewaard. Merkwaardig genoeg brengt dat met zich mee dat de strafrechtelijke regels in het verhaal niet steeds worden nageleefd door de dieren. Met andere woorden, het recht wordt verkeerd voorgesteld om het realisme in het dierlijke optreden te bewaren. Dit is bijvoorbeeld het geval wanneer Tybeert op muizenjacht gaat of Reynaert op kippenjacht en deze “moorden” niet als misdrijf worden erkend. Volgens de logica van het dierenverhaal zouden dit eveneens misdrijven moeten zijn – denken we maar aan Reynaerts moord op kip Coppe – maar om het realisme in het epos enigszins te bewaren, worden deze handelingen niet als misdrijf beschouwd.

572

R. MALFLIET, Van den vos Reynaerde, 283-284. F.R. JACOBY, Van den vos Reinaerde: legal elements, 97-102. 574 F.R. JACOBY, Van den vos Reinaerde: legal elements, 102-105. 575 F.R. JACOBY, Van den vos Reinaerde: legal elements, 104. 573

121

2.3.2.2.2.

Functie

Hoewel het dierenepos in tegenstelling tot andere genres geen expliciete morele les meegeeft aan zijn publiek, heeft het genre in beperkte mate toch ook een belerende functie. Het dierenepos wil de mens een spiegel van de maatschappij voorhouden.576 In Van den vos Reynaerde toont deze spiegel de kloof tussen recht en onrecht in de mensenmaatschappij, en hoe schijn en werkelijkheid zich tot elkaar verhouden. Het personage Reynaert leert ons dat “wie niet sterk is, slim moet zijn”, terwijl Nobels gedrag ons dan weer leert dat “onrecht triomfeert”.577 Om deze boodschappen mee te geven aan het publiek, heeft de auteur meesterlijk gebruik gemaakt van het recht en de rechtsregels hier en daar naar zijn hand gezet. Om duidelijk te maken dat het onrecht triomfeert, laat de auteur koning Nobel tal van vigerende straf(proces)regels overtreden. Reynaerts gewiekste gebruik (of misbruik) van bepaalde juridische wetmatigheden, leert ons dan weer dat de perverse onrechtvaardigheden van het heersende rechtssysteem door intelligentie en door een even groot rechtsmisbruik kunnen worden overwonnen. Op die manier draagt een afwijkende voorstelling van het twaalfde en dertiende-eeuwse Vlaamse recht bij tot de (beperkte) belerende functie van het dierenepos. Door het opzettelijke rechtsmisbruik van verschillende personages krijgt het werk ten slotte ook zijn satirische bijklank en wordt het misbruik van het recht op ironische wijze onderstreept.578 Zoals vermeld heeft het dierenepos ook een vermakende functie. Deze functie heeft ongetwijfeld ook een invloed gehad op de beschrijving van het contemporaine strafen strafprocesrecht in Van den vos Reynaerde. De mooiste voorbeelden hiervan zijn de onontvankelijke – belachelijke – klacht van het al even belachelijke hondje Cortoys en de (in principe eveneens onontvankelijke) klacht van Coppe’s familie, die met overdreven veel pathos gepaard gaat. Op deze momenten is het recht in het verhaal in strijd met de vigerende rechtsregels maar dit draagt wel bij tot de vermakende functie van het genre. 2.3.2.2.3.

Inhoud

Het dierenepos wordt eveneens gekenmerkt door een specifieke inhoud. Een dierenepos gaat over het reilen en zeilen in de dierenwereld en dit zal waarschijnlijk ook een invloed hebben gehad op de weergave van het recht in Van den vos Reynaerde. Vooral in het contact tussen de dieren- en mensenwereld heersen andere juridische wetmatigheden dan diegene die volgens het contemporaine recht zouden moeten heersen. Reynaert steelt bijvoorbeeld een haantje van een dorpeling en dit wordt binnen het universum van de Reynaert I niet als een misdrijf

576

H. SLINGS, Reinaert de Vos, 43. G. KNUVELDER, Beknopt handboek tot de geschiedenis der Nederlandse letterkunde, 29. 578 F.R. JACOBY, Van den vos Reinaerde: legal elements, 112; zie ook G. ARENDT, Die satirische Struktur, 306 p. 577

122

beschouwd. Echter, volgens het contemporaine recht konden dieren ten aanzien van mensen weldegelijk misdrijven plegen. Daarnaast wordt het dierenepos gekenmerkt door zijn epische inhoud. Het mag duidelijk zijn dat dit van grote invloed was op de (aangepaste) voorstelling van het recht in Van den vos Reynaerde. Epische thema’s, voornamelijk uit de voorhoofse sfeer, komen ruimschoots aan bod en zetten de personages aan tot rechtsmisbruiken. Verraad, intriges, wraakgevoelens en de (mogelijke) schending van de persoonlijke of familiale eer beheersen het handelen van de personages en zorgen er vaak voor dat zij het recht in hun eigen voordeel omzetten. Wanneer het recht in Van den vos Reynaerde niet steeds overeenstemt met de geldende rechtsregels en rechtsgebruiken, is dat dus vaak te wijten aan de epische motieven die aan de basis liggen van het handelen van de personages. Ten slotte wordt een dierenepos inhoudelijk gekenmerkt door een belangrijke mate van fictionalisering. Het dierenepos is een fictioneel werk, geen theoretisch leerstuk of beschrijvende geschiedenis die sterk in de realiteit verankerd is. Ook dit gegeven beïnvloedt de manier waarop de auteur omgaat met het contemporaine recht. In de fictionele belevingswereld van Van den vos Reynaerde is het geen enkel probleem dat de dieren een hofdag houden, elkaar berechten en bestraffen. Dit is in de (juridische) werkelijkheid natuurlijk ondenkbaar. We moeten deze fictionalisering echter nuanceren. Een heleboel juridische elementen in Van den vos Reynaerde zijn immers wél in overeenstemming met het toenmalig vigerende straf(proces)recht en zijn niet “aangetast” door het fictionele karakter van het literaire werk. Het zou dus niet correct zijn te stellen dat het verhaal (en zijn juridische inhoud) geen aansluiting vindt bij de realiteit. 2.3.2.2.4.

Stijl

Ook stijl vormt een onderscheidingscriterium voor het dierenepos. Ten eerste wordt een dierenepos – en een epos in het algemeen – gekenmerkt door een substantiële lengte. De omvang van de Reynaert I zal er niet voor hebben gezorgd dat het recht in Van den vos Reynaerde discrepanties zou vertonen met het contemporaine recht. Integendeel, de aanzienlijke lengte van het verhaal geeft de auteur de ruimte om de vele juridische details breed uit te spinnen. Soms heeft de auteur er echter voor gekozen om bepaalde juridische instellingen of gebruiken niet gedetailleerd te beschrijven (bvb. de onschuldseed in v. 82). Dit hoeft niet te betekenen dat het recht hier in het verhaal op een “verkeerde” manier werd voorgesteld, maar de weergave van juridische details moet op dat moment wel onderdoen voor andere (tekstuele) prioriteiten. Een strakke compositie of structuur is eveneens kenmerkend voor het dierenepos. De auteur probeert dan ook om de dynamiek en de spanning in de verhaallijn te behouden. Daartoe moet Willem de juridische elementen soms in verkorte (maar daarom niet foutieve) versie in het verhaal integreren. Daarnaast is het dierenepos ook gecomponeerd uit verschillende bestaande dierenverhalen, die het publiek waarschijnlijk al kende. Zo was het publiek hoogstwaarschijnlijk al op de hoogte van 123

de eerdere twist tussen Nobel en Reynaert waardoor een officiële inbeschuldigingstelling van Reynaert overbodig kon lijken ten overstaan van het publiek. Net door die specifieke structuur van het dierenepos – een aaneenschakeling van bekende dierenverhalen – kunnen sommige juridische details achterwege worden gelaten of worden aangepast. 2.3.2.3.

Tekstgebonden motieven die het recht in Van den vos Reynaerde hebben beïnvloed

Wanneer het recht in Van den vos Reynaerde wordt toegepast in afwijking van de vigerende rechtsregels, dan is dat niet steeds op grond van motieven die met het genre te maken hebben. Soms kan de auteur het recht niet waarheidsgetrouw beschrijven omwille van tekstgebonden of situationele motieven. Een voorbeeld van een dergelijk motief is de thematiek van het verhaal. De thema’s “recht tegenover onrecht” en “schijn tegenover werkelijkheid” zijn niet specifiek voor het dierenepos maar zij beïnvloeden wel de manier waarop het recht in het verhaal wordt toegepast. Verschillende personages (Nobel, Isengrijn, etc.) lappen de vigerende rechtsregels en –gebruiken aan hun laars om deze themas aanschouwelijk te maken. Daarnaast past de auteur de beschrijving van de juridische elementen aan de verhaallijn en spanningsboog van het Reynaert-verhaal aan. Ook dit zijn opnieuw geen genrespecifieke elementen, die de auteur er echter wel toe aanzetten om bij zijn beschrijving van het recht af te wijken ten opzichte van het heersende, werkelijke recht. Elke auteur die zich inschrijft in de traditie van een specifiek genre zal zijn inhoud moeten aanpassen aan de literaire wetmatigheden van spanning en dramatiek. Er bestaat eveneens een verband tussen de parodiërende functie van de Reynaert I en de afwijkingen die het beschreven recht in het verhaal vertoont ten opzichte van het vigerende recht in de twaalfde-eeuwse Vlaamse maatschappij. Zoals gezegd, zet de parodie aan tot vermaak door een vaststaand concept, idee of persoon op een grappige manier na te bootsen. De vorm blijft behouden maar de inhoud verandert.579 Op diezelfde manier heeft Willem ook de contemporaine rechtsregels gebruikt, vervormt en dus misbruikt om een dergelijk parodiërend effect te bekomen. Een voorbeeld is de lijfstraf die de “onschuldige” Isengrijn en Hersinde moeten ondergaan, terwijl deze straf eigenlijk voor Reynaert bestemd was. De vorm (een bestraffing) blijft dezelfde maar de inhoud is veranderd (onschuldigen worden bestraft in plaats van de schuldigen) waardoor een grappig effect ontstaat. Naast een parodie is Van den vos Reynaerde ook een satire. Kenmerkend voor de satire is dat ze het conflict tussen ideaal en werkelijkheid weergeeft. In Van den vos Reynaerde realiseert de auteur de satirische opzet door de personages het recht te laten misbruiken en naar hun hand te zetten.580 Vooral het rechts- en 579 580

D. SANDS, The Flemisch Reynard, 314. F.R. JACOBY, Van den vos Reinaerde: legal elements, 112.

124

machtsmisbruik door de machtigen en door de hogere klassen dragen bij tot het satirische effect van het werk.581 Het hele procesverloop is trouwens een satire. In eerste instantie lijkt Reynaert een eerlijk proces te krijgen maar wanneer de schat in het vizier komt, vervallen de dieren in hun dierlijke gewoonten en ontbreekt het hen geheel aan morele waarden.582 Uitgerekend het recht realiseert de satirische functie van Van den vos Reynaerde. Ten slotte wou de auteur uiteraard ook zijn publiek subtiel in een bepaalde richting en naar een bepaalde interpretatie sturen. Daarnaast maakte hij ook gewoon fouten. Deze twee niet-genregebonden factoren hebben zeker en vast ook meegespeeld bij de ontstane discrepanties tussen het recht in de tekst en het recht in de twaalfdeeeuwse werkelijkheid.

2.3.3.

Harmonie van recht en tekst/genre: tekstvoorbeelden

In sommige fragmenten overheersen de juridische conventies, in andere fragmenten zijn het de tekst- en genreconventies die het beschreven recht in een bepaalde richting sturen. In Van den vos Reynaerde lijken dus twee tegengestelde bewegingen aan de gang te zijn. Soms moet de tekst plooien voor de wetmatigheden van het recht en soms kan het recht binnen de specifieke tekst niet waarheidsgetrouw worden weergegeven. Twee van onze hypothesen kunnen we na tekstkritisch onderzoek dus niet blijven volhouden. Er is niet één welbepaalde groep van conventies (rechtsconventies of genreconventies) die de andere groep volledig domineert. Er rest ons dus enkel nog de veronderstelling dat de schrijver een evenwicht heeft trachten te vinden tussen enerzijds een realistische weergave van de juridische werkelijkheid en anderzijds de tekstuele vereisten van een satirisch dierenepos. Hij heeft als het ware een harmonie willen creëren tussen de juridische en tekstuele conventies, en hij is daarin ook geslaagd. Dit wordt niet enkel bevestigd door onze tekstanalyse van de algemene opzet van het verhaal maar ook de specifieke tekstfragmenten illustreren het subtiele evenwicht tussen recht en tekst dat de auteur heeft weten bereiken (infra). -

In v. 744-745 wordt Bruun zwaar toegetakeld door de mensenmassa en verliest hij een oor. Vanaf nu zal zijn uiterlijk verraden dat hij tot de klasse van de misdadigers behoort.583 Volgens de contemporaine rechtsregels wordt een dief bij een eerste diefstal namelijk het oor afgesneden. In het heetst van Bruuns strijd en op het toppunt van de dramatische actie, houdt Willem ook rekening met juridische details en wetmatigheden.

-

In de scène waarin Tybeert zo schandelijk wordt behandeld door Reynaert (v. 1200 e.v.), speelt de auteur met de verhoudingen tussen de juridische mogelijkheden van een personage en het perspectief dat dit personage op de

581

F.R. JACOBY, Van den vos Reinaerde: legal elements, 112. J. FLINN, Roman de Renart, 654. 583 R. C. VAN CAENEGEM, Geschiedenis van het strafrecht, 194. 582

125

feiten heeft. Immers, vanuit Reynaerts perspectief en dat van het publiek is de vos uiteraard medeplichtig aan Tybeerts ongeluk, aangezien de vos (en ook het publiek) op de hoogte was van de strik waarin Tybeert zou kunnen verstrikt raken. Vanuit Tybeerts perspectief ziet de juridische situatie er echter helemaal anders uit, aangezien hij niet weet dat Reynaert van de strik op de hoogte was. De auteur is erop bedacht dat het literaire perspectief van personages of publiek in overeenstemming is met de juridische stappen die een personage al dan niet kan ondernemen, of met de juridische inzichten die zij kunnen hebben. -

Het feit dat er drie dagingen zijn en de noodzaak dat de derde daging succesvol is, worden ingegeven door de structuur of compositie van Van den vos Reynaerde. De compositievereisten – drie gelijke delen met daarna een vervolg – zijn in harmonie met het verloop van het proces – drie dagingen en een vervolg na de derde, succesvolle daging.

-

In de verzen F. 1809 en 1831 zien we dan weer een evenwicht tussen de dramatische actie en de integratie van een juridisch-theoretisch vraagstuk in het verhaal. In deze scène verdedigt Reynaert zich tegen de aantijgingen betreffende Bruun en Tybeerts verwondingen, waaraan hij medeplichtig of zelfs schuldig zou zijn. De auteur incorporeert in dit pleidooi het theoretische vraagstuk over het onderscheid tussen morele en juridische schuld.584 Hij doet dit bij monde van het personage Reynaert en wel op zo’n manier (met slechts enkele zinnen) dat het harmonieus in de verhaallijn en in de acties van de vos wordt ingepast.

-

V. 1894-1914 illustreert de harmonie tussen een correcte weergave van het geldende twaalfde en dertiende-eeuwse recht en anderzijds de complexe psychologie van de dieren, een typisch kenmerk van het dierenepos. In overeenstemming met de contemporaine rechtsgebruiken laat koning Nobel de executie uitvoeren door de klagende partij, meer bepaald door de twee voorname edelen (Bruun en Isengrijn). Zo houdt hij ook en rekening met de eergevoelens en vernedering van Reynaerts familieleden.

-

In v. 2142-2150 geeft Reynaert zijn publiek heel veel informatie in een kort bestek. Ook zorgt dit fragment op inhoudelijk vlak voor een serieuze plotwending. Toch neemt de auteur de gelegenheid om een juridische formule aan Reynaerts uiteenzetting toe te voegen (No dor lief no dor leet). De dramatische actie en de juridische inhoud vullen elkaar mooi aan.

-

De scène die het evenwicht tussen “tekst” en “recht” misschien wel het beste illustreert, is v. 1833-1845. Precies in het midden van de compositie, op een prominente plaats, wordt de belangrijkste juridische les aan de lezer/toehoorder meegegeven. Op dat ogenblik onderwerpt Reynaert zich zogezegd aan de almacht van Nobel. Het publiek krijgt de boodschap mee dat niet noodzakelijk de rechtvaardigheid overwint maar wel het recht van de sterkste, en dat ook

584

F.R. JACOBY, Van den vos Reinaerde: legal elements, 107.

