Een stad vol contrast

Nieuwe campus voor Masaryk Universiteit

2

Camera bedreigt privacy van Roma-bewoners

Dwarsliggende politici zijn fervente rokers

4

Krant over de stedenband Brno - Utrecht. Veertiende nummer, zomer 2009

8

Uitgave: School voor Journalistiek

 

Het centrum is soms nog een bouwval, maar in het nieuwe Technologiepark floreert de economie.

Foto: Bert Determeijer

Een stad vol contrast

> Lees verder op pagina 2 O Faustiaans pact Huisverbod met gokholen blijkt effectief

Duurzaamheid Nationalisme Alleen diehard is nog niet ‘hot’ gesmoord in cel durft te fietsen

Tsjechen lijken een goklustig volkje. Het centrum van Brno herbergt 135 bars met allerlei kansspelen. De Groene partij wil deze wildgroei van gokholen aan banden leggen en is een petitie gestart om de regels aan te scherpen. Gokken richt volgens de partij vooral ellende aan. De zogenoemde Herna’s zijn echter naast een bron van gokverslaving ook een grote inkomstenbron voor de gemeente.

Duurzaamheid staat in Tsjechië nog niet lang hoog op de politieke agenda. Sinds het land lid is van de Europese Unie moet het toch aan strenge milieueisen voldoen. Daarom startten organisaties allerlei projecten om duurzaamheid onder de publieke aandacht te brengen en moet het prille milieubeleid van de gemeenten en landelijke overheid garant staan voor de verduurzaming.

> O

Lees verder op pagina 5

Voetbalvandalisme, graffiti, jeugdcriminaliteit, autokraken en woninginbraakpreventie. Over deze thema’s heeft de politie Utrecht de afgelopen jaren kennis uitgewisseld met de politie van Brno. Dit jaar kan een nieuw thema aan het rijtje worden toegevoegd: huiselijk geweld. In het kader van deze samenwerking bezocht de politie Utrecht in mei haar collega’s in Brno.

> O


> O


Italiaanse, Hongaarse en Poolse verzetshelden zaten er gevangen. Zij waren destijds het puikje van het Europese vrijheidsstreven. Rond 1800 was de ˇSpilberkburcht de belangrijkste politieke gevangenis van het machtigste Europese Rijk, de Habsburgers. Twee oud-bewoners, Silvio Pellico en Piero Maroncelli, worden in hun land nog steeds vereerd. Hoe was het leven in het Guantánamo Bay van Brno?

> O


Het zijn ware kamikaze-types. Zonder doodsverachting fietsen is in Brno ondenkbaar. De stad beschikt weliswaar over brede wegen, maar zelden is er ruimte voor de fiets. Activisten bezetten parkeerplaatsen met hun rijwiel om aandacht voor hun veiligheid te vragen. Buiten de stad vergaat het de mountainbiker niet veel beter. Zij willen geen asfalt, maar zand en modder.

> O


3

Ook ‘gewone burger’ kan CZ 75 Kadet bestellen V

anuit een glimmende catalogus stralen ze je toe. De één nog groter en met meer accessoires dan de ander. Geromantiseerde beelden van gespierd wild en breedgeschouderde agenten proberen geïnteresseerden te verleiden tot het kopen van een wapen. Deze catalogus is niet alleen voor legereenheden en politieagenten; ook een ‘gewone’ burger kan de CZ 75 Kadet bestellen. Mandy Duijn Volgens de Tsjechische wapenwet mag iedereen een wapen hebben, mits de eigenaar een vergunning heeft. Nederland staat daarentegen bekend om haar strenge wapenbeleid. Alleen het leger en de politie mogen een vuurwapen geladen op zak hebben. Ook sportbeoefenaars mogen een vuurwapen in het bezit hebben. Bij vervoer van en naar de schietbaan moet een pistool ongeladen in een koffer worden opgeborgen. In Brno hebben zestienduizend mensen een wapenvergunning, wat neerkomt op ruim vier procent van de inwoners. Dat ligt iets boven het Tsjechische gemiddelde. Volgens Soukal, hoofd regiopolitie ZuidMoravië afdeling wapeninspectie, is dit gemakkelijk te verklaren: ten noorden van Brno ligt een bosrijk gebied, waar veel wordt gejaagd. “Er lopen hier prachtige fazanten rond”, zegt Soukal lachend, terwijl hij zijn lippen aflikt. Tegenwoordig is het niet makkelijk om een wapenvergunning te krijgen: naast een theoretische en praktische test is ook een gesprek met een psycholoog vereist. Bij de aankoop van het wapen moet de vergunning getoond worden. Doordat deze strenge regels nog maar een paar jaar geleden zijn ingevoerd, zijn veel mensen in het bezit van een wapen, terwijl ze geen vergunning hebben. Om dit illegale wapenbezit tegen te gaan, heeft de Tsjechische regering tijdelijk een nieuwe wet ingesteld. Iedereen met een illegaal wapen mag in de periode van februari tot en met juli van dit jaar het wapen aangeven bij de politie, zonder dat ze hiervoor een boete of gevangenisstraf kunnen krijgen. Vervolgens onderzoekt de politie op Europees niveau of het wapen is gebruikt bij een misdaad. Wanneer dit niet het geval is, kan de eigenaar een wapenaanvraag doen. Hiervoor moet hij, net als ieder ander, de verschillende tests doorlopen. Wanneer de eigenaar voor deze tests is geslaagd, is zijn wapen niet langer illegaal. Een groter probleem is de categorie ‘valse wapens’. Ze zijn niet van echte wapens te onderscheiden en kunnen door iedereen worden aangeschaft, zonder vergunning. De nepwapens kunnen een luide knal geven of een zweem traangas verspreiden, maar ze zijn verder ‘ongevaarlijk speelgoed’.

Zero-tolerance “Als we sporen van alcohol in het bloed tegenkomen, treden we daar streng tegenop”, benadrukt Soukal. Met een wapen op zak geldt in Tsjechië het zogenoemde zero tolerancebeleid: Wanneer de politie sporen van alcohol aantreft, kan de eigenaar zijn wapen en wapenvergunning kwijtraken. Daar bovenop krijgt hij een boete die kan oplopen tot vijftigduizend Kronen (tweeduizend euro).

Toch worden deze ‘speeltjes’ gebruikt voor zware misdaden. “Begin dit jaar hebben enkele gewapende overvallen plaatsgevonden”, zegt Soukal. “We hebben echter geen idee of ze gepleegd zijn met echte wapens of met valse exemplaren.” Een winkelier ziet niet of hij te maken heeft met een echt of nepwapen. Aviko is één van de zes wapenwinkels in Brno, vertelt eigenaar Parma trots. Zijn etalage oogt als een Nederlandse outdoorwinkel. In de hoek staat een paspop met camouflagepak. Binnen wachten tientallen jachtgeweren, messen en handwapens keurig in gelid op klanten. Wapenwinkels in Tsjechië worden één à twee keer per jaar gecontroleerd door de staatspolitie. “De hele winkel wordt dan overhoop gehaald”, vertelt Parma. “Het administratieve werk, de wapens en de vergunningen: echt alles wordt gecontroleerd.” Zodra er iets niet klopt, kan de winkel meteen gesloten worden. De sporten jachtvergunningen zijn relatief makkelijk te controleren in vergelijking met een vergunning

Valse wapens worden steeds vaker gebruikt bij overvallen, omdat ze niet van echt zijn te onderscheiden.

uit de vijfde categorie: zelfverdediging. Iedere Tsjech mag een wapen bij zich dragen uit zelfverdediging, mits het wapen onzichtbaar gedragen wordt. “Het is onmogelijk om iedereen die je op straat tegenkomt te controleren”, legt Soukal uit. “Pas als het wapen daadwerkelijk gebruikt wordt, kunnen we de vergunning controleren.” En dan zijn er nog de verzamelaars. Parma kent liefhebbers die thuis

een mitrailleur in een vitrinekast hebben staan. Zo bont gaat het er in Brno niet aan toe, denkt de politiechef. Maar ook hier zijn verzamelaars, weet Soukal en wijst op een aanvraagformulier dat toevallig op zijn bureau ligt. Bij het zware werk houdt de politie jaarlijks verrassingscontroles, om vast te stellen of het wapen zich nog steeds op dezelfde plek bevindt. “Maar wanneer het om ‘normaal’

Foto: Mandy Duijn

geschut gaat, vinden die controles nauwelijks plaats”, aldus Parma. Ondanks de strenge regels geeft de politiechef toch de voorkeur aan de Nederlandse wapenwet. “Als iemand geen wapen heeft, kan hij het ook niet gebruiken.” Maar ondanks alle regels kunnen kwaadwillenden toch aan hun trekken komen. “Net zoals wij Tsjechen ook aan verboden Nederlandse wiet en hasj kunnen komen”, grijnst Soukal.

‘Fischer pion in politiek machtsspel’

T

sjechië staat tot de nieuwe verkiezingen in oktober onder leiding van een man zonder politieke ambitie en ervaring. Jan Fischer (58) volgde Mirek Topolanek per 8 mei op als premier. Topolanek diende zijn ontslag in nadat hij een vertrouwensstemming in het Tsjechische parlement had verloren eind maart. Tsjechië is tot 1 juli voorzitter van de Europese Unie. Wesley Bekker Op dinsdag 24 maart 2009 viel het kabinet onder leiding van Mirek Topolanek. Het parlement was ontevreden over de aanpak van de economische crisis. Ook het uitblijven van de ondertekening van het Verdrag van Lissabon, de aangepaste versie van de Europese Grondwet, was een doorn in het oog van veel parlementariërs. Het was, sinds de Kamerverkiezingen in juni 2006, al de vijfde vertrouwensstemming tegen Topolanek. Deze keer werd het hem fataal, omdat twee liberalen en twee groene afgevaardigden hun partijen de rug toekeerden en tegen Topolanek stemden. Dit omdat ze in onmin leefden met hun partijleiders. Een belangrijke rol in het verzet tegen het Verdrag van Lissabon was weggelegd voor president Vaclav Klaus. Hij weigerde zijn handtekening te zetten onder het verdrag, hoewel het al was goedgekeurd door het Tsjechische Lagerhuis op 18 februari. Op 6 mei ging de Senaat alsnog akkoord met een ruime meerderheid van stemmen. Topolanek voerde een pleidooi voor het verdrag, omdat hij vond dat Tsjechië zich als voorzitter na de val van het kabinet niet nog een andere blamage kon veroorloven. De taak om het Europese voorzitterschap netjes af te ronden ligt nu in handen van Jan Fischer, topman van het nationale bureau voor de statistiek. Hoe hij zonder ervaring en ambitie regeringsleider van Tsjechië kon worden, is een raadsel. Politicoloog Miroslav Mares, verbonden aan de Masaryk universiteit in Brno, beschrijft een politiek machtsspel. “Topolanek heeft hem volgens vele insiders gebeld. Fischer is partijloos en door hem het premierschap te ‘geven’ vormt hij, wanneer

hij het goed doet, geen bedreiging voor Topolanek en Klaus die momenteel aan het hoofd staan van de twee grootste regeringspartijen van Tsjechië. Zo zullen zij nauwelijks stemmen verliezen bij de komende verkiezingen in oktober.” Ook de planning van de verkiezingen is volgens Mares niet onomstreden. “Momenteel heeft Tsjechië nog weinig last van de economische crisis. De gevolgen daarvan worden eigenlijk pas in 2010 verwacht. Door de verkiezingen in oktober van dit jaar te plannen lopen Topolanek en Klaus niet het risico om ook door het volk afgerekend te worden op de economische crisis.” De Europese Unie verwacht weinig problemen door de val van het kabinet. Tsjechië is voorzitter tot 1 juli en daardoor zal Fischer hooguit een of twee vergaderingen moeten voorzitten. De rest van de zaken wordt, afhankelijk van het onderwerp, afgehandeld door de verantwoordelijke ministers van alle lidstaten van de Europese Unie. Over de, volgens Mares, schandalige vertoning van Tsjechië als voorzitter van de EU maakt de gemiddelde burger in Tsjechië zich niet druk. De Europese Unie is voor de Tsjechen pas het dertiende issue op een lijst met meest belangrijke politieke aandachtspunten. Klaus zal daarom ook weinig stemmen verliezen van mensen die voor de EU zijn. “Klaus heeft veel aanhangers die voor de Europese Unie zijn, maar die zullen op hem blijven stemmen omdat ze er minder waarde aan hechten dan de dingen waar Klaus wel voor staat.” Buurlanden van Tsjechië maken zich echter wel druk over de politieke situatie. Zij reageerden vol ongeloof op de val van het Tsje-

Foto: Wesley Bekker

Politicoloog Miroslav Mares.

chisch kabinet tijdens het voorzitterschap van de Europese Unie. De buurlanden vinden dat Tsjechië heel Centraal Europa te kijk heeft gezet. Volgens hen was dit de kans om te laten zien dat ook kleinere landen uit deze streek capabel genoeg zijn om de Europese Unie voor te zitten. Zij zien nu hun kansen op het voorzitterschap, en dus om hun bestuurlijke kunsten te vertonen, aanzienlijk slinken. Frankrijk, de voorganger van Tsjechië, kende wel een heel succesvol half jaar als voorzitter van de Europese Unie. Bij monde van president Sarkozy opperden de Fransen dan ook het idee om het voorzitterschap met een half jaar te verlengen, omdat Tsjechië niet in staat zou zijn dezelfde daadkracht te tonen als Frankrijk. Mares kan zich hier achteraf wel in vinden. “Natuurlijk dacht ik als Tsjech op het moment dat Sarkozy dit idee opperde dat Frankrijk niet het enige land is dat de Europese Unie kan voorzitten. Ik vond op dat moment dat Tsjechië een kans verdiende. Achteraf gezien had hij misschien gelijk en was Frankrijk natuurlijk ook een goede voorzitter. Bijna de gehele Europese Unie waardeerde de daadkracht waarmee Frankrijk regeerde. Helaas heeft Tsjechië diezelfde daadkracht niet aan Europa kunnen tonen.” Wel ziet Mares de toekomst met vertrouwen tegemoet. “Bij de verkiezingen in oktober zullen we pas echt zien wat de gevolgen zijn. Misschien krijgen we in de toekomst wel weer slechts een aantal partijen die een bepaalde stroming vertegenwoordigen. Dan denk ik aan communisten, liberalen, socialisten en democraten bijvoorbeeld. Jan Fischer kan nu laten zien of hij echt zo goed is met cijfers en ik heb er wel vertrouwen in dat hij het voorzitterschap van de Europese Unie in ieder geval goed afrondt. Hij kan weinig fout doen na wat er de afgelopen maanden gebeurd is.”

