DE BETEKENIS VAN HET NIEUWE WETBOEK VAN SOCIAAL STRAFRECHT: een aansluiting bij het gemeen strafprocesrecht of eerder lex specialis?

FACULTEIT RECHTSGELEERDHEID UNIVERSITEIT GENT

Masterproef van de opleiding ‘Master in de Rechten’

DE BETEKENIS VAN HET NIEUWE WETBOEK VAN SOCIAAL STRAFRECHT: een aansluiting bij het gemeen strafprocesrecht of eerder lex specialis?

Ingediend door

Milan Heimans (Studentennr. 00804638)

Promotor: Prof. dr. Philip Traest Commissaris: Tessa Gombeer

Academiejaar 2012-2013 Faculteit Rechtsgeleerdheid Universiteitstraat 4, 9000 Gent

www.law.ugent.be

Inhoud Voorwoord.............................................................................................................................5 Inleiding .................................................................................................................................6 HOOFDSTUK 1: De krachtlijnen van het nieuwe wetboek van sociaal strafrecht ..................9 Afdeling A: Totstandkoming van het nieuwe sociaal strafwetboek ...................................................9 1) Historiek.................................................................................................................................9 2) Opzet van het nieuwe wetboek ............................................................................................ 10 Afdeling B: Structuur van het nieuwe sociaal strafwetboek ............................................................ 11 Afdeling C: Vereenvoudiging van het sanctiearsenaal .................................................................... 12 Afdeling D: Het sociaal strafwetboek als bijzondere strafwetgeving .............................................. 14

HOOFDSTUK 2: Van opsporing en vervolging tot berechting van inbreuken op het sociaal strafrecht .............................................................................................................................16 Afdeling A: Opsporing van sociaalrechtelijke misdrijven ................................................................ 16 1) Wie gaat over tot opsporing en vaststelling van sociaalrechtelijke misdrijven? ..................... 16 Sociaal inspecteurs ................................................................................................................ 16 Officieren van gerechtelijke politie ........................................................................................ 18 2) De rol en bevoegdheden van sociaal inspecteurs .................................................................. 19 Statuut van sociaal inspecteurs ............................................................................................. 19 Taken van sociaal inspecteurs................................................................................................ 20 Opsporingsbevoegdheden van sociaal inspecteurs ................................................................ 21 Beoordelingsbevoegdheid van sociaal inspecteurs ten aanzien van vastgestelde inbreuken .. 28 Verschillende soorten controles ............................................................................................ 30 Afdeling B: Vervolging van sociaalrechtelijke misdrijven ................................................................ 31 1) Vervolging in het klassiek strafrecht ..................................................................................... 31 2) Vervolging in het sociaal strafrecht: verschillende mogelijkheden......................................... 32 3) Strafrechtelijke vervolging van sociaalrechtelijke misdrijven ................................................. 33 Algemeen .............................................................................................................................. 33 Bewijswaarde van processen-verbaal van de sociale inspectiediensten ................................. 33 Wanneer is er sprake van een “strafonderzoek”? .................................................................. 34 4) De rol van het arbeidsauditoraat .......................................................................................... 37 Burgerlijke bevoegdheden..................................................................................................... 37 Strafrechtelijke bevoegdheden.............................................................................................. 38 5) Administratieve vervolging van sociaalrechtelijke misdrijven of inbreuken ........................... 40 Algemeen .............................................................................................................................. 40 2

Ratio legis van administratieve geldboeten ........................................................................... 41 Kenmerken van de administratieve geldboete ....................................................................... 42 Procedure en waarborgen bij het opleggen van administratieve geldboeten ......................... 42 6) Voorrang voor de strafvervolging ......................................................................................... 45 Afdeling C: Berechting van sociaalrechtelijke misdrijven ................................................................ 46

HOOFDSTUK 3: Doorwerking van concepten uit het gemeen strafprocesrecht in het sociaal strafrecht .............................................................................................................................47 Afdeling A: Toepassing van Salduz-regels in het sociaal strafrecht ................................................. 47 1) Regels met betrekking tot verhoren in het sociaal strafwetboek ........................................... 47 2) Salduz in het gemeen strafrecht ........................................................................................... 48 Situering Salduz-wet.............................................................................................................. 48 Begrip “verhoor” ................................................................................................................... 50 Bespreking Salduz-rechten: informatierechten, consultatie- en bijstandsrecht ...................... 51 Miskenning van Salduz-rechten: toepasselijke sanctie ........................................................... 56 Interpretatie door Grondwettelijk Hof ................................................................................... 57 3) Salduz in het sociaal strafrecht ............................................................................................. 58 Doorwerking Salduz-wetgeving?............................................................................................ 58 Omzendbrief 8/2011 Col. PG: verhoor met strafrechtelijke finaliteit ...................................... 60 Invloed rechtspraak EHRM .................................................................................................... 61 Eigenheid sociaal strafrecht? ................................................................................................. 62 Toepassing Salduz in de praktijk ............................................................................................ 63 Afdeling B: De rechten uit de Wet Franchimont in sociaal/strafrechtelijk perspectief ..................... 64 1) Bespreking Wet Franchimont in het gemeen strafrecht ........................................................ 64 Krachtlijnen Wet Franchimont ............................................................................................... 64 Rechten uit de Wet Franchimont ........................................................................................... 65 2) Franchimont in het sociaal strafrecht.................................................................................... 66 Overname van de rechten uit de Wet Franchimont ............................................................... 66 Andere rechten van verdediging in het sociaal strafrecht ...................................................... 70 Afdeling C: Andere strafrechtelijke aspecten .................................................................................. 71 1) Daderschap in het sociaal strafrecht ..................................................................................... 71 Werkgever, aangestelde of lasthebber .................................................................................. 71 Natuurlijke persoon vs. rechtspersoon .................................................................................. 72 2) Bewijsregels in het sociaal strafrecht .................................................................................... 74 3) Verjaring .............................................................................................................................. 75

3

HOOFDSTUK 4: Het sociaal strafwetboek en de strijd tegen de sociale fraude ...................77 Afdeling A: Kan het sociaal strafwetboek dienen als een bijkomend instrument in de strijd tegen de sociale fraude?.............................................................................................................................. 77 1) Verschillende samenwerkingsvormen en gecoördineerde acties........................................... 77 2) Nieuwe misdrijven op het gebied van sociale fraude ............................................................ 78 Afdeling B: Gesprekken met actoren uit het werkveld .................................................................... 78 1) Gesprek met arbeidsinspecteurs Stijn Eeckhout en Arlette Boeckx ....................................... 78 2) Gesprek met arbeidsauditeur Danny Meirsschaut ................................................................ 79 3) Gesprek met raadsheer Bruno Lietaert van het Arbeidshof ................................................... 82 4) Gesprek met Kristof Salomez, lid van de beleidscel van staatssecretaris John Crombez ........ 84 5) Gesprek met John Crombez, staatssecretaris voor sociale en fiscale fraudebestrijding ......... 86

HOOFDSTUK 5: Kritische analyse en besluit .........................................................................88 Bibliografie...........................................................................................................................90

4

Voorwoord Deze masterproef vormt het sluitstuk van de opleiding ‘Master in de rechten’ aan de Faculteit Rechtsgeleerdheid van de Universiteit Gent. Aan de vooravond van het behalen van mijn universitair diploma past het eventjes stil te staan bij de morele en financiële steun van mijn ouders die steeds onvoorwaardelijk achter mijn studiekeuzes stonden. Mijn hartelijke dank hiervoor. Toen ik een aanvang nam als jonge student met de opleiding als jurist, was dit een sprong in het onbekende. Door de jaren heen werd ik geboeid door de diversiteit van vele rechtstakken en door de ingewikkelde techniciteit ervan. Ik besef dat zich bekwamen in het recht en het beheersen van specifieke juridische domeinen, een levenslange opdracht zal worden. De grote rechtsbeginselen die de democratische samenleving mee organiseren en in stand houden en de justiciabelen moeten beschermen tegen willekeur, heb ik me – zo hoop ik toch – dankzij de opleiding eigen gemaakt. Vele professoren en assistenten hebben bijgedragen tot de vorming van mijn ‘juridisch geweten’ en het verankeren van verscheidene rechtsprincipes. Graag betrek ik professor dr. Traest bij dit welgemeende dankwoord: als ervaren gids hielp hij mij een kluwen van rechtsregels in het domein van de strafrechtspleging te ontwarren en daarenboven kon ik steeds bij hem terecht voor een goede raad en feedback. Hij stimuleerde me ook in de keuze van het onderwerp van deze masterproef, die me toeliet op juridische ontdekkingstocht te gaan in een vernieuwde tak van het recht, het sociaal strafrecht. Tenslotte wens ik een bijzonder dankwoord te richten aan een aantal magistraten uit de arbeidsgerechten, leden van inspectiediensten en beleidsmakers, allen nauw betrokken bij de toepassing van sociaal strafrecht, die mijn theoretische zoektocht verfijnden door hun praktische ervaring. Het gaat om arbeidsauditeur Danny Meirsschaut, raadsheer Bruno Lietaert van het Arbeidshof, arbeidsinspecteurs Stijn Eeckhout en Arlette Boeckx, staatssecretaris John Crombez en diens kabinetsmedewerker Kristof Salomez. Met veel erkentelijkheid denk ik terug aan de jaren die ik ‘in de rechten’ heb doorlopen.

Milan Heimans Gent, 15 mei 2013

5

Inleiding De spreuk die in de volksmond bekend staat als “onbekend is onbemind” geldt zeker ook in de juridische wereld. Een groot aantal juristen is niet vertrouwd met het sociaal strafrecht, maar dat maak het net zo intrigerend. Zich kunnen verdiepen in een onbekende materie is zeer boeiend. Het sociaal strafrecht is een complexe materie. Vóór de totstandkoming van het nieuwe wetboek van sociaal strafrecht, waren de strafsancties in het sociaal recht verspreid over meer dan 80 wetsbepalingen, honderden uitvoeringsbesluiten en wel duizenden algemeen verbindend verklaarde collectieve arbeidsovereenkomsten. Het wekt dan ook weinig verwondering om vast te stellen dat de beoefenaar van het sociaal strafrecht – laat staan de leek – het soms moeilijk had zijn weg te vinden doorheen het kluwen van bepalingen, waarbij de interne coherentie vaak zoek is. Het sociaal strafrecht vormde dan ook niet één geheel, maar een verzameling van bepalingen voorkomende in tientallen wetgevingen, die zeker niet primair als doelstelling hadden net de geschillenregeling van de sociaalrechtelijke inbreuken te omschrijven, maar waarbij de strafbepalingen eerder als accessoire bepalingen voorkwamen, toegevoegd aan de sociale wetgeving. De verschillende bepalingen beschermden daarbij ook verschillende rechtsbelangen (de sociaal verzekerden, de werknemer, de overheid, de collectieve arbeidsverhoudingen, het toezicht op de naleving van sociaalrechtelijke bepalingen, etc.).1 Op 1 juli 2010 zijn in het Belgisch Staatsblad de Wet van 6 juni 2010 tot invoering van het sociaal strafwetboek2 en de Wet van 2 juni 2010 houdende bepalingen van het sociaal strafrecht3 verschenen. Na jaren van voorbereidend werk is het sociaal strafwetboek hiermee eindelijk een feit. De totstandkoming van het nieuwe wetboek vormt een belangrijke mijlpaal in de ontwikkeling van het Belgisch recht en in het bijzonder voor het sociaal strafrecht. Het wetboek is in werking getreden op 1 juli 2010.4 Dit nieuwe wetboek vereenvoudigt de strafrechtelijke bepalingen door alle bepalingen samen te voegen en dezelfde logische structuur te geven. Het sociaal strafwetboek uniformiseert het geheel van strafrechtelijke bepalingen van de sociale wetten inzake arbeidsrecht en socialezekerheidsrecht. Het houdt ook een vereenvoudiging in van het stelsel van straffen en administratieve geldboeten. Het sociaal strafwetboek brengt de inbreuken namelijk onder in vier niveaus naargelang de ernst van de inbreuk.5 Verder omschrijft het wetboek ook beter de rechten van verdediging, door overname van bepaalde rechten uit de Wet Franchimont, door meer waarborgen te voorzien als de sociaal inspecteurs bepaalde dwangmaatregelen willen nemen, door het verhoor uitdrukkelijk te regelen (zowel in de strafrechtelijke als in de administratieve context), door de procedure voor het opleggen van een administratieve geldboete met meer waarborgen te omkleden. Dit komt de rechtsbescherming van de betrokken overtreder ten goede. In voorliggende masterproef worden verschillende aspecten van het nieuwe sociaal strafwetboek bestudeerd, hoofdzakelijk vanuit een procedurele invalshoek. De studie beoogt een vergelijking te maken tussen het sociaal strafrecht en het gemeen strafprocesrecht. In welke mate verschilt het sociaal strafrecht van het gemeen straf(proces)recht? 1

Y. JORENS, (ed.), Sociaal strafrecht: van controle tot veroordeling, Brugge, Die Keure, 2011, voorwoord. Wet 6 juni 2010 tot invoering van het sociaal strafwetboek, BS 1 juli 2010. 3 Wet van 2 juni 2010 houdende bepalingen van het sociaal strafrecht, BS 1 juli 2010. 4 F. BLOMME en T. MESSIAEN, Handboek sociaal strafrecht: het nieuwe sociaal strafwetboek, Gent, Story Publishers, 2010, 5. 5 Ibid. 6 2

In hoofdstuk 1 worden de krachtlijnen en de vernieuwingen van het nieuwe sociaal strafwetboek besproken. Eerst wordt gefocust op de totstandkoming van het nieuwe wet, waarbij de problematiek die het sociaal strafrecht kenmerkte vóór de nieuwe codificatie aan bod komt. Daarna wordt de structuur en het opzet van het nieuwe wetboek van sociaal strafrecht geanalyseerd. Vervolgens wordt de vereenvoudiging van het sanctiearsenaal besproken. De coördinatie van de sociaalrechtelijke misbreuken in één wetboek, in combinatie met de creatie van een systeem van vier nieuwe sanctieniveaus is één van de grootste vernieuwingen van het nieuwe wetboek. In hoofdstuk 2 wordt vervolgens de ganse strafrechtsketen van het sociaal strafrecht geanalyseerd. Er wordt onderzocht hoe de opsporing, de vervolging en de berechting gebeurt voor sociaalrechtelijke misdrijven. Wie is bevoegd om sociaalrechtelijke misdrijven op te sporen en vaststellingen te doen? Wat is hierbij de rol van de sociale inspectiediensten? De uitgebreide opsporingsbevoegdheden van de sociale inspectiediensten, evenals de ruime appreciatiebevoegdheid die zij hebben bij het vaststellen van een inbreuk, worden besproken. Daarna wordt in detail gefocust op de verschillende vervolgingsmogelijkheden die bestaan in het sociaal strafrecht. Een overtreder kan in het sociaal strafrecht namelijk hetzij strafrechtelijk worden vervolgd door de arbeidsauditeur, hetzij administratief worden vervolgd door de bevoegde administratie. Deze twee vervolgingsmogelijkheden worden uitvoerig onderzocht. Een belangrijk aspect hierbij is de vraag wanneer er sprake is van een “strafonderzoek”. Op het einde van hoofdstuk 2 wordt besproken hoe de berechting gebeurt van sociaalrechtelijke misdrijven. Dit gebeurt namelijk door een speciaal samengestelde rechtbank, met twee strafrechters en één arbeidsrechter. Daarna wordt in hoofdstuk 3 onderzocht of twee specifieke concepten uit het gemeen strafprocesrecht, namelijk de Salduz-principes en de rechten uit de Wet Franchimont, ook toepassing vinden in het sociaal strafrecht. De Salduz-principes gaan over het recht op toegang tot een advocaat voorafgaand en tijdens het verhoor, alsook voorziet het uitgebreide informatierechten die bij aanvang van het verhoor dienen te worden meegedeeld. Hierbij wordt eerst onderzocht hoe de Salduz-principes in het gemeen strafrecht worden toegepast. Eenmaal men een goede kennis heeft van de gemeenrechtelijke Salduz-principes, wordt grondig onderzocht in welke mate die Salduzprincipes ook gelden in het sociaal strafrecht. Naast de juridische discussie wordt ook onderzocht hoe de sociale inspectiediensten die Salduz-principes in de praktijk toepassen. Ook de rechten uit de Wet Franchimont kunnen een bepaalde invloed hebben in het contentieux van het sociaal strafrecht. De belangrijkste rechten uit de Wet Franchimont worden eerst kort gesitueerd, waarna wordt onderzocht in welke mate zij ook hun toepassing vinden in het sociaal strafrecht. Daarna worden ook de andere rechten van verdediging, die bestaan in het sociaal strafrecht, besproken. Op het einde van hoofdstuk 3 wordt ook nog de problematiek van het daderschap in het sociaal strafrecht geanalyseerd. Ook de bewijsregels in het sociaal strafrecht alsook de verjaring van sociaalrechtelijke inbreuken wordt kort besproken. Dit wordt het belangrijkste deel van de masterproef. In hoofdstuk 3 wordt duidelijk de link gelegd tussen het sociaal strafrecht en het gemeen straf(proces)recht. In hoofdstuk 4 wordt vervolgens onderzocht in welke mate het nieuwe sociaal strafwetboek kan bijdragen in de strijd tegen de sociale fraude. Welke bepalingen heeft het sociaal strafwetboek opgenomen over sociale fraudebestrijding? Het is misschien nog vroeg om 2 jaar na de inwerkingtreding van het nieuwe wetboek een conclusie te trekken, maar toch is het interessant gebleken om enkele actoren uit de rechtspraktijk te bevragen over hun ervaring met het nieuwe sociaal strafwetboek en er werd nagegaan of dit nieuw instrument kan bijdragen in de strijd tegen de sociale fraude. Volgende personen zijn bevraagd: 7

arbeidsinspecteurs Arlette Boeckx en Stijn Eeckhout, arbeidsauditeur Danny Meirsschaut, raadsheer Bruno Lietaert van het Arbeidshof, staatssecretaris John Crombez en diens kabinetsmedewerker Kristof Salomez. De samenvattingen van de gesprekken vindt u in hoofdstuk 4. In het vijfde en laatste hoofdstuk wordt tenslotte een kritische analyse gegeven van hetgeen in hoger vermelde hoofdstukken werd onderzocht. Er wordt geëindigd met het algemeen besluit over de betekenis van het nieuwe wetboek voor het sociaal strafrecht.