126

iemand die niet sterk is, alsnog de overwinning kan behalen door zijn intelligentie. -

Een ander voorbeeld van een ingenieus bedachte wisselwerking tussen de literaire verhaallijn en de regels van het contemporaine bewijsrecht, vinden we in v. 2209-2219. Reynaert heeft gewacht tot dit ogenblik om zijn beschuldigingen te uiten ten opzichte van zijn vader, Grimbeert, Isengrijn en Bruun. Volgens het toenmalige geldende bewijsrecht zou Reynaerts bekentenis “in de aanschijn des doods” namelijk sowieso voor waarheid worden aanvaard zodat een tweegevecht met de andere partijen niet nodig is. De regels van het bewijsrecht worden dus op weldoordachte wijze gehanteerd om Reynaerts plan en ontsnapping ten uitvoer te leggen en zo de beoogde plot van het verhaal te realiseren.

-

V. 2277 e.v. illustreert hoe de auteur op meesterlijke wijze opnieuw een juridisch-theoretisch vraagstuk in Van den vos Reynaerde integreert, rekening houdend met de contemporaine behoeften en wensen van zijn publiek. De auteur verwerkt het juridische onderwerp van Hermelijns geheimhoudingsplicht (of medeplichtigheid) in het verhaal, zonder de verhaallijn te verstoren of de dramatische spanning te doen afnemen.

-

Ook in scène F.2732-2795 zijn recht en tekst in harmonie. Inhoudelijk betreft het hier een uiterst belangrijke scène en dit wordt op juridisch vlak ondersteund. In deze scène haalt Reynaert zijn slag thuis, gezien koning Nobel in aanwezigheid van alle dieren zijn genade tegenover Reynaert uitspreekt en hem genade verleent. Voor de typering van het personage Nobel is deze scène eveneens cruciaal, omdat het zijn domheid illustreert. Door deze scène te doorspekken met tal van juridische details, formuleringen en handelingen kan de auteur het inhoudelijke belang van dit fragment onderstrepen.

-

Ten slotte zijn ook de rechts- en tekstconventies aan het einde van het verhaal mooi in evenwicht. Willem introduceert een nieuw personage – Firapeel – om het “nieuwe” recht te proclameren: het recht van de sterkste.

3. Besluit In dit laatste deel gingen we op zoek naar het antwoord op de vraag: “Hoe verhouden recht en genre zich tot elkaar in een literaire vertelling als Van den vos Reynaerde?” Verschillende hypotheses waren denkbaar. Misschien moest een waarheidsgetrouwe weergave van het recht onderdoen voor de genreconventies van het dierenepos, of misschien was de situatie wel net omgekeerd? Ook een harmonieus evenwicht tussen recht en genre was denkbaar. In de zoektocht naar dit antwoord konden we ons in de eerste plaats baseren op de onderzoeksresultaten uit Deel III. Daaruit kwam naar voor dat het beschreven recht in Van den vos Reynaerde in grote mate overeenstemt met het geldende recht in de 127

twaalfde, dertiende-eeuwse Vlaamse maatschappij. Daarnaast troffen we echter ook een substantieel aantal juridische scènes aan waarin het beschreven recht niet in overeenstemming was met geldende werkelijke recht. Verschillende redenen konden worden aangewezen voor het bestaan van deze discrepanties. Aan de hand van deze tekstresultaten betreffende de (al dan niet) waarheidsgetrouwe weergave van het recht in Van den vos Reynaerde, konden we reeds een hypothese formuleren met betrekking tot de verhouding tussen recht en genre in de Reynaert I. De hypothese dat de auteur een evenwicht heeft willen bereiken tussen de juridische conventies en de tekstconventies komt als de meest waarschijnlijke naar voor. Op sommige plaatsen in de tekst moet het recht inbinden voor de tekst, op andere momenten onderwerpt de tekst zich aan de wetmatigheden van het beschreven recht. De tekst verwezenlijkt een realistische integratie van het contemporaine recht maar soms wordt het recht aangepast aan de tekst. In de scènes waarin het recht niet in overeenstemming is met het vigerende recht luidt de vraag of dit te wijten is aan tekstuele redenen dan wel aan genrespecifieke redenen. Om dit te bepalen hebben we onderzocht in hoeverre de afwijkende voorstellingen van het recht in Van den vos Reynaerde te wijten zijn aan de genreconventies betreffende personages, functie, inhoud en stijl. Uit het tekstonderzoek bleek dat de auteur op verschillende plaatsen in de tekst inderdaad aanpassingen aan het recht heeft doorgevoerd omwille van genregebonden redenen. Echter, in vele gevallen blijken de discrepanties tussen het beschreven recht en het werkelijke recht ook te zijn ontstaan omwille van tekstuele of situationele motieven. Zo heeft de auteur ook rekening gehouden met de thematiek van zijn verhaal, de spanningsboog of verhaallijn evenals met de parodiërende en satirische functie van de Reynaert I. Het tekstonderzoek bevestigde in ieder geval de hypothese dat de auteur een evenwicht heeft proberen bereiken tussen enerzijds de realistische weergave van de juridische werkelijkheid en anderzijds de tekstuele vereisten van een satirisch dierenepos. Ook verschillende tekstfragmenten bevestigen deze hypothese. Hoewel de auteur doorheen zijn hele tekst een sterke juridische correctheid nastreefde en daar ook grotendeels in is geslaagd, kon hij soms niet anders dan de weergave van het recht hier en daar aan te passen aan de spelregels van het literaire werk.

128

Conclusie In deze studie hebben we het Middelnederlandse dierenepos Van den vos Reynaerde benaderd vanuit zowel rechtshistorische als literatuurwetenschappelijke hoek. Dit dierenepos is immers zowel een toonbeeld van hoogstaande literaire vertelkunst als een bijzonder rijke bron aan historisch juridisch materiaal, waardoor de Reynaert I zich uitermate goed leent voor een dergelijke studie vanuit twee invalshoeken. Op het kruispunt van rechts- en literatuurwetenschap formuleerden wij de volgende onderzoeksvraag: “Hoe verhouden juridische conventies zich tot de tekst- en genreconventies in een literair werk als Van den vos Reynaerde?” Bij het schrijven van zijn werk zal de auteur immers verplicht zijn geweest om met verschillende rekening te houden. Zo zal hij niet enkel een goede juridische tekst hebben willen schrijven maar ook een goede literaire tekst. Initieel gingen we uit van drie hypothesen als mogelijk antwoord op onze onderzoeksvraag. Misschien wou de auteur in de eerste plaats wel een correcte beschrijving van het toenmalige geldende straf(proces)recht geven, waardoor de tekst- en genreconventies van het dierenepos moesten inbinden. Of misschien wou de auteur vooral een boeiende literaire tekst schrijven en moest hij daarom toegiften doen met betrekking tot een waarheidsgetrouwe weergave van het recht. Het was ook denkbaar dat de schrijver een evenwicht had nagestreefd tussen enerzijds een correcte juridische inhoud en anderzijds een goede literaire tekst. Het antwoord op onze onderzoeksvraag kan vooral belangrijk zijn voor verdere rechtshistorische analyses van literaire teksten. Om te weten of we het historische recht wel correct kunnen afleiden uit een literaire tekst moeten we immers zicht hebben op de rol die tekst- en genrevereisten spelen bij het ontstaan van een dergelijke tekst met juridische inhoud. Als we zouden kunnen vaststellen dat deze tekstuele vereisten ondergeschikt zijn aan “het recht”, dan is er niets aan de hand. Als we echter moeten vaststellen dat de tekst- en genreconventies het recht in het verhaal hebben overheerst, dan moeten we waarschijnlijk voorzichtiger zijn wanneer we het historische recht willen afleiden uit een literaire tekst.

Om een antwoord te bieden op onze onderzoeksvraag hebben we in Deel I het Middelnederlandse dierenepos Van den vos Reynaerde – het voorwerp van ons onderzoek – bekeken in zijn bredere context. Een analyse van de tekst is immers pas mogelijk mits een goed begrip van diezelfde tekst. Ten eerste hebben we kort de inhoud geschetst van de Reynaert I. Vervolgens werd de lange ontstaansgeschiedenis van het werk doorlopen. Er werd daarbij ook gekeken naar de (literaire) werken en motieven die van invloed kunnen zijn geweest op de (juridische) inhoud van Van den vos Reynaerde. Vooral de inbreng van de twaalfde eeuwse teksten Ysengrimus en Roman de Renart kwam aan bod. 129

Wat vast staat is dat het publiek van de Reynaert I heel wat culturele bagage en waarschijnlijk ook heel wat literaire verwachtingen moet hebben gehad bij het lezen of beluisteren van dit dierenepos. Daarnaast hebben we Van den vos Reynaerde ook gesitueerd in tijd en ruimte. Dit was vooral belangrijk om later in het onderzoek te kunnen bepalen wat nu precies moet worden verstaan onder “het recht ten tijde van het ontstaan van Van den vos Reynaerde”. Het tijdskader waarin het werk is ontstaan, is moeilijk vast te stellen. Ook moet elke tijdsaanduiding worden genuanceerd omwille van de lange ontstaansgeschiedenis die het werk heeft gekend. Toch menen wij de ontstaansperiode van de Reynaert I te mogen situeren in de periode 1220-1245 na Chr. Als ontstaansplaats moeten we vooral aan Gent of Rijsel denken. Deze tijds- en plaatsaanduidingen konden we maken op basis van enkele elementen in het leven van de auteur. Wat deze auteur betreft, ontdekten we dat Willem die madocke maecte dezelfde persoon moet zijn geweest als de lekenbroeder Willem van Boudelo en Willem Corthals. Vermoedelijk was de auteur een ontwikkeld man, een grafelijke ambtenaar. Dit betekent echter niet noodzakelijk dat hij ook een jurist of theoloog was. Tot slot werd ook beoordeeld wie het publiek van de Reynaert I moet zijn geweest. Daar leidde het bestaande onderzoek ons in de richting van de verschillende geledingen van de stedelijke bevolking, waarschijnlijk van de stad Gent. Onder die bevolking mogen we denken aan zowel de volkse toehoorders als de patriciërs maar ook de intellectuele elite, klerken en adel mogen niet als potentieel publiek worden uitgesloten.

In Deel II onderzochten we vervolgens tot welk genre we Van den vos Reynaerde mochten rekenen. Deze kwalificatie was noodzakelijk omdat we later in het onderzoek de naleving van deze genreconventies van dit specifieke genre zouden vergelijken met de naleving van de juridische conventies. Hoewel het werken met het begrip “genre” enkele beperkingen en moeilijkheden met zich meebracht, hebben we er toch voor gekozen om deze concepten te hanteren. Door te werken met de genretheorie konden we de tekst immers volledig deconstrueren en zo doordringen tot de diepere betekenislagen. Ons baserend op verschillende Reynaertstudies, gingen we uit van de hypothese dat Van den vos Reynaerde een dierenepos is. Op basis van deze hypothese hebben we het Middelnederlandse werk gesitueerd ten opzichte van de andere bestaande Middelnederlandse genres. We vergeleken het werk binnen het epische genre met zowel de voorhoofse en de hoofse epen. Ook vergeleken we het dierenepos met andere “dierengenres” zoals de dierfabel, het dierdicht en het diersprookje. Na deze inleiding tot de het genre en de genretheorie hebben we vervolgens de verschillende genreonderscheidende kenmerken of classificatiecriteria van het dierenepos op een rijtje gezet. Wanneer we in de latere fase van het onderzoek 130

bekeken of de tekst-, genre- dan wel juridische conventies werden aangepast of de boventoon voerden, konden we deze classificatiecriteria gebruiken als toetssteen. Voor het dierenepos bestaan deze classificatiecriteria uit bepaalde kenmerken op het niveau van de personages, de functie of intentie van het werk, de inhoud en de (epische) stijl. Wat de personages betreft kenmerkt het dierenepos zich door de aanwezigheid van dieren, die bovendien een hoge graad van antropomorfisme en een uitgebouwde psychologie vertonen. Toch vertonen de dierenpersonages ook voldoende realiteitswaarde want ze gedragen zich soms evenzeer als echte dieren. Qua functie is het dierenepos geen expliciet moraliserende tekst, hoewel dit genre toch in zekere zin een les bevat. Wat zijn functie betreft kunnen we Van den vos Reynaerde het beste beschrijven als “een vermakende spiegel van de mensenmaatschappij”. Wat de inhoud betreft onderscheidt een dierenepos zich doordat het een verhaal is over dieren, met epische elementen en verhaalcomplexen. De meeste dierenepen vinden voornamelijk aansluiting bij voorhoofse thema’s zoals geweld, veten, wraak, etc. Tot slot wordt het genre van het dierenepos ook gekenmerkt door zijn epische stijl. In Van den vos Reynaerde vinden we voornamelijk de epische structuur terug. Het werk is een zorgvuldige aaneenrijging van verschillende losse dierenverhalen. Tot slot konden we vaststellen dat Van den vos Reynaerde ook gekenmerkt wordt door enkele elementen die niet specifiek aan het genre zijn toe te schrijven. We kunnen ze veeleer beschouwen als tekstspecifieke kenmerken. Zo heeft de Reynaert I een uitgesproken parodiërend karakter. Het werk is een parodie op de feodale riddermaatschappij, op de hoofse roman, de vijte, etc. Daarnaast heeft het werk ook een duidelijke satirische functie. Van den vos Reynaerde toont ons de schaduwkant van de mensenmaatschappij en hekelt een rechtssysteem dat maar zo goed werkt als de machtshebbers die het moeten hanteren.

In Deel III voerden we een gedetailleerde tekstanalyse uit. Hiertoe identificeerden we elke scène van de Reynaert I met een juridisch aanknopingspunt. Deze juridische aanknopingspunten betroffen onder meer de juridische actoren, het procedureverloop, juridische terminologie, straffen, rechtsgebruiken en –rituelen, etc. Voor elke scène onderzochten we telkens verschillende elementen. We bekeken welke juridische component in de betreffende scène aan bod kwam. Vervolgens hebben we de juridische componenten telkens gekaderd in hun literaire en rechtshistorische betekenis en context. Het belangrijkste onderdeel van onze tekstanalyse bestond echter uit de beoordeling van de realiteitswaarde van de juridische elementen in Van den vos Reynaerde. Om de realiteitswaarde of waarheidsgetrouwheid van de juridische componenten te beoordelen, maakten we telkens de vergelijking tussen de beschreven rechtselementen in het verhaal en het werkelijk geldende twaalfde, dertiendeeeuwse straf(proces)recht, zoals beschreven in de werken van Van Caenegem. Ons onderzoek bestond hier uit een voortdurende nauwkeurige vergelijking van deze 131

rechtshistorische bronnen en de primaire tekst Van den vos Reynaerde met het oog op het ontdekken van mogelijke parallellen en/of discrepanties. Uit de tekstanalyse kwam naar voor dat de juridische scènes in de Reynaert I in twee groepen op te delen zijn. Enerzijds zijn in de meeste fragmenten de juridische elementen wel in overeenstemming met het geldende, werkelijke recht. Anderzijds zijn er ook passages waarin het recht niet in overeenstemming is met het geldende, werkelijke recht. Wanneer we voor een bepaalde juridische scène tot een “correcte weergave” van het recht besloten, konden we dit afleiden uit verschillende criteria. Volgende criteria wezen in die richting: de auteur gebruikt de juridische terminologie op de correcte manier, hij integreert de bewijsregels en de regels met betrekking tot de stafmaat op de juiste manier; er is voldaan aan de (formele) procesvoorwaarden en de procedure verloopt volgens de vigerende procesregels; de juridische personages vertolken hun juridische rol op een realistische manier en binnen de juiste juridische context; (de regels met betrekking tot) de vete wordt op correcte wijze geïntegreerd in het verhaal; de auteur classificeert de misdrijven volgens het geldende recht; de juridische verhoudingen tussen menselijke en dierlijke personages zijn waarheidsgetrouw. Aangezien we deze elementen in de meeste scènes aantroffen, kunnen we Van den vos Reynaerde vanuit die optiek een “gedicht van het recht” noemen. Toch bleek Van den vos Reynaerde ook gedeeltelijk een “gedicht van het onrecht” te zijn. Het werk bevat immers enkele passages waarin de juridische elementen niet in overeenstemming zijn met het contemporaine geldende recht. Dit viel af te leiden uit volgende kenmerken: foutief gebruik van de juridische terminologie; bepaalde juridische formaliteiten en rechts- en procedureregels worden niet nageleefd; het verhaal bevat fouten met betrekking tot de jurisdictie; bepaalde onschuldige personen worden beschuldigd; de rechtsverhoudingen tussen mens en dier bevatten worden foutief voorgesteld.