2

Bouwen aan stad van de toekomst

L

eegstaande fabrieken herinneren aan lang vervlogen tijden van zware industrie. Maar temidden van deze vergane glorie lopen ambitieuze studenten en buitenlandse investeerders. Glimmend staal en glas van grote kantoorpanden naast de universiteit ademen de toekomst. Aan de ambities zal het niet liggen. Brno moet het technologisch centrum van Europa worden. Nick Hartemink Ten tijde van het Habsburgse Rijk groeide Brno uit tot een waar industrieel centrum, voornamelijk gericht op machinale industrie en textiel. Het leverde de stad zelfs de bijnaam ‘Austrian Manchester’ op. Met het einde van de communistische staat in Tsjechië gingen de meeste van deze fabrieken in de harde concurrentiestrijd ten onder. Mensen raakten werkeloos en goede arbeidskrachten vertrokken richting Praag. Het was het punt waarop Brno zichzelf moest afvragen: wat nu? Mogelijkheden waren er voldoende. De voorafgaande jaren was het aantal studenten aan de universiteiten in de stad sterk gestegen. Vooral binnen de technologische sector leek groei te zitten. “Al deze studenten vertrokken voorheen vooral naar Praag”, vertelt Jakub Rybáˇr, coördinator bij het City Strategy Office van de gemeente Brno. “Er was hier geen toekomst voor hen. Er was gewoon geen werk te vinden in die sector.” Grote bedrijven besloten daarom samen te werken met de universiteiten. Studenten zouden meer zicht krijgen op hun toekomst en ondernemingen konden alvast nieuwe werknemers proberen binnen te halen. Het leverde het Technologie Park op, een plek waar technische opleidingen en buitenlandse investeerders samenkomen. In vijf jaar tijd verrees aan de rand van de stad, temidden van de heuvels een complex van technische faculteiten en fabrieken van giganten als IBM, Motorola en Vodafone. Het Strategy Office is deel van een groter geheel. De stad is ambitieus: er is een complete strategie uitgedacht om de idealen te verwezenlijken. Het huidige plan is in 2007 van start gegaan en loopt tot 2013, waarna het zal worden vernieuwd. Het bureau voorziet in het uitvoeren van deze strategie. Voorheen had de stad ook haar idealen, maar deze werden niet zo duidelijk uiteengezet. “Er waren ideeën, maar er was geen duidelijke koers”, verklaart Rybáˇr. “Het aantal plannen was veel te groot.” De nieuwe strategie richt zich meer op de lange termijn, zodat Brno zowel binnen Tsjechië als binnen de Europese Unie een sterke positie kan bemachtigen. Brno moet de stad van technologie en innovaties worden; een plek met goede educatie en voldoende werkgelegenheid. Onderdeel daarvan is het uitbreiden van de campus (zie het verhaal hiernaast). Er zijn plannen voor een verbeterd spoornet en er is een samenwerkingsverband tussen de universiteiten en instanties die wetenschappelijk onderzoek verrichten. De projecten moeten het aantal hoogopgeleiden in Brno vergroten en hen vooral voor de stad behouden. Tevens probeert men zo arbeidskrachten terug te halen naar de eigen regio. Waar Brno zich de afgelopen jaren bezighield met het aantrekken van

buitenlandse investeerders, lijkt het nu vooral noodzaak deze bedrijven voor de regio te behouden. Tereza Chrástová houdt zich namens het Office bezig met de contacten: “We willen niet dat de bedrijven na een aantal jaren alweer vertrekken. We proberen ze zoveel mogelijk te helpen.” Speciaal voor de al gevestigde bedrijven is er de zogenoemde ‘aftercare service’, zodat ze altijd nog kunnen terugvallen op de gemeente. “Brno moet haar vriendelijke gezicht laten zien.” Ook Czech Invest verleent een dergelijke service. De instantie werd in 1992 opgezet door het Ministerie van Industrie en Handel om buitenlandse ondernemingen te interesseren voor Tsjechië. Tot 2004 bleef dit het voornaamste doel, maar sinds de toetreding tot de Europese Unie vindt er een kleine verschuiving plaats. “We proberen nu ook bedrijven van eigen bodem te steunen”, vertelt Martin Potucek, directeur van Czech Invest in de regio Zuid-Moravië. “Verder helpen we al gevestigde bedrijven met de dagelijkse problemen. Voor hen zijn wij het aanspreekpunt.” Het behouden van bedrijven blijft een belangrijke taak. Potucek stelt dat het noodzakelijk is dat er goede omstandigheden voor de bedrijven worden gecreëerd. “Fabrieken willen vooral goedkope arbeiders, maar bij IT-bedrijven ligt het anders. Die willen goede omstandigheden.” Hij realiseert zich echter dat andere investeerders een grotere aantrekkingskracht hebben op nieuwe ondernemingen dan Czech Invest. “Het feit dat IBM zich hier heeft gevestigd is van veel groter belang voor bedrijven. Betere reclame bestaat eigenlijk niet.” Maar dan is het september 2008. De wereldwijde economische crisis raakt ook Tsjechië. Vooral de bouwsector en de industrie krijgen het zwaar te verduren. Ook op het bedrijvenpark Spielberk in Brno waar Czech Invest zich bevindt, zijn de gevolgen merkbaar. De Nederlandse projectontwikkelaar Remon Vos heeft de bouw van twee nieuwe kantoortorens halverwege moeten staken. “Bedrijven huren nu liever dan dat ze bouwen”, verklaart Potucek. “Er is nu geen animo voor grote dure panden.” Ook bemerkt hij iets minder bedrijvigheid: het aantal nieuwe projecten is het afgelopen jaar afgenomen. Toch ziet men het allerminst somber in. Zuid-Moravië is een stabiele regio, mede doordat de industriële tak vrij klein is. “De grootste klappen vallen in die hoek, maar die is in Brno zeer gering aanwezig”, legt Jaroslav Petrák uit. Namens het Strategy Office buigt hij zich over de economische zaken. In Brno beheerst de dienstensector bijna 80% van de economie, terwijl de industrie slechts 11% beslaat. “Iedereen in de wereld merkt wel iets van de crisis”, stelt Petrák. “Maar ik denk dat we die klap hier redelijk goed kunnen opvangen.” Tevens is er de mogelijkheid dat investeerders worden aangetrokken die goedkopere locaties zoeken in deze tijden. Het City Strategy Office ziet dus geen noodzaak tot het wijzigen van de huidige plannen. Enkele bouwprojecten zullen waarschijnlijk worden uitgesteld, maar men is niet van plan de doelen bij te stellen. “We denken aan de lange termijn”, aldus Petrák. “De projecten kunnen juist nu stimulerend werken voor de regio. We blijven bouwen aan het Brno van de toekomst.”

‘We hadden geen duidelijke koers’

De technische faculteit (het gebouw met de rode ramen) is omgeven door IT-giganten.


De Uithof van Tsjechië

H

ijskranen en bouwsteigers bepalen nu nog het beeld. In 2015 moet hier de nieuwe universiteitscampus van de Masaryk Universiteit liggen: een groot sportcentrum, winkels, horecagelegenheden, studentenhuisvesting en nieuwe universiteitsgebouwen. Irma Timmermans Op een heuvel in het zuidwesten van Brno wordt een moderne universiteitscampus aangelegd. Het heeft wat weg van de Utrechtse Uithof: moderne gebouwen, een nieuwe bibliotheek, studentenflats en een ziekenhuis (het grootste van Tsjechië). Dit wordt het werkterrein van studenten en medewerkers van de studies geneeskunde, biologie, natuurkunde en scheikunde. De kleine winkelboulevard ‘Campus Square’ is al geopend en biedt verschillende winkels en eetgelegenheden. Ook een groot deel van het nieuwe universiteitsgebouw is al toegankelijk voor studenten. Hier bevinden

zich onder meer de bibliotheek en de mensa. Een doorzichtige loopbrug verbindt het gebouw naar de overkant van de weg, waar het nog onvoltooide sportcentrum en de studentenflats staan. Coördinator van de nieuwe universiteitscampus Ladislav Janécek vertelt dat dit sportcentrum een belangrijke functie gaat vervullen. “Het complex wordt een ijshockeystadion, maar er kunnen ook andere sporten beoefend worden. Het sportcentrum wordt multi-inzetbaar. Want niet alleen studenten hebben toegang tot het centrum, maar ook de gewone burger. Verder zal de Defensieopleiding veel gebruik maken van deze sportfaciliteit.” Vlakbij het sportcentrum staan twee oudere flats waarin studenten en medewerkers van de universiteit wonen. Nieuwe complexen, bestemd voor 2000 studenten, zijn in aanbouw. “In de bestaande flats wonen relatief veel medewerkers, maar in de nieuwe complexen zal negen op de tien inwoners student zijn”, aldus Janécek. “De moderne gebouwen en faci-

liteiten spreken de studenten erg aan. Een paar jaar terug telde de hele universiteit nog maar 26.000 studenten en inmiddels zijn dat er 42.000. Die toename komt voor een aanzienlijk deel door de campus. Maar naast nieuwe gebouwen, investeren we ook in informatietechnologie, zoals goede computersystemen. Dit bevordert de kwaliteit van het onderwijs en trekt eveneens studenten aan.” Het heeft lang geduurd voordat de bouw van de campus begon. “Al tientallen jaren hadden we plannen, maar om verschillende redenen kon het telkens niet doorgaan. Uiteindelijk is de bouw in 2002 begonnen, toen de universiteit haar negentigste verjaardag vierde.” In de periode 2009-2015 zal de bouw van het sportcentrum en het universiteitsgebouw verder gaan. Maar ook andere faciliteiten, als de nieuwe studentenflats en de botanische tuinen, zullen de komende jaren op het terrein van de grond komen. De universiteitscampus zal dan nog meer op de Utrechtse Uithof gaan lijken.

‘After-care service is belangrijk’

Campus Square: winkels en eetgelegenheden.

Foto: Irma Timmermans

4

‘Hygiëne heeft niks met cultuur te maken’

Z

e drinken, stinken en stelen. Ze zijn werkloos, crimineel en ze plassen in portieken. Het zijn enkele klassieke oordelen over Roma’s, de zigeunerbevolking in Brno. Door middel van camera’s en een speciaal politieteam proberen gemeente en politie de veiligheid in de Romawijk te verbeteren. Het is een gevecht tegen stereotypering, ook in eigen gelederen. Mandy Duijn Het ging er onlangs weer rauw aan toe. In een reclamespotje pleitte de extreemrechtse Tsjechische Nationale Partij voor een Europese Endlösung van het zigeunerprobleem. De term ‘Endlösung’ werd tijdens de Tweede Wereldoorlog gebruikt voor de uitroeiingpolitiek van Hitler, waarbij niet alleen Joden, maar ook duizenden zigeuners werden omgebracht. Het reclamespotje past in de trend van sociale uitsluiting van zigeuners die begin dit jaar opnieuw is opgelaaid. Met een serie foto’s van grote zigeunerfamilies en armoedige flatwijken bevestigt de Nationale Partij het heersende negatieve beeld van de Romabevolking. De partij heeft weliswaar geen zetels in het parlement, maar van aanhang onder de Tsjechische bevolking is wel degelijk sprake. Wekelijks worden extreemrechtse betogingen georganiseerd met een hoge opkomst.

speend van enig vooroordeel. “Roma’s hebben een slechte moraal en een gebrekkige hygiëne. Ze poepen en plassen zelfs in de portieken”, verklaart Privarˇcak. Slechte hygiëne is een typisch vooroordeel over de Romaanse cultuur, bevestigt Simona Wachsbergerová. Ze is actief lid bij Drom, Romaans voor ‘de weg’. Deze organisatie zet zich in voor etnische minderheden in Brno. “Een slechte hygiëne heeft helemaal niets met cultuur te maken. Door financiële problemen, zijn Roma’s vaak genoodzaakt met meerdere families in één flat te wonen. Dan is het lastig om een goede hygiëne te waarborgen.”

Big Brother Om de veiligheid in het Romadistrict te verbeteren heeft de politie een grensverleggend plan bedacht, waarbij gebruik wordt gemaakt van camera’s. Luboslav Fiala van de gemeentepolitie Brno, afdeling preventie, legt het principe uit: “Er worden camera’s geplaatst op de galerij van een flat, zodat we precies kunnen bijhouden wie een woning betreedt of verlaat. Daarnaast hopen we dat de camera’s een afschrikkend effect zullen hebben, waardoor de criminaliteit zal dalen in de wijk.” Het is nog niet zeker of het plan uitgevoerd kan worden. Dit hangt af van het sociologisch onderzoek dat nu aan de gang is. Hieruit moet blijken of de bewoners van de flats het eens zijn met het plaatsen van de camera’s, want de grens tussen veiligheid en schending van de privacy ligt gevoelig. Of camera’s ophangen de ideale oplossing is, betwijfelt Wachsbergerová: “Roma’s zijn niet crimineel, omdat ze dit zo graag willen zijn.” Hiermee verwijst ze naar de sociale uitsluiting van zigeuners die al eeuwen gaande is. “Het slechte beeld van Roma’s moet verdwijnen, zodat ze gewoon aan het werk kunnen en de huur weer kunnen betalen.”

‘Ze poepen en plassen zelfs in portieken‘

‘Zie-je-wel’ gevoel In de loop der jaren is een negatieve spiraal ontstaan: de politie stuit op wangedrag van Roma’s, waardoor agenten een ‘zie-je-wel’ gevoel krijgen. De Roma’s voelen zich op hun beurt gediscrimineerd en gaan vervolgens aan de (voor)oordelen voldoen. Dit blijkt ook uit een onderzoek van het Open Society Institute, dat is opgericht door de Amerikaanse miljardair George Soros. Volgens dit onderzoek, uitgevoerd in de Europese lidstaten, maken politie en justitie gebruik van stereotypen. Om criminaliteit te bestrijden werkt dit averechts: etnische minderheden gaan zich vervreemd van de maatschappij voelen. Om Roma’s meer bij de maatschappij te betrekken heeft de politie Brno allerlei projecten opgezet. Er zijn bescheiden resultaten geboekt. In Brno hebben in drie jaar tijd tien Roma’s zich aangemeld voor een baan bij de politie. Ook de gemeente onderneemt actie om de leefomstandigheden van Roma’s te verbeteren. Zo heeft Jan Privarˇcak, burgemeester van deelgemeente Nový Lískovec waarin de Romawijk ligt, een club opgericht waar kinderen terecht kunnen als de ouders niet thuis zijn. Dit om te voorkomen dat de kinderen rondzwerven op straat en in het criminele circuit terecht komen. Overigens is ook de burgemeester niet ge-

Bruggen bouwen Sinds 2004 heeft de regiopolitie Zuid-Moravië het Roma Politie Assistentie Team. Dit moet de communicatie tussen politieagenten en de Romabevolking stimuleren. De assistenten moeten zelf Roma zijn en de Tsjechische taal goed kunnen spreken. “Door het team is het contact tussen politie en Roma’s zichtbaar verbeterd”, zegt Soˇna Svobodová, hoofd regiopolitie ZuidMoravië. “De wederzijdse angst die Roma’s en politieagenten voor elkaar hadden, is deels verdwenen.” Een Roma Politie Assistent bouwt een brug over de kloof die tussen de twee groepen bestaat. Daarnaast probeert de politie ook haar eigen agenten bij te scholen op het gebied van verschillende culturen en etnische minderheden. “Er is een tendens bij de politie ontstaan

Buurtcentrum Drom, gelegen in het hart van de Romawijk.

om vooroordelen tegen te gaan”, bevestigt ook Wachsbergerová. Een voorbeeld hiervan is het boek ‘Politie in een multiculturele omgeving’, waarin wordt uitgelegd hoe agenten het beste met de verschillende culturen om kunnen gaan. Iedere politieagent in Brno is in het bezit van een exemplaar. Drom en de politie werken nauw samen om het leefklimaat van Roma’s te verbeteren. Zo is er elk jaar een zomerkamp, waarbij de Romakinderen educatieve uitstapjes maken. Dit moet voorkomen dat kinderen de hele dag op straat rondhangen en met crimineel gedrag in aanraking komen. Een ander project is het uitdelen van gele reflectiebandjes aan de kinderen, omdat er veel ongelukken gebeuren in de Romawijk. Dit zou mede veroorzaakt worden door druk spelende Romakinderen. Daarnaast probeert de politie via Drom de kinderen voor te bereiden op hun schoolperiode. “Doordat ouders vaak geen tijd en zin hebben om met hun kinderen te kleuren of schrijven, hebben Romakinderen vaak last van stijve polsen. Gevolg is dat ze een achterstand op school oplopen”, legt Svobodová enthousiast uit. Met knip- en plakboekjes over de politie proberen ze deze achterstand tegen te gaan.