8

HOOFDSTUK 1: De krachtlijnen van het nieuwe wetboek van sociaal strafrecht Afdeling A: Totstandkoming van het nieuwe sociaal strafwetboek 1) Historiek Het sociaal strafrecht groeide de voorbije decennia enorm, maar dat gebeurde niet op de meest gecoördineerde en overzichtelijke wijze. Doorgaans opteerde de wetgever er immers voor om de strafbepalingen achteraan in de betreffende sociale wetgeving op te nemen, waardoor die bepalingen verspreid werden over talloze wetten, zonder dat er inhoudelijke samenhang was tussen de verschillende strafsancties. De strafbare gedraging of het strafbare verzuim werd in de strafbepalingen daarenboven niet altijd afdoende verduidelijkt. Dat gebrek aan precisie viel dan ook moeilijk te rijmen met het legaliteitsbeginsel. Het gebrek aan coherentie had in een aantal gevallen ook tot gevolg dat misdrijven van dezelfde ernst werden beteugeld met verschillende straffen, terwijl voor misdrijven van verschillende ernst toch een identieke straf werd bepaald. De complexiteit en incoherentie van het te wijd verspreide sociaal strafrecht leidde verder tot een algemeen gevoel van ondoelmatigheid van het sociaal strafrecht en zorgde voor rechtsonzekerheid voor de betrokken actoren.6 In dat perspectief werd de afgelopen decennia herhaaldelijk gepleit voor een hervorming van het sociaal strafrecht. In de jaren ’60 al opperde de Raad van State de mogelijkheid om deze tak van het bijzonder strafrecht te codificeren en te uniformiseren. Niettemin was het - na een mislukte aanzet in de jaren tachtig - wachten op de oprichting van de Commissie voor de hervorming van het sociaal strafrecht in 2001, vooraleer dit project in een stroomversnelling kwam.7 De commissie formuleerde een reeks verregaande voorstellen om het sociaal strafrecht te hervormen, en vooral te harmoniseren. Een eerste resultaat daarvan was de invoering in 2006 van gespecialiseerde kamers binnen elke correctionele rechtbank en elk hof van beroep voor de berechting van sociaalrechtelijke misdrijven.8 Bovendien werd in 2006 ook een burgerlijke rechtsvordering9 gecreëerd ten behoeve van het arbeidsauditoraat, die hij kan instellen voor de arbeidsrechtbank om bepaalde sociaalrechtelijke overtredingen te laten vaststellen, als alternatief voor de strafvordering.10 Het verslag van de Commissie voor de hervorming van het sociaal strafrecht leidde uiteindelijk in 2007 tot een wetsontwerp tot invoering van een sociaal strafwetboek.11 Op 30 maart 2007 werd het wetsontwerp tot invoering van een sociaal strafwetboek ingediend bij de Kamer van volksvertegenwoordigers. Wegens tijdsgebrek werd het wetsontwerp toen niet goedgekeurd noch besproken in de Kamer. Het werd vervolgens opnieuw ingediend door de toenmalige minister van Justitie Vandeurzen in 2008 en werd uiteindelijk goedgekeurd op 6 mei 2010 zowel in de Senaat als in de Kamer, samen met onder meer de wet houdende bepalingen van het sociaal strafrecht. Die wet regelt een aantal procedurele aspecten en bepalingen inzake de bevoegdheid van rechtscolleges en dat om die reden een verplicht bicameraal wetsontwerp is.12 6

K. VAN HOOGENBEMT en D. VAN DAELE, “Nieuw sociaal strafwetboek harmoniseert sociaal strafrecht”, Juristenkrant, afl. 213, 15 september 2010, 4. 7 Ibid. 8 Ibid. 9 Art. 138bis § 2 Ger.W. 10 A. LIEVENS, “Het Sociaal Strafwetboek – Een nieuwe stap in de strijd tegen de sociale fraude en illegale arbeid”, RW 2010, afl. 13, 514 11 K. VAN HOOGENBEMT en D. VAN DAELE, “Nieuw sociaal strafwetboek harmoniseert sociaal strafrecht”, Juristenkrant, afl. 213, 15 september 2010, 4. 12 A. LIEVENS, “Het Sociaal Strafwetboek – Een nieuwe stap in de strijd tegen de sociale fraude en illegale arbeid”, RW 2010, afl. 13, 515. 9

De wet tot invoering van het sociaal strafwetboek werd afgekondigd op 6 juni 2010, tijdens de legislatuur van Leterme II en samen met de wet van 2 juni 2010 houdende bepalingen van het sociaal strafrecht (hierna verkort: Wet Sociaal Strafrecht) gepubliceerd in het Belgisch Staatsblad van 1 juli 2010. Het nieuwe sociaal strafwetboek en de Wet Sociaal Strafrecht treden allebei in werking op 1 juli 2011.13

2) Opzet van het nieuwe wetboek Met het sociaal strafwetboek worden alle bepalingen van het Belgisch materieel en formeel sociaal strafrecht, die thans verspreid zijn in tal van wettelijke bepalingen, samen gebundeld en geharmoniseerd in één wetboek. De strafrechtelijke bepalingen van de volledige sociale wetgeving worden hierbij geüniformeerd. Die harmonisatie beoogt in de eerste plaats het verbeteren van de leesbaarheid van de teksten, het verbeteren van de samenhang, het groeperen en diversifiëren van de sancties en een herschikking van enkele procedurele aspecten.14 Op die manier wordt de rechtszekerheid van de justitiabelen vergroot. Naast het harmoniseren en bundelen van de diverse wettelijke bepalingen heeft het sociaal strafwetboek ook de ambitie belangrijke wijzigingen aan te brengen aan het sociaal strafrecht, waarbij gezocht werd naar een evenwicht tussen het recht op privacy en de efficiëntie van de onderzoeken.15 Zo is de tekst van het wetboek meer dan louter een opfrissing van de vigerende bepalingen. Hij bevat duidelijk meer ambitieuze doelstellingen, namelijk:16 1) De codificatie van het sociaal strafrecht in een harmonieus geheel. 2) De diversificatie en de versterking van de preventieve initiatieven, met het oog op een betere toepassing van de sociale wetgeving waarbij het teruggrijpen naar repressieve actiemiddelen wordt verminderd. 3) Een striktere naleving van de fundamentele rechten en in het bijzonder van twee tot op heden in het sociaal strafrecht eerder miskende rechten, namelijk de rechten van de verdediging vanaf de fase van eenvoudig administratief toezicht tot de procedure inzake toepassing van de sanctie, en de wettelijkheid van de incriminaties. De zorg om de naleving van dat beginsel was de aanzet tot de herschrijving van alle incriminaties. 4) De inschrijving van de inbreuken en de sancties in een coherent strafschema. De meest ingrijpende wijziging hier is de invoering van vier categorieën volgens de ernst, dus vier sanctieniveaus, en de classificatie van alle inbreuken binnen die vier categorieën. Het strafstelsel varieert naar gelang van de categorie waarin de inbreuk valt. De vereenvoudiging van het sanctiearsenaal wordt verder in de paper op een gedetailleerde wijze uitgelegd (infra). 5) De vereenvoudiging van het strafstelsel van de inbreuken (verzachtende omstandigheden, herhaling, enz…) en het gelijkvormig maken, in de mate van het mogelijke, van de regels die van toepassing zijn bij gerechtelijke vervolging en bij toepassing van een administratieve geldboete. 6) De algemene invoering van het systeem van de administratieve geldboeten voor alle materies. 7) De depenalisering van de minder zware inbreuken, wat leidt tot een uitsluitend administratieve behandeling van een aantal inbreuken. 8) De decriminalisering van de inbreuken waarvoor niet langer straftoepassing is voorzien. 9) De opheffing van de gevangenisstraf in de gevallen waar ze nutteloos en onaangepast blijkt, zodat ze uitsluitend voorbehouden blijft voor een aantal inbreuken, namelijk de zwaarste. 13

A. LIEVENS, “Het Sociaal Strafwetboek – Een nieuwe stap in de strijd tegen de sociale fraude en illegale arbeid”, RW 2010, afl. 13, 515. 14 Ibid. 15 A. LIEVENS, “Het Sociaal Strafwetboek – Een nieuwe stap in de strijd tegen de sociale fraude en illegale arbeid”, RW 2010, afl. 13, 516. 16 Wetsontwerp (I) tot invoering van een Sociaal Strafwetboek, Parl.St. Kamer 2008-09, nr. 52K1666/001, 9. 10

10) Het aanpassen van een aantal bevoegdheden van de arbeidsinspectie aan de noden van een betere preventie en van een modern opsporingsbeleid. 11) Het opnemen van administratieve praktijken in de wetgeving. Een aantal principes die reeds geruime tijd in de praktijk werden toegepast, worden in het sociaal strafwetboek opgenomen. Het gaat hier voornamelijk over de procedure inzake het opleggen van administratieve geldboeten.17 De wetgever heeft hierbij de bedoeling gehad het sociaal strafrecht meer af te stemmen op het algemeen strafrecht en het strafprocesrecht.18

Afdeling B: Structuur van het nieuwe sociaal strafwetboek Het sociaal strafwetboek bevat naast het materiële sociaal strafrecht met de verschillende inbreuken, ook een volledig boek over de strafvorderingsregels die gelden bij de opsporing, vervolging en bestraffing van sociaalrechtelijke misdrijven. Boek 1 van het sociaal strafwetboek, gaat namelijk over preventie, opsporing en vervolging van sociaalrechtelijke inbreuken en hun bestraffing. Dit is het formeel sociaal strafrecht. Het heeft als titel: “De preventie, de vaststelling en de vervolging van de inbreuken en hun bestraffing in het algemeen”. Zo wordt in titel 1 het beleid inzake preventie en toezicht uiteengezet. In het bijzonder wordt het beleid van de strijd tegen de illegale arbeid en de sociale fraude, de werking van de sociale inlichtingen- en opsporingsdienst (SIOD) en de werking van de arrondissementscellen uiteengezet. Titel 2 gaat vervolgens over de uitoefening van het toezicht op sociaalrechtelijke misdrijven. Zo worden de opsporingsbevoegdheden en de plichten van de sociaal inspecteurs in detail opgesomd alsook in welke omstandigheden gegevens van de ene inspectiedienst mogen worden doorgegeven aan de andere inspectiedienst. Titel 3 handelt bovendien over de procedureregels die dienen te worden gevolgd bij processen-verbaal van verhoor en bij processen-verbaal tot vaststelling van een inbreuk. Verder zet titel 4 van boek 1 de regels uiteen over de (strafrechtelijke of administratieve) vervolging van de sociaalrechtelijke inbreuken, die ofwel door het openbaar ministerie kan gebeuren ofwel door de administratie. Titel 5 bevat nog een aantal bijzondere bepalingen over de mededeling van de beslissing inzake de strafvordering, de mededeling van de beslissing van de administratie, de burgerlijke partijstelling van beroepsorganisatie en over het nieuwe elektronische proces-verbaal (ePV). Tot slot behandelt de laatste titel van boek 1, zijnde titel 6, de regels inzake de bestraffing van de sociaalrechtelijke inbreuken. Die vier nieuwe sanctieniveaus worden er besproken alsook de regels die toepasselijk zijn inzake strafrechtelijke sancties en de regels inzake administratieve geldboeten. Boek 2 van het sociaal strafwetboek heeft als titel: “De inbreuken en hun bestraffing in het bijzonder”. Het bevat een codificatie van meer dan 200 sociaalrechtelijke inbreuken met bijhorende sancties, opgedeeld in 10 grote clusters of hoofdstukken. Dit is het materieel sociaal strafrecht. Alle strafbaarstellingen van het sociaal recht werden hierbij gebundeld en herschreven in dit boek. Zo wordt de uitgebreide lijst van mogelijke sociaalrechtelijke inbreuken thematisch geordend, volgens de volgende hoofdstukken:19 - Hoofdstuk 1: inbreuken tegen de persoon van de werknemer (privéleven, geweld en pesterijen op het werk, welzijn op het werk, etc.) - Hoofdstuk 2: de inbreuken met betrekking tot de arbeidstijd (arbeidsduur, feestdagen, deeltijdse arbeid, etc.)

17

Wetsontwerp (I) tot invoering van een Sociaal Strafwetboek, Parl.St. Kamer 2008-09, nr. 52K1666/001, 9-11; Wetsontwerp (I) tot invoering van een Sociaal Strafwetboek, Parl.St. Kamer 2008-09, nr. 52K1666/001, 4. 19 G. LOENDERS, “Arbeids- en sociale inspectiediensten”, Postal Memorialis 2012, 1 juni 2012, 73. 11 18

- Hoofdstuk 3: inbreuken in verband met andere arbeidsvoorwaarden (vakantiegeld, loonbescherming, etc.) - Hoofdstuk 4: illegale arbeid (vreemdelingen, uitzendarbeid en terbeschikkingstelling, etc.), - Hoofdstuk 5: niet-aangegeven arbeid (Dimona20, Limosa21 en het niet hebben van een arbeidsongevallenverzekering) - Hoofdstuk 6: inbreuken betreffende de sociale documenten (individuele rekening, personeelsregister, etc.) - Hoofdstuk 7: de inbreuken betreffende de collectieve arbeidsbetrekkingen (collectieve arbeidsovereenkomst, collectief ontslag, arbeidsreglement, etc.) - Hoofdstuk 8: inbreuken met betrekking tot het toezicht (belemmering van het toezicht en nietnaleven van dwangmaatregelen) - Hoofdstuk 9: inbreuken betreffende de sociale zekerheid (niet betalen van socialezekerheidsbijdragen, bedrieglijke onderwerping, werkloosheidscontrole, etc.) - Hoofdstuk 10: inbreuken van valsheid, van het gebruik van valse stukken, van onjuiste of onvolledige verklaringen en van oplichting in het sociaal strafrecht.