In Deel IV werd ten slotte concreet onderzocht hoe recht en genre zich tot elkaar verhouden in Van den vos Reynaerde. Deze laatste fase was de meest cruciale in onze zoektocht naar het antwoord op de onderzoeksvraag. We baseerden ons hiervoor in de eerste plaats op de onderzoeksresultaten van Deel III. Deze resultaten gaven aan dat het recht in de Reynaert I in de meeste gevallen wel waarheidsgetrouw werd weergegeven, maar niet in alle scènes. Wanneer het beschreven recht in Van den vos Reynaerde afwijkingen vertoonde van het vigerende recht, bleek dit om een van de volgende redenen te zijn: de thematiek van het verhaal; de typering van de personages; lengte van het verhaal; dynamiek, spanning en verhaallijn; de parodiërende en satirische functie van de tekst; de wetmatigheden van de literaire wereld; beïnvloeding van het publiek; fout vanwege de schrijver.

132

De tegenstrijdige handelingen die we uit het tekstonderzoek van Deel III konden afleiden – de ene keer werd het recht wél waarheidsgetrouw weergegeven, de andere keer níet – leidde ons tot de hypothese dat de auteur een evenwicht had proberen realiseren tussen de conventies van de tekst en die van het recht. De tekst bevatte een realistische integratie van het contemporaine recht maar soms werd het recht toch aangepast aan de tekst. Verschillende tekstvoorbeelden bleken deze hypothese te staven. Met het oog op onze onderzoeksvraag dienden we wel nog te bepalen of nu de tekst- dan wel de genreconventies verantwoordelijk waren voor de afwijkende weergave van het recht. Daartoe werd bekeken in hoeverre de discrepanties tussen het recht in de Reynaert I en het werkelijke recht konden worden toegeschreven aan één van de genreonderscheidende kenmerken: personage, functie, inhoud en/of stijl. Enerzijds gaf de tekstanalyse aan dat deze genreonderscheidende kenmerken inderdaad een rol hebben gespeeld wanneer het beschreven recht niet overeenstemde met het werkelijke recht. Anderzijds toonde de tekstanalyse ook dat bepaalde afwijkende voorstellingen van het recht moeten ontstaan zijn doordat de auteur zich aan bepaalde tekstconventies hield. Deze tekstconventies spelen eenvoudigweg mee omdat Van den vos Reynaerde een literair werk is, niet omdat het werk een dierenepos is. Zo speelden ook de thematiek, de verhaallijn en de satirische en parodiërende functie van de Reynaert I een rol in de afwijkende, incorrecte weergave van het geldende recht in sommige tekstfragmenten.

Na deze grondige tekstanalyse op verschillende niveaus kunnen we besluiten dat het recht en de tekst in Van den vos Reynaerde zich op een vrij evenwichtige manier tot elkaar verhouden. De tekst blijkt een harmonieus geheel te vormen van de fragmenten waarin het vigerende recht uiterst correct wordt beschreven en de fragmenten waarin de tekstconventies het overnemen om het geheel tot een vlotte, boeiende literaire tekst te maken. Wanneer het beschreven recht in Van den vos Reynaerde dan toch afwijkingen vertoont van het recht zoals het gold in het twaalfde, dertiende-eeuwse Vlaanderen, dan blijkt dit zowel aan genre- als tekstgebonden kenmerken toe te schrijven. Het genre waartoe een tekst behoort, speelt dus weldegelijk een rol wanneer de juridische elementen (op een afwijkende manier) in het verhaal worden geïntegreerd. Deze rol is echter niet exclusief aan het genre toe te schrijven. Het feit dat de juridische inhoud in een literaire tekst moet worden geïntegreerd, speelt evenzeer mee. Op de vraag “of we het historische recht kunnen leren kennen via de literatuur” moeten we dus in ieder geval een genuanceerd antwoord geven. Van den vos Reynaerde mag dan wel het toonbeeld zijn van de nauwkeurige weergave van juridische elementen uit zijn ontstaansperiode, zelfs dit werk vertoont op 133

verschillende punten afwijkingen van de juridische werkelijkheid omwille van tekstuele en genregebonden motieven. Bij het analyseren van een literaire tekst met het oog op rechtshistorisch onderzoek zal voorzichtigheid dus altijd geboden blijven en blijft het aangewezen de literaire werken geval per geval te benaderen.

134

Bibliografie

Boeken ARENDT, G., Die satirische Struktur des mittelniederländischen Tierepos Van den vos Reynaerde, Hilversum, Arendt, 1964, 306 p. BOUWMAN, A., Reinaert en Renart. Het dierenepos Van den vos Reynaerde vergeleken met de Oudfranse Roman de Renart, Prometheus, Amsterdam, 1991, 659 p. DE BRUIN, C., Bloemlezing uit de Middelnederlandse dichtkunst, Zutphen, Thieme, 1970, 321 p. FLINN, J., Le Roman de Renart dans la littérature Française et dans les littératures étrangères au Moyen Age, Parijs, Presses universitaires de France, 1963, xi+731 p. GAAKEER, J. en KUNST, M., Recht op verhaal: een eerste stap in de wereld van het recht aan de hand van literaire werken, Amsterdam, Nieuwezijds, 200, 159 p. GOOSSENS, J. en SODMANN, T, Reynaert Reynard Reynke: Studien zur einem mittelalterlichen Tierepos, Keulen, Böhlau, 1980, viii+444 p. GRAVEN, J., Le procès criminel du roman de Renart: étude du droit criminel féodal au XIIe siècle, Genève, Georg, 1950, 158 p. HAANTJES, J. en SMIT, P., Panorama der Nederlandse letteren, Amsterdam, Amsterdamsche boek- en courantmaatschappij, 1948, 566 p. HEEROMA, K., De andere Reinaert, Den Haag, Bakker, 1970, 262 p. HEIRBAUT, D., Over heren, vazallen en graven: het persoonlijk leenrecht in Vlaanderen ca. 1000-1305, Brussel, Algemeen rijksarchief, 1997, 423 p. JACOBY, F.R., Van den vos Reinaerde. Legal elements in a Netherlands epic of the thirteenth century, Munchen, Fink, 1970, 116 p. JAUSS, R., Untersuchungen zur mittelalterlichen Tierdichtung, Tübingen, Niemeyer Verlag, 1959, 314 p. KNAPP, F., Das Lateinische Tierepos, Darmstadt, Wissenschaftliche Buchgesellschaft, 1979, x+178 p. LULOFS, F., Van den vos Reynaerde, Hilversum, Uitgeverij Verloren, 2001, 320 p. MALFLIET, R., Van den vos Reynaerde: de feiten, Antwerpen, Garant, 2010, 351 p. 135

MULLER, J.W., Van den vos Reinaerde. Critisch uitgegeven, Leiden, Brill, 1944, xv+220 p. POSNER, R.A., Law and literature, Cambridge, Harvard University Press, 2009, 570 p. PREVENIER, W., HOWELL, M. en BOONE, M., Uit goede bron: introductie tot de historische kritiek, Leuven, Garant, 2000, 208 p. REYNAERT, J., COIGNEAU, D., WATERSCHOOT, W. en MUSSCHOOT, A.M., Overzicht van de Nederlandse letterkunde, I, Gent, Academia Press, 2003, 138 p. SLINGS, H., Reinaert de Vos, Amsterdam, Amsterdam university press, 1999, 104 p. STRUBBE, E., Egidius van Breedene, grafelijk ambtenaar en stichter van de abdij Spermalie: bijdrage tot de geschiedenis van het grafelijk bestuur en van de Cistercienser Orde in het dertiendeeuwsche Vlaanderen, Brugge, De Tempel, 1942, 426 p. TINBERGEN, D.C., De Nederlandse literatuur in de middeleeuwen, Den Haag, Servire, 1947, 125 p. VAN CAENEGEM, R.C., Geschiedenis van het strafprocesrecht in Vlaanderen van de XIe tot de XIVe eeuw, Brussel, Koninklijke Vlaamse academie voor wetenschappen, letteren en schone kunsten van België, 1956, xxxii+370 p. VAN CAENEGEM, R.C., Geschiedenis van het strafrecht in Vlaanderen van de XIe tot de XIVe eeuw, Brussel, Koninklijke Vlaamse academie voor wetenschappen, letteren en schone kunsten van België, 1954, xxii+399 p. VAN HERWAARDEN, J., Opgelegde bedevaarten: een studie over de praktijk van opleggen van bedevaarten (met name in de stedelijke rechtspraak) in de Nederlanden gedurende de late Middeleeuwen (ca 1300 - ca 1550), Assen, Van Gorcum, 1978, 774 p. VAN OOSTROM, F. P., Reinaert primair: over het geïntendeerde publiek en de oorspronkelijke functie van Van den vos Reinaerde, Utrecht, HES, 1983, 39 p. WITTEVEEN, W.J. en TAEKEMA, H.S., Verbeeldingsmacht. Wat juristen moeten lezen, Den Haag, 2000, x+348 p. ZIOLKOWSKI, J., Talking Animals: Medieval Latin Beast Poetry, Philadelphia, University of Pennsylvania Press, 1993, 364 p.

136

Bijdragen in boeken BOUWMAN, A., “Taaldaden. Over intertekstualiteit in Van den vos Reynaerde” in JANSSENS J. et al., Op avontuur. Middeleeuwse epiek in de Lage Landen, Amsterdam, Prometheus, 1998, 322-327. DE CLERCQ, M., “Vonnis, verdict, verhaal: recht en literatuur” in OCKELEY, J., Recht in geschiedenis: een bundel bijdragen over rechtsgeschiedenis van de Middeleeuwen tot de hedendaagse tijd, Leuven, Davidsfonds, 2006, 161-168. FLAMEND, J., VAN GORP, H. en LAMBERT, J., “De genres: theorie versus beschrijving: overdenkingen bij de genreproblematiek” in VAN ALPHEN, E. en DE JONG, I. (eds.), Door het oog van de tekst: essays voor Mieke Bal over visie, Muiderberg, Coutinho, 1988, 182-199. FOKKEMA, D., “Losse eindjes in de literatuurwetenschap van de laatste honderd jaar. Over formele procedés, intertekstualiteit en genre” in BRU, S., MASSCHELEIN, A. (eds.), Tijding en tendens: Literatuurwetenschap in de Nederlanden, Gent, Academia Press, 2009, 41-51. GOOSSENS, J., “Von kranken Löwen und Rahmenerzählungen, Hoftagen und Strafprozessen. Bemerkungen zur Erzählstruktur des mittelalterlichen Tierepos” in GOOSSENS, J., Reynke, Reynaert und das europäische Tierepos: gesammelte Aufsätze, Munster, Waxmann, 1998, 181-212. HERMESDORF, B.H.D., “Van den Vos Reynaerde. Rechtshistorische aantekeningen” in HERMESDORF, B.H.D. (ed.) Recht en taal te hoofde. Opstellen over de ontmoeting tussen Middelnederlandse letteren en Oudvaderlands recht, Zwolle, Tjeenk Willink, 1955, 106-161. IRMSCHER, J., “Das mittelgriechische Tierepos. Bestand und Forschungssituation” in ROMBAUTS, E., WELKENHUYSEN, A. (eds.), Aspects of the medieval animal epic, Leuven, University Press, 1975, 207-228. JANSSENS, J., “Subtiel vertellen. Middeleeuwse epiek in de Lage Landen” in JANSSENS J. et al., Op avontuur. Middeleeuwse epiek in de Lage Landen, Amsterdam, Prometheus, 1998, 273-285. ROMBAUTS, E., “Grimbeerts defense of Reinaert in Van den vos Reynaerde: an example of Oratio Iudicalis?” in ROMBAUTS, E. en WELKENHUYSEN, A. (eds.), Aspects of the medieval animal epic: proceedings of the international conference, Leuven, May 15-17, 1972, Leuven, University Press, 1975, 129-142. SANDS, D., “The Flemisch Reynard: epic and non-epic affiliations” in SCHOLLER, H. (ed.), The epic in medieval society: aesthetic and moral values, Tübingen, Max Niemeijer, 1977, 307-325.

137

VAN DEN BRINK, H. en VAN HERWAARDEN, J., “Van den vos Reynaerde: Recht en macht” in VAN DEN BRINK, H. (ed.), Samenwinninge: tien opstellen over rechtsgeschiedenis geschreven ter gelegenheid van het tienjarig bestaan van het interuniversitair instituut Nederlands Centrum voor Rechtshistorische Documentatie, Zwolle, Tjeenk Willink, 1977, 75-91. VAN DIEVOET, G., “Le Roman de Renard et Van den vos Reynaerde témoins fièles de la procédure pénale aux XIIe et XIIIe siecle?” in ROMBAUTS, E. en WELKENHUYSEN, A. (eds.), Aspects of the medieval animal epic: proceedings of the international conference, Leuven, May 15-17, 1972, Leuven, University Press, 1975, 42-52. VAN DIS, L.M., “Realisme in de Reynaert, maar welk?” VAN Dis, L.M. (ed.), Acht Lezingen, Amsterdam, 1969, 124 p. WACKERS, P., “Geschiedverhaal of schetskaart revisited. Overwegingen bij de studie van de Middelnederlandse letterkunde” in VAN OOSTROM, F. en WILLAERT, F. (eds.), De studie van de Middelnederlandse letterkunde: stand en toekomst, Hilversum, Uitgeverij Verloren, 223-242.

Bijdragen in tijdschriften K.H. HEEROMA, “De ‘Reinaert’ en het recht”, Tijdschrift voor Nederlandse Taal- en letterkunde 1971, 260-274. DEZAIRE, P., “Van den vos Reynaerde: een comedie van het recht”, Nieuwe taalgids 1941, 241-255.

Woordenboeken BALDICK, C., The Oxford Dictionary of Literary Terms, Oxford, Oxford university press, 2001, x+280 p. GEERTS, G. en HEESTERMANS, H., Van Dale. Groot Woordenboek der Nederlandse taal, Utrecht / Antwerpen, Van Dale Lexicografie, 1984. TER LAAN,

K., Letterkundig woordenboek voor Noord en Zuid, Den Haag, G.B. van Goor Zonen's Uitgeversmaatschappij, 1952, 634 p. VERKRUIJSSE, P. STRUIK, H., VAN BORK, G. en VIS, G., Letterkundig lexicon voor de neerlandistiek, http://www.dbnl.org/tekst/bork001lett01_01/bork001lett01_01_0006.php#e090. Middelnederlandsch Woordenboek, www.gtb.inl.nl Vroegmiddelnederlands woordenboek, www.gtb.inl.nl 138

Faculteit Rechtsgeleerdheid Universiteit Gent Academiejaar 2011-2012

Het recht in het Middelnederlandse dierenepos Van den vos Reynaerde Een onderzoek naar de verhouding tussen recht en genre.

Bijlagenbundel

Masterproef van de opleiding ‘Master in de rechten’

Ingediend door

Leen Lippevelde (20032992)

Promotor: prof. dr. Dirk Heirbaut Commissaris: prof. dr. Georges Martyn

Inhoudsopgave

BIJLAGE A: BLOEMLEZING ................................................................................................................... 2 BIJLAGE B: KORTE INHOUD VAN DEN VOS REYNAERDE ...................................................................... 36

1

Bijlage A: Bloemlezing v. 44-47: Koning Nobel kondigt een hofdag af. Met een beetje geluk zou alles goed verlopen voor de koning. Nobel, die coninc, hadde ghedaen Sijn hof crayeren over al Dat hi waende, hadde hijs gheval, Houden ten wel groeten love.

v. 56: Het hof was Reynaert vijandig gezind Daer hi in hadde crancken lof.

v. 57-59: Iedereen, behalve de das, heeft een klacht over Reynaert. Doe al dat hof versamet was, Was daer niemen, sonder die das, Hine hadde te claghene over Reynaerde,

v. 61-63: Isengrijn en zijn verwanten gaan voor de koning staan om hun klacht te beginnen. NU gaet hier up eene claghe. Isingrijn ende sine maghe Ghinghen voer den coninc staen

v. 65-67: Isengrijn vangt zijn klacht aan met een juridische formule. Ende sprac: ‘Coninc, heere, Dor hu edelheit ende dor hu eere Ende dor recht ende dor ghenade,

v. 68: ontfaerme u miere scaede Ontfaerme hu miere scade

v. 68-77: Isengrijns klacht omvat de vermeende verkrachting van zijn vrouw Hersinde door Reynaert en deze laatste zou eveneens Isengrijns kinderen hebben beplast waardoor er twee van hen blind werden. Ontfaerme hu miere scade Die mi Reynaert heeft ghedaen, Daer ic af dicken hebbe ontfaen Groeten lachter ende verlies. Voer al dandre ontfaerme hu dies Dat hi mijn wijf hevet verhoert Ende mine kindre so mesvoert Dat hise beseekede daer si laghen, Datter twee noint ne saghen Ende si worden staer blent.

v. 82: Reynaert moest al eens de onschuldseed zweren, maar deed dit niet. Ende Reynaerd soude hebben ghedaen Sine onsculde.