Communicatie is nog steeds niet optimaal

Foto: Mandy Duijn

Niettemin lijkt de onderlinge communicatie nog niet optimaal en lopen de bedoelingen nogal eens uiteen. Wachsbergerová lacht wanneer ze de argumenten van de politie hoort. “De knip- en plakboekjes delen wij hier uit aan de kinderen, zodat ze zich in hun vrije tijd niet hoeven te vervelen. Dit heeft helemaal niets te maken met stijve polsen.” Ook het drukke spelen van Romakinderen doet ze af als vooroordeel: “Is niet ieder kind jong en speels?” Drom beheert ook een buurtcentrum in het hart van de Romawijk. Aan de binnenplaats liggen woningen, klaslokalen en speelruimtes. De kinderen kunnen hier tafelvoetballen, muziek maken, maar ook bijles krijgen. Er komen gemiddeld 23 kinderen per dag langs in het buurtcentrum.

Veel moeite Vooral de bijles is een belangrijk onderdeel van Drom. Wachsbergerová probeert bij ouders en kinderen duidelijk te maken hoe belangrijk educatie is: “Wanneer we merken dat een kind veel spijbelt, zullen wij contact opnemen met de ouders.” Wachsbergerová realiseert zich dat de sociale uitsluiting van de Roma slechts met veel moeite zal kunnen worden opgeheven, maar zij blijft blijmoedig “Het lijkt onmogelijk om dit probleem op te lossen. Maar Drom probeert een weg te vinden.”

Bij Roma-muziek draait alles om het ritme

H

et is Slowaaks, het is Hongaars, Moravisch en Roemeens. Aan de Roma-muziek van vandaag de dag valt eigenlijk geen touw vast te knopen. Waardoor raken mensen zo in vervoering door de muziek van de Roma? Tim Berbers Ivan Gaspar Hrisko is een Romamuzikant van de oude stempel. Hij is groot, lichtgetint en heeft bruine, diepliggende ogen. Hrisko vertelt stoïcijns de geschiedenis van zijn familie. Zijn opa was in 1912 twintig jaar oud toen hij één van de bekendste Roma-bandjes leidde in Slowakije. Zijn vader leerde vanaf zijn derde cimbaal en was op zijn vijfde beter dan zijn leraar. Zelf begon Hrisko ook op zijn derde met muziek maken. Hij speelde viool op gehoor. Het voor

hem toen nog enorme instrument hield hij vast als een cello: staand op de grond, met de hals omhoog. Aan vermengingen met nieuwe muziek doet hij niet. Zijn specialiteit is het interpreteren van bekende Moravische liedjes. Het is niet makkelijk om achter het geheim van de Roma-muziek te komen. De oorsprong van de Roma zelf ligt ergens in het noorden van India, maar de muziek is een ander verhaal. Petr Micka, de musicoloog van het Roma-museum, legt uit dat de muziek heel erg beïnvloed werd door de streek waar de Roma zich gevestigd hadden. “Veel Roma zijn in de twintigste eeuw op vaste plekken gaan wonen. De liedjes van de plaatselijke bevolking namen ze dan over en interpreteerden ze dan op hun

eigen manier.” Zo is het gebeurd dat de Roma-muziek van Spanje heel anders klinkt dan die van Roemenië. Het is niet alleen de regionale muziek die zijn stempel heeft gedrukt op de muziek van de Roma. In de afgelopen honderd jaar begonnen de muzikanten ook invloeden over te nemen van muziekstijlen uit Amerika. Met name de jazz veranderde de manier waarop Roma hun instr umenten gebruikten. Mensen als Django Reinhardt, een Roma uit België, zagen in de groovegeoriënteerde jazz een gelijkenis met het ritmische element van hun eigen muziek. Later begonnen Roma hun muziek te vermengen met rock en funk. De laatste jaren is er een nieuw genre ontstaan binnen de muziek. De zoge-

Muziek geeft veel troost

noemde rom-pop is, zoals de naam al doet vermoeden, een popvariant van de Roma-muziek. De ritmiek is hier wat weggepoetst ten gunste van de melodie. Het genre is het domein van jonge zangers en zangeressen of bandjes met elektrische gitaren en synthesizers. Daarnaast is beatboxen momenteel populair. “Muziek leeft nog steeds enorm binnen de Romagemeenschap”, vertelt musicoloog Micka. Maar wat is nu precies die typische Roma-muziek? Wat is het dat mensen al honderden jaren aantrekt? Als de meeste Roma-muziek slechts een interpretatie lijkt van andermans liedjes, wat is dan het authentieke? Volgens Micka zit het hem in het ritme van de muziek. “Roma-muzikanten nemen vaak de melodie van een regionaal lied en spelen daar een ander soort ritme onder.” Dat ritme kan bij wijze van spreken uren door-

gaan. De Roma beperken zich dus niet tot het spelen van de melodie, maar jammen een eind raak. Micka: “De nomadische Roma van honderden jaren terug hadden geen instrumenten. Zij maakten de muziek met hun handen en mond.” Micka slaat op zijn dijen, knipt met zijn vingers en neuriet een ritme. Ivan Gaspar Hrisko, de forse Romamuzikant, denkt dat hij wel weet waar de populariteit van de muziek vandaan komt. Om het goed te illustreren gooit hij er nog een anekdote tegenaan. “In de kronieken van 1912 stond dat de band van mijn opa ‘troostmuziek’ bracht.” Troost. Misschien is dat wat mensen al eeuwenlang zo betoverend vinden aan de muziek van de Roma. Eén gemeenschappelijke stijl bestaat er dan misschien niet, maar het ritme en de emotie zijn overal ter wereld hetzelfde.

5

Brno gokt zich gek in Herna H

et zijn rokerige cafés vol met gokautomaten die 24 uur per dag, zeven dagen per week zijn geopend. Het is een aparte vorm van volksvermaak. De zogeheten Herna’s verleiden met rode flikkerende straatreclames “Jackpot 9999.99 kr” passanten om een gokje te wagen. In sommige straten wemelt het van de gokholen, zogenoemde Herna’s. In het district Brno-centrum zitten er maar liefst 135. Kai Heijneman Voor de argeloze voorbijgangers lijken al deze Herna’s gelijk. Toch zijn er grote verschillen tussen de automaten. Soms betreft het een onschuldig spelletje, zonder kans op geldelijk gewin. De automaten waarop voor geld gegokt kan worden zijn ook weer opgedeeld in twee varianten. Er zijn machineslots die door de lokale overheid gereguleerd worden en terminals die een licentie krijgen van het Ministerie van Financiën. Veruit de meeste automaten in Brno zijn machineslots. Een licentie regelen voor zo’n machineslot is zeer eenvoudig, legt locoburgemeester Jirí Oliva uit. “Vergunningen worden verleend per machine en om één machine te mogen hebben zijn er maar drie condities. Ten eerste mag de machine niet ouder dan vijf jaar zijn. Ten tweede moet de machine gestandaardiseerd zijn, zodat hij gecontroleerd kan worden door inspecteurs.” De derde conditie houdt in dat van elke kroon die er in wordt gestopt minimaal zeventig procent weer wordt uitgekeerd. Dit maakt het tot een erg lucratieve business. Iedere machine houdt dertig procent van het ingeworpen geld vast als winst voor de eigenaar van de machine. Maar niet alleen de Herna-eigenaren maken grote winsten met gokautomaten. Ook voor de gemeente zijn de vergunningen een lucratieve business. Herna’s betalen een flink bedrag aan belasting en een vast bedrag voor de verleende vergunningen. Het stadsdeel Brno-centrum ontvangt jaarlijks ruim twee miljoen euro (55 miljoen Kroon in 2007) van Herna’s. Oliva legt uit wat in de praktijk de gevolgen zijn van de verouderde regelgeving. “Als de gemeente een vergunning voor een gokmachine weigert, kan de Herna-eigenaar een vergunning voor een gokterminal aan vragen via het Ministerie van Financiën. Op deze manier kan hij de gemeente omzeilen. Omdat ook de opbrengst van de terminals naar het Ministerie van Financiën gaat kiest de gemeentelijke politiek er toch vaak voor om alsnog een vergunning voor een gokautomaat te verlenen. “De gemeente is bang om inkomsten mis te lopen”, beaamt Oliva. Vooral in het district Brno-centrum zijn erg veel gokholen. Toch lijkt er nu een daling aan te komen. Vanaf 2009 geldt een nieuwe richtlijn: er mogen geen Herna’s zijn binnen een straal van honderd meter van een school. Het Ministerie van Financiën heeft aangekondigd dezelfde richtlijn te zullen hanteren voor gokterminals. “Op deze manier wordt voorkomen dat de gemeente wordt gepasseerd, iets wat in het verleden weleens voorkwam”, aldus Oliva.

gokautomaten. Flamiková wijst op de gevolgen voor de samenleving van het grote aantal Herna’s in de stad. Vooral gokverslaving vormt volgens haar een groot probleem. Oliva denkt dat gokverslaving vooral voorkomt onder werklozen, laagopgeleiden en Roma’s. Maar Flamiková benadrukt dat het juist in alle lagen van de bevolking voorkomt. Zij meent dat de gevolgen veel verder reiken dan mensen beseffen. Uit onderzoek blijkt dat iemand die gokt vijftien mensen negatief beïnvloedt. Bijvoorbeeld doordat ze mensen in hun omgeving om geld gaan vragen of bestelen. Ook op het werk en binnen de familie ontstaan vaak grote spanningen. Flamikova vindt dat te weinig mensen zich realiseren hoe groot het probleem is. Gokverslaving leidt volgens haar net als alcohol- en drugsverslavingen vaak tot huiselijk geweld en andere criminaliteit. Petitie Eerdere pogingen vanuit de gemeenteraad om paal en perk te stellen aan het aantal Herna’s strandden telkens op een Faustiaans pact tussen gokbazen, overheid en goede doelen. Flamiková: “Op het moment dat maatregelen genomen leken te worden, is er een grote lobby van de gokindustrie op gang gekomen, gesteund door maatschappelijke organisaties. Herna’s zijn verplicht om naast belasting nog eens zes procent van hun winst af te dragen. Deze zes procent moet ten goede komen aan projecten of organisaties van maatschappelijk belang. Hierdoor hebben ook goede doelen belang bij het in stand houden van de status quo. Deze vreemde gang van zaken is ook de reden voor mij geweest om me in deze gokproblematiek te verdiepen.” De groene politica is een petitie gestart om de wetgeving aan te passen. Daarin wordt de regering verzocht het aantal Herna’s flink te reduceren en non-stop Herna’s te verbieden. Daarnaast moet de controle flink worden verscherpt. Gemeentes moeten meer bevoegdheden krijgen en een eigenaar van een Herna moet direct zijn licentie verliezen als een minderjarige betrapt wordt op gokken in zijn bar. Nu wordt een dergelijk incident nog vaak afgedaan met een boete. De petitie is inmiddels door honderd organisaties en 30.000 mensen ondertekend. Het belangrijkste punt van de petitie is echter het reduceren van de financiële belangen van de gemeente. Dit heeft de gemeente er tot nu toe van weerhouden om het aantal Herna’s aan te pakken. Flamiková hoopt dat met beperking van het financieel voordeel het voor de gemeentelijke politiek makkelijker wordt om het aantal Herna’s in te dammen. Flamiková is vaak naïef genoemd in haar strijd tegen de gokindustrie. Daar trekt ze zich niet zoveel van aan. “Ik ben nooit bedreigd, maar ik heb met mijn voorstellen wel veel vijanden gemaakt. Daar staat tegenover dat ik ook 30.000 medestanders heb.” Na de verkiezingen is de nieuwe regering in Praag aan zet.

Goede doelen profiteren van gokbranche

Gokplaag Jasna Flamiková van De Groene Partij spreekt van een ware gokplaag, die te wijten valt aan slechte regelgeving. De wet op gokspelen stamt uit 1989. Net als bij veel andere wetten uit die tijd is er niet goed nagedacht over de mogelijke gevolgen. De wet houdt geen rekening met de snelle technologische ontwikkeling van

Vanaf dit jaar mag niet meer in de buurt van scholen gegokt worden.

Bron: Pizzabar Angelo

Vietnamese markt wordt met uitsterven bedreigd

M

assa’s broeken, shirts en zonnebrillen hangen in de lange rij marktkramen achter het centraal station in Brno. Bij elke kraam staan één of twee Vietnamese mannen geduldig te wachten op de vraag ‘how much is this one?’ Terwijl ze wat rommelen tussen hun spullen houden ze alle klanten nauwlettend in de gaten. Een aanzienlijk deel van de 60.000 Vietnamese immigranten in Tsjechië verdient het geld in een kraam. Maar sinds enkele jaren is er de concurrentie van Westerse kledinggiganten als H&M en C&A. Elles Verheijen “Zo’n zeven jaar geleden was het hier nog best moeilijk om goedkope kleding te krijgen, daarom gingen veel immigranten hier geïmporteerde kleding verkopen”, vertelt Majka Truong. “Nu is dat een ander verhaal en als de markten verdwijnen krijgen de Vietnamezen niet zo snel een nieuwe baan. Ze beheersen de Tsjechische taal niet goed genoeg en hebben vaak geen opleiding gehad.” Majka komt zelf uit Vietnam en woont nu alweer veertien jaar in Tsjechië. Ze is één van de tien Vietnamese studenten aan de universiteit van Brno en studeert economie. Tijdens het communistische regime had Tsjechië politieke banden met Vietnam en werden de Vietnamezen als gastarbeiders geronseld om in Tsjechische fabrieken te komen werken. Rond de jaren 90 kwamen

ze ook uit zichzelf omdat het in Vietnam moeilijk was om geld te verdienen. Het geld dat ze hier verdienden werd naar Vietnam gestuurd om de rest van de familie te onderhouden. Verder kwam er nog een grote stroom immigranten als gevolg van gezinshereniging en de scheiding van Tsjecho-Slowakije. Toen de gastarbeiders naar Tsjechië kwamen, waren er geen strenge inburgeringseisen. Daarom hebben veel van deze arbeiders de taal niet geleerd. Ook hebben ze nauwelijks kennis gemaakt met de Tsjechische cultuur, waardoor ze nooit helemaal zijn geïntegreerd in de samenleving. Tegenwoordig krijgen nieuwkomers pas een verblijfsvergunning als ze aan de hand van een examen kunnen laten zien dat ze de Tsjechische taal redelijk beheersen. “Het is wel jammer dat er nog steeds geen aandacht wordt besteed aan de grote verschillen tussen beide culturen”, meent Majka. De Tsjechen zijn daardoor nog steeds niet helemaal gewend aan de Vietnamezen. “Bij velen bestaat nog het vooroordeel dat de Vietnamezen hier zijn gekomen om niets te betalen en niet te werken”. Verder wordt het imago negatief beïnvloed door de slechte kwaliteit van de spullen die ze op de markt verkopen. Door de gebrekkige taalbeheersing en opleiding is het voor de immigranten moeilijk om hogerop te komen. Goede banen met veel macht en aanzien zoals in de politiek zijn niet of nauwelijks toegankelijk voor Vietnamezen. “Doordat de Vietnamese gemeenschap ook

Kledinggiganten concurreren de straathandel kapot.