Afdeling C: Vereenvoudiging van het sanctiearsenaal Eén van de meest ingrijpende vernieuwingen is dat het sociaal strafwetboek een systeem van vier specifieke sanctieniveaus heeft gecreëerd en alle sociaalrechtelijke inbreuken van boek 2 heeft onderverdeeld in die vier sanctiecategorieën.22 De inbreuken worden per materie gerangschikt en bestraft met één van de vier sancties naar gelang de ernst van de inbreuk. Hierbij wordt er op toegezien dat alle inbreuken van dezelfde ernst met eenzelfde sanctie worden bestraft. De gradatie van de incriminaties en de sancties gebeurt op basis van het belang dat door de bepalingen wordt gevrijwaard.23 Bepalend voor de groepering van de inbreuken zijn dus de belangen waarop een inbreuk wordt gepleegd24 en dat eenzelfde sanctie moet voorzien zijn voor inbreuken op een zelfde belang. Op die manier heeft het nieuwe sociaal strafwetboek getracht om tot een grotere transparantie en logica te komen omdat voorheen het sanctiearsenaal in het sociaal strafrecht sterk versnipperd was en zeer divers. Vroeger werd namelijk per wet afzonderlijk bepaald voor welke artikels de nietnaleving een inbreuk vormde en wat de respectievelijke sanctie bedroeg.25 De sociale strafwetgeving werd vroeger los van elkaar opgesteld. Zo waren in de vroegere reglementering bijvoorbeeld niet minder dan veertig niveaus van strafrechtelijke geldboeten voorzien, zeventien categorieën van gevangenisstraffen en veertien vorken van minima en maxima voor de administratieve geldboeten.26 Met het nieuwe sociaal strafwetboek worden de inbreuken nu in een logisch geheel opgenomen. Voor elke inbreuk wordt nu bepaald welke sanctieniveau van toepassing is en binnen elk sanctieniveau wordt een minimum en maximum voorzien. Daarenboven wordt ook vastgelegd

20

Dimona is de verplichting tot onmiddellijke aangifte van iedere tewerkstelling van een werknemer aan de overheid (art. 183 Soc.Sw.). 21 Limosa is de verplichting tot voorafgaande melding van gedetacheerde werknemers, stagiairs en zelfstandigen aan de overheid (art. 182 Soc.Sw.). 22 Art. 101 Soc.Sw. 23 F. BLOMME en T. MESSIAEN, Handboek sociaal strafrecht: het nieuwe sociaal strafwetboek, Gent, Story Publishers, 2010, 27-28. 24 Er kan dan wel nog discussie ontstaan over wat de belangen zijn die je wilt beschermen en welk belang meer doorweegt dan een ander, om daar dan een zwaardere sanctie aan te verbinden. 25 G. LOENDERS, “Arbeids- en sociale inspectiediensten”, Postal Memorialis 2012, 1 juni 2012, 73. 26 F. BLOMME en T. MESSIAEN, Handboek sociaal strafrecht: het nieuwe sociaal strafwetboek, Gent, Story Publishers, 2010, 27. 12

hoeveel de administratieve geldboete bedraagt, indien het dossier door de arbeidsauditeur wordt geseponeerd.27 Zo worden lichte inbreuken bestraft met sanctieniveau 1. De sanctie van niveau 1 bestaat uitsluitend uit een administratieve geldboete van 10 tot 100 euro.28 Het gaat hier voornamelijk om het nietnakomen van louter administratieve verplichtingen. Voorbeelden zijn: het nalaten van bepaalde vermeldingen in het arbeidsreglement29 en de arbeidsinspectie niet tijdig in kennis stellen van de tewerkstelling van een werknemer op zondag30. Deze lichte inbreuken worden gedecriminaliseerd en kunnen voortaan enkel nog met een administratieve geldboete worden bestraft. Voor deze lichte inbreuken is een correctionele vervolging dus niet meer mogelijk.31 Het sociaal strafwetboek heeft dan ook een groter belang toegekend aan de administratieve geldboeten. Inbreuken van gemiddelde zwaarte worden bovendien bestraft met sanctieniveau 2. De sanctie van niveau 2 bestaat uit hetzij een strafrechtelijke geldboete van 50 tot 500 euro, hetzij een administratieve geldboete van 25 tot 250 euro.32 Het gaat om inbreuken die ernstig zijn, maar eerder beperkt in omvang. De meeste inbreuken worden gesanctioneerd met dit sanctieniveau. Voorbeelden zijn: de niet-naleving van de arbeidstijdregels33, de niet-betaling van het werknemersloon34 en nalaten de socialezekerheidsbijdragen te storten aan de RSZ binnen de vastgelegde termijn35. Voor deze inbreuken is dus ofwel een correctionele ofwel een administratieve geldboete mogelijk.36 Zware inbreuken worden vervolgens bestraft met sanctieniveau 3. Deze sanctie bestaat uit hetzij een strafrechtelijke geldboete van 100 tot 1000 euro, hetzij een administratieve geldboete van 50 tot 500 euro. 37 Voorbeelden van zware inbreuken zijn: miskenning van de regels aangaande de gezondheid en veiligheid van werknemers op het werk38, de onwettige terbeschikkingstelling van werknemers39 (in strijd met de Uitzendarbeidwet40) en geen arbeidsongevallenverzekering hebben aangegaan41. Voor deze inbreuken is zowel een correctionele als een administratieve geldboete mogelijk.42 Zeer zware inbreuken worden ten slotte bestraft met sanctieniveau 4. De sanctie van niveau 4 bestaat uit hetzij een gevangenisstraf van zes maanden tot drie jaar en/of een strafrechtelijke geldboete van 600 tot 6000 euro, hetzij een administratieve geldboete van 300 tot 3000 euro. Voorbeelden van zeer zware inbreuken volgens het sociaal strafwetboek zijn: inbreuken inzake zwartwerk43, tewerkstelling van illegale vreemdelingen44, zware schendingen van de 27

G. LOENDERS, “Arbeids- en sociale inspectiediensten”, Postal Memorialis 2012, 1 juni 2012, 73. Art. 101 lid 2 Soc.Sw. 29 Art. 202 §2 Soc.Sw. 30 Art. 158, 1° Soc.Sw. 31 G. LOENDERS, “Arbeids- en sociale inspectiediensten”, Postal Memorialis 2012, 1 juni 2012, 73-74. 32 Art. 101 lid 3 Soc.Sw. 33 Art. 138 Soc.Sw. 34 Art. 162 Soc.Sw. 35 Art. 218 Soc.Sw. 36 G. LOENDERS, “Arbeids- en sociale inspectiediensten”, Postal Memorialis 2012, 1 juni 2012, 74. 37 Art. 101 lid 4 Soc.Sw. 38 Art. 123 et seq. Soc.Sw. 39 Art. 177 Soc.Sw. 40 Wet 24 juli 1987 betreffende de tijdelijke arbeid, de uitzendarbeid en het ter beschikking stellen van werknemers ten behoeve van gebruikers, BS 20 augustus 1987. 41 Art. 184 Soc.Sw. 42 G. LOENDERS, “Arbeids- en sociale inspectiediensten”, Postal Memorialis 2012, 1 juni 2012, 74. 43 Art. 181 Soc.Sw. 44 Art. 175 §1 Soc.Sw. 13 28

welzijnswetgeving45, één of meerdere personen bedrieglijk onderwerpen aan de toepassing van de RSZ-wet46,47 en de belemmering van toezicht van de sociaal inspecteurs48. Voor deze inbreuken is zowel een correctionele als een administratieve geldboete mogelijk.49 Een gevangenisstraf kan voortaan dus enkel nog worden opgelegd voor zeer zware inbreuken die bestraft worden met sanctieniveau 4. Alle hierboven vermelde strafrechtelijke en administratieve geldboeten moeten evenwel nog vermenigvuldigd worden met de wettelijke opdeciemen50, op heden begroot op 6. Daarenboven kan de strafrechtelijke of administratieve geldboete in voorkomend geval ook nog vermenigvuldigd worden met het aantal werknemers, stagiairs en zelfstandigen die betrokken waren bij de inbreuk. De vermenigvuldigde geldboete mag wel niet meer bedragen dan het honderdvoud van de maximumgeldboete.51 Met het oog op diversificatie van de straffen heeft het nieuwe sociaal strafwetboek ook nog voorzien in drie bijkomende strafsancties: het exploitatieverbod, het beroepsverbod en de bedrijfssluiting.52 Deze straffen kunnen enkel worden opgelegd voor zware inbreuken (die bestraft worden met sanctieniveau 3 of 4) gezien de financiële implicaties die zulks verbod teweeg brengt. Kenmerkend aan deze bijkomende straffen is dat ze slechts tijdelijk kunnen worden opgelegd (van één maand tot maximum drie jaar) en dat ze steeds facultatief zijn.53 De rechter is nooit verplicht om deze sancties op te leggen en kan dit enkel doen als de desbetreffende inbreukbepaling die sanctie voorziet. Bovendien bepaalt het sociaal strafwetboek dat deze straffen noodzakelijk moeten zijn om de inbreuken te doen stoppen of te voorkomen dat zij zich herhalen en dat de veroordeling tot deze straffen in verhouding moet staan tot het geheel van de betrokken socio-economische belangen. Verder wordt bepaald dat voor de straffen van niveau 3 deze straffen slechts kunnen worden opgelegd voor zover de gezondheid of de veiligheid van de personen door deze inbreuken in gevaar wordt gebracht.54

Afdeling D: Het sociaal strafwetboek als bijzondere strafwetgeving Boek 2 van het sociaal strafwetboek dient als bijzondere strafwetgeving te worden beschouwd in de zin van artikel 100 van het Strafwetboek. Zo bepaalt artikel 100 van het Strafwetboek dat, bij gebreke van andersluidende bepalingen in bijzondere wetten, de bepalingen van het eerste boek van het Strafwetboek toegepast worden op de misdrijven die bij bijzondere strafwetten strafbaar zijn gesteld, met uitzondering van hoofdstuk VII (over strafbare deelneming) en van artikel 85 van het Strafwetboek (over verzachtende omstandigheden). Uit artikel 100 van het Strafwetboek volgt dat de algemene beginselen van boek 1 van het Strafwetboek van toepassing zijn op de bijzondere strafwetten. Het algemeen strafrecht bezit bijgevolg een aanvullend karakter. De bijzondere wetten, waaronder het sociaal strafwetboek, kunnen immers zelf bepalen dat sommige gedeelten van boek 1 van het Strafwetboek niet van

45

Art. 128 lid 2 Soc.Sw. Wet 27 juni 1969 tot herziening van de besluitwet van 28 december 1944 betreffende de maatschappelijke zekerheid der arbeiders, BS 25 juli 1969. 47 Art. 221 Soc.Sw. 48 Art. 209 Soc.Sw. 49 G. LOENDERS, “Arbeids- en sociale inspectiediensten”, Postal Memorialis 2012, 1 juni 2012, 74. 50 Art. 102 lid 1 Soc.Sw. 51 Art. 103 Soc.Sw. 52 Art. 106 en 107 Soc.Sw. 53 Art. 106 §1 en art. 107 §1 Soc.Sw. 54 Art. 106 §3 en art. 107 §3 Soc.Sw. 14 46

toepassing zijn op de incriminaties waarnaar ze verwijzen.55 De bijzondere strafwetten kunnen bijvoorbeeld de regels over deelneming en verzachtende omstandigheden anders gaan regelen dan in het gemeen strafrecht.56 Dit is ook gebeurd. Het sociaal strafwetboek bevat specifieke bepalingen over verzachtende omstandigheden die van toepassing zijn op strafrechtelijke sancties en op administratieve geldboeten.57 Met betrekking tot de strafbare deelneming bepaalt het sociaal strafwetboek dan weer dat de regels uit het gemeen strafrecht over deelneming van toepassing zijn strafrechtelijke sancties in het sociaal strafrecht.58

55

I. BRISART, I., “Naar een nieuw Sociaal Strafwetboek” in Y. JORENS, (ed.), Sociaal strafrecht: van controle tot veroordeling, Brugge, Die Keure, 2011, 300. 56 Wetsontwerp (I) tot invoering van een Sociaal Strafwetboek, Parl.St. Kamer 2008-09, nr. 52K1666/001, 46. 57 Zie art. 110 en 115 Soc.Sw. 58 Art. 109 Soc.Sw. 15

HOOFDSTUK 2: Van opsporing en vervolging tot berechting van inbreuken op het sociaal strafrecht Afdeling A: Opsporing van sociaalrechtelijke misdrijven 1) Wie gaat over tot opsporing en vaststelling van sociaalrechtelijke misdrijven? Zowel de politie als de sociale inspectiediensten zijn bevoegd om sociaalrechtelijke inbreuken op te sporen en vast te stellen. De wet bepaalt namelijk dat, onverminderd de bevoegdheden van de officieren van gerechtelijke politie, de sociaal inspecteurs bevoegd zijn om toezicht uit te oefenen op de naleving van de bepalingen van het sociaal strafwetboek en van de inbreuken bedoeld in boek 2 van het sociaal strafwetboek.59 Sociaal inspecteurs De term “sociaal inspecteur” of “sociale inspectie” is eigenlijk een verzamelbegrip.60 Het slaat op de verschillende soorten inspectiediensten. Het sociaal toezicht wordt in België namelijk uitgeoefend door verschillende soorten sociale inspectiediensten met elk een eigen organisatie, werking en cultuur die bevoegd zijn voor verschillende materies.61 Het landschap van de sociale inspectiediensten is dus sterk gefragmenteerd en bestaat uit een ingewikkeld kluwen van verschillende federale en regionale inspectiediensten. Op federaal niveau zijn er enerzijds twee ‘grote’ inspectiediensten en anderzijds een hoeveelheid ‘kleintjes’. Onder die twee grote inspectiediensten rekent men de inspectie van Toezicht op de Sociale Wetten, ook wel TSW-inspectie of arbeidsinspectie genoemd (die ressorteert onder de FOD WASO62), en de eigenlijke sociale inspectie (die ressorteert onder de FOD Sociale Zekerheid). Daarnaast zijn er een reeks ‘kleinere’ inspectiediensten zoals de TWW-inspectie63, de RVA-inspectie64, de RSZ-inspectie65 en de verschillende socialezekerheidsinstellingen – met name het RIZIV66, FAO67, FBZ68, RJV69, RKW70, RSVZ71 en RVP72 – beschikken elk ook over eigen inspectiediensten. Tevens bestaan er nog gewestelijke sociale inspectiediensten; in Vlaanderen is dit de inspectie van het Departement Werk en Sociale Economie. Het is echter van belang om voor ogen te houden dat niet elke van de hierboven vermelde inspectiediensten beschikken over “sociaal inspecteurs” in de zin van artikel 16, 1° van het sociaal stafwetboek. Niet iedere sociaal controleur beschikt over de bevoegdheden van een sociaal inspecteur. Enkel sociaal inspecteurs beschikken namelijk over de verregaande bevoegdheden zoals omschreven in de artikelen 23 tot 49/1 van het sociaal strafwetboek (infra).

59

Art. 17 Soc.Sw. Cf. art. 16, 1° Soc.Sw. 61 F. BLOMME en T. MESSIAEN, Handboek sociaal strafrecht: het nieuwe sociaal strafwetboek, Gent, Story Publishers, 2010, 42. 62 Voluit: federale overheidsdienst Werkgelegenheid, Arbeid en Sociaal Overleg. 63 Voluit: Toezicht op het Welzijn en veiligheid op het Werk. 64 Voluit: de inspectiedienst van de Rijksdienst voor Arbeidsvoorziening. 65 Voluit: de inspectiedienst van de Rijksdienst voor Sociale Zekerheid. 66 Voluit: Rijksinstituut voor ziekte- en invaliditeitsverzekering. 67 Voluit: Fonds voor arbeidsongevallen. 68 Voluit: Fonds voor beroepsziekten. 69 Voluit: Rijksdienst voor jaarlijkse vakantie. 70 Voluit: Rijksdienst voor kinderbijslag voor werknemers. 71 Voluit: Rijksinstituut voor de sociale verzekeringen der zelfstandigen. 72 Voluit: Rijksdienst voor pensioenen. 16 60

Zoals hierboven aangegeven is het landschap van de sociale inspectiediensten sterk versnipperd in België. De verschillende inspectiediensten zijn elk bevoegd zijn om hun eigen materie te controleren. Er bestaat helaas geen basiswet waarin per inspectiedienst de bevoegdheden ratione materiae van elke dienst worden gegroepeerd. Elke sociale wet, waarop het sociaal strafwetboek sancties voorziet bij niet-naleving ervan, bepaalt afzonderlijk welke toezichthoudende controledienst of inspectiedienst bevoegd is. In de sociale wet kan ook worden bepaald dat de Koning de bevoegde inspectiedienst aanwijst.73 De vraag die hierbij kan gesteld worden is: “Welke inspectiedienst controleert nu welke sociale wetgeving en zijn er hierbij overlappingen qua controlebevoegdheid?” Hieronder worden enkel de bevoegdheden van de twee ‘grote’ federale inspectiediensten besproken, met name de TSW-inspectie of arbeidsinspectie en de sociale inspectie. Deze twee ‘grote’ inspectiediensten beschikken allebei over sociaal inspecteurs (met verregaande bevoegden) in de zin van artikel 16, 1° van het sociaal strafwetboek. De TSW-inspectie heeft een algemene opdracht om toezicht uit te oefenen op het reglementair/individueel arbeidsrecht en op het collectief arbeidsrecht. Daarnaast is de TSWinspectie ook bevoegd op het vlak van de bestrijding van sociale fraude. Zo kan de TSW-inspectie onder meer controle uitoefenen op de volgende specifieke materies: de naleving van de Arbeidswet74 (die bepalingen bevat over de arbeidsduur, naleven uurroosters, rusttijden, zondagsrust, kinderarbeid, nachtarbeid, etc.), de Loonbeschermingswet75 (over de wijze en tijdstip van betaling van het loon), de Uitzendarbeidwet76 (over tijdelijke arbeid, uitzendarbeid en terbeschikkingstelling van werknemers), de terbeschikkingstelling van buitenlandse werknemers (op basis van de wet van 30 april 199977) en de meldingsplicht voor gedetacheerde werknemers en zelfstandigen (ook Limosa melding genoemd), het bijhouden van sociale documenten en de Dimonaaangifte (i.e. de verplichting tot onmiddellijke aangifte van tewerkstelling78), regels in verband met deeltijdse arbeid, arbeidsreglementen, toezicht houden op algemeen verbindend verklaarde collectieve arbeidsovereenkomsten (CAO’s), gelijke behandeling van mannen en vrouwen op het werk, opsporing van mensenhandel en mensensmokkel79, etc.80 De TSW-inspectie heeft dus een ruime controleopdracht. De sociale inspectie is eveneens bevoegd voor de bestrijding van de sociale fraude en houdt daarnaast ook toezicht op de socialezekerheidsreglementering.81 De sociale inspectie kan namelijk controle uitoefenen op volgende materies: zwartwerk (i.e. de Dimona-aangifte, de onmiddellijke aangifte van tewerkstelling), het bijhouden van sociale documenten, schijnzelfstandigheid82, de 73