2

v. 94-97: Isengrijn beklaagt enkel de verkrachting van zijn vrouw, de rest laat hij achterwege. Dies zwijghics nochtan, Ne ware mijns wives lachter Ne mach niet bliven achter, No onversweghen no onghewroken!’

v. 98-106: De klacht van het hofhondje Cortoys over de diefstal van een worst. Doe Ysengrijn dit hadde ghesproken, Stont up een hondekijn, hiet Cortoys, Ende claghede den coninc in Francsoys Hoet so arem was wijlen eere, Dat alles goets en hadde meere In eenen winter, in eene vorst, Dan alleene eene worst hem Reynaert, die felle man, Die selve worst stal ende nam.

v. 107-125: Tybeert de kat weerlegt de klacht van het hondje Cortoys. Tybeert die cater die wart gram; Aldus hi sine tale began Ende spranc midden in den rinc Ende seide: ‘Heere coninc, Dor dat ghi Reynaerde zijt onhout, So en es hier jonc no hout, Hine hebbe te wroughene jeghen hu. Dat Cortoys claghet nu, Dats over menich jaer ghesciet. Die worst was mine, al en claghic niet. Ic hadse bi miere lust ghewonnen Daer ic bi nachte quam gheronnen Omme bejach in eene molen, Daer ic die worst in hadde ghestolen Eenen slapenden molen man. Hadder Cortoys yewet an, Dan was bi niemene dan bi mi. Hets recht dat omberecht zi Die claghe die Cortoys doet.’

v. 126-169: Pancer de bever neemt het woord en formuleert ook een klacht. Pancer de bever sprac: ‘Dinct hu goet, Tybeert, datmen die claghe ombeere? Reynaert es een recht mordeneere Ende een trekere ende een dief. Hine heeft oec niemene so lief, No den coninc, minen heere, Hine wilde dat hi lijf ende eere Verlore, mochtire an winnen Een vet morzeel van eere hinnen. Wat sechdi van eere laghe? En dedi ghistren in den daghe Eene die meeste overdaet An Cuwaerde den hase die hier staet, Die noyt eenich dier ghedede? Want hi hem binnen sconinx vrede Ende binnen des coninx gheleede

3

Ghelovede te leerne sinen crede Ende soudene maken capelaen. Doe dedine sitten gaen Vaste tusschen sine beene. Doe begonsten si over eene Spellen ende lesen beede Ende lude te zinghene crede. MI gheviel dat ic te dien tijden Ter selver stede soude lijden. Doe hoerdic haerre beeder sanc Ende maecte daer waert minen ganc Met eere arde snelre vaerde. Doe vandic daer meester Reynaerde Die ziere lessen hadde begheven Die hi te voren up hadde gheheven, Ende diende van sinen houden spelen Ende hadde Coewaerde bi der kelen Ende soude hem thoeft af hebben ghenomen, Waer ic hem niet te hulpen comen Bi avontueren in dien stonden. Siet hier noch die verssche wonden Ende die teekine, heere coninc, Die Coewaert van hem ontfinc. Laetti dit bliven onghewroken Dat hu verde dus es te broken, Ghine wreket als huwe mannen wijsen, Men saelt huwen kindren mesprijsen Hier naer over wel menich jaer.’

v. 177-281: Grimbeert pleit ter verdediging van Reynaert DOe spranc up Grinbert die das, Die Reynaerts broeder sone was, Met eere verbolghenlike tale: ‘Heere Ysengrijn, men weet dat wale Ende hets een hout bijspel: Viants mont seit selden wel. Verstaet, neemt miere talen goem: Ic wilde hi hinghe an eenen boem Bi ziere kelen als een dief Die andren heeft ghedaen meest grief. Heere Ysengrijn, wildi angaen Soendinc ende dat ontfaen?’ ‘Daer toe willic helpen gherne.’ ‘Mijn oem en saelt hem oec niet wernen Entie meest andren heeft mesdaen, Sal den andren in baten staen Van minen oem ende van hu. Al comt hi niet claghen nu, Ware mijn oem wel te hove Ende stonde in sconinx love, Heere Ysengrijn, als ghi doet, En soude den coninc niet dincken goet Ende ghine bleves heden onbegrepen, Dat ghi sijn vel so hebt ghenepen So dicwile met huwen scerpen tanden, Dat hi niet ne conde ghehanden.’

4

Ysengrijn sprac: ‘Hebdi gheleert An huwen oem dus lieghen apeert?’ ‘In hebbe daer an niet gheloghen. Ghi hebt minen oem bedroghen Arde dicke in menegher wijsen. Ghi mesleettene van den pladijse Die hi hu warp van der kerren, Doe ghi hem volghet van verren Ende ghi die beste pladijse up laset, Daer ghi hu ane hadt versadet. Ghine gaeft hem no goet no quaet, Sonder alleene eenen pladijsen graet Dat ghi hem te jeghen brocht Dor dat ghine niet en mocht. Sint hoendine van eenen bake Die vet was ende van goeder smake Dien ghi leit in huwen muzeele. Doe Reynaert heesschede zijn deele Andwoerdi hem in scerne: ‘Hu deel willic hu gheven gherne, Reynaert, scone jonghelinc! Die wisse daer die bake an hinc, Becnause, so es so vet.’ Reynaerde waes lettel te bet Dat hi den goeden bake ghewan In sulker zorghen, dattene een man Vinc ende warpene in sinen zac. Dese pine ende dit onghemac Hevet hi leden dor Ysengrijne Ende ondert waerven meer dan ic hu rijme. GHi heeren, dinct hu dit ghenouch? Nochtan, om meer onghevouch Dat hi claghet om sijn wijf, Die Reynaerde hevet al haer lijf Ghemint, so doet hi hare. Al ne makedent zijt niet mare, Ic dart wel segghen over waer Dat langher es dan VII jaer Dat Reynaert hevet hare trauwe. Om dat Haer Sint, die scone vrouwe, Dor minne ende dor quade zede Reynaert sinen wille dede, Wattan? So was sciere ghenesen. Wat talen mach daer omme wesen? Nu maket heere Cuwaert, die hase, Eene claghe van eere blase. Of hi den credo niet wel en las, Reynaerd, die zijn meester was, Mochte hi sinen clerc niet blauwen? Dat ware onrecht, en trauwen. Cortoys claghet om eene worst Die hi verloes in eene vorst. Die claghe ware bet verholen: Ende hoerdi datso was ghestolen? Male quesite male perdite! Onrecht wert men qualike quite Datmen hevet qualic ghewonnen.

5

Wie sal Reynaerde dat verjonnen Of hi ghestolen goet ghinc an? Niemen die recht versceeden can! REynaert es een gherecht man. Sint dat die coninc sinen ban Hevet gheboden ende sinen vrede, So weetic wel dat hi ne dede Dinc ne gheene dan of hi ware Hermite ofte clusenare. Naest siere huut draecht hi een hare. Binnen desen naesten jare Sone hat hi vleesch, no wilt, no tam. Dat seidi die ghistren danen quam. Malcroys hevet hi begheven, Sinen casteel, ende hevet up heven Eene cluse daer hi leghet in. Ander bejach no ander ghewin, So wanic wel, dat hine hevet Dan karitate diemen hem ghevet. Bleec es hi, ende magher van pinen. Hongher, dorst, scerpe karijnen Doghet hi voer sine zonden

v. 284-289: De kippen komen van de berg af met op een lijkbaar het lichaam van Coppe, de hen. Saghen si van berghe te dale Canticler commen ghevaren Ende brochte up eene bare Eene doode hinne ende hiet Coppe, Die Reynaert hadde bi den croppe Hoeft ende hals af ghebeten.

v. 314: Ook de kippen (de broers en zussen van Coppe) komen in het geding. Dus sijn si commen int ghedinghe.

v. 315-321: Cantecleer “spranc in den rinc” en begint zijn pleidooi met eenzelfde juridische formule als Isengrijn. CAnticler spranc in den rijnc Ende seide: ‘Heere, coninc, Dor God ende dor ghenade, Nu ontfaermet miere scaden Die mi Reynaert heeft ghedaen Ende mine sustren die hier staen Ende seere hebben haren onwille.

v. 315-420: De klacht van Cantecleer. CAnticler spranc in den rijnc Ende seide: ‘Heere, coninc, Dor God ende dor ghenade, Nu ontfaermet miere scaden Die mi Reynaert heeft ghedaen Ende mine sustren die hier staen Ende seere hebben haren onwille. Ten in gane van aprille, Doe die winter was vergaen,

6

Ende men siet die bloumen staen Over al die velde groene, Doe was ic fier ende coene Van minen groten gheslachte. Ic hadde jongher zonen achte Ende jongher dochtren zevene, Dien wel lusten te levene, Die mi Roede, die vroede, Hadde brocht te dien broede. Si waren alle vet ende staerc Ende ghinghen in een scone paerc, Dat was beloken in eenen muere. Hier binnen stoet eene scuere, Daer vele honden toe hoorden, Datsi menich dier fel scoorden. Dies waren mine kindre onvervaert. Dit benijdde dus Reynaert Dat siere waren so vaste binnen Dat hire ne gheen conste ghewinnen. Hoe dicken ghinc hi om den muere, Want Reynaert, die felle ghebuere, Ende leide om ons sine laghen. Alsene dan die honde saghen, Liepen si na met haerre cracht. Eene waerf wart hi up de gracht Bi avontueren daer belopen, Dat ic hem sach een deel becoepen Sine diefte ende sinen roef, Dat hem die pelse zeere stoef. Nochtan quam hi bi baraten. Dattene God moete verwaten! Doe waer wi zijns langhe quijte. Sint quam hi als een hermijte, Reynaerd, die mordadeghe dief, Ende brochte mi zeghele ende brief Te lesene, heere coninc, Daer hu seghele ane hinc. DOe ic die letteren began lesen, Dochte mi daer an ghescreven, Dat ghi haddet coninclike Over alle huwen rike Alle dieren gheboden vrede Ende oec allen voghelen mede. Oec brochte hi mi ander niemare Ende seide dat hi ware Een begheven clusenare Ende hi hadde ghedaen vele zware Voer sine zonden meneghe pine. Hi toechde mi palster ende slavine, Die hi brochte van der Elmare, Daer onder eene scerpe hare. Doe sprac hi: ‘Heere Cantecleer, Nu mooghdi wel vor waert meer Van mi sonder hoede leven. Ic hebbe bi der scole vergheven Al vleesch ende vleesch smout. Ic bem voert meer so hout,

7

Ic moet miere zielen telen. Gode willic hu bevelen. Ic ga daer ic hebbe te doene. Ic hebbe middach ende noene Ende priemen te segghene van den daghe.’ Doe nam hi neven eere haghe Sinen wech. Te dien ghesceede Ghinc hi lesen sinen crede. Ic wart blide ende onvervaert Ende ghinc te minen kindren waert Ende was so wel al sonder hoede, Dat ic al met minen broede Sonder zorghe ghinc buten muere. Daer gheviel mi quade avontuere. Want Reynaert, die felle saghe, Was ghecropen dor de haghe Ende hadde ons die porte ondergaen. Doe wart miere kindre saen Een ghepronden huten ghetale, Dat leide Reynaert in sine male. Quade avontuere mi doe nakede. Want sint dat hise smakede In sinen ghiereghen mont, Ne conste ons wachtre no onse hont No bewachten no bescaermen. Heere, dat laet hu ontfaermen. Reynaert leide sine laghe Beede bi nachte ende bi daghe Ende roefde emmer mine kindre. So vele es tghetal mi mindre Dant ghewone was te zine, Dat die XV kindre mine Sijn ghedeghen al tote vieren; So zuver heefse die onghiere Reynaert in sinen mont verslonden. Noch ghistren wert hem metten honden Ontjaghet Coppe, die mare, Die hier leghet up dese bare. Dit claghic hu met groeten zeere. Ontfaremt hu mijns, wel soete heere!’

v. 421-437: De koning, de rechter komt nu aan het woord. Hij zegt dat hij met de aanwezige hoge heren zal beraden en bespreken hoe deze moord best gewroken kan worden. DIe coninc sprac: ‘Grimbeert die das, Hu oem, die clusenare was, Hi hevet ghedaen so goede carine, Levic een jaer, het sal hem scinen. Nu hoert hier, Canticleer, Wat sal der talen meer? Hu dochter leghet al hier versleghen. God moet haerre zielen pleghen. Wine moghense niet langher houden - God moeter al ghewouden Ende sullen onse vygelyen zinghen. Daer na sullen wise bringhen

8

Den lichame ter eerden met eeren. Dan sullen wi met desen heeren Ons beraden ende bespreken Hoe wi ons best ghewreken An Reynaerde dese moort.’

v. 451-453: Coppe wordt begraven onder de linde. Doe leidemen Coppen in dat graf, Dat bi engiene ghemaect was, Onder die linde in een gras.

v. 466-474: De koning beveelt zijn heren om te bespreken hoe ze deze misdaden het beste kunnen wreken. Zij raden de koning aan om R naar het rechtsgeding te laten komen, en Bruun moet deze boodschap aan Reynaert overbrengen. Die coninc sprac tsinen houden, Datsi hem alle bespraken Hoe si alre best ghewraken Dese groete overdade. Doe waren si alle te rade Datsi daer den coninc rieden, Dat hine dan soude ombieden Dat hi te hove soude comen. No dor scaden no dor vromen

v. 478: De koning heeft wel raad gekregen maar beslist zélf wat hij zal doen. Hij stuurt er inderdaad Bruun op uit. Dies was die coninc sciere beraden,

v. 522-523: Bruun zit voor Reynaerts vossenhol om de boodschap van de koning af te leveren. Doe ghinc hi voer die barbecane Sitten over sinen staert

v. 525-533: Bruun daagt Reynaert. Ic bem Bruun, des coninx bode, Die hevet ghezworen bi sinen Gode, Ne comdi niet ten ghedinghe Ende ic hu niet voer mi bringhe Recht te nemene ende te ghevene Ende in vreden voert te levene, Hi doet hu breken ende raden. Reynaerd, doet dat ic hu rade Ende gaet met mi te hove waert.’

v. 542-546: Reynaert zoekt naar een manier om onder de dagvaarding uit te komen. Menichfout was zijn ghedochte Hoe hi vonde sulken raet Daer hi Bruun, den fellen vraet, Te scherne mede mochte driven Ende selve bi ziere eeren bliven.