Foto: Elles Verheijen

nog eens heel gesloten is, leren beide culturen elkaar ook niet kennen en blijven vooroordelen en discriminatie bestaan”, zegt Majka. Inmiddels zijn er allerlei projecten om het imago en de sociale status van de Vietnamezen te verbeteren. Majka werkt bijvoorbeeld aan de taalvaardigheid van de Vietnamezen. Ze geeft Tsjechische les aan oudere immigranten en Vietnamese les aan kinderen van immigranten. Vaak is tussen beide groepen een taalbarrière ontstaan, doordat de kinderen op school Tsjechisch leren en geen Vietnamees meer kunnen doordat ze hun hardwerkende ouders niet zo vaak zien. Deze cursussen worden betaald door de Europese Unie en de regering en zorgen ervoor dat Vietnamezen in meer verschillende sectoren aan het werk kunnen. Majka’s vader werkt momenteel mee aan een televisieprogramma waarin aandacht wordt geschonken aan de Vietnamese cultuur. Door dit soort projecten is de houding tegenover Vietnamezen langzaam in positieve zin aan het veranderen. Door de huidige economische crisis wordt dit proces echter weer voor een deel tenietgedaan. Veel Vietnamezen raken hun baan kwijt. Niet alleen op de markt, maar ook in de fabrieken waar ze van oudsher werken. “Ze komen op straat te staan omdat het sociale vangnet van de overheid niet toereikend is. Sommigen worden genoodzaakt tot stelen, wat hum imago niet ten goede komt. Anderen worden geholpen door de Vietnamese gemeenschap die geld en kleding inzamelt voor de werklozen”, zegt de studente. “De overheid heeft nu wel een nieuwe regeling dat Vietnamezen die weer naar Vietnam willen verhuizen, een vliegticket en 500 kronen (ruim 18 euro) krijgen. Terug naar Vietnam kunnen de meesten echter niet, omdat ze daar nog schulden hebben.” Dit zorgde er zelfs voor dat het aantal zelfmoorden onder Vietnamezen sinds de economische crisis is gestegen. Majka heeft het zelf naar haar zin in Brno en kan goed opschieten met haar Tsjechische studiegenoten. Of ze ooit terug wil naar Vietnam weet ze nog niet. “Ik zou dan natuurlijk weer helemaal om moeten schakelen naar een andere cultuur.”

6

Politiechef: ‘Hulpverlening dader k

“E

en valkuil voor veel agenten is dat het ingrijpen bij huiselijk geweld voor hen een routineklus wordt.” Politiechef Vladimir Vedra van de Zuid-Moravische politie weet dat huiselijk geweld een gevoelige kwestie is en om extra aandacht en zorgvuldigheid van betrokken agenten vraagt. De Zuid-Moravische politie zette daarom een speciale eenheid voor huiselijk geweld op. Vedra speelde een belangrijke rol bij de ontwikkeling van dit project. De eenheid bestaat uit twaalf agenten, die hiervoor een aparte training krijgen. Mariëtte Hummel Irma Timmermans Agenten die zich aanmelden voor de speciale eenheid worden zorgvuldig geselecteerd en aan allerlei

tests onderworpen. Vedra ziet resultaat. “Het bestaan van de eenheid heeft een preventieve werking. Slachtoffers weten dat we er zijn en dat geeft ze een veilig gevoel, maar daders weten het ook en dat werkt als een waarschuwing.” Een belangrijke stap was het huisverbod sinds 1 januari 2007. Deze maatregel is vergelijkbaar met de wet ‘tijdelijk huisverbod voor geweldplegers’, die dit jaar in Nederland van kracht werd. Bij huiselijk geweld kan de politie de geweldpleger tien dagen een huisverbod opleggen. Gedurende deze periode mag de dader geen contact zoeken met het slachtoffer en hun woning bezoeken. Het huisverbod kan door de civiele rechtbank eventueel worden verlengd tot dertig dagen.

De aanpak van huiselijk geweld zorgt soms voor frustratie bij de politie. “Als de geweldpleger het huisverbod overtreedt, laat het slachtoffer hem of haar vaak toch binnen”, vertelt Vedra. Hij herinnert zich een zaak waarbij de dader ondanks het huisverbod toch terug ging naar de woning. Het slachtoffer liet hem binnen en werd vermoord. “We stonden totaal machteloos en dat was een verschrikkelijk gevoel.” Een ander probleem is dat geweld dat zich achter de voordeur afspeelt, vaak uit schaamte geheim wordt gehouden. Als slachtoffers toch melding doen van een geweldsdelict, zien ze meestal af van strafrechtelijke stappen door angst of schuldgevoel. “Dit maakt het voor ons lastig”, zegt Vedra. “Wij

Huisverbod blijkt effectief

zijn verplicht om werk te maken van elke zaak, ook als het slachtoffer besluit de aangifte niet door te zetten, maar zonder een verklaring is dat niet gemakkelijk.” Toch blijkt de nieuwe wet effectief. Volgens Vedra is sinds de invoering van het huisverbod het aantal gevallen van huiselijk geweld stevig gedaald. Ook constateert hij dat na een huisverbod slechts zelden sprake is van een terugval. Het succes van het huisverbod ligt volgens hem aan twee dingen: voor de dader is het een afkoelingsperiode en hulpinstanties hebben de tijd om in te grijpen en zo escalatie te voorkomen.

Crisisopvang Interventie is essentieel. Een interventiecentrum biedt het slachtoffer psychologische en juridische hulp en helpt bij de beveiliging. Als er sprake is van directe dreiging en

het huisverbod niet voldoende bescherming biedt, kan het slachtoffer tijdelijk verblijven in de crisisopvang van het centrum. Interventiecentrum Spondea zit op een geheime locatie in een onbekende wijk..Het interventieteam bestaat uit twee psychologen, vier maatschappelijk werkers, een juridische deskundige en vier crisiswerkers. Spondea helpt ook met praktische zaken. Vice-directeur Zdenik Travnicek: “Als er bijvoorbeeld een formulier moet worden ingevuld, helpen wij daarbij. Maar we hebben ook een auto ter beschikking en regelen soms het vervoer van slachtoffers.” Volgens Travnicek was het in het begin best lastig om met de politie samen te werken. Toen de Wet Huisverbod net was ingevoerd, viel hem op dat de politie huiselijk geweld niet altijd even serieus nam. “Ze waren soms slecht geïnformeerd over

De kater van het grootste bierland

“P

ivo, pivo!”, schalt het door de kroegen van Brno. En waarom ook niet? De prijs van pivo, een bier(tje), ligt hier aanmerkelijk lager dan in andere Europese landen: ongeveer één euro voor een halve liter. Niet vreemd dus dat Tsjechië het grootse bierland ter wereld is. Die enorme alcoholconsumptie kent ook nadelen. Alleen al in Brno worden elk jaar zo’n 11.000 mensen opgenomen in een kliniek voor hun alcoholverslaving. De regering, politie en het wetboek bieden hulp. Maar het gaat gepaard met onduidelijke regelgeving en tegenstrijdigheden. Laura Hogendoorn Een biertje van een halve liter klokt de gemiddelde Tsjech in een noodvaart achterover. Aan de vijftien gram pure alcohol die de pils bevat, wordt geen seconde gedacht. En ook de sterkere dranken zijn hier gewoon te koop in de supermarkt en straatkiosken. Volgens Jiri Pokora, de énige dokter van de énige kliniek voor alcoholverslaafden in Zuid-Moravië (één van de veertien regio’s in het land), is het probleem enorm. “Gemiddeld drinken Tsjechen meer dan tien liter pure alcohol per jaar. Dat is niet niks. In mijn kliniek is slechts plaats voor 35 mensen tegelijk. Dat komt neer op ongeveer 200 verslaafden per jaar. De wachttijd is aanzienlijk.”

Naast dokter Pokora werken er nog twee psychologen in de kliniek. De behandeling neemt gemiddeld drie maanden in beslag. Hoofdzakelijk gebaseerd op interactie, tussen de patiënten onderling en tussen de cliënten en begeleiders. Groepsanalyses en rollenspellen zijn dagelijkse kost. Maar alle inspanningen ten spijt, de recidive is vrij hoog: binnen een jaar grijpt 50 procent weer naar de fles. Binnen vijf jaar loopt dit getal op tot zo’n 75 procent. Bohumil Fiˇser, voormalig minister van Volksgezondheid, heeft in 2006 onderzoek gedaan naar het drankgebruik in Tsjechië en de effecten daarvan. Hij beaamt dat de consumptie van alcohol de afgelopen jaren is gestegen. “Uit mijn onderzoek blijkt dat er twintig tot dertig procent meer gedronken wordt dan tien jaar geleden. Maar hierbij moeten we bedenken dat de mensen tegenwoordig meer te besteden hebben en dat het voor vrouwen in het verleden niet gepast was te drinken.” Zijn onderzoek ontkracht echter dat de stijging van de consumptie zou samengaan met een hoger percentage verslaafden. Fiˇser meent zelfs dat het geringe aantal opvangplaatsen in Brno genoeg is. “Verslaafden moeten inderdaad soms wachten tot er een plek beschikbaar komt. Maar ze gaan in die tijd heus niet dood. De enige waarschijnlijkheid is dat ze - heel verrassend - nog meer gaan drinken.” De realiteit is anders, meent Pokora. “De verslaafden die hier zitten, hebben zich ongedwongen laten opnemen. Helaas kunnen we geen verslaafden tegen hun zin van straat plukken en in een kliniek stoppen, dat wringt met fundamentele mensenrechten. Alleen wanneer ze een misdrijf plegen onder invloed, kunnen we in actie komen. Daarom herbergen we hier dus maar een heel klein percentage van deze hulpbehoevenden. Het overgrote merendeel is kansloos.”

Volop reclame voor alcohol

Preventie Alles wordt uit de kast gehaald om de jeugd te behoeden voor een carriere in de alcohol. Daarom is de politie op basisscholen het project ‘Van dom tot verslaafd’ gestart. “Bij dit project staat de interactiviteit met de kinderen voorop. We proberen ze aan het discussiëren te krijgen en zelf te laten nadenken over de gevolgen van alcohol”, vertelt Petra Kubisová. De presentatie die bij het project hoort en tevens aan de leerlingen wordt getoond, is opmerkelijk. Mensen met de meest afschuwelijke aandoeningen en uitzonderlijke ziekten komen groot op het scherm tevoorschijn. Uit het bijschrift blijkt dat ze inmiddels overleden zijn. De link met alcohol en andere verslavingen is onduidelijk.

Sociale pressie Fiˇser laat weten dat ondanks het feit dat verslaafden niet gedwongen in een kliniek kunnen worden geplaatst, er in veel gevallen wel degelijk sprake is van sociale pressie. “Vaak proberen werkgevers en partners verslaafden te stimuleren om zich te laten opnemen.” Ook zouden sommige alcoholisten volgens hem geen andere keuze meer hebben dan in te stemmen met een behandeling. “Op een gegeven moment is het geld op en dan zijn ze natuurlijk niet meer in staat om meer drank

Hoewel de bierconsuptie in Tsjechië het hoogst is, gaat wijn er ook goed in.

te kopen. Dan is er voor hen nog maar één uitweg.” De afgelopen jaren is er heel wat nieuwe regelgeving inzake het alcoholbeleid bijgekomen, maar een eenduidige aanpak lijkt te ontbreken. Zo is het sinds 2003 toegestaan om op straat openlijk te drinken. Hierop volgend is in 2005 de Alcohol- en Tabakswet ingevoerd. De politie kan sindsdien dronkenlappen ook onvrijwillig van straat oppakken wegens overmatig alcoholgebruik. In het zogenoemde Protialkohoiní Za’chytna’ Stanice kunnen de drinkers voor één nacht verblijven en ontnuchteren. Maar niets is voor niets. De kosten voor de opvang zijn 1200 kronen, circa vijftig euro. Voor de meeste verslaafden dus amper op te brengen. Het bedrag wordt na verblijf ook zelden door iemand voldaan. Per dag worden er zo’n vier nieuwe patiënten afgeleverd. Velen zijn vaste klant. Daarnaast is het op papier verboden om beschonken types in de kroeg nog alcohol te schenken. In de praktijk komt hier echter niets van terecht. Petr Novák, eigenaar van het Corsini Café, vertelt dat hij nog nooit een bestelling heeft geweigerd. “Het is moreel gezien natuurlijk niet juist, maar voor de business is het goed om te blijven schenken.” En Novák vertrouwt zijn gasten. “Wij zijn een intelligent volk. We worden niet vervelend of agressief als we gedronken hebben. Je wordt gewoon verliefd op de vrouw naast je en vraagt of ze met je mee naar huis gaat.” Novák kan het zich bovendien wel permitteren, want de controle van de politie laat te wensen over. Petra Kubisová, van de afdeling drugspreventie bij de politie: “We controleren kroegen alleen op het schenken aan

Foto: Laura Hogendoorn

minderjarigen. Niet op het schenken van alcohol aan kroeggangers. Als er echt overlast is, kunnen andere cafébezoekers de politie waarschuwen.”

Reclame De vraag rijst waarom er zoveel alcohol en met name bier gedronken wordt. Goedkoop is het zeker, maar dat kan niet de enige oorzaak zijn. Wellicht biedt het reclamewezen uitkomst. Want zowel op televisie als op billboards in de stad is de reclame talrijk. Alleen voor alcohol overigens, promotie voor rookwaar is inmiddels aan banden gelegd. Ex-minister Fiˇser ziet geen verband tussen het drankgebruik en de uitbundige billboards. “In de communistische tijd werd in het geheel geen reclame gemaakt. Oef, wat dronken mensen toen veel”, grapt hij. Fiˇser legt uit dat reclame de verslaafden niet zo zal raken, maar juist op gezelligheidsdrinkers gericht is. “Meestal schenkt een pub maar één soort bier, zijn handelsmerk als het ware. Verslaafden drinken altijd het goedkoopste bier en blijven zo in één en dezelfde kroeg hangen. De rest van de mensen kiest uit de zeer uiteenlopende merken en is dus een gevoelig object voor het reclamewezen.” De oplopende spanning tussen de ongebreidelde bierreclame en het alcoholisme is een zaak voor de landelijke overheid, meent Kubisová. “De gemeente moet hierbij natuurlijk de wet volgen, maar eventuele onduidelijkheden en leemtes kunnen naar eigen inzicht worden uitgelegd. De Alcohol- en Tabakswet en het reclamebeleid vullen elkaar niet goed aan en laten nog steeds erg veel vragen onbeantwoord.”