Art. 17 lid 2 Soc.Sw.; F. BLOMME en T. MESSIAEN, Handboek sociaal strafrecht: het nieuwe sociaal strafwetboek, Gent, Story Publishers, 2010, 53. 74 Arbeidswet 16 maart 1971, BS 30 maart 1971. 75 Wet 12 april 1965 betreffende de bescherming van het loon der werknemers, BS 30 april 1965. 76 Wet 24 juli 1987 betreffende de tijdelijke arbeid, de uitzendarbeid en het ter beschikking stellen van werknemers ten behoeve van gebruikers, BS 20 augustus 1987. 77 Wet 30 april 1999 betreffende de tewerkstelling van buitenlandse werknemers, BS 21 mei 1999. 78 Indien werkgever geen voorafgaande aangifte doet van de tewerkstelling van een werknemer (Dimonaaangifte), dan is er sprake van zwartwerk en kan de werkgever gestraft worden op basis van art. 181 van het Soc.Sw. 79 Zie art. 51 Soc.Sw. en art. 81 van de Vreemdelingenwet die de TSW-inspectie het mandaat geeft om de misdrijven mensenhandel en mensensmokkel op te sporen en daarover vaststellingen te doen. 80 F. BLOMME en T. MESSIAEN, Handboek sociaal strafrecht: het nieuwe sociaal strafwetboek, Gent, Story Publishers, 2010, 54-57. 81 F. BLOMME en T. MESSIAEN, Handboek sociaal strafrecht: het nieuwe sociaal strafwetboek, Gent, Story Publishers, 2010, 64-66. 82 Schijnzelfstandigen zijn personen die op papier het sociaal statuut van zelfstandigen aannemen terwijl ze in werkelijkheid hun beroepsactiviteit onder het gezag van hun medecontractant uitoefenen, en dus in de hoedanigheid van werknemer. Deze toevlucht tot de schijnzelfstandigheid maakt het mogelijk te ontsnappen 17

tewerkstelling van buitenlandse werknemers en de meldingsplicht voor gedetacheerde werknemers en zelfstandigen (Limosa), de opsporing van mensenhandel en mensensmokkel83, de naleving van de RSZ-wet84 (in het bijzonder de onderwerping van werkgever en werknemer aan de sociale zekerheid), de strijd tegen de koppelbazerij85 (zoals omschreven in artikel 30bis van de RSZ-wet), de afsluiting van een arbeidsongevallenverzekering door de werkgever, de naleving van de kinderbijslagwetgeving en de regels met betrekking tot de jaarlijkse vakantie, etc.86 Wat de bevoegdheden ratione materiae betreffen van de twee ‘grote’ inspectiediensten TSW en sociale inspectie, kan men dus concluderen dat er toch een aantal overlappingen zijn. Beide inspectiediensten kunnen dan gelijktijdig optreden. Officieren van gerechtelijke politie Bovendien zijn naast de sociale inspectiediensten ook de officieren van gerechtelijke politie bevoegd om toezicht uit te oefenen op de naleving van de bepalingen van het sociaal strafwetboek en van de inbreuken bedoeld in boek 2 van het sociaal strafwetboek.87 Onder officieren van gerechtelijke politie worden begrepen: de hogere officieren van gerechtelijke politie, de hulpofficieren van de procureur des Konings alsmede de lagere officieren van de gerechtelijke politie met bijzondere bevoegdheid, in de mate dat zijn normaal bevoegd zijn om misdaden of wanbedrijven van gemeen recht op te sporen. 88 Politieambtenaren van het middenkader of officierskader krijgen de hoedanigheid van officier van gerechtelijke politie van zodra ze worden benoemd in de graad van hoofdinspecteur van politie of, naargelang van het geval, in de graad van commissaris van politie.89 Het is echter van belang om voor ogen te houden dat de officieren van gerechtelijke politie geen sociaal inspecteurs worden op het ogenblik dat zij gebruik maken van hun algemene opsporingsbevoegdheid om sociale misdrijven op te sporen. 90 De term “onverminderd de bevoegdheden van de officieren van gerechtelijke politie”, die gebruikt wordt in artikel 17 lid 1 van het sociaal strafwetboek, betekent dat deze gerechtelijke ambtenaren eveneens toezicht kunnen uitoefenen op de bepalingen van sociaal strafrecht maar zonder dat ze over de verregaande bevoegdheden beschikken zoals bepaald in de artikelen 23 tot 49/1 van het sociaal strafwetboek.91 Het loutere feit dat de officieren van gerechtelijke politie belast worden met het toezicht op een bepaalde wet brengt dus niet met zich mee dat zij zich de bevoegdheden die het sociaal aan de betaling van werkgeversbijdragen die in het stelsel van sociale zekerheid der werknemers verschuldigd zijn. 83 Zie art. 51 Soc.Sw. en art. 81 van de Vreemdelingenwet die de sociale inspectie het mandaat geeft om de misdrijven mensenhandel en mensensmokkel op te sporen en daarover vaststellingen te doen. 84 Wet 27 juni 1969 tot herziening van de besluitwet van 28 december 1944 betreffende de maatschappelijke zekerheid der arbeiders, BS 25 juli 1969. 85 Koppelbazerij gaat over die situatie waarbij een opdrachtgever/hoofdaannemer beroep doet op een (onder)aannemer om bepaalde werken uit te voeren. Wanneer op het ogenblik van het afsluiten van de overeenkomst tussen de verschillende partijen de (onder)aannemer sociale schulden heeft, dan bepaalt de wet dat de opdrachtgever/hoofdaannemer hoofdelijk aansprakelijk is voor de betaling van de sociale schulden van zijn medecontractant. (zie art. 30bis §3 lid 1 en 2 RSZ-wet) 86 F. BLOMME en T. MESSIAEN, Handboek sociaal strafrecht: het nieuwe sociaal strafwetboek, Gent, Story Publishers, 2010, 64-66. 87 Art. 17 Soc.Sw.; F. BLOMME en T. MESSIAEN, Handboek sociaal strafrecht: het nieuwe sociaal strafwetboek, Gent, Story Publishers, 2010, 50. 88 F. BLOMME en T. MESSIAEN, Handboek sociaal strafrecht: het nieuwe sociaal strafwetboek, Gent, Story Publishers, 2010, 49. 89 Zie artikel II.II.10 van het Koninklijk besluit van 30 maart 2001 tot regeling van de rechtspositie van het personeel van de politiediensten. 90 F. BLOMME en T. MESSIAEN, Handboek sociaal strafrecht: het nieuwe sociaal strafwetboek, Gent, Story Publishers, 2010, 50. 91 Ibid. 18

strafwetboek toekent aan de sociaal inspecteurs kunnen toe-eigenen, zoals toegang tot de arbeidsplaatsen bij dag en nacht.92 Ze hebben weliswaar de bevoegdheid om in deze materie vaststellingen te doen, doch enkel overeenkomstig de bevoegdheden die hen zijn toegekend door het Wetboek van Strafvordering en de wet op het politieambt93. Zo beschikken de officieren van gerechtelijke politie bijvoorbeeld niet over het appreciatierecht van de sociaal inspecteurs om sociale inbreuken te regulariseren of om louter een waarschuwing te geven.94 De officieren van gerechtelijke politie zullen steeds een proces-verbaal dienen op te stellen en ter kennis brengen aan de arbeidsauditeur, overeenkomstig artikel 29 van het Wetboek van Strafvordering. Volgens de correctionele rechtbank van Luik95 kunnen officieren van gerechtelijke politie bijvoorbeeld controles uitvoeren in ruimtes waarvan verondersteld kan worden dat er mensen tewerkgesteld zijn, zonder vergezeld te zijn van sociaal inspecteurs. 96 Gezien de complexiteit en specificiteit van het sociaal strafrecht zullen de officieren van gerechtelijke politie, misschien met uitzondering van enkele gespecialiseerde units, in de praktijk zelden apart optreden en vaststellingen doen met betrekking tot sociale misdrijven.97 Ze kunnen wel bijstand leveren aan de sociale inspectiediensten wanneer zij controles uitvoeren (infra). In sommige gevallen zijn zelfs ook “gewone” politieambtenaren, zij die geen officier zijn van gerechtelijke politie, bevoegd om het toezicht uit te oefenen op bepaalde sociale wetten.98 Zij kunnen dan ook een pro justitia opmaken en overmaken aan het openbaar ministerie. De wetgeving betreffende de tewerkstelling van buitenlandse werknemers99 kan hierbij als voorbeeld worden aangehaald.

2) De rol en bevoegdheden van sociaal inspecteurs Statuut van sociaal inspecteurs Sociaal inspecteurs zijn in principe niet bekleed met de hoedanigheid van officier van gerechtelijke politie. Dat zij bij de uitoefening van hun bevoegdheden inbreuken kunnen vaststellen met een proces-verbaal dat geldt tot bewijs van het tegendeel doet hieraan geen afbreuk.100 In tegenstelling tot een officier van gerechtelijke politie, zijn sociaal inspecteurs niet verplicht om ambtshalve een proces-verbaal op te maken als zij kennis krijgen van een misdrijf. Sociaal inspecteurs kunnen dus louter een waarschuwing geven of de onregelmatigheid regulariseren. Bovendien kunnen de sociaal inspecteurs zich ook niet beroepen op de specifieke bevoegdheden die in het Wetboek van Strafvordering voorzien zijn voor officieren van gerechtelijke politie.101 De sociaal inspecteurs zijn dus niet bevoegd om gebruik te maken van bijzonder opsporingsmethoden (stelselmatige observatie, infiltratie en het gebruik van informanten) noch hebben ze de 92

F. BLOMME en T. MESSIAEN, Handboek sociaal strafrecht: het nieuwe sociaal strafwetboek, Publishers, 2010, 50. 93 Wet 5 augustus 1992 op het politieambt, BS 22 december 1992. 94 Zie art. 21 Soc.Sw. (infra). 95 Corr. Luik 24 januari 2007, Soc.Kron. 2008, afl. 6, 358. 96 F. BLOMME en T. MESSIAEN, Handboek sociaal strafrecht: het nieuwe sociaal strafwetboek, Publishers, 2010, 51. 97 F. BLOMME en T. MESSIAEN, Handboek sociaal strafrecht: het nieuwe sociaal strafwetboek, Publishers, 2010, 49-50. 98 F. BLOMME en T. MESSIAEN, Handboek sociaal strafrecht: het nieuwe sociaal strafwetboek, Publishers, 2010, 52. 99 Wet 30 april 1999 betreffende de tewerkstelling van buitenlandse werknemers, BS 21 mei 1999. 100 F. BLOMME en T. MESSIAEN, Handboek sociaal strafrecht: het nieuwe sociaal strafwetboek, Publishers, 2010, 46. 101 Ibid. 19

Gent, Story

Gent, Story Gent, Story Gent, Story

Gent, Story

bevoegdheid om personen af te luisteren, te fouilleren en vast te houden.102 Volgens de arbeidsrechtbank van Kortrijk103 kunnen sociaal inspecteurs niet autonoom overgaan tot het doorzoeken van een auto, daar zij niet de hoedanigheid hebben van officier van gerechtelijke politie en zich niet kunnen beroepen op de wet op het politieambt. Het sociaal strafwetboek104 bepaalt dat enkel de door de Koning aangewezen sociaal inspecteurs worden bekleed met de hoedanigheid van officier van gerechtelijke politie, hulpofficier van de procureur des Konings en van de arbeidsauditeur. De toekenning van deze hoedanigheid zal dus gebeuren via koninklijk besluit en enkel met het oog op het opsporen en vaststellen van de inbreuken waarvoor de sociaal inspecteurs bevoegd zijn, met name de inbreuken bedoeld in het sociaal strafwetboek, evenals de inbreuken in verband met mensenhandel en mensensmokkel.105 De sociaal inspecteur staat bovendien niet onder gezag van de arbeidsauditeur. Hij staat statutair en functioneel volledig onder het hiërarchisch gezag van zijn administratieve overheden. In principe hoeft de inspecteur zelfs geen instructies te ontvangen van zijn diensthoofd. Hij is vrij in het voeren van het onderzoek. Zijn onafhankelijkheid wordt dus gewaarborgd, al zal er toch een zekere loyauteit bestaan ten aanzien van de dienst. Taken van sociaal inspecteurs De sociaal inspecteurs hebben in essentie drie soorten opdrachten: (1°) een informatie- en raadgevingsplicht, (2°) een controleopdracht106 en (3°) verslagen maken over gebreken in de wetgeving. De informatie- en raadgevingsplicht houdt in dat sociaal inspecteurs aan sociaal verzekerden, werknemers, werkgevers, vakbonden en werkgeversorganisaties informatie en raad/advies kunnen geven over de arbeids- en socialezekerheidsreglementering. Ze kunnen bovendien bemiddelen in geschillen van ‘burgerlijk’ arbeidsrecht, met name bij geschillen over arbeidsovereenkomsten en CAO’s die niet algemeen verbindend zijn verklaard.107 In andere geschillen van sociale aard, zoals bijvoorbeeld in geval van onenigheid over de vastlegging van vakantiedata in een onderneming, kunnen de sociaal inspecteurs ook bemiddelend optreden.108 De TSW-inspectie en de sociale inspectie organiseren bovendien telefonische permanenties, beantwoorden schriftelijke vragen via e-mail en ontvangen het publiek op bepaalde momenten om zo te voldoen aan hun informatie- en raadgevingsplicht. Zo kan de sociale inspectie de werknemers en de sociaal verzekerden bijvoorbeeld informeren over de voordelen die bepaald zijn in de socialezekerheidswetgeving waarop zij aanspraak kunnen maken op grond van hun professionele tewerkstelling, en over de wijze waarop zij deze voordelen kunnen verkrijgen.109 Bovendien zullen de sociaal inspecteurs bij controlebezoeken vaak informatie en advies geven over de sociale wetgeving. Naast informeren en raad geven, zijn de sociaal inspecteurs ook belast met het toezicht op de naleving van bepalingen van sociaal strafrecht. Sociaal inspecteurs kunnen namelijk inbreuken