9

v. 554-559: Reynaert beweert dat hij ook wel naar het hof zou zijn gekomen indien hij niet was gedaagd, maar hij kan niet: hij is ziek door het eten van te veel honing. Menichfout was zijn ghedochte Hoe hi vonde sulken raet Daer hi Bruun, den fellen vraet, Te scherne mede mochte driven Ende selve bi ziere eeren bliven.

v. 544: Bruun, den fellen vraet. Daer hi Bruun, den fellen vraet,

v. 592-594: Reynaert stelt zijn eisen in ruil voor de honing. Bruun moet zijn kant kiezen aan het hof. Ic saels hu so vele beraden, Ghine hatet niet met hu tienen, Waendic hu hulde daer met verdienen.’

v. 680-681: Reynaert of Bruun breken de wiggen uit de eik, waardoor Bruun vast komt te zitten. Ende Reynaert poghede dat hi brac Die wegghen beede huter eecken.

v. 744-745: Bruun verliest een oor en beide wangen in de strijd met de burgers. Nochtan liet hi daer van den zinen Eene oere ende beede sine lier.

v. 833-836: De pastoor stelt een aflaat van een jaar in het vooruitzicht voor wie zijn vrouw uit het water redt. Nu toe, die haer helpen mach. Ic gheve hem jaer ende dach Vul pardoen ende aflaet Van alre sondeliker daet.’

v. 900-902: Reynaert hoopt dat de dorpelingen Bruun werkelijk gedood hebben. Hi hopede wel, al sonder waen, Dat Lamfroyt hadde den beere versleghen Ende hine thuus waert hadde ghedreghen.

v. 903-908: Reynaert wordt blij van de gedachte dat hij diegene heeft uitgeschakeld die hem aan het hof de meeste schade zou kunnen berokkenen. Doe sprac hi: ‘Hets mi wel ghevaren. Die mi te hove meest soude daren, Die hebbic doot in desen daghe. Nochtan wanic sonder claghe Ende sonder wanconst bliven. Ic mach te rechte bliscap driven.’

v. 932-936: Toen Reynaert Bruun zag liggen – levend, maar niet wel –, begon hij hem te beschimpen. Doe hine sach ligghen al een bloet Ende ziec ende onghesont Den aermen beere, te dier stont, Dat sach Reynaert arde gherne. Doe bescalt hine te sinen scherne:

10

v. 952-953: Bruun zou zich wel willen wreken op Reynaert maar hij kan niet omdat hij te zwaargewond is. Dit hoerde Brune ende wert omblijde, Want hine const doe niet ghewreken.

v. 961: Bruun moet op een of andere manier naar het hof geraken. HOe sal nu Brune te hove comen?

v. 988-997: Bruun formuleert nu ook een klacht tot de koning. Binnen desen so was Brune ghenaect Dat hi den coninc claghen mochte. Hi stan ende versuchte onzochte Ende sprac: ‘Coninc, edel heere, Wreket mi dor hu selves eere Over Reynaerde, dat felle dier, Die mi mine scone lier Met ziere lust verliesen dede Ende daer toe mine hoeren mede Ende hevet mi ghemaect als ghi siet.’

v. 998-999: De koning zegt dat hij deze misdaad op zijn bode Bruun zal wreken! Die coninc sprac: ‘Of ic dit niet Ne wreke, so moetic zijn verdoomt!’

v. 1000-1005: De koning roept al zijn hoge mannen bijeen en zij beraadslagen over wat er moet gebeuren om de eer van de koning weer te herstellen. Ende hier na so hevet hi ghenoomt Alle die hoechste bi namen Ende ontboet datsi quamen Alle gader an sinen raet. Doe rieden si hoe dese daet Best werde gherecht tes conincs eere.

v. 1006-1009: De raadsheren stellen voor dat men Reynaert nog 2 maal moet dagen – als de koning dat wil – en dat ze de beschuldiging en verdediging willen horen. Doe rieden die meeste heeren Dat menne twee waerven daghen soude, Reynaerde, of die coninc woude, Ende horen tale ende weder tale.

v. 1010-1012: Tybeert wordt gekozen als tweede bode om Reynaert te dagvaarden. Oec seiden si, si wilden wale Dat Tybeert, die cater, van desen Tote Reynaerde bode soude wesen.

v. 1022-1024: De koning dreigt nog eens met wat Reynaert te wachten staat als hij nu niet meekomt met Tybeert. Dan zal hij nog een derde maal gedaagd worden, tot schande van zijn familie. Ne comt hi niet, hets hem quaet. Men salne drie waerven daghen Te lachtre alle sinen maghen.

11

v. 1064-1070: Tybeert gaat de daging ook uitvoeren te Malpertus, bij Reynaert thuis. Hij verklaart kort dat Reynaert maar beter met hem meekomt naar het hof. Tes hi quam te Manpertus Ende vant Reynaerde in zijn huus Alleene staen, verweendelike. Tybeert sprac: ‘God, die rike, Moete hu goeden avont gheven. Die coninc dreecht hu an hu leven, Ne comdi niet te hove met mi.’

v. 1117-1120: Tybeert vraagt Reynaert of hij geen muis heeft om te eten. Tybeert sprac: ‘Mine roukes niet. Reynaert hebdi niet in huus? Gavedi mi eene vette muus, Daer mede lietic hu ghewaert.’

v. 1139-1141: In ruil voor de muizen biedt Tybeert zijn hulp aan Reynaert aan. Daer mede mochti die hulde mijn Hebben, al haddi minen vadre Doot ende mijn gheslachte al gadre.’

v. 1166-1169: Reynaert was al eens in de schuur van Martinet binnengebroken en had daar een haan gestolen. Daer Reynaert in was te broken Des ander daghes daer te voren Doe die pape hadde verloren Eenen hane die hi hem nam.

v. 1175-1186: Reynaert spoort Tybeert tot 2 maal toe aan om extra veel muizen te vangen en te eten. Dit wiste Reynaert, dat felle dier, Ende sprac: ‘Neve Tybeert, hier, Crupet in dit selve gat. Ne weset traghe no lat. Gaet al omme ende omme gripen. Hoert hoe die muse pipen! Keert weder huut als ghi zijt sat. Ic sal hier bliven voer dit gat Ende sal hu hier buten beiden. Wine moghen niet tavont sceiden. Morghin gaen wi te hove waert. Tybeert siet dat ghi niet en spaert.

v. 1196-1203: Reynaert maakt Tybeert ten schande door hem in de val te laten lopen. Tybeert scaemde hem ende spranc Daer hi vant groet ongherec, Want eer hijt wiste, was hem een strec Omme sinen hals arde vast. Dus hoende Reynaert sinen gast. Alse Tybeert gheware wart Des strecs, wart hi vervaert Ende spranc voert. Dat strec liep toe.

12

v. 1224-1225: Reynaert vindt het “ongeval” van Tybeert heel plezant. Dus heeft Reynaert groot delijt Dor Tybeerts ongheval.

v. 1232 & 1249-1251: Tybeert moet de diefstal van “de haan” (welke door Reynaert was gepleegd) vergelden met een afranseling door de burgers. Nu toe, ghelden wi hem den hane!’ Ende ghincken metten rocke slaen. Doe moeste Tybeert daer ontfaen Wel meneghen slach, al in een.

v. 1321-1327: Tybeert komt gewond aan bij koning Nobel, waarop Nobel meteen bedreigingen uit ten opzichte van Reynaert. Quam Tybeert in thof gheronnen, Die tes papen hadde ghewonnen Dat hi langhe claghen mach. Alse die coninc dit versach, Dat hi hadde dat hoeghe verloren, Doe mochtemen vreeselike horen Den coninc dreeghen den dief Reynaert.

v. 1328-1334: Nobel roept opnieuw zijn baronnen samen om te beraadslagen wat ze moeten aanvangen met Reynaerts wandaad. Die coninc doe niet langher ne spaert, Hine riep sine baroene te rade Ende vraechde wat hi best dade Jeghen Reynaerts overdaet. Doe wart ghindre menich raet Hoemen Reynaert ter redenen brochte, Die dese overdaet wrochte.

v. 1335-1345: Grimbeert staat erop dat zijn oom R drie maal gedaagd wordt, zoals een vrij man. Als hij dan nog niet opdaagt, dan is hij inderdaad schuldig aan alles waarvan men hem beklaagt. DOe sprac Grimbeert die das, Die Reynaerts broeder sone was: ‘Ghi heeren, ghi hebt meneghen raet. Al ware mijn oem noch also quaet, Salmen vry recht voert draghen: Men salne drie waerven daghen, Alsomen doet eenen vryen man. Ende en comt hi niet dan, So es hi sculdich alre dinc Daer hi af voer den coninc Van desen heeren es beclaghet.’

v. 1356-1357: Uiteindelijk moet Nobel inbinden en stuurt hij Grimbeert erop uit om Reynaert voor de derde keer te dagen. ‘Grimbeert, gaet wech, ende zijt Vroet ende wacht hu jeghen mesval.’

v. 1359: Grimbeert gaat ook naar Malpertus om de dagvaarding uit te voeren. DUs gaet Grimbeert te Manpertuus.

13

v. 1366-1367: Grimbeert vraagt aan Reynaert en Hermelijne of ze niet verontrust zijn door hun situatie van onzekerheid (wegens de rechteloosheid)? Hi sprac: ‘En sal hu niet vernoyen Des onrechts daer ghi in zijt?

v. 1372-1386: Grimbeert zegt uitdrukkelijk dat Reynaert nu voor de derde maal gedaagd werd. Hij waarschuwt wat er zal gebeuren als de vos zich niet plooit naar de wil van de koning en meegaat naar het hof. Ghi zijt III waerven ghedaghet. Vermerrendi maerghin den dach, So zorghic dat hu ne mach Negheene ghenade nie ghescien. Ghi sult in den derden daghe sien Huwen casteel bestormen, Manpertuus. Ghi sult gherecht sien voer hu huus Eene galghe ofte een rat. Over waer segghic hu dat: Beede hu kindre ende hu wijf Sullen verliesen haer lijf Lachterlike, al sonder waen. Ghine moghet selve niet ontgaen. Daer omme es hu de beste raet, Dat ghi met mi te hove gaet.

v. 1393-1398: Reynaert vreest dat het hof hem slecht gezind is. REynaert seide: ‘Ghi secht waer. Nochtan, Grimbeert, comme ic daer, Onder des conincs ghesinde, Dat ic binnen den hove vinde, Es up mi verbolghen al. Quame ic danen, het ware gheval.

v. 1399-1405: Reynaert besluit dat hij de koning niet kan ontlopen. Nochtan dinct mi beter wesen - Ghenese of ic mach ghenesen Dat ic met hu te hove vare Dan het al verloren ware: Casteel, kindre ende wijf Ende daer toe mijns selves lijf. In mach den coninc niet ontgaen.

F 1424-1425 + v. 1435-1437: Reynaert heeft berouw en wil te biecht gaan bij zijn neef Grimbeert. Ende ruumde sijns selves hof. Lieve neve, ic wille gaen - Nu hoert mine redene saen Te biechten hier te di: Ay, hoe drouve bleef vrauwe Hermeline

v. 1448-1480: Reynaert begint zijn biecht en somt kort al zijn misdrijven op. ‘Grimbeert, nu hoert haer waert Ende vandet mi geraden. Siet, ic comme hu te ghenaden Van alle gader minen mesdaden. Nu hoert, Grimbeert, ende verstaet:

14

Confiteor pater, mater, Dat ic den otter ende den cater Ende alle diere hebbe mesdaen. Daer af willic mi in biechten dwaen.’ Grimbeert sprac: ‘Oem, walschedi? Of ghi yet wilt, spreect jeghen mi In Dietsche, dat ict mach verstaen.’ Doe sprac Reynaert: ‘Ic hebbe mesdaen Jeghen alle diere die leven. Bidt gode dat hijt mi moete vergheven. Ic dede minen oem Brune Al bloedich maken sine crune. Tybeert dede ic muse vaen Daer ickene zeere dede slaen Tes papen huus, daer hi spranc int net. Ic hebbe ghedaen groet ongherec Canticleer ende sine kindre, Waren si meerre ofte mindre, Dicken makedicse los. Dor recht beclaghet hi den vos. Die coninc en es mi oec niet ontgaen. Ic hebbe hem toren oec ghedaen Ende mesprijs der coninghinne, Datsi spade sullen verwinnen Also vele eeren van mi. Oec hebbic, dat segghic di, Grimbeert, mee liede bedroghen Dan ic di soude ghesegghen moghen.

v. 1481-1482: Reynaert begint uit te leggen hoe het misgelopen is tussen Isengrijn en hemzelf. Hij heeft Isengrijn bedrogen door hem “oom” te noemen. Ende Ysengrijn, dat verstaet, Hietic oem dor baraet.

v. 1487-1673: Reynaert biecht op wat hij allemaal misdaan heeft tegenover Isengrijn en verklaart zo waarom hij en de wolf nu zo’n vijanden zijn. Binden beede sine voete. Dat luden wart hem doe so soete Dat hijt emmer wilde leeren. Dat verghinc hem tonneeren, Want hi luudde so utermaten, Dat alle die ghinghen bider straten Ende waren binnen der Elmare, Waenden dat die duvel ware Ende liepen daer si luden hoerden. Eer hi doe conste in corten woerden Ghespreken: “Ic wille mi begheven”, Hadsi hem na ghenomen tleven. Sint dedic hem crune gheven. Hem maechs ghedincken al zijn leven, Dat weetic wel over waer. Ic dede hem af bernen dat haer, So dat hem die zwaerde cramp. Sint dedic hem meerren scamp Up thijs daer icken leerde visschen, Daer hi mi niet conste ontwisschen.

15

Hi ontfincker meneghen slach. Sint leeddickene up eenen dach Tote des papen van Vimbloys. In al dat lant van Vermendoys, So en woende gheen pape riker. Die selve pape hadde eenen spijker, Daer menich vet bake in lach. Des haddic dicken goet ghelach. Onder dien spijker haddic een gat Verholenlike ghemaect. In dat, Daer dedic Ysingrijn in crupen. Daer vant hi rentvleesch in cupen Ende baken hanghende vele. Des vleesch dedi dor sine kele So vele gheliden utermaten. Als hi weder huten gate Waende keeren huter noet, Hem was dien leeden buuc so groet, Dat hi beclaghede zijn ghewin. Daer hi was commen ongherich in, Ne condi niet commen huut. Ic liep, ic maecte groet gheluut Int dorp ende maecte groet gherochte. Nu hoert wat ic daer toe brochte: Ic liep aldaer die pape zat Te ziere taflen ende hat. DIe pape hadde eenen cappoen, Dat was dat alre beste hoen Dat men in al dat lant vant. Hi was ghewent al toter hant. Dien prandic in minen mont Voer die tafle daer hi stont, Al daert die pape toe sach. Doe riep die pape: “Nu vant, slach! Helpe! Wie sach dit wonder nye! Die vos comt daer ic toe zye Ende roeft mi in mijns huus. So helpe mi Sancta Spiritus. Te wers hem, dat hire quam!” Dat tafel mes hi up nam Ende stac de tafle datso vloech Verre boven mi arde hoech In midden waerde up den vloer. Hi vloucte zeere ende zwoer Ende hi riep lude: “Slach ende va!” Ende ic voeren ende hi na. Sijn tafel mes haddi verheven Ende brochte mi ghedreven Up Ysingrijn daer hi stont. Ic hadde dat hoen in minen mont, Dat arde groet was ende zwaer. Datso moestic laten daer, Waest mi leet ofte lief. Doe riep die pape: “Ay heere dief, Ghi moet den roef hier laten!” Hi riep ende ic ghinc miere straten Danen, daer ic wesen woude.

16

Alse die pape up heffen soude Dat hoen, sach hi Ysingrine. Doe naecte hem eene grote pine. HI warpene int hoeghe metten messe. Den pape volchden si zesse, Die alle met groeten staven quamen. Ende als si Ysingrijn vernamen, Doe maecten si een groet gheluut Ende die ghebuere quamen huut Ende maecten grote niemare Manlic andren, dat daer ware In spapen spijker een wulf ghevaen, Die hem selven hadde ghevaen Bi den buke in dat gat. Als die ghebuere ghevreescheden dat, Liepen si dat wonder bescauwen. Aldaer wart Ysingrijn te blauwen, So dat hem ghinc al huten spele, Want hi ontfincker arde vele Groete slaghe ende groete worpe. Dus quamen die kindre van den dorpe Ende verbonden hem die hoghen. Het stont hem so, hi moest ghedoghen. So zeere slouch si ende staken, Dat sine huten gate traken. Doe ghedoghedi vele onghevals, Ende bonden hem an sinen hals Eenen steen ende lietene gaen Ende lietene diene honden saen, Diene ghinghen bassen ende jaghen. Oec diende men hem met groten slaghen So langhe dat hi ghelove was. Doe viel hi neder up dat gras Of hi ware al steen doot. Doe was dier kindre bliscap groot. Ghindre was groete niemare. Si namene ende leidene up eene bare Ende droughene met groten ghehuke Over steene ende over struke. BUten dien dorpe in eene gracht Bleef hi ligghende al dien nacht. Inne weet hoe hi danen voer. Sint verwervic dat hi mi zwoer Sine hulde een jaer al omtrent. Dat dedi up sulc convent Dat icken soude maken hoenre sat. Doe leeddickene in eene stat Daer ic hem dede te verstane, Dat twee hinnen ende eenen hane In een groet huus an eere straten Up eenen aenbalke saten, Recht teere valdore bi. Daer dedic Ysingrijn bi mi Up dat huus clemmen boven. Ic seide, ic wilde hem gheloven, Wildi crupen in die valdore, Dat hire soude vinden vore

17

Van vetten hoenren sijn ghevouch. Ter valdore ghinc hi ende louch Ende croep daer in met vare Ende began tasten haren thare. Hi taste ende als hi niet en vant, Sprac hi: “Neve, hets hier bewant Te zorghen, ic ne vinder niet.” Ic sprac: “Oem, wats hu ghesciet? Cruupter een lettel bet in. Men moet wel pijnen om ghewin. Ic hebse wech, diere saten voren.” Dus so liet hi hem verdoren, Dat hi die hoenre te verre sochte. Ic sach dat icken hoenen mochte Ende hoendene so, dat hi voer Van daer boven up den vloer Ende gaf eenen groeten val, Datsi ontspronghen over al Die in dien huse sliepen. Die bi den viere laghen, si riepen, Daer ware in huus sine wisten wat Ghevallen voer dat vyuer gat. Si worden up ende ontstaken lecht. Doe sine daer saghen echt, Wart hi ghewont toter doot. Ic hebben brocht in menegher noot, Meer dan ic ghesegghen mochte. Nochtan, al dat ic nye ghewrochte Jeghen hem, sone roucke ic niet So zeere, als dat ic verriet Vrauwe Yswenden, sijn scone wijf, Die hi liever hadde dan sijns selfs lijf. God, die moet mi vergheven. Haer dedic dat mi liever ware bleven Te doene dant es ghedaen.’ Grimbeert sprac: ‘Of ghi wilt gaen Claerliken te biechten tote mi Ende zijn van huwen zonden vry, So suldi spreken ombedect. In weet waer waert ghi dit trect.’ ‘Ic hebbe jeghen sijn wijf mesdaen.’ ‘Oem, dat en can ic niet verstaen Waer ghi dese tale keert.’ Reynaert sprac: ‘Neve Grimbeert, Ware dat hoofschede groot Of ic hadde gheseit al bloot: Ic hebbe gheslapen bi miere moyen? Ghi zijt mijn maech, hu souts vernoyen Seidic eeneghe dorperheit. Grimbeert, nu hebbic hu gheseit Al dat mi mach ghedincken nu. Gheeft mi aflaet, dat biddic hu, Ende settet mi dat hu dinct goet.’