De helft grijpt binnen een jaar weer naar de fles

7

kan huiselijk geweld indammen’ het onderwerp en wisten daardoor niet goed hoe ze ermee om moesten gaan”, aldus Travnicek. Na een half jaar zag hij daar verandering in komen. “De communicatie met de politie is verbeterd. Maar niet alleen de politie weet meer over het onderwerp af. Ook de burgers hebben meer kennis gekregen over huiselijk geweld en het kan daardoor sneller gesignaleerd worden. Dit is mede te danken aan grootschalige campagnes over dit onderwerp.” Naast een interventiecentrum biedt Spondea ook crisisopvang voor kinderen en jongeren. De slachtoffers kunnen hier korte tijd verblijven, maar voor een opvang van langere duur verwijst Spondea door naar speciale kinder- of jongerenopvang in de stad. Eén van deze opvangcentra is kinderopvangtehuis Klokánek.

rug naar huis kunnen, of naar een pleeggezin. Met behulp van begeleiders, de zogenoemde tantes, en door middel van intensieve begeleiding wil Klokánek optimale zorg bieden. “Sommige kinderen maken het voor het eerst in hun leven mee dat er iemand is die zich om hen bekommert of naar hen luistert”, vertelt Zuzana Blazková, de leidinggevende van het tehuis. Het gebouw bestaat uit elf appartementen, die ieder naar een stuk fruit zijn genoemd. In elk appartement wonen vier kinderen met twee ‘tantes’. Zij wisselen elkaar om de week af en vervullen voor de kinderen een moederrol. De begeleidsters worden van tevoren zorgvuldig gescreend. Voordat ze bij Klokánek kwamen werken, hebben ze eerst verschillende psychologische tests en examens moeten afleggen. “De kinderen die te maken hebben gehad met huiselijk geweld, zijn in het begin bang en gesloten”, zegt Blazková. “Als ze eenmaal gewend zijn, worden ze agressiever naar andere kinderen toe en verkennen ze hun grenzen.” De praktijk wijst uit dat dat vijftig procent van de jongens die slachtoffer zijn geworden van huiselijk geweld, op latere leeftijd zelf geweldpleger wordt. Daarom is psychologische en psy-

De begeleidsters vervullen een moederrol

Kinderopvangtehuis Een warm thuis, een familiegevoel. Dat is wat kinderopvangtehuis Klokánek (Tsjechisch voor kangoeroetje) wil meegeven aan de kinderen die in het tehuis verblijven. Slachtoffers van huiselijk geweld vinden hier tijdelijk een veilige thuishaven. In Klokánek, dat in 2006 is opgericht, kunnen veertig kinderen in de leeftijd van nul tot achttien jaar wonen. Ze vertrekken zodra ze te-

Zaak van Kurim

Klara met haar zoons en de geadopteerde Barbora.

chiatrische expertise van cruciaal belang. Blazková vertelt dat momenteel 10 van de 35 kinderen wachten op een vast pleeggezin. “Soms duurt het lang voordat een geschikt pleeggezin gevonden is. Kinderen met een handicap zijn bijvoorbeeld moeilijker te plaatsen. Ook wanneer meerdere kinderen samen bij één gezin moeten komen, bijvoorbeeld broertjes en zusjes, duurt het doorgaans langer om een plek voor hen te vinden. Verder vertraagt de bureaucratie vaak het proces. Soms is het dan zo dat een kind wel twee jaar bij ons verblijft, maar gemiddeld is dit niet langer dan een half jaar.” Tijdens het verblijf in Klokánek kunnen de kinderen gewoon naar school. Klokánek heeft zelf een kleuterschool in het gebouw en in de buurt van het tehuis is een basisschool. Kinderen tot tien jaar gaan onder begeleiding naar school. Wanneer ouders een gevaar voor het kind vormen, mogen ze zich niet in de omgeving van de school bevinden. Ouders mogen in dat ge val wél hun kind in Klokánek bezoeken, mits het kind zich daar goed bij voelt. Ondrej en Jacub, die slachtoffer werden van zeer ernstige mishandeling, verblijven nu al ruim een jaar in kinderopvangtehuis Klokánek (zie kader ‘zaak van Kurim’). Zij krijgen daar individuele psychologische begeleiding en zorg. “Mensen weten tegenwoordig veel meer over huiselijk geweld dan vijf jaar geleden”, zegt Eva Koudelková, coördinatrice bij de gemeente op het gebied van preventie van huiselijk geweld. “We werken dan ook hard om het probleem onder de aandacht te brengen. Bijvoorbeeld via informatiebijeenkomsten en trainingen. Het is belangrijk dat mensen huiselijk geweld herkennen en dat ze weten welke instanties ze kunnen benaderen voor hulp.” Koudelková zit in een netwerk van instanties: overheid, gezondheidszorg en justitie. “Dit blijkt effectief. Op deze manier ontstaan er geen dubbele projecten.” En er is een database, waarin alle gevallen van huiselijk geweld worden ingevoerd. “Hierdoor kunnen problemen mak-

Campagneposter tegen huiselijk geweld.

Bron: Ministerie van Arbeid en Sociale Zaken

kelijker gesignaleerd worden. Ook wordt tegenwoordig meer aandacht besteed aan de dader dan voorheen. Het therapeutisch behandelen van de dader is een belangrijk middel om recidive te voorkomen.” Een nieuwe wet uit 2007 verplicht iedere regio in Tsjechië een centrum voor sociale hulp op te richten. De regio Zuid-Moravië had op dat moment al meerdere centra, waaronder interventiecentrum Spondea. Volgens Koudelková geeft dit aan dat Zuid-Moravie andere regio’s voor was. “Ik ben tevreden over de aanpak van de gemeente op dit gebied. Brno is zeker vooruitstrevend wat betreft de aanpak van huiselijk geweld.” Politiechef Vedra deelt deze mening, al ziet hij wel ruimte voor ver-

betering. Vooral op het gebied van daderzorg, want dat is er volgens hem nauwelijks. Vedra schetst hiermee een heel ander beeld dan Koudelková. “Er is onvoldoende hulp voor geweldplegers in Brno en dat is juist heel belangrijk om de cyclus van geweld te stoppen. Hulpinstanties willen wel voor de slachtoffers zorgen, maar niemand neemt de psychologische zorg voor de daders op zich.” Ook mag er van Vedra meer opvang voor slachtoffers komen. “De gemeente heeft het plan voor een nieuw opvangcentrum voor vrouwen en dat is niet overbodig.” Vedra heeft dan ook best vertrouwen in de toekomst: “De gemeente neemt huiselijk geweld serieus en dat is een goed begin.”

Foto: Daily Telegraph

Het is de lente van 2007 in het rustige dorpje Kurim ten noorden van Brno. Een jonge vader ontvangt per toeval beelden van de buren op zijn pas aangeschafte babymonitor. Tot zijn grote schrik ziet hij zijn 7-jarige buurjongetje, Ondrej, naakt in een donkere ruimte liggen. De bezorgde buurman waarschuwt de politie. Bij een huiszoeking enkele dagen later, vindt de politie de 7-jarige Ondrej en zijn 8-jarige broer Jakub opgesloten in een kast. Beide jongens zijn uitgedroogd en vastgebonden. De politie vermoedt dat ze maandenlang ernstig verwaarloosd zijn. Behalve de twee jongens, halen de agenten ook een jong meisje uit het huis. De drie kinderen worden overgebracht naar een opvangtehuis. Drie dagen later ontsnapt het meisje. De zaak neemt een mysterieuze wending als blijkt dat het hier niet gaat om een jong meisje, maar om een 33-jarige vrouw, Barbora. De vrouw, fijn gebouwd en met een kinderlijke uitstraling, heeft zich voorgedaan als de 13-jarige Anicka. De moeder van de twee jongens, Klara, adopteerde haar kort geleden. Ze woonde al vijf jaar bij het gezin. De politie zette een zoektocht in naar Barbora en vond haar in Noorwegen. Daar leefde ze al enkele maanden als een 7-jarige jongen bij een Noors gezin. Ondertussen wordt duidelijk dat het hier gaat om een ernstige mishandelingzaak. De twee jongens zijn meer dan een jaar aan folteringen onderworpen en verwaarloosd. Volgens verklaringen van de twee jongens en hun artsen zijn ze seksueel misbruikt, geslagen met een riem, opgesloten in kooien, gedwongen elkaar met messen te besnijden en gebruikt als sigarettendover. Klara bekent alles, maar zegt onder invloed te hebben gestaan van haar zus Katerina en en de religieuze sekte waarbij de familie is aangesloten. Deze zaak staat bekend als de ernstigste maar ook als de meest bizarre mishandelingzaak in de Tsjechische geschiedenis. Ondrej en Jakub verblijven nu in kinderopvangtehuis Klokánek. Kinderopvangtehuis Klokánek heeft ook een kleuterschool.

Foto: Irma Timmermans

8

Techniek & Nonsens Foto’s: Kai Heijneman en Sara Koster Tekst en opmaak: Nick Hartemink

Relatie-fietsen.

Kopjes voor koppeltjes.

Schrijven is lijden.

Schaar om alle nagels tegelijk te knippen.

Te midden van nieuwe fabriekshallen van ITgiganten biedt het Technologie Museum een vlucht uit de harde realiteit. In mei kregen bezoekers de gelegenheid zich te vergapen aan Nonsens, een reizende expositie met verzamelde onzin. Van mislukte uitvindingen en surrealistische kunst tot dadaïstische werken, zoals de spijkerstrijker van Man Ray; voor even was het niet de functionaliteit die de boventoon voerde in het technologisch hart van Brno.

Roken kan nog, al neemt de weerstand toe

H

et is een vreemd gezicht. Een restaurant waar de asbakken op tafel staan, de lucht blauw is van de rook en een meneer een hijs neemt van zijn sigaret. In Tsjechië is dit nog de gewoonste zaak van de wereld. Niettemin doen antirokers in Brno er alles aan om hun stad zo rookvrij mogelijk te krijgen. Liza Janson Sinds 2005 heeft Tsjechië een nieuwe tabakswet. Jongeren onder 18 jaar mogen nu niet meer roken, er is een strenger beleid voor sigarettenautomaten, tabaksreclames op tv zijn verboden en er mag niet meer op elke plek gerookt worden. Zo moeten restaurants en cafés een aparte ruimte voor niet-rokers hebben. Die ruimte hoeft echter niet afgescheiden te zijn, een tafel met een bordje ‘niet roken’ voldoet. Verder mag in het openbaar vervoer en op bus-, tram-, en treinhaltes niet gerookt worden. Dit leidt nogal eens tot discussie, want waar eindigt de halte? Jitka Uhlirova van het gemeentelijke Healthy City Project ziet het als een groot probleem dat je op sommige plekken wel en op andere plekken niet mag roken. Ze zou het liefst zien dat er een algeheel rookverbod in publieke ruimtes komt. Uhlirova: “Ondanks het feit dat zo’n zestig procent van de Tsjechen een algeheel rookverbod wil, denk ik niet dat het er snel zal komen. Veel politici in Tsjechië zijn fervente rokers en fel tegen een algeheel rookverbod.” Het bureau van Uhlirova organiseert gezondheidsprojecten in de stad; roken is een speerpunt. “Ongeveer 25 procent van de Tsjechen rookt en onder jongeren is dit probleem nog

veel groter. Veel kinderen roken hun eerste rookverbod in kroegen en restaurants. In zijn sigaret al op achtjarige leeftijd. Het is belang- restaurant heeft hij vier tafels gereserveerd rijk dat er wat tegen gedaan wordt, want het voor niet-rokers. Daarnaast mag er tijdens de is slecht voor de gezondheid van zowel rokers lunch, tussen 12.00 en 14.00 uur, in het hele als niet-rokers.” Uhlirova is bezig om een net- restaurant niet gerookt worden. Veho: “Mijn werk op te stellen van restaurants die volledig inkomsten zullen ontzettend teruglopen als rookvrij zijn. er helemaal niet meer gerookt mag worden. Ook antirookactivist Mojmír Vlaˇsín, mede- Mijn vader is de eigenaar van dit restaurant werker van het ecologisch instituut Veronica, en hij heeft ook nog een restaurant waar hepleit voor een steviger aanpak. “Het is niet lemaal niet gerookt mag worden. Daar is het goed om roken te tolereren. Het is niet nor- veel minder druk dan hier.” De bedrijfsleider maal en dat moeten mensen gaan inzien. Als komt uit Kroatië, waar sinds 1 mei een algeiemand verslaafd is, is dat een ziekte.” Vlašín heel rookverbod geldt. ”Veel restaurants sluiziet dat het proces langzaam op gang komt: ten daar hun deuren”, zegt Veho die vreest “Twintig, dertig jaar geleden kon je nog over- voor eenzelfde situatie als de overheid over al roken. Stap voor stap wordt het al steeds een tijdje het roken in de horeca toch gaat minder, maar we zijn er nog lang niet. Het verbieden. beleid dat er nu is, werkt niet. De regels moe- Veho wordt bijgestaan door de Tsjechische ten veel duidelijker en strikter, maar tabaks- vereniging van hotels en restaurants, AHR CR. bedrijven houden een Ook zij is tegenstander algeheel rookverbod van een algeheel rooktegen. Helaas kan ik het verbod. “Als mensen beleid niet veranderen, rookvrije cafés en resmaar het onderwerp taurants willen, dan zal leeft wel: 150.000 mendit vanzelf komen. Dat sen ondertekenden een gaat op een natuurlijke petitie tegen roken. manier en daar is geen Jammer genoeg zegt verbod voor nodig”, de overheid dat ze geen meldt de vereniging op tijd heeft voor dit prohaar site. De klant en bleem, belachelijk!” de markt moeten zelf Dat is juist prettig, zegt beslissen over rookvrije Ruˇzdi Veho, bedrijfsleiruimtes. Natuurlijk ziet der van een Italiaans de AHR CR in dat roken restaurant. Hij vindt het de gezondheid schaadt, helemaal niet erg dat maar daarvoor zijn de overheid daar geen andere oplossingen te tijd voor heeft. Veho is Jitka Uhlirova van het Healthy City Project wil verzinnen dan een alfel tegen een volledig een rookverbod. Foto: Liza Janson geheel rookverbod. “Zo

zou je roken aan gemeentes kunnen overlaten of roken kunnen gaan verbieden tijdens ontbijt, lunch en diner.” Daarnaast denkt de vereniging dat het steunen van campagnes tegen roken ook efficiënt is. Iemand die veel doet aan de preventie van roken, is Petra Kubiˇsová van de politie van Brno. Leerlingen van elf jaar krijgen les over de schadelijke gevolgen van roken en meeroken. Gele tanden, zwarte longen, hevig misvormde gezichten door tumoren: de politie trekt alles uit de kast om jongeren bij de sigaret vandaan te houden. Ook de regelgeving moet helpen om roken onder jongeren terug te dringen. Zo is de populaire kauwgom die er uitziet als een sigaret, sinds enkele jaren verboden. “Veel kinderen kochten deze kauwgom om stoer te doen en dat stoere imago van de sigaret moet verdwijnen”, zegt Kubiˇsová. Vlaˇsín, die werkt aan de imagoverandering van de sigaret, probeert rookvrije kroegen en restaurants in Brno te steunen door ze op zijn website te vermelden. Zo weten mensen waar ze naartoe kunnen als ze in een rookvrije ruimte willen vertoeven. Samen met een groepje vrienden controleert Vlaˇsín alle bedrijven die zich als rookvrij hebben opgegeven of zij dat wel echt zijn. In tegenstelling tot Nederland krijgt niet het bedrijf, maar de roker zelf de boete wanneer die rookt op plekken waar dit niet mag. Dit kost de roker zo’n 37 euro, mits deze op heterdaad betrapt wordt. Een algeheel rookverbod in publieke ruimtes is in Tsjechië voorlopig nog niet aan de orde. Tot die tijd voelt Vlaˇsín zich belemmerd in zijn vrijheid: “Mijn vrijheid wordt tegengehouden door rokers, ik kan niet naar elke kroeg.”