102

C. VAN DEN WYNGAERT, Strafrecht en strafprocesrecht in hoofdlijnen, II, Antwerpen, Maklu, 2011, 588 en 899. Arbrb. Kortrijk 23 april 2001, Or. 2006, 202. 104 Art. 50 Soc.Sw. 105 Art. 51 Soc.Sw. 106 Op deze controleopdracht wordt in voorliggende masterproef het meest gefocust. 107 F. BLOMME en T. MESSIAEN, Handboek sociaal strafrecht: het nieuwe sociaal strafwetboek, Gent, Story Publishers, 2010, 60. 108 F. BLOMME en T. MESSIAEN, Handboek sociaal strafrecht: het nieuwe sociaal strafwetboek, Gent, Story Publishers, 2010, 66-67. 109 DIRECTIE-GENERAAL SOCIALE INSPECTIE, jaarverslag 2011, Brussel, FOD Sociale Zekerheid, 2011, 7. 20 103

vaststellen op de bepalingen van boek 2 van het sociaal strafwetboek.110 Tijdens het uitoefenen van het toezicht beschikken de sociaal inspecteurs over de verregaande onderzoeksbevoegdheden zoals omschreven in de artikelen 23 tot 49/1 van het sociaal strafwetboek. De inspecteurs controleren dus als het ware de correcte toepassing van het arbeids- en socialezekerheidsrecht door de werkgevers, sociaal verzekerden en werknemers. Zo kan de sociale inspectie bijvoorbeeld controles en onderzoeken uitvoeren, niet alleen bij werkgevers, op arbeidsplaatsen en op alle andere plaatsen waar vermoed wordt gewerkt te worden, maar ook bij werknemers en gerechtigden van sociale uitkeringen, bij de openbare instellingen van sociale zekerheid (zoals de RSZ, RKW en RJV) en de meewerkende instellingen111 van sociale zekerheid.112 Wanneer ze inbreuken vaststellen, kunnen ze een proces-verbaal opmaken en overmaken aan het arbeidsauditoraat (voor het vervolg van de procedure: infra). Dergelijke processen-verbaal, opgemaakt door sociaal inspecteurs, hebben een bijzondere bewijswaarde. Het sociaal strafwetboek bepaalt namelijk dat ze bewijskracht hebben tot het tegendeel bewezen is, voor zover een afschrift ervan ter kennis wordt gebracht aan de vermoedelijke dader van de inbreuk en, in voorkomend geval, aan zijn werkgever binnen een bepaalde termijn.113 Bovendien kan nog vermeld worden dat er verschillende oorzaken ten grondslag kunnen liggen aan de controles (infra). Hun derde opdracht bestaat uit het opmaken van verslagen aan de overheden over lacunes en gebreken in de wetgeving. Sociaal inspecteurs kunnen namelijk, op basis van de ervaring en expertise die ze op het terrein hebben verworven, de aandacht van de overheid vestigen op de tekortkomingen of de misbruiken waarmee ze geconfronteerd worden bij de werkgevers op het vlak van de toepassing van de sociale wetgeving. Gedacht wordt bijvoorbeeld aan het signaleren van misbruiken, nieuwe fenomenen en toepassingsproblemen zoals detachering van werknemers en zelfstandigen. Het opmerken en het signaleren aan de overheid van de tekortkomingen en misbruiken die niet specifiek gedekt zijn door de bestaande wetgeving, draagt bij tot een voortdurende kwaliteitsverbetering van de wetteksten en tot een betere afbakening van hun toepassingsgebied.114 Opsporingsbevoegdheden van sociaal inspecteurs De sociale inspectiediensten (onder meer de TSW-inspectie en de sociale inspectie) zijn belast met het toezicht op de naleving van bepalingen van sociaal strafrecht. Ze kunnen inbreuken op bepalingen van boek 2 van het sociaal strafwetboek vaststellen en beschikken hierbij over de uitgebreide opsporingsbevoegdheden die opgesomd zijn in de artikelen 23 tot 49/1 van het sociaal strafwetboek.115 - Wijze van optreden Bij de uitoefening van hun bevoegdheden dienen de sociale inspectiediensten echter wel het finaliteitsbeginsel, het proportionaliteitsbeginsel en de legitimatieverplichting na te leven. Het finaliteitsbeginsel houdt in dat de sociaal inspecteurs hun bevoegdheden enkel mogen uitoefenen met het oog op het houden van toezicht op de naleving van de bepalingen van het sociaal strafwetboek.116 110

Art. 16, 1° en 17 Soc.Sw. Meewerkende instellingen van sociale zekerheid zijn erkende privaatrechtelijke instellingen die belast zijn met de medewerking aan de toepassing van de sociale zekerheidswetgeving (zoals bijv. private kinderbijslagfondsen, ziekenfondsen, enz.). 112 DIRECTIE-GENERAAL SOCIALE INSPECTIE, jaarverslag 2011, Brussel, FOD Sociale Zekerheid, 2011, 6. 113 Art. 66 lid 1 Soc.Sw. 114 DIRECTIE-GENERAAL SOCIALE INSPECTIE, jaarverslag 2011, Brussel, FOD Sociale Zekerheid, 2011, 7. 115 Art. 16, 1° en 17 Soc.Sw. 116 Art. 18 Soc.Sw. 21 111

Het proportionaliteitsbeginsel houdt bovendien in dat de sociaal inspecteurs ervoor moeten zorgen dat de middelen die zij aanwenden passend zijn (i.e. toereikend en terzake dienen) en noodzakelijk zijn (i.e. niet overmatig) voor de uitoefening van het toezicht. 117 Het proportionaliteitsbeginsel wordt vaak ook gekoppeld aan het verbod van fishing expedition. Dit houdt in dat de inspecteurs niet in het wilde weg mogen zoeken, zonder enig vermoeden iets te onderzoeken. Als de inspecteurs documenten opvragen dan moeten ze weten wat ze zoeken. Sociaal inspecteurs hebben namelijk geen huiszoekingsmandaat, ze mogen niet alles onderzoeken op een bepaalde plaats. Het verbod op het voeren van een fishing expedition is onder meer terug te vinden in de arresten Funke118 en Van Rossem119 van het Europees Hof voor de Rechten van de Mens. Het Hof heeft geoordeeld dat het recht op een eerlijk proces, dat wordt gewaarborgd door artikel 6 van het EVRM, er zich tegen verzet dat een “beschuldigde” zou gedwongen worden mee te werken aan zijn eigen inbeschuldigingstelling, doordat de toezichthoudende overheid zijn veroordeling zou kunnen uitlokken om bepaalde stukken te bekomen waarvan zij het bestaan vermoedt, zonder er zekerheid over te hebben.120 Daarnaast bepaalt het sociaal strafwetboek121 ook dat de sociaal inspecteurs steeds hun legitimatiebewijs moeten voorleggen als ze controle verrichten. Ze moeten zich dus kenbaar maken, zij dienen hun legitimatiekaart te tonen aan de ingang van de onderneming. Er zijn dus grenzen aan de ruime bevoegdheden van de inspecteurs. Zoals aangegeven, hebben de sociaal inspecteurs uitgebreide onderzoeksbevoegdheden als zij overgaan tot controle. In voorliggende masterpaper worden echter niet alle onderzoeksbevoegdheden van de sociaal inspecteurs besproken. Enkel de belangrijkste bevoegdheden die gelinkt kunnen worden aan het gemeen strafprocesrecht worden hierna besproken. - Toegangsrechten Een eerste belangrijke bevoegdheid die de sociaal inspecteurs bezitten, is het recht op vrije toegang tot alle arbeidsplaatsen. Het sociaal strafwetboek122 bepaalt namelijk dat de sociaal inspecteurs bij de uitoefening van hun toezichtsopdracht op elk ogenblik van de dag of nacht, zonder voorafgaande verwittiging, vrij mogen binnengaan in (i) alle arbeidsplaatsen of (ii) andere plaatsen die aan hun toezicht onderworpen zijn of (iii) waarvan zij redelijkerwijze kunnen vermoeden dat daar personen werken die onderworpen zijn aan de bepalingen van de wetgeving waarop zij toezicht uitoefenen. Dit is een dus zeer uitgebreid toegangsrecht. Vrije toegang tot alle arbeidsplaatsen is namelijk zeer ruim. Onder “andere plaatsen die aan hun toezicht onderworpen zijn” wordt verstaan: plaatsen die op zich geen arbeidsplaatsen zijn maar bijvoorbeeld wel de refter van een bedrijf of het lokaal waar de lonen worden uitbetaald. Dit uitgebreid toegangsrecht, dat kan worden uitgeoefend op elk ogenblik van de dag of nacht, vormt een afwijking op de beginselen van het gemeen strafprocesrecht, volgens welke er een principieel verbod geldt om een opsporing of huiszoeking te verrichten in een niet voor het publiek toegankelijke plaats vóór vijf uur 's morgens en na negen uur 's avonds. 123

117

Art. 19 Soc.Sw.; I. BRISART, “Naar een nieuw Sociaal Strafwetboek” in Y. JORENS, (ed.), Sociaal strafrecht: van controle tot veroordeling, Brugge, Die Keure, 2011, 306. 118 EHRM, Funke v. Frankrijk, 25 februari 1993, nr. 10828/84, overw. 44. 119 EHRM, Van Rossem v. België, 9 december 2004, nr. 41872/98. 120 Wetsontwerp (I) tot invoering van een Sociaal Strafwetboek, Parl.St. Kamer 2008-09, nr. 52K1666/001, 124. 121 Art. 20 Soc.Sw. 122 Art. 23 Soc.Sw. 123 Art. 1 lid 1 Wet 7 juni 1969 tot vaststelling van de tijd gedurende welke geen opsporing ten huize of huiszoeking mag worden verricht, BS 28 juni 1969. 22

Ten aanzien van bewoonde ruimtes is de toegangsmogelijkheid voor de sociaal inspecteurs om controle te verrichten aan strengere voorwaarden onderworpen. Zo bepaalt het sociaal strafwetboek124 dat de sociaal inspecteurs enkel toegang hebben tot bewoonde ruimten in de volgende gevallen: (i) bij vaststelling op heterdaad125 van een inbreuk, (ii) op verzoek of met toestemming van bewoner126, (iii) in geval van oproep vanuit die plaats, (iv) in geval van brand of overstroming (v) of wanneer de sociaal inspecteurs in het bezit zijn van een machtiging tot visitatie uitgereikt door de onderzoeksrechter. De machtiging tot visitatie heeft enkel de bedoeling om vast te stellen of er wordt gewerkt in de bewoonde ruimtes. Het sociaal strafwetboek geeft echter geen omschrijving van het begrip “bewoonde ruimten”. Volgens de TSW-inspectie dient hieronder te worden begrepen: de plaats waar men zijn privéleven, zijn gezinsleven en vrije tijd beleeft of doorbrengt. Niet de aard van de woonst of het bouwwerk is doorslaggevend, wel het gebruik dat men er van maakt. De mogelijkheid om er te kunnen slapen is toch wel belangrijk.127 Ook een bedrijfslokaal kan een “woning” zijn als er activiteiten met een privékarakter worden uitgeoefend of als er vertrouwelijke briefwisseling wordt bewaard. Zo kunnen de lokalen van een advocaat een woonst zijn als de advocaat er overnacht. Voor het bekomen van een machtiging tot visitatie – om toegang te krijgen tot bewoonde ruimten – gelden een aantal procedureregels. Vooreerst heeft deze machtiging tot visitatie enkel de bedoeling om vast te stellen of er wordt gewerkt in de bewoonde ruimtes. Bovendien dienen de sociaal inspecteurs een gemotiveerd verzoekschrift in te dienen bij de onderzoeksrechter. Dit verzoekschrift dient een aantal verplichte vermeldingen te bevatten die omschreven zijn in het sociaal strafwetboek, waaronder: de identificatie van de bewoonde lokalen die het voorwerp zijn van de visitatie, wetgevingen die het voorwerp zijn van het toezicht, de eventuele inbreuken die het voorwerp zijn van het toezicht en de redenen die het gebruik van dit middel noodzakelijk maken.128 De onderzoeksrechter die, ingevolge een verzoek tot visitatie, toegang verleent tot bewoonde ruimten na 21 uur en voor 5 uur ‘s morgens dient zijn beslissing bijzonder te motiveren.129 De onderzoeksrechter beslist over de aanvraag tot visitatie binnen een termijn van maximum 48 uur.130 Tegen dergelijke beslissing van de onderzoeksrechter is geen hoger beroep mogelijk.131 Bovendien dient het geheel van de motiveringsstukken tot het bekomen van de machtiging tot visitatie aan het strafdossier of aan het administratief dossier (i.e. het dossier in het kader waarvan een administratieve geldboete kan worden opgelegd) te worden toegevoegd.132 Het probleem van de visitatie stelt zicht uiteraard niet ten aanzien openbare plaatsen en plaatsen waar iedereen zonder onderscheid wordt toegelaten (zoals cafés, winkels en dergelijke), zolang zij feitelijk toegankelijk zijn voor het publiek (ook al is het tegen betaling zoals bijvoorbeeld in een dancing).

124

Art. 24 §1 Soc.Sw. geeft een limitatieve opsomming van gevallen waarbij de sociaal inspecteurs toegang hebben tot bewoonde ruimtes. 125 Er is sprake van heterdaad als de sociaal inspecteur op straat toevallig een overtreding ziet. Dit is bijvoorbeeld het geval als de inspecteur een bouwarbeider op een ladder ziet staan zonder de vereiste veiligheidsvoorschriften na te leven. 126 De persoon die het werkelijk genot heeft van de bewoonde ruimte moet toestemming verlenen of moet zelf verzocht hebben om controle te laten verrichten. Het verzoek of de toestemming moet wel schriftelijk worden gegeven en voorafgaand aan de visitatie. 127 P. VANDEN BROECK, “De bevoegdheden van de arbeidsinspectie”, in Y. JORENS, (ed.), Sociaal strafrecht: van controle tot veroordeling, Brugge, Die Keure, 2011, 105. 128 Art. 24 §2 lid 1 Soc.Sw. 129 Art. 24 §3 lid 3 Soc.Sw. 130 Art. 24 §3 lid 1 en 2 Soc.Sw. 131 Art. 24 §3 lid 4 Soc.Sw. 132 Art. 24 §3 lid 5 Soc.Sw. 23

Een eventuele toestemming van de onderzoeksrechter om bewoonde ruimtes te betreden, geeft geen recht op een huiszoeking. Het is geen huiszoekingsbevel. Visitaties zijn eerder uitzonderlijk en bijna altijd gebaseerd op voorkennis van mogelijke misbruiken in de privéruimtes, bijvoorbeeld ten gevolge van een anonieme klacht die is ingediend. De visitaties worden in de praktijk steeds uitgevoerd in bijzijn van reguliere politiediensten. Ze kunnen ook ‘s nachts plaatsvinden. Bovendien is het visitatiebevel dat door de onderzoeksrechter wordt afgeleverd, meestal duidelijk beperkt in tijd en voor welke diensten.133 Eenmaal de sociaal inspecteurs beschikken over een visitatiebevel om bewoonde ruimten te controleren, dan kunnen ze de meeste van hun onderzoeksbevoegdheden gebruiken.134 Zo mogen ze personen identificeren, personen verhoren, zich informatiedragers doen voorleggen (zowel met sociale gegevens, wettelijke gegevens als alle andere gegevens), kopieën nemen alsook overgaan tot beslagneming en verzegeling. Ze mogen deze onderzoeksbevoegdheden gebruiken om zich ervan te vergewissen dat de bepalingen van de wetgevingen waarop zij toezicht uitoefenen, werkelijk worden nageleefd.135 Het is wel verboden om zelf informatiedragers met sociale gegevens of andere gegevens op te sporen, hij dient dit te vragen aan de werkgever. Dit verbod naar het opsporen van informatiedragers is logisch. Indien de sociaal inspecteur toestemming zou hebben om bijvoorbeeld in kasten naar sociale gegevens te gaan zoeken, wordt het onderscheid met een huiszoeking erg klein. Indien de sociaal inspecteur echter vaststellingen wil doen door middel van beeldmateriaal tijdens het visitatiebezoek, dan moet hij daarvoor specifiek toestemming vragen aan de onderzoeksrechter.136 - Inwinnen van inlichtingen, personen identificeren en verhoren Naast een uitgebreid toegangsrecht, kunnen de sociaal inspecteurs ook allerlei inlichtingen inwinnen. Het sociaal strafwetboek137 bepaalt namelijk dat de sociaal inspecteurs mogen overgaan tot elk onderzoek, elke controle en elk verhoor, alsook alle inlichtingen inwinnen die zij nodig achten om zich ervan te vergewissen dat de bepalingen van de wetgeving waarop zij toezicht uitoefenen, werkelijk worden nageleefd. Bovendien bezitten sociaal inspecteurs ook over de bevoegdheid om personen te identificeren.138 De inspecteurs hebben namelijk het recht om de identiteit na te gaan van de personen die zich bevinden op de werkplaatsen of op de andere plaatsen die aan hun toezicht onderworpen zijn en waarvan zij redelijkerwijze kunnen vermoeden dat zij behoren tot een bepaalde categorie personen. Het gaat om werkgevers, aangestelden of lasthebbers, werknemers, gerechtigden of sociaal verzekerden alsook eender welke andere aanwezige in de werkplaats. Zij kunnen daartoe van deze personen de voorlegging eisen van officiële identiteitsdocumenten zoals een identiteitskaart. De sociaal inspecteurs kunnen ook de (vrijwillige) voorlegging vragen van niet-officiële identiteitsdocumenten zoals een rijbewijs of een SIS-kaart. Ze kunnen ook proberen de identiteit van deze personen te achterhalen door middel van beeldmateriaal (foto’s en camera’s), ongeacht de drager ervan.139 Alhoewel de sociaal inspecteur over de bevoegdheid beschikt om de identiteit op te vragen, heeft hij geen middelen om dit af te dwingen. Hij beschikt niet over enig wettelijk dwangmiddel zoals een wapen of een aanhoudingsbevel om tot een grondige controle van de identiteit over te gaan.140 De sociaal inspecteur kan enkel de voorlegging ‘eisen’ van officiële documenten. Bij het niet-tonen van 133