18

v. 1726-1732: Hoewel Grimbeert hem net voor zijn misdaden heeft vergeven, kan Reynaert zich nauwelijks bedwingen om toch nog een kipje te vangen. Hoe dicken sach Reynaert achter rugghe Weder daer die hoenre ghinghen. Hine conste hem niet bedwinghen, Hine moeste ziere zeden pleghen. Al haddemen hem thoeft af ghesleghen, Het ware ten hoenren waert ghevloghen Also verre alst hadde ghemoghen.

v. 1760-1769: Reynaert doet alsof hij onschuldig is, niets te vrezen heeft, en loopt als een onschuldig man door de hoofdstraat tot bij de koning. Nochtan dedi als die onvervaerde, Hoe so hem te moede was. Ende hi sprac te Grimbeerte den das: ‘Leedet ons die hoechste strate.’ Reynaerd ghinc in dien ghelate Ende in also bouden ghebare Ghelijc of hi sconinx sone ware Ende hi niet en hadde mesdaen. Boudeliken ghinc hi staen Voer Nobele, dien coninc,

v. 1770-1795: Reynaert begroet de koning. Hij zegt waarom de koning hem wel zou moeten geloven en waarom hij de andere dieren niet moet geloven Ende sprac: ‘God, die alle dinc Gheboet, hi gheve hu, coninc heere, Langhe bliscap ende eere. Ic groet hu, coninc, ende hebbe recht. En hadde nye coninc eenen knecht So ghetrauwe jeghen hem Als ic oyt was ende bem. Dat es dicken worden anschijn. Nochtan, die sulke die hier zijn, Soude mi nochtan gherne roven Huwer hulden, wilde ghi hem gheloven. Maer neen, ghi niet. God moete hu lonen! Het ne betaemt niet der cronen, Datsi den scalken ende den fellen Te lichte gheloven datsi vertellen. Nochtan willics Gode claghen Dier es te vele in onsen daghen Der scalke die wroughen connen, Die niet ter rechter hant hebben ghewonnen Over al in rike hove. Dien salmen niet gheloven. Die scalcheit es hem binnen gheboren, Datsi den goeden lieden doen toren. Dat wreke God up haer leven Ende moete hem eewelike gheven Al sulken loen als si zijn waert.’

19

v. 1796-1801: De koning zegt dat Reynaert niet moet vleien, het zal hem toch niet helpen. Die coninc sprac: ‘O wy, Reynaert! O wy, Reynaert, onreyne quaet, Wat condi al scone ghelaet! Dat en can hu niet ghehelpen een caf. Nu comt huwes smeekens af. In werde bi smeekene niet hu vrient.

v. 1802-1805: De koning verwijt Reynaert een zaak waar wij als lezer niets van weten (maar het publiek waarschijnlijk wel) Hets waer, ghi sout mi hebben ghedient Van eere saken in den woude, Daer ghi qualic in hebt ghehouden Die eede die ic hadde ghezworen.’

v. 1806-1809: Cantecleer zijn klacht nog eens herhalen maar de koning snoert hem de mond ‘O wy, wat hebbic al verloren!’ Sprac Canticleer, die daer stont. Die coninc sprac: ‘Hout huwen mont, Heere Canticleer, nu laet mi spreken,

v. 1812-1814: Koning Nobel formuleert de eerste aanklacht: Reynaerts aanval op de boden en bijgevolg de aanval op de eer van de koning. Dat ghi mi lief hebt ende waert, Dat hebdi sonder huwe pine Mine boden laten anschine:

v. 1817-1819: De koning kondigt zijn besluit al aan. Reynaert zal het voelen aan zijn keel! Ic ne sal hu niet scelden; Ic waent hu kele sal ontghelden Noch heden al up eene wijle.’

v. F 1809 + v. 1831: Reynaert vraagt zich terecht af welke schuld hem treft m.b.t. het onfortuinlijke wedervaren van Bruun en Tybeert. Her Coninc, wat bestaet mi dat? … Bi Gode, soudic dat ontghelden

v. 1833-1845: Reynaert beschrijft de situatie zoals zij is: hij is slechts en onderdaan die zich te onderwerpen heeft aan de macht en de straffen van zijn koning. Voert,’ sprac Reynaert, ‘coninc, lyoen, Wien twifelt des, ghine moghet doen Dat ghi ghebiet over mi? Hoe groot mine saken zi, Ghi moghet mi vromen ende scaden. Wildi mi zieden ofte braden Ofte hanghen ofte blenden, Ic ne mach hu niet ontwenden. Alle diere zijn in hu bedwanc. Ghi zijt groet ende ic bem cranc. Mine hulp es cleene ende dhuwe groet.

20

Bi Gode, al slouchdi mi doot, Dat ware eene crancke wrake

v. 1846-1851: Belijn de ram stelt voor om verder te gaan met de aanklachten. Recht in dese selve sprake.’ DOe spranc up Belin de ram Ende sine hye, die met hem quam; Dat was: dame Ha Wy. Belin sprac: ‘Ga wy Alle voert met onser claghen.’

v. 1852-1867: Alle dieren die een aanklacht hebben jegens Reynaert komen voor de koning staan om publiekelijk hun klacht te uiten, en laten Reynaert gevangen nemen. Bruun spranc up met sinen maghen Ende Tybeert, die felle, Ende Ysingrijn sijn gheselle, Forcondet dat everzwijn Ende die raven Tyocelijn, Pancer die bever, och Bruneel Dat water var, dat butseel, Ende dat een coren heere Rosseel, Die weline, die vrauwe Fine, Cantecleer ende die kindre zine Makeden groten vederslach, Dat foret Cleene Bejach Liepen alle in dese scare. Alle dese ghinghen openbare Voer haren heere den coninc staen Ende daden Reynaerde vaen.

v. 1868-1885: De dieren brengen al hun klachten naar voren, en bewijzen waar ze kunnen. Daarop gaan de hoge baronnen vonnissen over Reynaert. Ze veroordelen hem tot de galg. NU ghinct ghindre up een playdieren. Nye hoerde man van dieren So scone tale als nu es hier Tusschen Reynaerde ende dandre dier Voert bringhen, diemen brochte daer. Het ware mi pijnlic ende zwaer, Daer omme corte ic hu de woort. Die beste redenen ghinghen daer voort. Die claghen die de dieren ontbonden, Proufden si met goeden orconden Als si sculdich waren te doene. Die coninc dreef die hoeghe baroene Te vonnesse van Reynaerts saken. Doe wijsden si datmen soude maken Eene galghe, sterc ende vast, Ende men Reynaerde, den fellen gast, Daer an hinghe bi ziere kelen. Nu gaet Reynaerde al huten spele.

21

v. 1886-1892: Reynaert is veroordeeld, zijn clanleden gaan weg. DOe Reynaert verordeelt was, Orlof nam Grimbeert die das Met Reynaerts naeste maghen: Sine consten niet verdraghen, No sine consten niet ghedoghen, Datmen Reynaerde voer haren oghen Soude hanghen alse eenen dief.

v. 1894-1914: De koning ziet de vernederde familieleden afdruipen en gebiedt tot haast voor het ophangen van Reynaert. Die coninc, hi was arde vroet, Doe hi mercte ende verstoet Datso menich jonghelinc Met Grimbeerte huten hove ghinc, Die Reynaerde na bestoet. Doe peinsdi in sinen moet: ‘Hier mach in loepen andren raet. Al es Reynaert selve quaet, Hi hevet meneghen goeden maech.’ Doe sprac hi: ‘Twi sidi traech, Ysingrijn ende heere Bruun? Reynaerde es cont menich tuun Ende hets den avonde bi. Hier es Reynaert; ontsprinct hi, Comt hi III voete huter noot, Sinen lust die es so groot Ende hi weet so meneghen keer, Hine wert ghevanghen tsjaermeer. Salmen hanghen, twine doetment dan? Eer men nu ghereeden can Eene galghe, so eist nacht.’

v. 1957-1965: Bruun en Tybeert uiten beide hun motieven voor de executie. Bruun sprac: ‘Neve Tybeert, nem Die lijne. Du salt mede loepen. Reynaert, die salt nu becoepen Mijn scone liere ende dine hoghe. Ghawi ende hanghene so hoghe Dats lachter hebben al sine vrient.’ ‘Gha wi, hi heves wel verdient’, Sprac Tybeert ende nam de lijne. Hine dede nye so lieve pine.

v. 1977-1992: Isengrijn beveelt zijn vrouw Hersinde om Reynaert te bewaken en spreekt zijn instructies uit in de vorm van een huwelijksinzegening. Reynaert bedankt Isengrijn daarvoor. Vrauwe Arsenden, zinen wive, Beval hi, bi haren live, Datso stonde bi Reynaerde Ende soene name bi den baerde Ende van hem niet ne sciede, No dor goet, no dor miede, No dor niet, no dor noet, No dor zorghe van der doot.

22

REynaert andwoerde in corten woorden, Dat alle die daer waren horden: ‘Heere Ysingrijn, half ghenade! Al ware hu lief mijn grote scade Ende al brincdi mi in vernoye, Ic weet wel, soude mijn moye Te rechte ghedincken ouder daet, Sone dade mi nemmermeer quaet.

v. 1995-2005: Reynaert verwijt zijn beulen dat zij hem hebben “onneert”. Hij vervloekt hen bovendien als ze niet opschieten. Ende heere Brune, ende heere Tybeert, Dat ghi mi dus hebt onneert! Ghi drie, ghi hebbet ghedaen al Datmen mi ontliven sal. Daer toe hebdi ghemaket, Datso wie die mi ghenaket, Sceldet mi dief of hevet leet. Daer omme moetti, God weet, Gheonneert werden alle drie, Ghine haest dat ghescie Al dat ghi begaert te doene.

v. 2042-2049: Reynaert bekent aan het publiek dat hij van plan is een list uit te voeren waarmee hij zijn vrijheid zou kunnen terugwinnen. Nu willic prouven dat ic mach Te hove bringhen een baraet Dat ic voer de dagheraet In groter zorghen vant te nacht. Hevet mine lust sulke cracht Alsic noch hope datso doet, Al es hi lustich ende vroet, Ic wane den coninc noch verdoren.’

v. 2052-2060: Reynaert vraagt om een openbare biecht te mogen afleggen terwijl de galg in gereedheid wordt gebracht. Reynaert sprac: ‘Laet teerst ghereeden Die galghe daer ic an hanghen sal, Ende daer binnen so salic al Den volcke mine biechte conden In verlanessen van minen zonden. Hets beter dat al tfolc verstaet Mine diefte ende mine ondaet, Dan si namaels eeneghen man Mine overdaet teghen an.’

v. 2065-2138: Reynaert legt uit hoe hij zo’n misdadiger is geworden. Hij vertelt over zijn onfortuinlijke wedervaren met Isengrijn. ‘Helpe,’ seit hi, ‘Dominus! Nu en es hier niemen in dit huus, No vrient no viant, ic ne bem Een deel mesdadich jeghen hem. Nochtan horet alle, ghi heeren. Laet wijsen ende leeren Hoe ic, Reynaert, aermijnc,

23

Eerst an die boesheit vinc. In allen tijden spade ende vroe, Wasic een hovesch kint noch doe. Doemen mi spaende van der mannen, Ghinc ic spelen metten lammen Dor te hoerne dat ghebleet, So dat ic een verbeet. Ten eersten lapedic dat bloet: Het smaecte so wel, het was so goet, Dat ic dat vleesch mede ontgan. Daer leerdic leckernie an, So vele, dat ic ghinc ten gheeten Int wout daer icse hoerde bleeten. Daer verbeetic hoekine twee. So dedic des derdes daghes mee Ende ic wart bouder ende coene Ende verbeet haenden ende hoene Ende gansen daer icse vant. Doe mi bloedich wert mijn tant, Was ic so fel ende so wreet, Dat ic zuver up verbeet Al dat ic vant ende wat mi dochte Dat mi bequam ende dat ic vermochte. Daer na quam ic ende Ysingrine Te wintre in eenen couden rijme Bi Besele onder eenen boem. Hi rekende dat hi ware mijn oem Ende began eene sibbe tellen. Al daer worden wi ghesellen. Dat mach mi te rechte rauwen! Daer gheloofden wi bi trauwen Recht gheselscap manlic andren. Doe begonsten wi te gader wandelen. Hi stal tgroete ende ic dat cleene. Dat wi bejaechden, wert ghemeene. Ende als wi deelen souden doe, Ic was in hueghen ende vroe, Mochtic mijn deel hebben half. Alse Ysingrijn bejaghede een calf Of eenen weder of eenen ram, So grongierdi ende maecte hem gram Ende toechde mi een ghelaet Datso zuer was ende so quaet, Dat hi mi daer met van hem verdreef Ende hem mijn deel al gader bleef. Nochtan hachtic niet van dien. So menich waerven hebbic versien, Alse wi een groete proye lagheden Die ic ende mijn oem bejagheden, Eenen osse of eenen bake, Doe ghinc hi sitten met ghemake Met sinen wive vrauwe Harsenden Ende met sinen VII kindren. Sone mochtic cume deene hebben Van den alre mintsten rebben Die sine kindre hadden ghecnaghet. Dus nauwe hebbic mi bejaghet.