9

Timmeren aan een duurzame weg

I

n 2006 stond Tsjechië op een prominente vierde plaats in de Environmental Performance Index. Dit is een ranglijst van bijna alle landen in de wereld op basis van milieu en duurzaamheid. Twee jaar later was het beeld minder florissant: de 68ste plaats. Dit enorme verschil kan waarschijnlijk verklaard worden door de verschillende criteria die door de jaren heen zijn gebruikt om de volgorde in de ranglijst te bepalen. Daardoor wordt het nog steeds niet duidelijk hoe milieubewust Tsjechië nu eigenlijk echt is. En hoe zit het met de duurzaamheid in Brno? Elles Verheijen Terwijl duurzaamheid in Nederland een veelbesproken onderwerp is, leeft dit onderwerp onder veel Tsjechische burgers nog niet echt. De oorzaak ligt volgens Yvonna Gaillyová, werkzaam bij ecologisch instituut ‘Veronica’, onder andere bij de ontkennende en milieusceptische houding van president Klaus. Deze schreef onlangs een boek waarin hij het klimaatprobleem ontkent en de discussie over global warming volledig irrationeel noemt. “Verder zijn mensen hier, vooral tijdens de huidige crisis, gericht op de economie en minder op het milieu”, zegt Gaillyová. “Duurzaamheid is prima, maar het moet dan wel winstgevend zijn.” Het belangrijkste doel van het instituut is volgens Gaillyová dat mensen zich bewust worden van de milieuproblematiek. “We moeten de mensen bij onze projecten betrekken, want als de burgers niet meewerken, kunnen de problemen niet opgelost worden.” Jan ˇSponar, verantwoordelijk voor het duurzaamheidsbeleid in een van de districten van Brno, is het daar helemaal mee eens. Volgens hem ontbreekt het men ook vaak aan een langetermijnvisie. “Mensen willen nu een goedkoop huis, zonder speciale duurzame aanpassingen, terwijl ze daarmee op de lange termijn wel veel geld kunnen besparen op hun energierekening.” Ook heerst veel onwetendheid over wat ze zelf kunnen doen voor een beter milieu. Daarom heeft ‘Veronica’ een aantal jaar geleden de ‘Green Telephone’ opgericht. Dat telefoonnummer kunnen mensen bellen als ze praktische vragen hebben of advies willen krijgen over het milieu, duurzaamheid en klimaatverandering. “Veel mensen bellen bijvoorbeeld om te weten te komen waar en hoe ze hun afval kunnen scheiden”, aldus Gaillyová.Veronica

organiseert ook debatten tussen overheden, milieu-activisten en burgers. Er zijn campagnes via radio, televisie en kranten en er is de ‘nicest tree of Brno’ wedstrijd. Het gemeentedistrict van ˇSponar, Nový Lískovec, heeft voor haar inwoners een website opgericht waarop men precies kan zien hoeveel energie er wordt gebruikt in bepaalde gebouwen in de wijk. Ook kan op de site bekeken worden hoeveel energie er vóór en ná duurzame investeringen verbruikt wordt. De manier waarop Brno het meest investeert in duurzaamheid is door middel van het bouwen van zogenoemde ‘passive houses’. Dit zijn nieuwgebouwde of gerestaureerde woningen met duurzame voorzieningen, zoals extra isolatie, energiebesparende verwarmingsketels en ventilatiesystemen. Dit moet ervoor zorgen dat het gebruik van energie voor verwarming met 90 procent afneemt. Ook krijgen de huizen ‘groene’ stroom. Veronica heeft al een aantal van deze huizen gebouwd met behulp van EU-fondsen. In een ‘public passive house’ kan het publiek kennismaken met alle duurzame noviteiten. Zo’n modelhuis trekt jaarlijks zo’n 3000 bezoekers. In Nový Lískovec zijn ze ook druk bezig met het verduurzamen van bestaande flatgebouwen in de wijk. ˇSponar vindt het ook belangrijk om nieuwe huurders goed voor te lichten over energieverbruik. “De gemiddelde temperatuur in een Tsjechische huiskamer is 24 graden. We willen mensen bijbrengen dat ze beter een trui aan kunnen doen en de temperatuur kunnen laten zakken tot 22 graden.” Ook het gebruik van energiebesparende ventilatiesystemen heeft nogal wat weerstand opgeleverd. “Mensen zijn in het begin toch wat huiverig, ze zetten liever een raam open en tegelijkertijd de verwar-

President Klaus werkt niet mee

Burgers werken enthousiast mee aan gescheiden inzameling van plastic.

ming wat hoger.” Volgens ˇSponar komt dit nog vanuit het socialistische tijdperk waarin energie veel goedkoper was. De mensen hebben daardoor nog geen besparende mentaliteit. “Dat proberen we nu echter wel te veranderen.” Die besparende mentaliteit is ook wel nodig nu Tsjechië sinds 2004 lid is van de Europese Unie en moet voldoen aan de Europese eisen voor CO2-reductie. In 2020 moet Tsjechië twintig procent minder CO2 uitstoten. Gaillyová is erg blij met deze eisen van hogerhand. “De regering doet het niet uit zichzelf, maar nu het moet, wordt er toch aandacht aan besteed.” De Tsjechen zijn niettemin nu al goed bezig en reduceerden al meer dan noodzakelijk was. Er ontstond toen een handel in ‘rechten voor CO2-emissie’, waardoor Tsjechië haar CO2-tegoed voor veel geld kon verkopen aan Japan. Dit geld zou volgens Gaillyová geïnvesteerd moeten worden in nieuwe duurzame projecten. “Helaas wordt het geld ook gebruikt voor de aanleg van nieuwe wegen, wat juist weer meer CO2-uitstoot als gevolg heeft.” Ook in Nový Lískovec willen ze de juiste balans vinden tussen natuur

en asfalt. Er wordt goed in de gaten gehouden dat wegen en parkeergelegenheden niet ten koste gaan van parken en andere groenvoorzieningen. Daarbij komt dat het openbaar vervoer gestimuleerd moet worden. Veronica pleit voor een autovrij centrum in Brno, maar de gemeente ziet dat vooralsnog niet zitten. Toch is Gaillyová wel positief over het openbaar vervoer. “Alles in het centrum is goed bereikbaar met trams en trolleybussen en ook ’s nachts rijden er nog bussen.” Alleen het plan van de gemeente om het centrale treinstation van Brno naar buiten het centrum te verplaatsen roept bij de milieuactivisten de nodige tegenstand op. “Als dat gebeurt gaan meer mensen met de auto en dan krijgen we alleen maar meer files. Eigenlijk is het raar dat de mensen met hoge functies - die waarschijnlijk nooit met het openbaar vervoer gaan zo’n beslissing mogen nemen”, aldus Gaillyová. “Als wij voor Veronica naar een bijeenkomst moeten, waar dan ook, gaan we altijd met het openbaar vervoer.” Een belangrijk probleem waar Veronica zich ook mee bezig houdt is de reductie van afval. “Afvalscheiding is wel belangrijk, maar het is beter

‘Gebrek aan langetermijnvisie’


om het probleem bij de oorsprong aan te pakken: we moeten afval zoveel mogelijk beperken.” Een van de manieren waarop het instituut dat wil bereiken is door het promoten van het gebruik van kraanwater. “Het water dat in Brno uit de kraan komt is hartstikke schoon en veilig om te gebruiken. Toch zijn mensen nog wat huiverig en kopen ze veel water in plastic flessen.” Dit veroorzaakt veel onnodig afval. Omdat afval altijd een probleem zal zijn is het ook belangrijk dat mensen hun afval scheiden. Daartoe startte recentelijk een campagne op verschillende billboards in de stad. Daarop werden bekende mensen uit Brno afgebeeld met daarbij hun eigen redenen om afval te scheiden. Een van de ‘beroemdheden’ maakte daarbij de ironische grap dat ver lopen naar afvalcontainers goed is voor je lichaamsbeweging. Met al deze maatregelen, projecten en acties hoopt Gaillyová dat Tsjechië volgend jaar weer wat hoger eindigt in de Environmental Performance Index. “Tsjechië hoort in die lijst thuis tussen de andere Europese landen, want we zijn erg goed bezig.” Volgens ˇSponar kan Tsjechië nog wel veel leren van andere - meer ervaren - landen zoals Nederland. “Meer samenwerking zou goed zijn voor ons. Misschien kan de stedenband daar in de toekomst nog voor zorgen.”

‘De beurs is de katalysator van onze economie’

H

et dak van het entreegebouw geeft een riante blik over het terrein van de Jaarbeurs van Brno. Enthousiast wijst Frantisek Neˇcas naar de verschillende bouwstijlen. De architectuur van de zestien hallen varieert van het functionalisme uit de jaren ‘20 tot moderne hedendaagse bouwkunst. Beursgebouwen kunnen dus ook mooi zijn. Mariëtte Hummel Neˇcas, pr-vertegenwoordiger van BVV Veletrhy, het bedrijf dat de beurzen organiseert, is een statig heerschap in keurig maatpak. Zijn rondleidingen begint hij bij voorkeur op het dak van het entreegebouw. Of het tentoonstellingscentrum een statussymbool is voor Brno? “De beurs is een belangrijke bezienswaardigheid. Door de rijke historie

en voortdurende uitbreiding staat zij voor zowel het verleden als de toekomst van de stad.” Met drie glanzende brochures in zijn hand praat Neˇcas trots over de rijke geschiedenis van het exhibitiecentrum. “De bogen die je achter mij ziet, zijn symbolisch geworden voor de beurs van Brno. Ze zijn zelfs verwerkt in ons logo.” In 1928 is het tentoonstellingscentrum geopend, ter ere van het 10-jarig bestaan van de Tsjecho-Slowaakse Staat. Neˇcas vertelt dat de kern van de beurs, paviljoen A, eind jaren ‘20 werd gebouwd om te functioneren als centrum voor moderne cultuur. Tijdens het interbellum stagneerde de economie en werd het centrum nauwelijks nog gebruikt. Gedurende de Tweede Wereldoorlog fungeerde het beursterrein als militai-

re opslagplaats. Pas in 1949 werd de eerste handelsbeurs sinds de oorlog georganiseerd. Nadien is het beursterrein uitgebreid en dit jaar wordt het zestiende paviljoen geopend. Voor bescheidenheid is geen plaats in de ogen van Neˇcas. “De beurs is de katalysator van de economie van de stad.” BVV Veletrhy maakt een jaarlijkse omzet van zestig tot zeventig miljoen en heeft rond de 500 werknemers in dienst. Dat betekent veel werkgelegenheid. “Daarnaast zorgt de beurs indirect voor werk voor nog eens 10.000 personen in de regio, bijvoorbeeld in marketing, toerisme en logistiek.” Tijdens de auto- en bouwbeurs wordt zelfs afgeraden de stad te bezoeken, omdat hotels en pensions vol zitten met beursbezoekers. Neˇcas beweert dat Brno aantrek-

Er is voor bescheidenheid geen plaats

kelijk is voor buitenlandse handelaren en investeerders door zijn ligging. De stad wordt ook wel ‘the last stop on the road to Vienna’ genoemd. Naast Wenen zijn ook Praag, Bratislava, Boedapest en Ljubljana vanuit Brno gemakkelijk te bereiken. Gelegen in het hart van Centraal Europa; een springplank naar Oost-Europa. Onder andere Honeywell, IBM en Lufthansa hebben zich gevestigd in de stad. De aanwezigheid van deze en andere grote internationale bedrijven maakt de beurs een interessante handelsplek voor bezoekers uit andere landen. Niet verwonderlijk dat dan ook 30 procent van de beursbezoekers buitenlands is. BVV Veletrhy organiseert elk jaar veertig beurzen. Deze variëren van autoshows tot bouwbeurzen. Toen in de jaren negentig voor de fabrieken meer concurrentie kwam, kreeg ook industriestad Brno het moeilijk. Om niet samen met de industrie

ten onder te gaan, is Brno zich gaan richten op de technologische sector. Ook de beurs heeft de focus verlegd van industrie naar technologie. Maar net als de Utrechtse Jaarbeurs organiseert BVV ook fashionshows en zelfs rockconcerten. Tijdens hun Europese tour in 2006-2007 hebben The Rolling Stones voor 30.000 fans in de beurs opgetreden. Neˇcas glimlacht bij de herinnering. “Ja, the Rolling Stones, dat was groot!” Dan naar beneden: sfeer proeven en praten met handelaren en beursmedewerkers. Maar Necas is stellig. “Dat lijkt me helemaal niet interessant voor het artikel en bovendien is de tijd om.” Wel mogen de brochures, een agenda en Neˇcas’ visitekaartje mee terug naar Utrecht. “Alle belangrijke informatie staat in de folders”, zegt hij, steekt een hand uit en neemt gedecideerd afscheid. De volgende groep staat al klaar op het dak.