G. LOENDERS, “Arbeids- en sociale inspectiediensten”, Postal Memorialis 2012, 1 juni 2012, 44. Art. 24 §4 Soc.Sw. 135 G. LOENDERS, “Arbeids- en sociale inspectiediensten”, Postal Memorialis 2012, 1 juni 2012, 45-46. 136 Ibid. 137 Art. 25 Soc.Sw. 138 Art. 26 Soc.Sw. 139 Art. 26 lid 4 Soc.Sw. 140 G. LOENDERS, “Arbeids- en sociale inspectiediensten”, Postal Memorialis 2012, 1 juni 2012, 46. 24 134

een officieel identificatiebewijs (zoals de identiteitskaart) kan de sociaal inspecteur een procesverbaal van verhindering van toezicht141 opmaken. Van de niet-officiële documenten kan de inspecteur enkel de voorlegging ‘vragen’. Als men geen officieel identificatiedocument bijheeft en de inspecteur vraagt om een ander niet-officieel identificatiebewijs voor te leggen (zoals een rijbewijs) en men weigert dit te tonen, dan kan de inspectie in dit geval geen proces-verbaal van verhindering van toezicht opmaken. De sociaal inspecteurs zijn ook bevoegd om personen te ondervragen.142 De sociaal inspecteurs hebben namelijk het recht om gelijk welke persoon, wiens verhoor zij noodzakelijk achten, te ondervragen over elk feit waarvan de kennisname nuttig is voor de uitoefening van het toezicht. Zij mogen deze ondervraging alleen doen, samen met andere inspecteurs of in aanwezigheid van getuigen. De vroegere Wet op de Arbeidsinspectie143 citeerde nog een beperkte lijst van getuigen die tijdens het verhoor aanwezig mochten zijn (leden van de syndicale afvaardiging, het comité voor de veiligheid en de gezondheid, de ondernemingsraad, als ook de werknemers en de sociaal verzekerden). In het sociaal strafwetboek is deze beperking weggevallen.144 De concrete regels met betrekking tot een verhoor in het sociaal strafrecht, de wettelijke formaliteiten die dienen te worden nageleefd alsook de rechten van de ondervraagde (in het bijzonder de toepassing van de Salduz-rechten) worden in een ander deel uitgebreid besproken (infra). - Bevoegdheden omtrent bepaalde informatiedragers Bovendien hebben de sociaal inspecteurs ook een aantal opsporings– en andere onderzoeksbevoegdheden omtrent bepaalde informatiedragers.145 Ze mogen namelijk bepaalde informatiedragers zelf opsporen en onderzoeken. Het begrip ‘informatiedrager’ is wel zeer ruim. Het omvat gelijk welke informatiedragers onder welke vorm ook (zoals boeken, registers, papieren documenten, numerieke of digitale informatiedragers) alsook dragers die via elektronische weg toegankelijk zijn (bijvoorbeeld via een informaticasysteem).146 Het sociaal strafwetboek maakt een onderscheid tussen (i) enerzijds informatiedragers die sociale gegevens147 bevatten en informatiedragers die andere door de wet voorgeschreven gegevens148 bevatten en (ii) anderzijds informatiedragers met andere gegevens.149 Afhankelijk van de soort informatiedragers kunnen de sociaal inspecteurs deze gegevens opvragen bij de werkgever, in bepaalde omstandigheden zelf opsporen en onderzoeken, zich toegang verschaffen tot geïnformatiseerde gegevens, er kopieën van nemen, in beslag nemen of verzegelen, of er een vertaling van vragen.

141

De verhindering of de belemmering van het toezicht is een specifiek sociaalrechtelijk misdrijf dat tot stand komt wanneer iemand de regelmatige uitoefening van het toezicht door de sociaal inspecteurs belemmert. Dit misdrijf wordt gestraft met sanctieniveau 4 en vindt zijn grondslag in artikel 209 van het sociaal strafwetboek. 142 Art. 27 Soc.Sw. 143 Wet van 16 november 1972 betreffende de arbeidsinspectie, BS 8 december 1972. 144 G. LOENDERS, “Arbeids- en sociale inspectiediensten”, Postal Memorialis 2012, 1 juni 2012, 47. 145 Zie art. 28 tot 36 Soc.Sw. 146 Art. 16, 11° Soc.Sw. 147 Met sociale gegevens wordt bedoeld: gegevens die nodig zijn voor de toepassing van het arbeidsrecht en het socialezekerheidsrecht (bijvoorbeeld Dimona-aangiftes, arbeidsovereenkomsten, arbeidsreglement, loonbriefjes, individuele rekeningen en tikkaarten). 148 Met informatiedragers die wettelijke gegevens bevatten, wordt bedoeld: gegevens die volgens andere wetgeving de moeten worden opgemaakt, bijgehouden of bewaard (bijvoorbeeld tachograafschijven, facturen, taxivergunningen en gemeentelijke vergunningen). 149 Art. 28 §1 lid 1 en art. 29 lid 1 Soc.Sw.; G. LOENDERS, “Arbeids- en sociale inspectiediensten”, Postal Memorialis 2012, 1 juni 2012, 47 en 51. 25

In principe zullen de sociaal inspecteurs eerst de werkgever moeten opsporen. Als hij niet aanwezig is of als hij niet kan worden gevonden, dan kunnen de inspecteurs overgaan tot het zelf opsporen en onderzoeken van de informatiedragers. Bij verzet van de werkgever, kunnen ze in bepaalde omstandigheden een proces-verbaal van belemmering van toezicht opmaken. Daar komt nog bij dat de sociaal inspecteurs ook de bevoegdheid hebben om bepaalde informatiedragers en andere goederen in beslag te nemen of te verzegelen. Het sociaal strafwetboek bepaalt namelijk dat de sociaal inspecteurs informatiedragers die sociale gegevens of andere door de wet voorgeschreven gegevens bevatten, in beslag mogen nemen of verzegelen, ongeacht of de werkgever, zijn aangestelden of lasthebbers al dan niet eigenaar zijn van deze informatiedragers.150 De inspecteurs mogen overgaan tot beslag of verzegeling wanneer dit noodzakelijk is voor de opsporing, voor het onderzoek of voor het leveren van het bewijs van de inbreuken of wanneer het gevaar bestaat dat met deze informatiedragers de inbreuken worden voortgezet of nieuwe inbreuken zullen worden gepleegd. Ook andere roerende goederen dan informatiedragers, alsmede onroerende goederen151, ongeacht of de overtreder al dan niet de eigenaar is van deze goederen, mogen door de sociaal inspecteurs in beslag worden genomen of worden verzegeld als dit noodzakelijk is voor het onderzoek (finaliteitsgedachte).152 Er dienen wel een aantal formele garanties te worden nageleefd door de sociaal inspecteurs als zij willen overgaan tot inbeslagneming en verzegeling.153 De inbeslagnemingen en de verzegelingen van informatiedragers en andere goederen moeten namelijk het voorwerp uitmaken van een schriftelijke vaststelling, die een aantal gegevens dient te bevatten (waaronder de rechtsmiddelen die opstaan tegen dergelijke dwangmaatregelen). De schriftelijke vaststelling dient vervolgens persoonlijk te worden overhandigd aan de werkgever, zijn aangestelde of zijn lasthebber, die tekent voor ontvangst. Er geldt bovendien een beroepsmogelijkheid tegen dergelijke dwangmaatregelen die genomen zijn door de sociaal inspecteurs.154 Eenieder die van oordeel is dat zijn rechten worden geschaad door de inbeslagnemingen en verzegelingen kan namelijk beroep instellen bij de voorzitter van de arbeidsrechtbank. Het beroep zal worden behandeld volgens de kortgedingprocedure. De voorzitter van de arbeidsrechtbank zal controle uitoefenen over de wettelijkheid van de inbeslagnemingen en verzegelingen alsook over de wenselijkheid van het behoud van de inbeslagnemingen en verzegelingen. Hij kan zelfs een gehele, gedeeltelijke of voorwaardelijke opheffing toestaan. De inbeslagnemingen, de verzegelingen of andere dwangmaatregelen die verricht zijn in strijd met de bepalingen van het sociaal strafwetboek zijn nietig. - Vaststellingen door middel van beeldmateriaal en andere bevoegdheden Daarnaast kunnen de sociaal inspecteurs ook vaststellingen doen, niet alleen zintuiglijk maar ook door middel van beeldmateriaal zoals foto’s en video-opnamen. Het sociaal strafwetboek bepaalt namelijk dat de sociaal inspecteurs vaststellingen mogen doen door middel van het maken van beeldmateriaal, ongeacht de drager ervan, en dat zij eveneens beeldmateriaal van derden kunnen gebruiken voor zover deze personen dit beeldmateriaal rechtmatig hebben gemaakt of verkregen.155

150

Art. 35 Soc.Sw. Met onroerende goederen wordt ook bedoeld: roerende goederen die onroerend zijn geworden door incorporatie. Dit is bijvoorbeeld het geval met een kassa. 152 Art. 38 Soc.Sw. 153 Art. 53 Soc.Sw. 154 Zie art. 2 van de Wet van 2 juni 2010 houdende bepalingen van het sociaal strafrecht. 155 Art. 39 §1 Soc.Sw. 26 151

Indien de sociaal inspecteurs echter beeldmateriaal willen maken in bewoonde ruimten dan gelden er strengere regels. De sociaal inspecteurs dienen dan in principe te beschikken over een machtiging uitgereikt door de onderzoeksrechter.156 De vaststellingen die de sociaal inspecteurs hebben gedaan, door middel van het door hen gemaakte beeldmateriaal, hebben bovendien een bijzondere bewijswaarde. Ze gelden tot het bewijs van het tegendeel indien aan een aantal voorwaarden is voldaan. De vaststellingen moeten namelijk het voorwerp uitmaken van een proces-verbaal tot vaststelling van een inbreuk door middel van beeldmateriaal. Dit proces-verbaal moet dan een aantal bijkomende gegevens bevatten die moeten toelaten de integriteit van het beeldmateriaal te garanderen.157 Daarnaast hebben de sociaal inspecteurs ook nog een aantal andere bevoegdheden. Zo kunnen ze bijvoorbeeld een vordering tot staking instellen158 bij de voorzitter van de rechtbank, hebben ze een aantal bevoegdheden op het vlak van gezondheid en veiligheid van de werknemers159 en kunnen ze optreden als de werkgever niet (tijdig) het loon betaalt aan zijn werknemers160. - Bijstand van de politie vorderen Ter waarborging van hun uitgebreide onderzoeksbevoegdheden, kunnen de sociaal inspecteurs tenslotte ook de bijstand vragen van de politie. Het sociaal strafwetboek heeft namelijk duidelijk gesteld dat de sociaal inspecteurs in de uitoefening van hun ambt de bijstand kunnen vorderen van de politie.161 Deze bijstand gaat verder dan een eenvoudig verzoek om bijstand, het is eerder een wettelijk voorzien opeisrecht. Het voorwerp van deze vordering tot bijstand mag er alleen in bestaan de sociaal inspecteurs toe te laten hun (controle)opdrachten uit te voeren. Het is niet de bedoeling om dergelijke opdrachten te laten uitvoeren door de politiediensten.162 De wet op het politieambt voorziet dat de politiediensten “de sterke arm lenen” wanneer zij daartoe wettelijk worden gevorderd.163 De wet definieert eveneens de draagwijdte van de te leveren bijstand: “Wanneer de politiediensten worden gevorderd en aan de ministeriële ambtenaren de sterke arm lenen, staan zij hen bij om hen te beschermen tegen gewelddaden en feitelijkheden die tegen hen kunnen worden gepleegd, of om hen in staat te stellen de moeilijkheden weg te nemen waardoor zij zouden worden belet hun opdracht te vervullen”. De politie zorg er dus voor dat de controles van de sociaal inspecteurs zonder problemen kunnen verlopen, maar kan eventueel wel ingrijpen bij betrapping op heterdaad.164 Het sociaal strafwetboek heeft de bepaling over bijstand van de politie dus ingepast als een waarborg voor de uitoefening van de onderzoeksbevoegdheden van de sociaal inspecteurs. Aangezien de sociaal inspecteurs een ongewapend korps vormen die geen geweld mogen gebruiken, kunnen ze mogelijks bloot gesteld worden aan allerlei vormen van intimidatie en geweld. Om aan dergelijke problemen het hoofd te kunnen bieden, is de bijstand van een reguliere politiedienst die beschikt 156

Art. 39 §2 Soc.Sw. Art. 39 §3 Soc.Sw.; G. LOENDERS, “Arbeids- en sociale inspectiediensten”, Postal Memorialis 2012, 1 juni 2012, 53-54. 158 Art. 42 Soc.Sw. 159 Art. 43 tot 49 Soc.Sw. 160 Art. 49/1 Soc.Sw. 161 Art. 22 Soc.Sw. 162 F. BLOMME en T. MESSIAEN, Handboek sociaal strafrecht: het nieuwe sociaal strafwetboek, Gent, Story Publishers, 2010, 216-217. 163 Art. 44 Wet Politieambt. 164 F. BLOMME en T. MESSIAEN, Handboek sociaal strafrecht: het nieuwe sociaal strafwetboek, Gent, Story Publishers, 2010, 217. 27 157

over de nodige infrastructuur (onder meer het bezit van wapens en het recht om iemand te arresteren) noodzakelijk.165 Het verlenen van de sterke arm kan dan een dubbel doel hebben. In eerste instantie als sterke arm in een crisissituatie. In het geval de sociaal inspecteur namelijk wordt geconfronteerd met fysiek geweld, of indien hem de toegang wordt ontzegd tot een bedrijfsruimte, kan hij de hulp van de federale of lokale politie vorderen. In de praktijk wordt deze rechtstreekse opvordering echter zo veel mogelijk vermeden om de werkplanning van de reguliere politiediensten niet te verstoren. Slechts in echte noodsituaties wordt de bijstand gevraagd. Een tweede doel van de bijstand is dat de politie kan dienen als sterke arm bij georganiseerde controles. Het betreft hier meestal acties waarbij de reguliere politiedienst hulp bij de controle verleent. Bijvoorbeeld: controle van de arbeidstijd in de vervoerssector waarbij de hulp van de autowegpolitie noodzakelijk is om de voertuigen te doen stoppen. Hierbij is uiteraard een voorafgaand overleg tussen de sociale inspectiediensten en de reguliere politiediensten noodzakelijk. Het gaat hier niet om een preventieve opvordering, maar om een gezamenlijke actie van de verschillende diensten.166 Beoordelingsbevoegdheid van sociaal inspecteurs ten aanzien van vastgestelde inbreuken Eenmaal de sociale inspectiediensten aan de hand van hun onderzoeksbevoegdheden sociaalrechtelijke misdrijven of inbreuken vaststellen, die binnen hun bevoegdheid vallen, dan beschikken ze over een ruime beoordelingsbevoegdheid of appreciatierecht. Dit appreciatierecht wordt opgenomen in artikel 21 van het sociaal strafwetboek. Het appreciatierecht houdt in dat de sociale inspectiediensten het recht hebben om de vastgestelde inbreuk niet te melden door middel van een proces-verbaal aan de sanctionerende overheden, maar dat ze ook de onregelmatige toestand kunnen laten ophouden of herstellen door het geven van een waarschuwing of door de toestand te regulariseren.167 Ze zijn dus niet steeds verplicht om een proces-verbaal op te stellen en over te maken aan de arbeidsauditeur. Ze kunnen namelijk inlichtingen en adviezen geven over de wijze waarop de wetgeving dient te worden nageleefd, alsook een waarschuwing geven aan de overtreder. Ze beschikken dus als het ware over een feitelijke seponeringsbevoegdheid. Bovendien kunnen de sociaal inspecteurs de inbreuk ook regulariseren, met name door de overtreder een termijn te verlenen om zich in regel te stellen.168 Dit houdt in dat de sociaal inspecteurs met de werkgever een compromis kunnen sluiten om de overtreding te regulariseren, door bijvoorbeeld aan de werkgever te vragen de achterstallige RSZ-bijdragen binnen de drie weken te betalen en de betaling ervan in de toekomst goed op te volgen.169 Het sociaal strafwetboek wijkt dus af van het gemeen strafprocesrecht waarbij het Wetboek van Strafvordering170 voorschrijft dat iedere gestelde overheid, iedere openbaar officier of ambtenaar die in de uitoefening van zijn ambt kennis krijgt van een misdrijf, verplicht is daarover dadelijke bericht te geven aan het openbaar ministerie en aan die magistraat alle inlichtingen, processen-verbaal en akten te doen toekomen.171 Slechts indien de vastgestelde inbreuken betrekking hebben op wetgeving die niet onder de controlebevoegdheid vallen van de sociaal inspecteurs, met name voor misdrijven die niet opgenomen zijn in boek 2 van het sociaal strafwetboek (zoals het geval is voor het misdrijf 165