24

Nochtan, dat was mi lettel noot, Ne waer dat mijn zin so groot Die lieve drouch te minen oem, Die mijns nemet crancken goem. Ic hadde ghewonnen wel tetene, Coninc, dit doe ic hu te wetene: Ic hebbe noch selver ende gout Dat al es in mier ghewout So vele, dat cume een waghen Te VII waerven soude ghedraghen!’

v. 2142-2150: Reynaert vertelt Nobel nu over de gestolen schat waarmee Reynaerts vader, Isengrijn en Bruun de staatsgreep (en moord) op de koning wilden financieren. Reynaert andwoerde: ‘Ic segghu dat, Wijldijt weten also ict weet, No dor lief no dor leet Sone salt danne bliven verholen. Coninc, dien scat was bestolen. Ne waer hi oec ghestolen niet, Daer ware die moert bi ghesciet An hu lijf, in rechter trauwen, Dat alle huwen vrienden mochte rauwen.’

v. 2151-2163: De koningin wordt bang en vraagt Reynaert om te zeggen wat hij precies afweet van de geplande moord op haar man Nobel. Die coninghinne wart vervaert Ende sprac: ‘O wy, lieve Reynaert, O wy, Reynaert, o wy, o wy, O wy, Reynaert, wat sechdi? Ic mane hu bi der selver vaert, Dat ghi mi ons secht, Reynaert, Die hu ziele varen sal, Dat ghi ons secht de waerheit al Openbare ende brinct voort Of ghi weet van eenegher moort Of eenen mordeliken raet Die jeghen minen heere gaet. Dat laet hier openbare horen.’

v. 2179-2198: Reynaert verzoekt de koningin om een beschuldigende verklaring te kunnen afleggen, om het verraad op de koning toe te lichten. IN eenen ghelate met drouven zinne Sprac Reynaert: ‘Edele coninghinne, Al haddi mi nu niet ghemaent, Ic bem een die sterven waent. In laet niet ligghen up mijn ziele Ende waert so dat mi gheviele, Mi stonder omme in de helle te sine Daer die torment es entie pine! In dien dat die coninc milde Een ghestille maken wilde, Ic soude segghen met ghenaden Hoe jammerlike hi was verraden Te mordene van zinen lieden. Nochtan, diet alre meest berieden,

25

Sijn som van minen liefsten maghen, Die ic noede soude bedraghen, Ne daet die zorghe van der hellen, Daermen seit dat si in quellen Die hier sterven ende moort Weten, sine bringhense voort.’

v. 2209-2219: Reynaert krijgt opnieuw het woord, op aandringen van de koningin. Bi der coninghinnen rade, Die zeere ontsach des sconinx scade, Gheboet die coninc openbare, Dat daer niemen so coene en ware Dat hi een wordekijn yet sprake Tote dien dat Reynaert met ghemake Hadde vulseit al sinen wille. Doe zweghen si alle gader stille. Die coninc hiet Reynaerde spreken. Reynaert was van fellen treken, Hem dochte scone zijn gheval.

v. 2227-2230: Reynaert zal zijn eigen familieleden van verraad beschuldigen. NU verneemt alle gader Hoe Reynaerd sinen erdschen vader Met verradenessen sal bedraghen Ende eenen van sinen lifsten maghen.

v. 2239-2422: Reynaert doet het verhaal van het verraad en vertelt hoe hij aan de schat is gekomen. Reynaert sprac: ‘Wilen teer stonden Hadde mine heere mijn vader vonden Des coninx heymeliken scat In eene verholnen stat. Die mijn vader hadde vonden Den scat, wart hi in corten stonden So overdadich ende so fier, Dat hi veronweerde alle dier Die sine ghenote te voren waren. Hi dede Tyberte den kater varen In Arttinen, dat wilde lant, Al daer hi Brunen den beere vant. Hi ontboet Brune grote Gods houde Ende hi in Vlaendren commen soude Ende hi coninc wilde wesen. Bruun wart vro van desen: Hi hadt meneghen dach begaert. Daer maecte hi hem te Vlaendren waert Ende quam in Waes, int soete lant, Daer hi minen vader vant. Mijn vader ontboet Grimbeerte den wysen Ende Ysingrijn den grijsen, Tybeert die kater was die vijfste, Ende quamen teenen dorpe, hiet Hijfte. Tusschen Hijfte ende Ghend Hilden si haer paerlement In eere belokenre nacht. Daer quamen si bi sduvels cracht

26

Ende bi sduvels ghewelt Ende zwoeren daer an twoeste velt Alle vive des coninx doot. Nu hoert wonder alle groot! Watsi noch over een draghen: Wilde yement van sconincx maghen Dat weder segghen, mijn vader soude Met sinen selvere, met zinen goude So den ghenen steken achtre, Dat sijs souden hebben lachtre. Dit weetic ende segghe hu hoe. EEns morghins, arde vroe, Gheviel dat mijn neve die das Van wine een lettel droncken was Ende lyet in verholnen rade minen Wive, miere vrauwen Hermelinen, Ende al van pointe te pointe seide Daer si liepen an die heyde. Mijn wijf es eene vremde vrouwe Ende gaf Grimberte hare trauwe Dat verholen bliven soude. Ten eersten datso quam ten woude Daer ic was ende so mi vant, So telde zoet mi te hant, Ne waer het was al stillekine. Oec seide zoet bi sulken lijcteekine, Dat ict kende so waer, Dat mi alle mine haer Up waert stonden van groten vare. Mine herte wart mi openbare Also caut als een hijs. Dies zijt seker ende wijs! Die pude wijlen waren vry Ende oec so beclaechden hem zij, Datsi waren sonder bedwanc. Ende si maecten een ghemanc Ende so groet ghecray up Gode, Dat hi hem gave, bi sinen ghebode, Eenen coninc diese dwonghe. Dies baden die houde entie jonghe Met groten ghecraye, met groten ghelude. God ghehoerde die pude Teenen tijde van den jare Ende sende hem den coninc hodevare, Diese verbeet ende verslanc In allen landen daer hise vant, Beede in water ende in velt Daer hise vant in sine ghewelt. Hi dede hem emmer onghenade. Doe claechden si, het was te spade. Het was te spade, ic secht hu twy: Sij die voren waren vry, Sullen sonder wederkeer Sijn eyghin bliven emmermeer Ende leven eewelike in vare Van den coninc hodevare! Ghi heeren, aerme ende rike,

27

Ic vruchte oec dies ghelike Dat nu van hu soude ghevallen. Doe droughic zorghe voer ons allen. Dus hebbic ghezorghet voer hu; Dies dancti mi lettel nu! Ic kenne Brunen, valsch ende quaet, Ende vul van alre overdaet. Ic peinsde: worde hi onse heere - Dat ontvruchtic arde zeere Dat wi alle waren verloren. Ic kennen so wel gheboren Ende soete ende goedertiere Ende ghenadich allen dieren. Het dochte mi bi allen dinghen Eene quade manghelinghe, Die ons ne mochte comen Noch theeren noch te vromen. Hier omme peinsdic ende poghede. Mine herte grote zorghe ende ghedoghede Hoe so erghe eene zake, Datso ghescort worde ende brake Mijns vaders bosen raet, Die eenen dorper, eenen vraet, Coninc ende heere maken waende. Emmer badic Gode ende maende, Dat hi den coninc, minen heere, Behilde sine warelt eere! Bedi, ic kenne wel dat, Behilde mijn vader sinen scat, Si souden wel des raets ghetelen Onder hem ende sinen ghespelen, Dat die coninc worde verstoten. In diepen ghepeinse ende in groten Was ic dicken, hoe ic dat Soude vinden waer die scat Lach die mijn vader hadde vonden. Ic wachte nauwe tallen stonden Minen vader ende leide laghen In meneghen bosch, in meneghe haghen, Beede in velde ende in woude, Waer mijn vader, die lusteghe houde, Henen trac ende henen liep. Was het droghe, was het diep, Waest bi nachte, waest bi daghe, Ic was emmer in die laghe. Waest bi daghe, waest bi nachte, Ic was emmer in die wachte. Up eene stont gheviel daer nare, Dat ic mi decte met groten vare Ende lach ghestrect neven dheerde Ende van den scatte die ic begheerde, Gherne yewer hadde vernomen. Doe saghic minen vader comen Hute eenen hole gheloepen. Doe began ic ten scatte hopen, Bi den barate als ic hem sach Dryven, als ic hu segghen mach.

28

Want hi huten holle quam, Sach ic wel ende vernam, Dat hi omme sach ende merke di Of hem yemene ware bi. Ende als hi niemene en sach, Doe queddi den sconen dach Ende stoppede dat hol met sande Ende maectet ghelijc den andren lande. DAt ic dit sach, ne wiste hi niet. Doe saghic, eer hi danen sciet, Dat hi den steert liet mede gaen Daer sine vore hadde ghestaen Ende decte sijn spore metter mouden. Daer leerdic an den vroeden houden Een lettel meesterlike liste, Die ic te voren niet ne wiste. Aldus voer mijn vader danen Ten dorpe waert, daer die hanen Ende die vette hinnen waren. Teerst dat ic mi durste baren, Spranc ic up ende liep ten hole. In wilde niet langher zijn in dole Ende ic gheraecte doe te hant. Sciere scraefdic up dat zant Met minen voeten ende croep in. Al daer vandic groet ghewin. Daer vandic selver ende goud. Hier nes niemen nu so houd Dies nye so vele te gader sach! Doe ne spaerdic nacht no dach, Ic en ghinc trecken ende draghen Sonder karre ende waghen Over dach ende over nacht Met al gader miere cracht. Mi halp mijn wijf, vrouwe Hermeline. Des dogheden wi grote pine Eer wi den over groeten scat Brochten in een ander gat Daer hi bet lach tonsen ghelaghe. Wij droughene onder eenen haghe In een hol verholenlike. Doe was ic van scatte rike.

v. 2481-2483: Reynaerts vader pleegt zelfmoord als blijkt dat hij de schat kwijt is en zijn plannetje niet kan doorgaan. Doe mijn vader dat vernam, Wart hi zeerich ende gram, Dat hi van torne hem selven hinc.

v. 2491-2495: De koning en koningin leiden Reynaert weg om met hem te kunnen overleggen over de schat. DIe coninc entie coninghinne, Die beede hopeden ten ghewinne, Si leedden Reynaerde buten te rade Ende baden hem, dat hi wel dade Ende hi hem wijsde sinen scat

29

v. 2496-2499: Reynaert vraagt zich af waarom hij zijn schat aan de koning zou geven, die hem wil laten ombrengen. Ende alse Reynaerd horde dat, Sprac hi: ‘Soudic hu wijsen mijn goet, Heere coninc, die mi hanghen doet? So waer ic huut minen zinne...’

v. 2500-2505: De koningin belooft Reynaert dat de koning hem zal laten leven, als hij hen maar inlicht over (de samenzwering en) de schat. ‘Neen, Reynaert,’ sprac die coninghinne, ‘Mine heere sal hu laten leven Ende sal hu vriendelike vergheven Alle gader sinen evelen moet, Ende ghi sult voert meer sijn vroet Ende goet ende ghetrauwe.’

v. 2534-2538: Nobel wil Reynaert wel geloven, maar dreigt ermee zijn familieleden tot in de tiende graad te zullen vervolgen als blijkt dat Reynaert enkel kwaad in zin had. Ne waer, ic segghe hem sonder waen: Doet hi meer eerchede, Alle die hem ten tienden lede Sijn belanct, sullent becoepen.’ Reynaerd sach den coninc beloepen

v. 2542- 2545 + 2561-2567: De koning vergeeft Reynaert voor zijn misdaden en die van zijn vader door hem een strohalm te geven. Reynaert overhandigt de koning de schat door hem eveneens een strohalm te overhandigen. Doe nam die coninc een stro Ende vergaf Reynaerde al gader Die wanconst van sinen vader Ende zijns selves mesdaet toe. Reynaert nam een stroe voer hem Ende sprac: ‘Heere, coninc, nem. Hier gheve ic di up den scat Die wijlen Ermelinc besat.’ DIe coninc ontfinc dat stroe Ende dancte Reynaerde zoe Als quansijs: ‘Dese maect mi heere.’

v. 2642-2648: Reynaert zegt dat de schat in Kriekeputte te vinden is en hij roept de haas bij zich om deze stelling te “bewijzen”. De dieren zijn verwonderd dat de ter dood veroordeelde Reynaert ineens bevelen kan uitdelen. Ic sal hu wel toeghen, dat ic wane Orconde ghenouch al openbare.’ Lude riep hi: ‘Cuwaert, comt hare! Comet voert coninc, Cuwaert!’ Die diere saghen dese vaert; Hem allen wonderde wat daer ware. Cuwaert die ghinc met vare,

30

v. 2667-2671: Terloops vermeldt Cuwaert dat Reynout de hond te Kriekeputte aan valsmunterij deed en van die munten rijkelijk leefde. Hoe mochte ic vergheten dies, Dat al daer Reynout, de ries, Die valsche penninghe slouch Daer hi hem mede bedrouch Entie ghesellen sine.

v. 2698-2729: Reynaert zou zogezegd wel willen meegaan met de koning naar Kriekeputte, maar hij kan niet. Hij moet naar Rome om een aflaat voor zijn zonden. Reynaert sprac: ‘Ghi secht wonder. Waendi, in waers arde vro, Coninc, oft mi stonde also Dat ic met hu wandelen mochte, Also als ons beeden dochte, Ende ghi, heere, waert al sonder zonde. Neent, het es also ic hu orconde Ende ict hu segghe, al eist scame. Doe Ysingrijn in sduvels name In de ordine ghinc hier te voren Ende hi te moonke wert bescoren, Doe ne conste hem de provende niet ghenoughen Daer VI moonke hem bi bedroughen. Hi claghede van honghere ende carmede So zeere dats mi ontfaermede. Doe hi carmede ende wart traech, Doe haddics rauwe als een zijn maech Ende gaf hem raet dat hi ontran. Daer omme bem ic in spaeus ban. MAerghin, als die zonne up gaet, Willic te Roeme om aflaet. Van Roeme willic over zee; Danen ne keeric nemmermee Eer ic so vele hebbe ghedaen, Coninc, dat ic met hu mach gaen Thuwer eeren ende thuwer vromen, Of ic te lande weder come. Het ware een onscone dinc, Souddi, heere coninc, Maken huwe wandelinghe Met eenen verwatenen ballinghe Als ic nu bem, God betere mi.’

v. 2751 – 2795: De koning spreekt de dieren plechtig toe en deelt zijn besluit over Reynaert mee. DOe dese tale was ghedaen, Doe ghinc Nobel die coninc staen Up eene hoghe stage van steene, Daer hi up plach te stane alleene Als hi sat in zijn hof te dinghe. Die dieren saten teenen ringhe Al omme ende omme in dat gras, Na dien dat elc gheboren was. Reynaerd stont bi der coninghinne: ‘Bidt voer mi, edele vrauwe,

31

Dat ic hu met lieve weder scauwe.’ Soe sprac: ‘Die Heere, daert al an staet, Doe hu van zonden vul aflaet.’ Die coninc entie coninghinne Ghinghen met eenen bliden zinne Voer haer diere aerme ende rike. Die coninc, die sprac vriendelike: ‘Reynaert es hier commen te hove Ende wille, dies ic Gode love, Hem betren met al zinen zinnen Ende mijn vrauwe de coninghinne Hevet so vele ghebeden voer hem, Dat ic zijn vrient worden bem Ende hi versoent es jeghen mi Ende ic hem hebbe ghegheven vry Beede lijf ende lede. Reynaerde ghebiedic vullen vrede. Anderwaerf ghebiedic hem vrede Ende derde waerven mede, Ende ghebiede hu allen, bi huwen live, Dat ghi Reynaerde ende zinen wive Ende zinen kindren eere doet, Waer si commen in hu ghemoet, Sijt bi nachte, zijt bi daghe. In wille meer gheene claghe Van Reynaerts dinghen horen. Al was hi rouckeloes hier voren, Hi wille hem betren, ic segghe hu hoe: Reynaert wille maerghin vroe Palster ende scerpe ontfaen Ende wille te Roeme gaen Ende van Rome danen wille hi over zee Ende dan commen nemmermee Eer hi heeft vul aflaet Van alre zondeliker daet.’

v. 2803-2804: Tiecelijn waarschuwt Isengrijn, Bruun en Tybeert dat de koning Reynaerts straf heeft kwijtgescholden. Die coninc heeftene quite ghelaten Van alle sinen mesdaden

v. 2825-2832: De “samenzweerders” (behalve Tybeert) komen aangerend en beginnen Reynaert meteen uit te schelden, wat de koning net had verboden. Daarop worden ze gevangen genomen. Isingrijn quam met groeten gheninde Ghedronghen voer de coninghinne Ende sprac met eenen fellen zinne Te Reynaert waert so verre, Dat die coninc wert al erre Ende hiet Ysingrine vaen Ende Brune. Alsoe saen Worden si ghevanghen ende ghebonden.

32

v. 2877-2879: De koningin beveelt dat Reynaert schoenen van wolfspoten moet krijgen, ook al laten Isengrijn en zijn vrouw daarbij het leven. Al sout hem gaen an haer lijf, Elkerlijc moet hu gheven twee scoen Daer ghi hu vaert mede moet doen.’

v. 3100- 3114: Reynaert komt bij zijn vrouw Hermeline en geeft haar zijn eigen versie van wat hem overkomen is aan het hof. Hij heeft Cuwaert de haas meegebracht als zogezegd zoenoffer vanwege de koning. So was blide ende sprac saen: ‘Reynaert, hoe sidi ontgaen?’ ‘Ic bem worden peelgrijn. Heere Brune ende heere Ysengrijn Sijn worden ghisele over mi. Die coninc hevet, danc hebbe hi, Cuaerde ghegheven in rechter zoene Al onsen wille mede te doene. Die coninc die lyede das, Dat Cuaert die eerste was Die ons verriet jeghen hem Ende bi der trauwen die ic bem Sculdich hu, vrauwe Hermeline: Cuaerde naket eene groete pine. Ic bem up hem met rechte gram!’

v. 3085-3089 + 3115-3134: Reynaert lokt Cuwaert mee in zijn hol. Vervolgens grijpt hij de haas en doodt hem. De welpjes en Hermelijn smullen mee van de haas. Reynaert ghinc met scoenre tale So smeeken ende losengieren In so menegher manieren, Dat hi bi barate brochte Cuwaerde in sine haghedochte. Ende alse dat Cuaert vernam Keerdi hem omme ende waende vlien, Maer dat ne conste hem niet ghescien, Want Reynaert hadde hem ondergaen Die porte ende ghegreepene saen Bi der kelen mordadelike. Ende Cuaert riep ghenadelike: ‘Helpt mi, Belin! Waer sidi? Dese peelgrijn verbijt mi!’ DAt roupen was sciere ghedaen, Bedi Reynaert hadde saen Sine kele ontwee ghebeten. Doe sprac Reynaert: ‘Nu gaen wi heten Desen goeden vetten hase.’ Die welpine liepen ten base Ende ghinghen heten al ghemeene. Haren rauwe was wel cleene, Dat Cuaert hadde verloren tlijf. Ermeline, Reynaerts wijf, Hat dat vleesch ende dranc dat bloet.