10

Het Guantánamo Bay van Brno D e burcht ˇSpilberk is de blikvanger van Brno. Hooggelegen op een heuvel kijkt het uit over de stad. Hier heeft veel bloed gevloeid. Zo’n 150 jaar geleden was het de belangrijkste politieke gevangenis van het Habsburgse Rijk, eeuwenlang de machtigste mogendheid van het Europese continent. ˇSpilberk wordt ook wel de kerker der naties genoemd. Wie zaten in het Guantánamo Bay van Brno zoal gevangen? Tim Berbers Dagmar Baumannova, gids van het ˇSpilberk museum, ratelt het verhaal over de Italiaanse verzetshelden die hier zaten, moeiteloos op. De cel waarin de Italianen verbleven lijkt onveranderd, maar aan de muur prijken nu twee portretten: van Silvio Pellico en Piero Maroncelli. Italianen die het museum bezoeken, staan wat langer stil bij deze schilderijtjes. “Italianen houden van hun helden”, weet Baumannova. Silvio Pellico zat van 1822 tot 1830 in ˇSpilberk wegens zijn lidmaatschap van een Carbonarigenootschap. De Carbonari (‘houtskoolbranders’) waren leden van dit geheim genootschap en verzetten zich tegen de verdeeldheid van Italië. Het land was toen nog verdeeld in verschillende vorstendommetjes - vaak in buitenlandse handen - en de Carbonari wilden één Italië met een moderne, liberale grondwet. Pellico was een schrijver uit Noord-Italië en hoofdredacteur van een anti-Habsburgse krant. In het kader

van een soort resocialisatie werd hij naar het zwaarbeveiligde fort ˇSpilberk in Brno gebracht (toen nog bekend onder de Duitse naam Brunn). Hij moest hier acht jaar zitten. Over deze periode schreef Pellico het boek Mijn gevangenissen, waarin het ˇSpilberk kasteel voor het eerst goed werd beschreven. ˇSpilberk was van 1780 tot 1855 een beruchte gevangenis. Het complex bestond uit drie verdiepingen. De bovenste bestond uit ruime, lichte cellen voor de Italiaanse, Poolse en Hongaarse vrijheidsstrijders die vanuit hun eigen land hier naartoe werden gebracht. Daaronder zaten de ‘gewone’ criminelen: dieven, inbrekers, moordenaars, deserteurs en fraudeurs. Tijdens de rondleiding door de bovenste cellen is de verschrikking van ˇSpilberk nog niet voelbaar. De politieke gevangen hadden het nog niet zo slecht; ze zaten met twee man op een cel en de kamers waarin ze moesten vertoeven waren ruim en helder. Ze beschikten over een flink bureau en als ze zich goed gedroegen, mochten ze naar buiten, een boek lezen of ze kregen pen en papier om te schrijven. “Het was niet de bedoeling om de rebellen te martelen of te vernederen”, vertelt Baumannova. “Ze zaten hier zodat ze hun revolutionaire denkbeelden kwijtraakten. Daarom moesten de cipiers ze netjes behandelen.” Alle verzetsstrijders die in ˇSpilberk zaten, werden na acht jaar vrijgelaten. Gedesillusioneerd zouden ze geen gevaar meer vormen voor de openbare orde, zo redeneerde het Habsburgse regime. Bij Piero Maroncelli, de andere ‘grote Itali-

Wie zich goed gedraagt, mag een boek lezen

aan’, lijkt deze methode gewerkt te hebben. Hij werd tegelijk met Pellico gearresteerd en kwam tegelijk met hem vrij in 1830. Maroncelli ontvluchtte het Habsburgse Rijk en ging in Parijs wonen alvorens te emigreren naar de Verenigde Staten. In New York gaf hij muziekles aan het conservatorium. In 1846 stierf hij, financieel gebroken en psychisch in de war, als een vreemdeling in een land waar niemand hem als held kende. Maar ˇSpilberk was niet alleen de Bastille van de Habsburgers, maar ook hun Alcatraz. Gewone misdadigers uit de omgeving werden ook in het fort gevangen gezet, onder omstandigheden die veel gruwelijker waren dan het betrekkelijke luxeleventje van de politieke gevangenen. De kazematten waarin ze zaten, zijn nu het domein van een toeristengids. In keurig Engels voorziet hij de bezoekers van informatie over de kerkers. De feiten bevestigen het beeld dat Pellico destijds heeft beschreven. De stenen gangen zijn schemerig en koel. De cellen hebben allemaal één lange houten bank waarop de gevangenen sliepen. Onder smoezelige dekentjes lagen 27 criminelen naast elkaar. Door een lange ketting zaten hun voeten aan elkaar vast. De ketting liep door een gat in de dikke muur van de cel, zodat de gevangenen onmogelijk ervandoor konden gaan. De mannen gingen overdag naar buiten om te werken. Wie ervaring had met bouwen, werd in de omgeving aan het werk gesteld, anderen bleven in het fort en maakten schoenen. Op zijn hoogtepunt beschikte het fort over ongeveer 270 gevangenen.

Tsjechen kijken liever niet meer achterom

D

e Tachtigjarige Oorlog, Gouden Eeuw en Deltawerken. Nederlanders zijn trots op hun geschiedenis. Tegelijkertijd is men kritisch over minder heroïsche passages, zoals slavernij en collaboratie. Maar wie in Brno naar de vaderlandse geschiedenis vraagt, kan lege blikken verwachten. De Tsjechische trots lijkt in Zuid-Moravië ver te zoeken. Nick Hartemink Moravische Tsjechen leven in een spagaat. Weinigen noemen zich Moravier, maar Tsjech voelen ze zich evenmin.“Wij zijn Tsjechen die in Moravië wonen”, stelt Jiˇrí Mitáˇcek, historicus aan het Moravisch Museum in Brno. Toch noemt ook hij het Groot-Moravische Rijk als het hoogtepunt in de historie. Het rijk omvatte rond de negende eeuw het huidige Tsjechië, Slowakije en Hongarije. Een staat ook wiens geschiedenis veel verder teruggaat dan die van de Tsjechische republiek. “Het was een groot rijk met grote heersers. Dat is toch iets waar we trots op kunnen zijn.” Niettemin is geschiedenis voor Tsjechen een heikel punt. Vanaf het Habsburgse rijk, omstreeks de zestiende eeuw, tot aan einde van het communisme met de Fluwelen Revolutie in 1989, is het gebied in Midden-Europa slechts twintig jaar onafhankelijk geweest. Er lijkt vrijwel geen sprake van een nationale geschiedenis of trots, ondanks dat

de Tsjechen een vrij volk zijn en honderden jaren verzet hebben geboden aan verschillende bezetters. Mitáˇcek meent dat het grootste probleem in het onderwijs ligt. De meeste kinderen weten vrijwel niets over deze gebeurtenissen. Er zijn geen vieringen, vrijwel geen herdenkingen en op scholen wordt er weinig aandacht aan besteed. De geschiedkundige haalt de handen door het haar en slaakt een diepe zucht. “Ze weten gewoon niet veel. Misschien zijn ze ook wel niet geïnteresseerd.” Toch lijkt het dieper te gaan dan alleen het onderwijs. Veel mensen willen die geschiedenis liever vergeten dan herdenken. Slechts een klein deel van de bevolking blijft nog verbonden met de historie. “Mensen zijn eerder bezorgd of ze morgen nog wel een baan hebben”, constateert Mitáˇcek. “Geschiedenis staat ver van ze af: het gaat over iets wat is gebeurd. Ze denken liever aan de problemen die nog komen gaan.” Op de steun van de overheid lijken de historici ook niet te rekenen: “Ze willen er niet te veel geld aan uitgeven. Onderzoek en onderwijs is duur.”

Ze denken alleen aan problemen die nog komen

Eigen bestuur Daarbij komt dat de verschillende regio’s in Tsjechië altijd hun eigen bestuur hebben gehad. Er zijn amper heroïsche vertellingen die het eenheidsgevoel kunnen aanwakkeren. De verhalen van het roemruchte Groot-Moravische rijk hebben voor mensen uit Brno een geheel

Afdalen naar de kelders van het fort was het teken voor een gevangene dat hij het echt had verbruid. De meervoudige moordenaars werden hier gevangen gehouden. Waren de omstandigheden boven al niet bepaald prettig, hieronder gooide het gevangenisregime er nog een schepje bovenop. “Ten tijde van deze gevangenis bestond er geen doodstraf in het Habsburgse Rijk”, legt de gids uit. “In plaats daarvan werden zware criminelen in zulke slechte omstandigheden vastgehouden dat ze sowieso wel stierven.” De criminelen zaten hier in hun eentje opgesloten in een soort vogelkooi. Vastgeketend aan de muur zodat ze nauwelijks konden bewegen. In de winter was de temperatuur ongeveer min 20 en in de zomer werd het er nooit warmer dan een graad of 5. De gevangenen konden in hun kooi letterlijk geen hand voor ogen zien door de verduisterde gangen. Eén keer per dag kregen ze te eten. Na een maand of twee kwamen ze buiten. Altijd in een doodskist. Buiten de muur van het fort staat tussen de bomen een groot gedenkteken voor de Italiaanse vrijheidstrijders. Het is een lange platte zuil met daarop het bekende icoon van de wolvin, met onder haar beschermende flanken de kleine Romulus en Remus. De dertig Carbonari die in ˇSpilberk hebben gezeten, worden zo herdacht. Iets verderop, wat minder opzichtig, hangt een plakkaat ter ere van de Poolse rebellen die hier de dood vonden. De gewone criminelen die hier zaten zijn niet gerehabiliteerd. Voor hen geen gedenkteken. Zij zijn na hun dood nog steeds de criminelen die ze waren.

Criminelen zaten in een vogelkooi

Meubelmaker in Tsjechië

andere waarde dan voor mensen uit andere regio’s. “Die geschiedenis heeft voor ons veel betekenis, maar daar zullen ze in Praag waarschijnlijk anders over denken”, constateert de historicus.

Voetballers De hoop van geschiedkundigen ligt dan toch bij de nieuwe generatie. Kinderen raken geïnteresseerd in het verleden dat hun ouders liever ontvluchten. Het probleem van het onderwijs dient dan echter wel aangepakt te worden. Mitáˇcek: “De meeste kinderen zullen nu kastelen en voetballers noemen, als je ze naar Tsjechië als thuisland vraagt. Dat moet veranderen.” Docenten bepalen wat ze hun leerlingen vertellen en in welke mate. Veel van hen vertellen de kinderen liever over machtige heersers en mooie kastelen dan over minder aangename tijden. De musea proberen deze generatie weer meer te interesseren voor haar eigen achtergrond. “Scholen zijn onze grootste partners”, vertelt de historicus. Er is een museum speciaal voor kinderen en er zijn programma’s voor leerlingen en scholen. Men vindt het belangrijk dat de jeugd weer verhalen hoort over het verleden. “Geschiedenis is niet alleen namen en data”, onderwijst Mitáˇcek. “Je moet de geschiedenis laten zien, je moet erover vertellen. Het gaat uiteindelijk over mensen.” En de historicus zelf? Waar is hij nu trots op als Tsjech? Mitáˇcek denkt na. Gedurende enige tijd neemt hij alles in overweging. Dan zegt hij bedachtzaam: “Dat we al heel lang bestaan. En dat we er nog steeds zijn.”

‘Je laat toch ook geen auto op maat maken?’

Foto: Liza Janson

Een tafel precies zoals jij hem wilt. Speciaal voor jou gemaakt, je bent de enige in de hele wereld met zo’n tafel. In Nederland gebeurt het nog wel eens dat mensen een meubelstuk laten maken door een meubelmaker. In Tsjechië is de traditionele meubelmaker zo goed als uitgestorven. Mivoslav Škorpik (30) volgde een opleiding tot meubelmaker en werkt nu in een bedrijf dat vooral raamkozijnen en deuren maakt. Liza Janson Ondanks de teloorgang van het klassieke ambacht, vindt Škorpik zijn werk leuk. “Ik houd van dit vak. Het is niet altijd makkelijk, dat vind ik een uitdaging. Hoe ingewikkelder, hoe beter!” Na de hogere middelbare school waar Škorpik de richting Meubelmaken volgde, is hij zeven jaar geleden begonnen bij het bedrijf waar hij nu nog steeds werkt. Hier leerde hij de praktische kant van het vak. De theorie leerde hij aan de universiteit van Brno, waar hij een dag in de week les kreeg. Sinds een jaar is hij afgestudeerd meubelmaker, maar meubels maken doet hij niet. Hij is nu druk met kozijnen, deuren en trappen.. Traditionele meubelmakers zijn er niet meer. “Het is voor Tsjechen veel te duur om naar een meubelmaker te gaan en daar een stoel te laten maken. Waarom zou je dat doen? Je laat toch ook geen auto op maat maken?” Last van de financiële crisis heeft het bedrijf waar Škorpik werkt nog niet. “Kozijnen, deuren en trappen blijven voorlopig nog wel nodig.” Het zijn geen luxeproducten en dat scheelt. Waar het in Nederland slechter gaat met de meubelbranche, hoeft Škorpik voorlopig nog niet voor zijn baan te vrezen. Er komt nog genoeg werk binnen.

11

‘Het duurt nog minstens tien jaar tot fietsen net zo veilig is als in Utrecht’

W

ielrennen is populair in Tsjechië. De glooiende heuvels rondom Brno bieden volop gelegenheid. Maar in de stad is fietsen een gevaarlijke aangelegenheid; de wegen lijken er niet op berekend. Tsjechische fietsbonden roepen de gemeente dan ook op om het goede voorbeeld van de Duitse stad Leipzig te volgen door de voorzieningen voor fietsers te verbeteren. Kai Heijneman Fietsen in Brno is alleen weggelegd voor doorzetters. De wegen lijken vooral bedoeld voor auto’s en trams. Fietsers worden als vervelende indringers op het wegdek gezien. Onder druk van belangengroepen past de gemeente steeds meer wegen aan om de veiligheid te vergroten. De laatste tien jaar is er veel verbeterd, meent Vladimir Bielko, hoofd van het transportdepartement van de stad Brno. Vooral buiten de stad zijn veel paden en fietsroutes aangelegd. Dit is vooral voor wielrenners interessant. De geringe populariteit van de fiets als transportmiddel in de stad heeft volgens Bielko een simpele verklaring: het succes van het openbaar vervoer, in het bijzonder de tram. “55 procent van de mensen gebruikt het openbaar vervoer voor woonwerkverkeer; slechts acht procent van de inwoners gebruikt de fiets.” Darek Galle, voorzitter van actiegroep ‘Brno na Kole’, meent dat er veel te weinig gebeurt. ‘Brno na Kole’ komt op voor kwetsbaardere weggebruikers in het bijzonder fietsers en inline-skaters. Vooral in het centrum van Brno moet er nog veel gebeuren. Met ludieke acties, zoals het bezetten van parkeerplaatsen met fietsen, vraagt ‘Brno na Kole’

aandacht voor de veiligheid van fietsers. Vladimir Bielko geeft toe dat fietsen in Brno niet altijd een pretje is. “Ik heb zelf een paar maanden naar mijn werk gefietst. Automobilisten rijden te dicht langs je, geven geen richting aan en openen hun deur zonder met fietsers rekening te houden.” Dat auto’s fietsers als indringers zien is ook niet zo vreemd: ze zijn er nauwelijks en bij de aanleg van de wegen is geen rekening met hen gehouden. Er is een cultuuromslag nodig, stelt Darek Galle. “Meneer Bielko zegt altijd: we moeten rekening houden met de automobilisten. Maar fietsers hebben evenveel rechten. Het moet niet zo zijn dat parkeergelegenheid voor auto’s altijd zwaarder weegt dan fietsstallingen en fietspaden. Bij de gemeente heerst het idee dat automobilisten altijd voor gaan”. Galle oppert bijvoorbeeld om bij eenrichtingswegen een uitzondering te maken voor fietsers. Volgens Bielko is dit te gevaarlijk omdat deze straten te smal zijn. Galle probeert met voorbeelden uit andere steden aan te tonen dat er veel ruimte voor verbetering is. “Ik neem graag Leipzig als voorbeeld. Deze stad lijkt namelijk in veel op zichten op Brno. Leipzig heeft on-

‘Acht procent gebruikt de fiets’

Fietsactivist bezet uit protest parkeerplaats.

geveer evenveel inwoners, een oud historisch centrum en een vergelijkbare geografische ligging. Als het in Leipzig mogelijk is om eenrichtingswegen open te stellen voor tweewielers, dan kan het in Brno ook.” Niettemin wordt volgens Vladimir Bielko bij de aanleg en renovatie van wegen rekening gehouden met fietsers. Dit blijkt echter niet altijd op te gaan. Het gemeentehuis van Brno ligt aan Husova, een drukke straat die momenteel grondig wordt opgeknapt. Maar er komt geen ruimte voor een fietspad. Wegen in Tsjechië moeten minstens 3,5 meter breed zijn. Er is hier dus niet genoeg ruim-

Foto: Kai Heijneman

te voor een fietspad, licht Bielko toe. Ook voor een fietspad op de weg, een in Nederland veel voorkomende oplossing, voelt Bielko weinig. Volgens hem is de weg eigenlijk gewoon te druk voor fietsers. Bielko ziet meer heil in het aanleggen van fietspaden rondom Husova. Galle constateert een negatieve spiraal. “De voorzieningen voor fietsers zijn slecht. Hierdoor zijn er minder mensen bereid om per fiets te reizen. Omdat er weinig mensen met de fiets reizen is de druk op de gemeente beperkt en wegen de belangen van automobilisten zwaarder. Hierdoor blijven de voorzieningen

slecht, waardoor nog minder mensen door de stad willen fietsen.” Galle noemt het dan ook een taak van de gemeente om fietsen veiliger en aantrekkelijker te maken voor burgers. “Er is veel meer potentieel dan de acht procent die op dit moment de fiets pakt.” Toch is Galle optimistisch over de toekomst; hij denkt dat Brno uiteindelijk het voorbeeld van Leipzig zal volgen. “Zolang een probleem genegeerd wordt, zolang duurt het ook voordat het verholpen is. Ik denk dat het nog zo’n tien tot twintig jaar kan duren tot het hier net zo veilig is als in Leipzig en Utrecht.”