G. LOENDERS, “Arbeids- en sociale inspectiediensten”, Postal Memorialis 2012, 1 juni 2012, 55. Ibid. 167 F. BLOMME en T. MESSIAEN, Handboek sociaal strafrecht: het nieuwe sociaal strafwetboek, Gent, Story Publishers, 2010, 259. 168 Art. 21, 1°, 2°, 3° en 5° Soc.Sw. 169 F. BLOMME en T. MESSIAEN, Handboek sociaal strafrecht: het nieuwe sociaal strafwetboek, Gent, Story Publishers, 2010, 258. 170 Art. 29 Sv. 171 F. BLOMME en T. MESSIAEN, Handboek sociaal strafrecht: het nieuwe sociaal strafwetboek, Gent, Story Publishers, 2010, 257. 28 166

mensenhandel of economische uitbuiting)172 of als ze misdrijven van gemeen recht vaststellen, dan geldt er een kennisgevingsplicht ten aanzien van het openbaar ministerie. In dergelijk geval kan de sociaal inspecteur niet meer louter een waarschuwing geven of een regularisatie toestaan. Het appreciatierecht kan dus enkel worden uitgeoefend voor die inbreuken waarvoor de sociaal inspecteur bevoegd is. Wanneer de sociaal inspecteur gebruik maakt van zijn appreciatierecht om geen proces-verbaal op te stellen, dan volgt er geen mededeling aan het openbaar ministerie, zodat er geen strafonderzoek wordt opgestart. 173 Het appreciatierecht belet evenwel niet dat – om de eenheid van optreden te waarborgen binnen de inspectiedienst – regels kunnen worden opgelegd met betrekking tot het gebruik van deze beoordelingsbevoegdheid. Zo geldt bij de meeste inspectiediensten als regel dat bij illegale tewerkstelling van buitenlandse werknemers (of vreemdelingen) of bij zwartwerk een proces-verbaal van inbreuk wordt opgesteld.174 Illegale tewerkstelling van vreemdelingen en zwartwerk (i.e. verzuim van Dimona-aangifte) zijn namelijk strafbaar met de hoogste sanctieniveau.175 Toch mag men niet uit het oog verliezen dat de sociaal inspecteurs in veel gevallen de problemen proberen op te lossen via overleg met de werkgever. Slechts wanneer de vastgestelde problemen niet kunnen worden opgelost via overleg of wanneer het nadeel op geen enkele andere manier kan rechtgezet worden (bijvoorbeeld door middel van regularisatie) of wanneer het risico op aanwezigheid van sociale fraude bestaat, zullen de sociaal inspecteurs overgaan tot meer dwingende maatregelen en een proces-verbaal tot vaststelling van de inbreuk(en) opstellen.176 Een procesverbaal heeft ook het voordeel dat het de verjaring doet stuiten omdat het een onderzoeksdaad is. 177 Volgens het arbeidshof van Brussel178 behoort het trouwens niet tot de rechtsmacht van de arbeidsgerechten om te beoordelen of een sociale inspectiedienst opportuun handelde door een proces-verbaal op te stellen. Het appreciatierecht is dus een garantie voor de onafhankelijkheid van de sociaal inspecteurs ten opzichte van de gerechtelijke autoriteiten.179 De ruime beoordelingsbevoegdheid van de sociaal inspecteurs doet geen afbreuk aan het vorderingsrecht van het openbaar ministerie of van de onderzoeksrechter. 180 Er geldt namelijk een uitzondering op het appreciatierecht van de sociaal inspecteur indien hij wordt gevorderd door de procureur des Konings, arbeidsauditeur of de onderzoeksrechter. Men spreekt dan van een gerechtelijke opdracht. Het vorderingsrecht houdt in dat de aangezochte inspectiedienst, in het kader van zijn diverse bevoegdheden, gehouden is gevolg te geven aan de vorderingen die uitgaan van de rechterlijke overheden en dat hij alle voor het onderzoek noodzakelijke handelingen dient te stellen. In dergelijk geval is de sociaal inspecteur verplicht om een proces-verbaal op te stellen voor de feiten die het voorwerp uitmaken van de vordering en kan hij dus niet meer regulariseren.181 Het appreciatierecht wordt dan opzij gezet. 172

Economische uitbuiting is één van de deelmisdrijven van het misdrijf mensenhandel en vindt zijn grondslag in art. 433quinquies, 3° van het Strafwetboek. Het gaat om het tewerkstellen van personen in omstandigheden in strijd met de menselijke waardigheid. 173 F. BLOMME en T. MESSIAEN, Handboek sociaal strafrecht: het nieuwe sociaal strafwetboek, Gent, Story Publishers, 2010, 257-258. 174 Ibid. 175 Zie art. 175 §1 en art. 181 Soc.Sw. 176 F. BLOMME en T. MESSIAEN, Handboek sociaal strafrecht: het nieuwe sociaal strafwetboek, Gent, Story Publishers, 2010, 258-259. 177 C. VAN DEN WYNGAERT, Strafrecht en strafprocesrecht in hoofdlijnen, II, Antwerpen, Maklu, 2011, 801. 178 Arbh. Brussel 1 december 1994, Soc.Kron. 1996, 142. 179 F. BLOMME en T. MESSIAEN, Handboek sociaal strafrecht: het nieuwe sociaal strafwetboek, Gent, Story Publishers, 2010, 259. 180 Art. 21 aanhef Soc.Sw. 181 Art. 28ter §3 lid 3 en art. 56 §2 lid 3 Sv.; F. BLOMME en T. MESSIAEN, Handboek sociaal strafrecht: het nieuwe sociaal strafwetboek, Gent, Story Publishers, 2010, 261. 29

Het vorderingsrecht van het openbaar ministerie of de onderzoeksrechter doet echter geen afbreuk aan het appreciatierecht van de sociale inspectiediensten voor andere inbreuken dan die waarop de vordering betrekking heeft. Het vorderingsrecht van het openbaar ministerie is immers geen positief injunctierecht dat afbreuk zou doen aan bevoegdheden van de sociaal inspecteurs op dit vlak. Enkel de feiten die het voorwerp uitmaken van de vorderingen van het openbaar ministerie of de onderzoeksrechter, en waarvoor dus reeds een strafdossier is geopend, kunnen niet meer het voorwerp uitmaken van een waarschuwing of een regularisatietermijn.182 Voor andere inbreuken die de sociaal inspecteurs naar aanleiding van de uitvoering van gerechtelijke opdrachten vaststellen, blijven ze dus beschikken over hun appreciatierecht. Verschillende soorten controles Er kunnen verschillende oorzaken ten grondslag liggen aan de controles van de sociaal inspecteurs. In eerste instantie kunnen de sociaal inspecteurs controle verrichten naar aanleiding van klachten of aangiften over sociale fraude door verontruste burgers, (ex-)werknemers of vakbonden. In dergelijk geval rust er een strenge geheimhoudingsplicht op de sociaal inspecteurs. De geheimhoudingsplicht inzake klachten en aangiften heeft namelijk een dubbel karakter:183 (i) Vooreerst is het verboden voor de sociaal inspecteurs om aan de werkgever (of zijn vertegenwoordiger184) te onthullen dat het onderzoek wordt ingesteld naar aanleiding van een klacht of aangifte.185 De oorzaak van het onderzoek mag dus niet worden meegedeeld aan de werkgever. Tegenover de rechter mag wel worden onthuld dat een klacht of aangifte aan de oorzaak ligt van het onderzoek. (ii) Bovendien mag de sociale inspectie in geen enkel geval de identiteit van de indiener van de klacht of aangifte bekendmaken, noch ten aanzien van de werkgever noch ten aanzien van andere personen. Dit dient strikt geheim te worden gehouden. Zelfs voor de rechtbanken mag de identiteit niet worden bekend gemaakt.186 Er geldt dus een grote bescherming van de anonimiteit van de klachten. Deze geheimhoudingsregel is in essentie voorgeschreven om mogelijke acties of sancties van de werkgever tegenover de werknemer te voorkomen. Het beroepsgeheim speelt hier dus sterk. Enkel mits uitdrukkelijke toestemming van de indiener van de klacht mag de identiteit worden bekend gemaakt. Daarnaast kunnen de sociaal inspecteurs ook op eigen initiatief – ambtshalve – controle verrichten. Men spreekt van “bestuurlijke opsporing” als de inspectie op eigen initiatief overgaat tot de opsporing van sociaalrechtelijke misdrijven. Ook een gecoördineerde actie door verschillende inspectiediensten, in het kader van een samenwerkingsakkoord tussen de inspectiediensten187, is mogelijk. De bestrijding van mensenhandel en zwartwerk, bijvoorbeeld, kan gebeuren in samenwerking met verschillende sociale inspectiediensten: de sociale inspectie (van de FOD Sociale Zekerheid), de TSW-inspectie, de RSZinspectiedienst en de RVA-inspectiedienst.188 Deze verschillende sociale inspectiediensten werken 182

F. BLOMME en T. MESSIAEN, Handboek sociaal strafrecht: het nieuwe sociaal strafwetboek, Gent, Story Publishers, 2010, 262. 183 F. BLOMME en T. MESSIAEN, Handboek sociaal strafrecht: het nieuwe sociaal strafwetboek, Gent, Story Publishers, 2010, 251-252. 184 Onder “vertegenwoordiger van de werkgever” dient worden aangestelden of lasthebbers van de werkgever bedoeld, alsook andere werknemers. 185 Art. 59 lid 2 Soc.Sw. 186 Art. 59 lid 1 Soc.Sw. 187 DIRECTIE-GENERAAL SOCIALE INSPECTIE, jaarverslag 2011, Brussel, FOD Sociale Zekerheid, 2011, 14. 188 Zie artikel 4 van het Koninklijk Besluit van 1 juli 2011 tot uitvoering van de artikelen 16, 13°, 17, 20, 63, 70 en 88 van het sociaal strafwetboek en tot bepaling van de datum van inwerkingtreding van de wet van 2 juni 30

geregeld samen via de SIOD (i.e. de Sociale inlichtingen- en opsporingsdienst), een overkoepelende organisatie voor alle federale sociale inspectiediensten (infra). Om de activiteiten beter op elkaar af te stemmen, sluiten de inspectiediensten samenwerkingsprotocollen af met deze diensten.189 Bovendien kan een controle ook het gevolg zijn van een opdracht van een gerechtelijk overheid, in het bijzonder de arbeidsauditeur of de onderzoeksrechter. Men spreekt dan van gerechtelijke controles of strafrechtelijke opsporing van sociaalrechtelijke misdrijven. Zo beschikken de procureur des Konings, de arbeidsauditeur en de onderzoeksrechter, in het kader van een opsporingsonderzoek of gerechtelijk onderzoek, over een vorderingsrecht ten aanzien van de sociale inspectiediensten.190 Dit vorderingsrecht houdt in dat de aangezochte inspectiediensten, in het kader van hun diverse bevoegdheden, verplicht zijn om alle voor het onderzoek noodzakelijke handelingen te stellen.191 Er is sprake van een positieve controle van zodra de sociaal inspecteur één of meerdere inbreuken vaststelt. De sociaal inspecteur kan dan een proces-verbaal opmaken en overmaken aan het arbeidsauditoraat.

Afdeling B: Vervolging van sociaalrechtelijke misdrijven Eenmaal de sociale inspectiediensten, op basis van de hierboven vermelde regels, een inbreuk of sociaalrechtelijk misdrijf vaststellen en opnemen in een proces-verbaal, dan kan de vervolgingsfase beginnen.

1) Vervolging in het klassiek strafrecht Een “klassiek” strafproces verloopt in België in twee fasen: In de eerste fase vindt het vooronderzoek plaats. Dit is de onderzoeksfase die tot doel heeft de verdachte van een bepaald misdrijf te identificeren en na te gaan of er voldoende bezwaren tegen hem bestaan.192 Kenmerkend voor het vooronderzoek is dat het geheim, eenzijdig en niettegensprekelijk is. Het vooronderzoek in strafzaken kan ofwel de vorm aannemen van een opsporingsonderzoek (onder leiding van de procureur des Konings)193 ofwel de vorm aannemen van een gerechtelijk onderzoek (onder leiding van de onderzoeksrechter)194. Hoedanook beschikt het openbaar ministerie over het vervolgingsmonopolie. Het openbaar ministerie heeft namelijk het monopolie van de strafvordering (i.e. de vordering tot toepassing van de strafwet)195. Het is het openbaar ministerie dat beslist om zaken voor de rechtbank te brengen, met het oog op bestraffing. De tweede fase, i.e. de fase die volgt op het vooronderzoek, is het onderzoek ter terechtzitting. Tijdens deze openbare fase wordt uitspraak gedaan over de grond van de zaak, met name over de vraag of de feiten lastens de beklaagde bewezen zijn en over de mogelijke straf. 196 2010 houdende bepalingen van het sociaal strafrecht. Dit artikel bepaalt namelijk welke inspectiediensten bevoegd zijn om zwartwerk (ook wel de Dimona-aangiftes) te controleren. 189 SOCIALE INSPECTIE, Rapport fraudebestrijding, FOD Sociale Zekerheid, 2011 en www.socialsecurity.fgov.be/rapport/2011/docs/nl/activities/fraudebestrijding-nl.pdf (consultatie 30 maart 2013). 190 Art. 28ter §3 lid 3 en art. 56 §2 lid 3 Sv. 191 F. BLOMME en T. MESSIAEN, Handboek sociaal strafrecht: het nieuwe sociaal strafwetboek, Gent, Story Publishers, 2010, 261. 192 C. VAN DEN WYNGAERT, C., Strafrecht en strafprocesrecht in hoofdlijnen, II, Antwerpen, Maklu, 2011, 558. 193 Art. 28bis §1 Sv. 194 Art. 55 Sv. 195 Art. 1 VTSv.; C. VAN DEN WYNGAERT, Strafrecht en strafprocesrecht in hoofdlijnen, II, Antwerpen, Maklu, 2011, 734-735. 196 C. VAN DEN WYNGAERT, C., Strafrecht en strafprocesrecht in hoofdlijnen, II, Antwerpen, Maklu, 2011, 565-566. 31

2) Vervolging in het sociaal strafrecht: verschillende mogelijkheden Van zodra een sociaal inspecteur een sociaalrechtelijk misdrijf of inbreuk heeft vastgesteld en een proces-verbaal heeft opgesteld, kan hij dit overmaken aan de bevoegde diensten (infra). Men bevindt zich dan in een volgende fase: de vervolgingsfase. Er zijn dan verschillende mogelijkheden. Het dossier kan ofwel strafrechtelijk ofwel administratief worden afgehandeld. In het sociaal strafrecht kan er namelijk sprake zijn van (i) hetzij een strafrechtelijke vervolging van sociaalrechtelijke misdrijven door het openbaar ministerie, (ii) hetzij een administratieve vervolging van sociaalrechtelijke inbreuken door de bevoegde administratie. Eenmaal een sociaal inspecteur een proces-verbaal tot vaststelling van een inbreuk opstelt, dient hij dit proces-verbaal mee te delen aan een aantal personen.197 In de eerste plaats dient het procesverbaal te worden overgemaakt aan het openbaar ministerie, dit is in de praktijk meestal het arbeidsauditoraat. Deze mededeling aan het openbaar ministerie gebeurt niet voor de lichtste inbreuken die gesanctioneerd worden met sanctieniveau 1 omdat deze enkel aanleiding kunnen geven tot een administratieve geldboete, een schuldigverklaring of een sepot door de dienst Administratieve Geldboeten van de FOD WASO. Naast het openbaar ministerie dient een procesverbaal tot vaststelling van een inbreuk ook steeds te worden overgemaakt aan de dienst Administratieve Geldboeten. Deze kennisgeving geldt voor alle processen-verbaal die inbreuken op het sociaal strafrecht vaststellen en niet enkel deze van de sociaal inspecteurs. Tot slot dient een afschrift van proces-verbaal ook te worden overgemaakt aan de vermoedelijke dader van de inbreuk en eventueel aan zijn werkgever.198 Inzake vervolging van sociaalrechtelijke inbreuken bepaalt het sociaal strafwetboek199 dat, onverminderd de rechten van de burgerlijke partij, het openbaar ministerie de inbreuken van sanctieniveau 2, 3 of 4 (en vermeld in boek 2 van het sociaal strafwetboek) kan vervolgen voor de correctionele rechtbank. Ten aanzien van dergelijke inbreuken kan het openbaar ministerie ook een minnelijke schikking voorstellen of overgaan tot een bemiddeling in strafzaken, zoals bedoeld in artikel 216ter van het Wetboek van Strafvordering. Bovendien bepaalt artikel 138bis §2 van het Gerechtelijk Wetboek dat de arbeidsauditeur, voor overtredingen op de wetten en verordeningen die behoren tot de bevoegdheid van de arbeidsgerechten en die het geheel of een deel van de werknemers van een onderneming betreffen, ambtshalve een rechtsvordering kan instellen bij de arbeidsrechtbank, teneinde de inbreuken op voormelde wetten en verordeningen te laten vaststellen. Deze rechtsvordering kan echter niet meer worden aangewend van zodra de strafvordering wordt ingesteld of van zodra de kennisgeving van het bedrag van de administratieve geldboete ten aanzien van de overtreder heeft plaatsgehad, overeenkomstig artikel 85 van het sociaal strafwetboek. Voor inbreuken van sanctieniveau 1 (en vermeld in boek 2) bepaalt het sociaal strafwetboek200 dat deze, op initiatief van de bevoegde administratie, enkel aanleiding kunnen geven tot een administratieve geldboete, een schuldigverklaring of een klassering zonder gevolg (ook wel sepot genoemd). De bevoegde administratie beschikt over dezelfde drie bevoegdheden (administratieve geldboete, schuldigverklaring of sepot) wanneer het openbaar ministerie afziet van vervolging van de dader van een inbreuk van sanctieniveau 2, 3 of 4. Bovendien heeft het sociaal strafwetboek ook voorzien in een veralgemeende mogelijkheid van burgerlijke partijstelling van de beroepsorganisaties in de procedures met betrekking tot illegale 197

Art. 65 Soc.Sw. F. BLOMME en T. MESSIAEN, Handboek sociaal strafrecht: het nieuwe sociaal strafwetboek, Gent, Story Publishers, 2010, 270. 199 Art. 68 Soc.Sw. 200 Art. 69 Soc.Sw. 32 198

arbeid en sociale fraude wanneer de gepleegde feiten van die aard zijn dat ze de belangen schaden die zij gelast is te verdedigen en te bevorderen.201 Ook het slachtoffer van een sociaalrechtelijke inbreuk kan zich burgerlijke partij stellen en de dader rechtstreeks dagvaarden voor de vonnisrechter of een klacht indienen met burgerlijke partijstelling.