33

v. 3355-3380: Belijn verklaart dat hij de voor te lezen brief eigenhandig geschreven heeft. Daarmee beschuldigt hij zichzelf – zonder het te weten – van medeplichtigheid aan Reynaerts dodelijke aanslag op Cuwaert. Even later vindt Botsaert namelijk het hoofd van Cuwaert in Belijns tas. Coninc, ghine horet noint spreken Van betren dichtre dan ic bem. Dese lettren dichte ic hem, Gaet mi te goede of te quade. Dese lettren dichte ic bi minen rade Aldus ghemaect ende ghescreven.’ Doe hiet hem die coninc gheven Den brief Botsaerde, sinen clerc. Dat was hi die ant werc Bet conste dan yement die daer was. Botsaert plach emmer dat hi las Die lettren die te hove quamen. Bruneel ende hi, die namen Die scerpe van den halse Belijns, Die bi der dompheit zijns Hier toe hadde gheseit so verre, Dat hi snieme sal werden erre. Die scerpe ontfinc Botsaert, de clerc. Doe moeste bliken Reynaerts werc. ALse hi dat hoeft voert trac, Botsaert, ende sach dat: ‘Helpe, wat lettren zijn dit? Heere coninc, bi miere wit, Dit es dat hoeft van Cuaerde! O wach, dat ghi noint Reynaerde, Coninc, ghetrauwet so verre!’

v. 3399-3410: De koning beklaagt zich bij Firapeel over Reynaerts misdaden en zijn eigen stommiteiten. Hij heeft zijn vrienden en zijn eer verloren, en dus ook het recht op leven. Die coninc sprac: ‘Heere Sierapeel, Mi hevet een quaet wicht so verre Bedroghen, dat ics bem erre, Ende int strec gheleet bi barate, Dat ic recht mi selven hate Ende ic mine eere hebbe verloren. Die mine vriende waren te voren, Die stoute heere Brune ende heere Ysingrijn, Die rovet mi een valsch peelgrijn. Dat gaet miere herten na so zeere, Dat het gaen sal an mine eere Ende an mijn leven, het es recht.’

v. 3411-3424: Firapeel zegt wat er moet gebeuren: De slachtoffers Isengrijn, Hersinde en Bruun moeten gewraakt worden met Belijn. Reynaert moet worden gevangen en opgeknoopt, zonder vonnis! Doe sprac Syrapeel echt: ‘Es ghedaen mesdaet, men saelt zoenen. Men sal den wulf enten beere doen comen Ende vrauwe Hersenden also wel Ende betren hem hare mesdaet snel

34

Ende over haren toren ende over hare pine Versoenen metten ram Beline, Na dat hi selve heeft ghelyet Dat hi Cuaerde verriet. Ende daer na sullen wi alle loepen - Hi heeft mesdaen hi moet becoepen Na Reynaerde ende sulne vanghen Ende sullen sine kele hanghen Sonder vonnesse, hets recht!’

v. 3429-3467: Firapeel gaat bij de gevangenen de zoen gaan volbrengen in naam van de koning en deze aanvaarden zijn aanbod. Fyrapeel sprac: ‘Heere, jaet! Ic wille gaen maken die zoene.’ Doe ghinc Fyrapeel die coene, Daer hi die ghevanghene vant. Ic wane dat hise teerst ontbant Ende daer na sprac hi: ‘Ghi heeren beede, Ic bringhe hu vrede ende gheleede. Mine heere de coninc groet hu, Ende hem berauwet zeere nu Dat hi jeghen hu heeft mesdaen. Hi biet hu, wildijt ontfaen, Wie so blide si ofte gram. Hi wille hu gheven Belin den ram Ende alle sheere Belins maghe Van nu toten domsdaghe, Eist int velt, eist int wout. Hebse alle in hu ghewout Ende ghise ghewilleghelike verbit. Die coninc ontbiet hu voer al dit, Dat ghi sonder eeneghe mesdaet Reynaerde moghet toren ende quaet Doen ende alle zine maghen, Waer so ghise moghet belaghen. Dese twee groete vreden Wille hu die coninc gheven heden Te vryen leene eewelike. Ende hier binnen wilt die coninc rike, Dat ghi hem zweert vaste hulde. Hine wille oec bi sinen sculde Nemmermeer jeghen hu mesdoen. Dit biedt hu de coninc lyoen. Dit neemt ende leeft met ghenaden, Bi Gode, ic dart hu wel raden.’ Isingrijn sprac toten beere: ‘Wat sechdire toe, Brune heere?’ Brune sprac: ‘Ic hebbe liever in de rijsere Dan hier te ligghene int ysere. Laet ons toten coninc gaen Ende sinen pays daer ontfaen.’

35

Bijlage B: korte inhoud Van den vos Reynaerde v. 1-40: Proloog In de eerste tien verzen wordt de auteur Willem voorgesteld. Vervolgens richt de verteller zich tot het publiek.

v. 41-496: De hofdag Op een Pinksterdag roept koning Nobel alle dieren naar zijn koningshof (ergens in Vlaanderen) voor de hofdag. Alle dieren verschijnen daar, behalve Reynaert en de das Grimbeert. Bijna alle dieren hebben wel een of andere klacht over Reynaert. Als eerste begint de wolf Ysengrijn te klagen: zijn vrouw is verkracht door Reynaert. Daarna volgt het hondje Cortoys met een klacht over diefstal en vervolgens neemt de kater Tybeert het woord. Pancer de bever merkt op dat Reynaert Cuwaert de haas wou vermoorden. De dieren vragen om de doodstraf voor de vos. Grimbeert de das, de neef van Reynaert, komt echter op ter verdediging van zijn oom. Hij haalt verschillende verzachtende omstandigheden aan en doet zelf een boekje open over de klagers. Wanneer Grimbeert het pleit net gewonnen lijkt te hebben, komt vanachter de heuvel een stoet van kippen en hanen. Ze brengen de dode hen Coppe mee, welke door Reynaert vermoord zou zijn. Canticler de haan steekt van wal met zijn klacht over de vos. Via een sluwe list was Reynaert erin geslaagd het kippenhok binnen te dringen en daar een bloedbad aan te richten. Nadat Coppe begraven is, overlegt de koning met zijn raadslieden hoe ze de zaak verder moeten aanpakken. Er wordt besloten om Reynaert te dagvaarden voor het hof. Bruun de beer krijgt de twijfelachtige eer om deze klus te klaren.

v. 497-1042: Eerste daging Bruun komt aan bij Reynaerts burcht Malpertus en daagt de vos voor het koningsgerecht. Reynaert bedenkt meteen een plan om aan deze benarde situatie te ontsnappen. Hij zegt dat hij helemaal niet naar het hof kan gaan omdat hij ziek is. Zijn buik doet pijn van alle honing die hij heeft gegeten en die hij heeft gevonden bij timmerman Lamfroit. Bruun wil dit lekkere hapje natuurlijk niet mislopen en belooft Reynaerts kant te kiezen in de rechtbank, als deze laatste hem maar tot bij de honingschat brengt. Aangekomen bij Lamfroits tuin, spoort Reynaert Bruun aan om de honing uit de opengespleten eik te halen die in Lamfroits tuin ligt. Zoals Reynaert heeft voorzien, blijft Bruun echter met kop en poten in het stuk hout steken. Meteen komt Lamfroit

36

afgelopen op het luide gebrul van de beer en hij haalt meteen het hele dorp erbij. Bruun weet zich los te rukken uit het stuk hout maar verliest daarbij wel de huid van zijn oren, wangen en poten. Hij kan echter niet ontsnappen aan de dorpelingen en wordt dan ook zwaar toegetakeld. Gelukkig weet hij nog net op tijd te ontsnappen via de rivier. Reynaert geniet intussen van het idee dat zijn gevaarlijkste opponent dood is. Hij is dan ook ontgoocheld als blijkt dat Bruun niet dood maar slechts zwaargewond is. Toch kan de vos het niet laten om de beer nog op een portie leedvermaak te trakteren. De toegetakelde beer vertrekt daarop al jammerend naar het hof van Nobel. Wanneer de koning zijn gezant zo ziet, wordt hij woedend. Meteen roept hij zijn raadslieden bij zich. Toch oordelen zij dat Reynaert nog een tweede maal moest worden gedaagd, deze keer door Tybeert de kater, die eveneens met frisse tegenzin vertrekt.

v. 1043-1358: Tweede daging Tybeert wordt naar Malpertus gestuurd en maant Reynaert aan om met hem naar Nobels hof te gaan. De vos stelt zijn neef Tybeert voor om deze nacht nog in Malpertus te overnachten en morgen naar het hof te vertrekken. Met het vooruitzicht op een lekker muizenmaal in de schuur van de priester, is Tybeert hiervan wel te overtuigen. Wat de kater niet weet, is dat de zoon van de priester een valstrik heeft opgezet om Reynaert te vangen, welke in de voorbije dagen een kip had gestolen. Geheel volgens Reynaerts plan raakt de kater gevangen in de strik en wordt hij afgeranseld door de hele priesterfamilie. Tybeert verliest hierbij een oog maar slaagt er wel in de priester te castreren. Reynaert ontspringt alweer de dans en Tybeert moet met lege handen naar het hof. Aan het hof moet Grimbeert noodgedwongen de woedende edellieden overtuigen van een derde daging, die hij zelf zal uitvoeren. Uiteindelijk stemmen de raadsmannen in met Grimbeerts voorstel.

v. 1359-1752: Derde daging Grimbeert gaat naar Reynaerts burcht Malpertus en vertelt zijn oom dat hij maar beter naar het hof van de koning kan gaan. Anders staat de vos immers heel wat erg te wachten. Reynaert beslist daarop om mee te gaan. Zijn gemoed is echter bezwaard en hij vraagt aan Grimbeert om bij hem te mogen biechten. Daarop vertelt Reynaert wat hij allemaal op zijn kerfstok heeft, en dat is heel wat. Vooral tegenover Ysengrijn beging hij tal van misdadige streken. Grimbeert verleent Reynaert vergiffenis en daarop zetten ze de weg voort naar het hof. Onderweg blijkt Reynaert zijn biecht al lang te zijn vergeten en probeert hij alweer een kipje te verschalken bij een nabijgelegen klooster.

37

v. 1753-2049: Reynaerts veroordeling Uiteindelijk komt Reynaert bij het hof aan. Hij schrijdt door de straten alsof hij de koning zelf is. Tegenover de koning voert hij een show op, waarbij hij de onschuld zelve speelt. De koning laat zich echter niet beïnvloeden en somt op wat hij Reynaert ten laste legt. Voorzichtig poogt Reynaert zich al te verweren. Belijn de ram geeft het woord echter aan de andere dieren en laat hen hun klachten formuleren. Daarop beraadslaagt de koning met zijn baronnen. Ze komen tot het besluit dat Reynaert zal worden opgehangen. De galg dient nog voor de nacht in gereedheid te worden gebracht en Reynaert stuurt erop aan dat Bruun, Ysengrijn en Tybeert dit doen. Zij gaan op pad en waarschuwen nogmaals dat Reynaert zeer streng moet worden bewaakt.

v. 2050-2490: Reynaerts openbare biecht Alvorens hij zal worden gehangen, wil Reynaert nog eens biechten. Hij vertelt onder andere hoe hij als kind de smaak van bloed leerde kennen. Vervolgens vertelt hij hoe hij als Ysengrijns hulpje op het slechte pad was terechtgekomen. Daarbij had Reynaert het zeer moeilijk gehad, want het was vooral Ysengrijn die met hun buit ging lopen. “Toevallig” laat Reynaert ook iets laten vallen over een schat. Daarin is de koningin bijzonder geïnteresseerd… Met zogezegde tegenzin wil Reynaert haar wel meer vertellen over die schat maar dan zou hij ook de ware aard van de koninklijke edelmannen Bruun, Ysengrijn en Tybeert moeten onthullen. Zij hebben de koning namelijk verraden. Uiteraard wil de koning hiervan het fijne weten. Reynaert vertelt hoe zijn eigen vader het plan had opgevat om de koning te vermoorden en Bruun op de troon te zetten. Het geld van de schat zou worden gebruikt om allerlei dieren om te kopen of in te huren voor de strijd. In een dronken bui vertelde Grimbeert dit tegen Reynaerts vrouw. Reynaert zag het helemaal niet zitten dat Bruun koning zou worden en besloot zijn vader de schat te ontfutselen. Hij volgde zijn vader en toen hij te weten kwam waar de schat verborgen lag, stal hij er dagelijks een deel van. Het hoogverraad kon niet doorgaan nu de schat in handen van Reynaert was…

v. 2491-3073: Reynaerts vrijspraak en pelgrimage Natuurlijk willen de koning en koningin weten waar deze schat nu verborgen ligt. Reynaert wil dit enkel vertellen als hij daarvoor vergiffenis en vrijheid krijgt van de koning. Hoewel Nobel eerst nog twijfelt aan Reynaerts eerlijkheid, gaat hij toch overstag. Reynaert heeft tenslotte toch zijn eigen neef en vader aangegeven… Reynaert onthult de koning dat de schat te Kriekeputte ligt en dat de koning ze daar moet zoeken. Cuwaert de haas bevestigt dit, zij het onder “lichte” druk. De koning beveelt Reynaert om met hem mee te gaan, maar volgens de vos zal dat niet lukken.

38

Hij is namelijk “in de ban” waardoor het voor de koning hoogst oninteressant zou zijn om zich met een dergelijke figuur op te houden. Trouwens, Reynaert wil naar Rome trekken op een pelgrimstocht ter vergeving van zijn misdaden. De koning stemt in met deze gang van zaken en verklaart daarop voor alle dieren dat Reynaert de koningsvrede heeft ontvangen en dat hij voor al zijn misdaden vergeven is. Tycelijn de raaf, die dit alles heeft gehoord, brengt vlug de drie “verraders” op de hoogte. Deze haasten zich naar het hof, waar ze dan ook meteen gevangen genomen worden. Reynaert heeft echter nog wat voor zijn vijanden in petto. Hij vraagt de koningin om een pelgrimstas uit het vel van Bruuns rug en om schoenen van de poten van Ysengrijn en zijn vrouw. Zo geschiedt, de dieren worden gevild. Voor zijn vertrek krijgt Reynaert van Belijn de ram – de hofkapelaan – nog de zegen en de nodige attributen voor zijn pelgrimsreis. Begeleid door alle dieren vangt Reynaert zijn tocht aan. Wanneer het tijd is om afscheid te nemen, vraagt Reynaert dat de haas Cuwaert en Belijn de ram nog even met hem meegaan.

v. 3074-3469: Reynaerts terugkeer Aangekomen bij zijn burcht Malpertus, moet Cuwaert met Reynaert mee in het vossenhol en moet Belijn buiten wachten. Uiteraard moet Cuwaert als smakelijk hapje dienen voor Mijnheer en Mevrouw Reynaert en hun welpjes. Na de maaltijd besluit Reynaert dat het voor zijn gezin en hemzelf tijd is om veiliger oorden op te zoeken, vooraleer de koning zijn list doorziet. Reynaert laat de intussen verontruste Belijn weten dat Cuwaert nog even bij Reynaerts familie zal blijven en vraagt de ram of hij een brief aan de koning wil afgeven. Volgens Reynaert zal de koning de ram hiervoor zeer erkentelijk zijn. Daarop neemt Reynaert Belijns de brieventas mee naar binnen en steekt daarin het hoofd van Cuwaert de haas. Hij zegt tegen Belijn dat hij gerust mag doen alsof hij de brieven zelf heeft geschreven. Na Belijns vertrek brengt Reynaert zijn gezin in gereedheid om te vertrekken. Aangekomen bij het hof worden de “brieven” door Belijn aan de koning overhandigd en wordt Reynaerts sluwe spel duidelijk… Koning Nobel is woedend op zichzelf omdat hij zich zo heeft laten bedriegen en misleiden door de vos. Firapeel het luipaard stelt Nobel voor om Bruun en Ysengrijn om verzoening te vragen door hen het vel van Belijn aan te bieden. Ook mogen zij zowel Belijn en Reynaert als al diens verwanten voor de rest van hun dagen opjagen. Bruun en Ysengrijn stemmen daarmee in en sluiten zich zo weer aan bij het hof van hun heer Nobel.

39