Mountainbikers vechten voor meer ruimte

V

oor een argeloze mountainbiker is de omgeving van Brno om van te watertanden. Eindeloze glooiende bossen en weilanden vormen een ideaal parcours. Maar de fanatieke crossfietser komt bedrogen uit. Er is te weinig ruimte. Wesley Bekker Bosbeheerders zijn niet happig op mountainbikers. Crossers mogen niet zomaar overal rijden en moeten netjes op de geasfalteerde paden fietsen waar ook de ‘gewone’ fietser zich bevindt, samen met de wandelaars, ruiters en skaters. De mountainbikers willen graag echt het bos in en zijn continu op zoek naar nieuwe afgelegen routes dwars door het bos. Paden waar ze zonder beperkingen hun gang kunnen gaan in de natte en zware modder. Max Halata is lid van de vereniging CEMBA, een vereniging die zich hard maakt voor de vrijheid van zowel de gewone fietser als de mountainbiker. Samen met andere leden gaat hij regelmatig de bossen in op zoek naar nieuwe toegankelijke paden om zijn sport te beoefenen, zogenoemde tracks. “We zoeken tegenwoordig vooral naar tracks waar op gejaagd wordt. Deze tracks worden slechts enkele weken voor de jacht gebruikt en buiten dat seizoen kunnen wij er op crossen.” Staatsbosbeheer van Brno wil de mountainbikers maar wat graag op de geasfalteerde paden houden

Fietsen in de stad is een ‘uitdaging’. In het buitengebied is het niet veel beter.

die door de bossen lopen. Alice Kozumplikova van Staatsbosbeheer Brno vindt dat de crossfietsers geen respect voor de natuur hebben. “We moeten zoeken naar een oplossing waarmee iedereen kan leven. Wij hebben het liefst alle gebruikers op een pad. Zo wordt de natuur het minst beschadigd. Mountainbikers moeten niet dwars door het bos crossen. Zij, maar ook bijvoorbeeld de ruiters, vernielen hiermee de bosgrond waardoor het ecologische

systeem verstoord kan raken. Mountainbikers hebben geen verstand van de natuur. Zij hebben er niet voor gestudeerd. Dan moeten ze dus niet roepen dat ze overal willen fietsen” CEMBA kan begrip opbrengen voor deze standpunten, maar wil wel gewoon het bos in kunnen op onverharde wegen. “Wij willen de natuur helemaal niet vernielen maar willen wel de gelegenheid krijgen om onze sport te beoefenen zoals dat hoort.

Foto: Wesley Bekker

In het zand en in de modder, maar niet op het asfalt. Het enige wat wij vragen is een aantal tracks voor ons vrij te stellen. Dan heeft niemand last van ons, ook de natuur niet.” Alice Kozumplikova vindt het wel goed dat de mountainbikers gebruik maken van de jachtpaden. “Wij passen de jachtpaden zelfs zo aan dat gebruik ervan niet tot schade leidt. Er zijn er echter niet veel van. En om nieuwe aan te leggen hebben we toestemming nodig van overheden

en grondeigenaren en daar ligt het probleem. Wij hebben geen conflict met CEMBA, zoals wel eens wordt gesuggereerd in de media. Wij hebben juist heel goed contact en proberen alles door middel van de dialoog op te lossen. Natuurlijk verschillen we wel van mening over de invulling van de oplossing.” Max Halata bevestigt de problemen met de overheden. “Ze hebben laatst een aantal wegen aangelegd die werden benoemd tot recreatiewegen. Dit bleken echter gewoon transportwegen te zijn voor vrachtwagens die van punt A naar punt B moesten. Wij blijven gewoon zeuren en zijn altijd aanwezig bij discussieavonden en dergelijke. We laten ons horen en worden ook gehoord. Het zal alleen nog een tijd duren voordat het probleem helemaal is opgelost.” Inmiddels hebben de mountainbikers twee jachtpaden gevonden waar ze legaal mogen crossen. Beide partijen, Staatsbosbeheer en fietsvereniging CEMBA, hopen snel meer van dit soort paden te vinden om de problemen op de recreatiewegen te verhelpen. De lokale overheden stoppen hun geld echter in andere projecten om met name de economie te stimuleren. Toch hebben ze beide de hoop dat er een compromis gesloten kan worden met de overheden. Maar snel zal het niet gaan, denkt Max Halata. “Wanneer iets veertig jaar slecht gaat, duurt het minstens veertig jaar om het weer helemaal goed te krijgen. Maar we blijven vechten.”

12

De grootste vuurwerkshow van Midden-Europa

Z

even avonden heeft het geknald in de stad. Eind mei beleefde Brno een gigantisch vuurwerkfestival. Ignis Brunensis (Brno’s vuur) is het grootste vuurwerkspektakel van Midden- en Oost-Europa. Het is één van de manieren om de stad op de internationale kaart te zetten. Dat kan geen kwaad, want Brno is, vergeleken met Praag, absoluut geen toeristenoord. Sara Koster Overal in de stad hangen de posters al aan de muren en op veel plaatsen liggen flyers. Er rijdt een tram rond, die dient als mobiele reclamezuil. Op de zijkanten staan afbeeldingen van vuurpijlen die de hemel in de mooiste kleuren verlichten. Het is allemaal ter promotie van het jaarlijks terugkerende vuurwerkevenement. Zeven dagen lang zullen nationale en internationale teams hun spectaculairste kunsten te vertonen. En vier van die teams zullen dat in competitieverband doen. De shows duren tussen de 15 en 20 minuten en worden omlijst met muziek. Om te zorgen dat iedereen beeld en geluid heeft, wordt de muziek uitgezonden via een radiozender. Ignis Brunensis wordt dit jaar voor de twaalfde keer georganiseerd. Vuurwerkshows hoorden altijd al bij de festivals die veelvuldig in Tsjechië worden gehouden. Het betere knalwerk werd door het publiek altijd met groot enthousiasme ontvangen. Daarom besloot Brno in 1998 om het vuurwerk eens tot hoofdonderdeel van een festival te maken. Dat was een groot succes, waardoor het een jaarlijkse traditie werd. Ook in het buitenland kreeg het festival steeds meer bekendheid. Buitenlandse teams hadden interesse om mee toe doen, waardoor in 2003 werd besloten een vuurwerkcompetitie uit te schrijven. Hieraan mogen jaarlijks drie buitenlandse teams meedoen en een team uit Praag. Dit jaar komen de buitenlandse teams uit Portugal, Oostenrijk en Spanje. De shows trekken niet alleen de professionele pyromanen uit de hele wereld aan, maar ook veel toeristen. Vorig jaar zagen 1,2 miljoen mensen één of meer shows. Tien procent daarvan kwam van buiten Tsjechië, voornamelijk uit Slowakije en Duitsland. “Elk jaar groeit het aantal toeristen met twintig procent”, legt Ondrej Moravek, pr-manager van Ignis Brunensis, uit. Meer internationale belangstelling kan niet alleen

meer toeristen, maar ook meer investeerders naar de stad lokken. Moravek: “Praag is toch veel bekender in het buitenland. Veel buitenlanders weten niet eens dat Brno een vrij grote stad is.” Vandaar ook dat aan het vuurwerkfestival een andere campagne is gekoppeld: Brno – City in the centre of Europe. Het is een langlopend project dat de regio moet promoten. Het liefst ten koste van Praag, want tussen beide steden is enige rivaliteit te bespeuren. Zo is de slogan van Praag: Prague – city in the heart of Europe. Ook komen er bijna geen journalisten uit Praag naar Brno om het vuurwerkfestival te verslaan. Moravek: “Ignis Brunensis is veel bekender in Oostenrijk dan in Praag.” Dit jaar zal een Duits reisprogramma van een groot tv-station aanwezig zijn bij het vuurwerkfestival. “Je snapt dat dat soort publiciteit veel toeristen kan trekken”, zegt Moravek. Het vuurwerkfestival fungeert dit jaar ook nadrukkelijk als het visitekaartje van Tsjechië. Zo staat het op de lijst van culturele evenementen waarmee het land haar voorzitterschap van de Europese Unie luister bijzet. Dat is ook de reden dat een driedaagse bijeenkomst van de Europese Ministers van Landbouw samenvalt met Ignis Brunensis. Een van de shows, de Intermezzo, is geheel gewijd aan het voorzitterschap en zal ook worden bijgewoond door de delegatie van ministers. De show is gemaakt op Beethovens Ode of Joy, het anthem van de Europese Unie. Ondrej Moravek benadrukt dat het festival vooral ook voor de eigen regio is bedoeld. “Het is nu eenmaal het grootste festival van de regio. Iets waar alle inwoners van Moravië al lang van te voren naar uitkijken. Maar het belangrijkste is niet hoeveel mensen er komen kijken, maar dat we een mooie combinatie maken van beeld en geluid. Het voornaamste doel is om de kwaliteit hoog te houden. Maar meer toerisme, dat is toch ook wel heel mooi meegenomen.”

Het stadsgeluid Net als ik op het Vrijheidsplein rustig een biertje wil drinken, breekt opeens een pandemonium los. Mijn rust wordt verstoord door een luid geloei van af- en aanrijdende politiewagens. De sirenes, overigens geen bescheiden waarschuwingssignalen, domineren het stadsgeluid van Brno. Van ‘s morgens vroeg tot ‘s avonds laat jankt de stad. Het lijkt wel alsof de hulpdiensten een waar genoegen beleven aan hun herrie. In Nederland is het een stuk rustiger. Hier mag de sirene alleen worden gebruikt als er sprake is van prioriteit één . Dit wil zeggen: de dader is nog op het plaats delict, er is sprake van een slachtofferconfrontatie of een aanrijding met gewonden. Er wordt streng gecontroleerd of agenten geen misbruik maken van de sirenes. Ze mogen het zwaailicht pas aanzetten als hiervoor toestemming is gegeven door de meldkamer. Na enkele uren Brno is het geluid van de Tsjechische politiesirene echter al een feest der herkenning. Omdat ik in Utrecht zelden een sirene hoor, geeft mij dit een unheimlich gevoel. ‘Zou het hier echt zo’n criminele stad zijn?’ Ik schiet een groepje agenten aan om verhaal te halen maar de agenten spreken geen woord Engels. Gelukkig is mijn non-verbale communicatie na een week Brno al aardig op niveau. De drie agenten wijzen naar het politiebureau en gebaren dat ik hen moet volgen. Op het bureau staat een vrouwelijke agente me te woord. Als ik haar vraag of er een protocol bestaat voor het gebruik van alarmsignalen, moet ze hard lachen en mompelt iets in het Tsjechisch tegen de andere agenten. Een homerisch gelach stijgt op. “De sirenes?” zegt ze. “Tja, die gebruiken we gewoon als het nodig is.” Ze vertelt iets over ongelukken en geweldsincidenten maar een exacte beschrijving van het protocol kan ze me niet geven. Van een gesprek met de persvoorlichter word ik evenmin wijzer. Volgens hem mag de sirene alleen worden aangezet als de situatie er om vraagt en het een politietaak betreft. Het blijft bij een vage omschrijving. Later die week zien we wat bedoeld wordt met ‘een situatie die om sirenes vraagt’: een agent is bezig bonnen uit te schrijven. Zijn auto staat zwaailichtend bij een verkeerd geparkeerde auto. Een politietaak betreft het in ieder geval, maar van een gevaarlijke situatie is in de verste verte geen sprake. Mariëtte Hummel

Militaire precisie De associatie van Nederlanders met vuurwerk is nogal dubbel: Oud en Nieuw, gezelligheid, harde knallen en mooie kleuren. Maar ook: ongelukken, verminking, Culemborg en Enschede. Iwan Martinek, hoofd van de artistieke afdeling van het vuurwerkfestival Ignis Brunensis, weet dat een dergelijk spektakel alleen met de strengste beveiliging mogelijk is. “Samen met mijn team heb ik de choreografie van de Prelude, het Intermezzo en de Grand Finale bedacht. De voorbereiding ervan heeft ons ongeveer negen maanden gekost. Het belangrijkste bij het maken van zo’n grote vuurwerkshow, is de locatie. Dat bepaalt vijftig procent van hoe de show eruit gaat zien. Als het bijvoorbeeld boven water is, kun je gebruik maken van spiegeleffecten. Dat een show op muziek moet worden gemaakt, is een complicerende factor. Vaak is een deel van de show al af, voordat we weten welke muziek erbij gebruikt zal worden.” Maar de artistieke vrijheid kent haar grenzen. Alleen professionele teams mogen meedoen.“In Tsjechië heb je vier categorieën vuurwerk. Op het festival wordt gewerkt met categorie drie en vier. Daarvoor moet je een speciale vergunning hebben en die krijg je pas nadat je een tiendaagse cursus hebt gevolgd met theorie- en praktijklessen. Van een vuurwerkteam moeten tien mensen die cursus hebben gevolgd om met het zwaardere vuurwerk te mogen werken. Als je categorie vier wilt gebruiken, moet je aantoombaar veel ervaring hebben.” Ook de omgeving wordt met militaire precisie beveiligd. Al het vuurwerk wordt buiten de stad opgeslagen, in oude opslagruimtes van het leger:.Aangepaste gebouwen waar vroeger bijvoorbeeld munitie werd opgeslagen. Ook de buitenlandse teams slaan daar hun spullen op. “Op de dag van de show mag het vuurwerk pas naar de afsteekplaats worden gebracht. Dat gebeurt in speciaal aangepaste trucks. De afsteekplaats wordt de dag tevoren al afgezet. Vanaf dat moment mag niemand zonder toestemming het terrein betreden. De politie houdt daar streng toezicht op.” Rond de afsteekplaats wordt 200 meter vrijgehouden. En dan is er nog het toezicht van afgevaardigden van het Tsjechische departement van Mijnbouw en de Europese Unie. Volgens Martinek is er nog nooit iets misgegaan.“Ignis Brunensis is zo veilig als wat. Het is natuurlijk niet de bedoeling dat vuurwerk op de verkeerde plek terechtkomt. Buskruit is toch gevaarlijk om mee te werken. Kijk bijvoorbeeld maar naar Enschede.”

Colofon

Redactie: (boven, vlnr) Elles Verheijen, Kai Heijneman, Sara Koster, Wesley Bekker, Irma Timmermans, Liza Janson (onder, vlnr) Tim Berbers, Nick Hartemink, Bert Determeijer, Mariëtte Hummel, Mandy Duijn, Laura Hogendoorn Eindredactie: Bert Determeijer Opmaakredactie: Laura Speelziek, Jaap Pronk, Mariëtte Hummel, Mandy Duijn, Nick Hartemink Drukwerk: Anraad Opdrachtgever: Gemeente Utrecht Met dank aan onze tolken.

Een stad vol contrast

Recommend Documents