3) Strafrechtelijke vervolging van sociaalrechtelijke misdrijven Algemeen Vooreerst is er sprake van een strafrechtelijke vervolging wanneer de arbeidsauditeur, de procureur des Konings of de onderzoeksrechter aan de sociale inspectiediensten de opdracht geeft om bepaalde activiteiten te onderzoeken en hiervan een proces-verbaal op te maken.202 Men spreekt dan van een gerechtelijke opdracht. Als dit proces-verbaal wordt overgemaakt aan het openbaar ministerie of aan de onderzoeksrechter, dan kan de strafvordering worden uitgeoefend. De vervolging van sociaalrechtelijke misdrijven vindt niet enkel plaats in geval van gerechtelijke opdrachten. De sociale inspectiediensten kunnen ook op eigen initiatief onderzoeken voeren. Van zodra zij een inbreuk vaststellen en een proces-verbaal opstellen om over te maken aan de gerechtelijke overheden, bevindt men zich in de vervolgingsfase. Er zijn dan verschillende mogelijkheden. Het dossier kan ofwel strafrechtelijk ofwel via de administratie worden afgehandeld. Wanneer er sprake is van een “strafonderzoek” in het sociaal strafrecht, wordt weldra besproken. Bewijswaarde van processen-verbaal van de sociale inspectiediensten Alvorens dieper in te gaan op de verschillende vervolgingsmogelijkheden die in het sociaal strafrecht bestaan en wanneer effectief kan gesproken worden van een “strafonderzoek”, wordt eerst de bewijswaarde van de processen-verbaal van de sociale inspectiediensten toegelicht. Zoals hierboven reeds vermeld, hebben de processen-verbaal van inbreuk, opgemaakt door de sociale inspectiediensten, een bijzondere bewijswaarde.203 Ze hebben bewijskracht tot het tegendeel bewezen is voor zover een afschrift van het proces-verbaal ter kennis wordt gebracht aan de overtreder binnen een bepaalde termijn.204 In het bijzonder dient aan drie voorwaarden te worden voldaan. (i) Ten eerste dient de vastgestelde inbreuk binnen de materiële bevoegdheid te vallen van de sociaal inspecteur. (ii) Ten tweede geldt de bijzondere bewijskracht enkel voor de materiële vaststellingen die de sociaal inspecteur zelf heeft vastgesteld. (iii) En ten derde dient het procesverbaal te worden ondertekend door de sociaal inspecteur en ter kennis gebracht aan de overtreder en aan zijn werkgever binnen de veertien dagen nadat de vaststelling volledig is205 én aan de arbeidsauditeur binnen een termijn van één maand. De Raad van State heeft bij het ontwerp van sociaal strafwetboek 206 opgemerkt dat rekening moet worden gehouden met de rechtspraak van het (toenmalige) Arbitragehof waarin wordt gewezen dat de bijzondere bewijswaarde een uitzondering vormt op de algemene regel dat een proces-verbaal geldt als een loutere inlichting en derhalve ook op de regel van de vrije bewijslevering in strafzaken. 201

Art. 100 Soc.Sw. Zie art. 28ter §3 lid 3 en art. 56 §2 lid 3 Sv. 203 Art. 66 Soc.Sw. 204 F. BLOMME en T. MESSIAEN, Handboek sociaal strafrecht: het nieuwe sociaal strafwetboek, Gent, Story Publishers, 2010, 271. 205 Een vaststelling is nog niet afgerond of nog niet volledig na een eerste bezoek van de inspecteur. Hij kan namelijk nog bijkomende vaststellingen of bezoeken doen. 206 Wetsontwerp (I) tot invoering van een Sociaal Strafwetboek, Parl.St. Kamer 2008-09, nr. 52K1666/001, 511. 33 202

Het basisprincipe van de vrije bewijsvoering in strafzaken houdt namelijk in dat de rechter, naar eigen overtuiging, over de bewijswaarde van een bepaald element oordeelt, zodat het verschil in behandeling die eruit voortvloeit, op een redelijke verantwoording dient te berusten en het de rechten van de beklaagde niet op een onevenredige wijze mag beperken.207 Het proces-verbaal dat niet de hierboven vermelde voorwaarden heeft nageleefd, doordat het bijvoorbeeld niet binnen de vereiste termijn werd betekend, verliest zijn bijzondere bewijskracht en geldt dan louter ter informatie. Een laattijdige betekening heeft op zich niet de nietigheid van het proces-verbaal tot gevolg, maar verliest wel zijn bijzondere bewijswaarde. De rechter blijft wel vrij in het beoordelen van de bewijswaarde van zo’n proces-verbaal.208 Door de niet-betekening van het proces-verbaal binnen de wettelijke termijn, behoudt het proces-verbaal dus wel zijn bewijskracht als inlichting en kan derhalve juridisch relevant blijven als bewijselement in een burgerlijke betwisting voor de arbeidsrechtbank.209 Bovendien is de bijzondere bewijskracht ook beperkt tot de de visu of zintuiglijke vaststellingen van de sociaal inspecteurs. Verklaringen afgelegd door de overtreder naar aanleiding van het onderzoek zijn geen zintuiglijke vaststellingen en hebben slechts een beperkte bewijswaarde. Processen-verbaal van verhoor genieten dus niet van de bijzondere bewijskracht. De bijzondere bewijskracht geldt evenmin voor de subjectieve vaststellingen die in het proces-verbaal voorkomen, noch voor de juridische gevolgtrekkingen die de verbalisant daaruit afleidt. Met ander woorden aan gevolgtrekkingen, vermoedens of appreciatie van de sociaal inspecteur of aan inlichtingen die hij buiten de materiële vaststellingen heeft verzameld, kleeft geen bijzondere bewijskracht.210 Daarnaast bepaalt het sociaal strafwetboek211 dat de materiële vaststellingen die verricht zijn door de sociaal inspecteurs (van een bepaalde inspectiedienst) in een proces-verbaal tot vaststelling van een inbreuk ook gebruikt kunnen worden door andere sociaal inspecteurs (van dezelfde dienst of van andere inspectiediensten) of door andere ambtenaren die toezicht houden op de naleving van andere wetgevingen, zonder dat die materiële vaststellingen hun bijzondere bewijskracht verliezen. Deze bepaling heeft een dubbel voordeel.212 Ze voorkomt enerzijds dat feitelijke vaststellingen die gedaan worden door een sociaal inspecteur zonder gevolg zouden blijven omdat hij niet over de bevoegdheid beschikt om toezicht uit te oefenen op een bepaalde wetgeving. Anderzijds voorkomt men ook dat elke controle zou moeten uitgevoerd worden door een vertegenwoordiger van elk van de sociale inspectiediensten, wat zowel nadelig zou zijn voor de uitoefening van het toezicht als in veel gevallen hinderlijk zou zijn voor de werkgevers.213 Wanneer is er sprake van een “strafonderzoek”? In de rechtspraak en in de rechtsleer zijn er verschillende standpunten ontwikkeld omtrent de aanvang van een “strafonderzoek” in het sociaal strafrecht. Toch is dit van belang om te weten wanneer concepten uit het gemeen strafprocesrecht, zoals de Salduz-principes, de rechten geput uit de Wet Franchimont en het geheim van het onderzoek, toepassing vinden. Op Salduz en Franchimont wordt evenwel later ingegaan (infra). 207

F. BLOMME en T. MESSIAEN, Publishers, 2010, 272. 208 Ibid. 209 F. BLOMME en T. MESSIAEN, Publishers, 2010, 274 210 F. BLOMME en T. MESSIAEN, Publishers, 2010, 273. 211 Art. 67 Soc.Sw. 212 F. BLOMME en T. MESSIAEN, Publishers, 2010, 279-280. 213 Ibid.

Handboek sociaal strafrecht: het nieuwe sociaal strafwetboek, Gent, Story

Handboek sociaal strafrecht: het nieuwe sociaal strafwetboek, Gent, Story Handboek sociaal strafrecht: het nieuwe sociaal strafwetboek, Gent, Story

Handboek sociaal strafrecht: het nieuwe sociaal strafwetboek, Gent, Story

34

Volgens een ruime interpretatie is het opstellen van een proces-verbaal door een sociaal inspecteur nog geen daad van onderzoek om het opsporings- of gerechtelijk onderzoek op te starten. Er is ook nog geen start van het strafonderzoek als het proces-verbaal bij de arbeidsauditeur ligt want hij kan nog steeds seponeren.214 Bij sepot bevindt men zich nog steeds in de administratieve fase want er kan nog een administratieve geldboete worden opgelegd. Over dit standpunt bestaat wel discussie in de rechtspraak en rechtsleer. Als de arbeidsauditeur vervolgt of zelf een daad van onderzoek stelt, dan start het strafonderzoek retroactief op, wat dan problematisch wordt. Het eerste proces-verbaal van de sociaal inspecteur wordt in dat geval een daad van opsporing. Het proces-verbaal opgesteld door een sociaal inspecteur is slechts bestemd om de overtreding vast te stellen met het oog op een eventuele bestraffing, maar brengt volgens een arrest van het Arbeidshof van Gent215 nog niet de strafvervolging op gang. Een proces-verbaal van inbreuk hoeft namelijk niet automatisch te leiden tot vervolging door het openbaar ministerie of door de dienst Administratieve Geldboeten. Het proces-verbaal kan nog om allerlei redenen zonder gevolg geklasseerd of geseponeerd worden, bijvoorbeeld omdat er geen inbreuk is of omdat de inbreuk onvoldoende is bewezen of omwille van inopportuniteit.216 Het Arbeidshof van Antwerpen stelt daarentegen, in een arrest van 8 september 2005, dat van zodra de sociale inspectiediensten een proces-verbaal of pro justitia opstellen, de strafrechtelijke fase begint en dat dit het strafonderzoek doet opstarten.217 Ook op dit standpunt is kritiek geuit in de rechtsleer en de rechtspraak. Dat arrest van het Arbeidshof van Antwerpen werd uiteindelijk ook verbroken door het Hof van Cassatie, bij arrest van 29 oktober 2007. 218 Voorwerp van het geschil was het spanningsveld tussen de uitwisseling van informatie door de sociale inspectiediensten en het geheim van het onderzoek. Zonder dat het Hof van Cassatie uitdrukkelijk stelt dat het ambtshalve onderzoek van de sociale inspecteurs (dus op eigen initiatief) geen “opsporingsonderzoek” is in de betekenis van het Wetboek van Strafvordering, toch is het Hof van oordeel dat de bepalingen van de toenmalige Arbeidsinspectiewet een uitzondering vormen op het geheim van het onderzoek (zoals vastgesteld in artikel 28quinquies van het Wetboek van Strafvordering).219 Volgens het Hof geldt dit geheim in strafzaken maar wanneer de sociaal inspecteur een onderzoek opstart op vraag van het arbeidsauditoraat. Het feit, dat het ambthalve onderzoek resulteert in een pro justitia (procesverbaal houdende vaststelling van inbreuken), verandert hier niets aan. 220 Uit het arrest kan impliciet ook afgeleid worden dat een ambtshalve door de sociaal inspecteur opgesteld pro justitia niet dient beschouwd te worden als een “akte van onderzoek of rechtspleging” die het strafonderzoek doet opstarten.221 In casu aanvaardde het Hof dan ook de geldigheid van het overmaken van een kopie van het proces-verbaal aan de RVA over een frauderende werkloze, zonder voorafgaande toestemming van de gerechtelijke overheid. Hierbij aansluitend, maakt dhr. Salomez (kabinetsmedewerker bij staatssecretaris John Crombez waarmee ik een gesprek heb gevoerd), voor de beoordeling van het karakter van het strafonderzoek, 214

Cass. 8 januari 2007, S.050119. Arbh. Gent 8 oktober 2003, JTT 2004, 319. 216 F. BLOMME en T. MESSIAEN, Handboek sociaal strafrecht: het nieuwe sociaal strafwetboek, Gent, Story Publishers, 2010, 267. 217 Arbh. Antwerpen (4de k.) 8 september 2005, AR 2020397. 218 Cass. 29 oktober 2007, S.05.0131.N. 219 P. VANDEN BROECK, “De bevoegdheden van de arbeidsinspectie”, in Y. JORENS, (ed.), Sociaal strafrecht: van controle tot veroordeling, Brugge, Die Keure, 2011, 155. 220 Ibid. 221 Ibid. 35 215

een onderscheid tussen de opsporingsbevoegdheden en de controlebevoegdheden van de sociaal inspecteurs. De opsporing strekt ertoe misdrijven op te sporen en vast te stellen en heeft dus een repressief karakter, terwijl controle ertoe strekt wetsinbreuken te voorkomen en dus een preventieve finaliteit heeft. De opsporing veronderstelt m.a.w. een vermoeden dat een strafbaar feit is gepleegd, terwijl een controlehandeling niet een dergelijke verdenking veronderstelt. Het spreekt voor zich dat opsporing en controle elkaar kunnen opvolgen. Het is immers steeds moeilijk om te achterhalen in welke mate het overheidsoptreden al dan niet geschiedt na het ontstaan van een vermoeden dat een strafbaar feit werd gepleegd.222 In ieder geval is het zo dat wanneer de sociale inspecteurs optreden zonder een vermoeden te hebben van een strafbaar feit, zij geen daad van opsporing stellen waardoor er geen sprake is van een strafonderzoek.223 Dit is bijvoorbeeld het geval als de inspectiediensten een globale en gecoördineerde actie voeren in een bepaalde handels- of economische sector die niet gefocust is op de opsporing van een individuele vermoedelijke dader. Wanneer de sociaal inspecteurs echter optreden op instructie van het openbaar ministerie of de onderzoeksrechter, dan is er sprake van een strafonderzoek en is het geheim van het vooronderzoek van toepassing.224 Dan mag de TWS-inspecteur bijvoorbeeld niet de RSZ verwittigen als hij een inbreuk vaststelt die niet onder zijn bevoegdheid valt. De inlichtingen, documenten en andere informatiedragers die worden verzameld tijdens de uitoefening van taken opgelegd door de rechterlijke overheid, mogen slechts worden meegedeeld mits uitdrukkelijke machtiging van deze rechterlijke overheid.225 Problematisch wordt het evenwel wanneer de sociale inspecteurs autonoom (of ambtshalve) optreden, nadat zij een vermoeden koesterden dat strafbare feiten werden gepleegd, bijvoorbeeld na een klacht of na een aangifte. Strikt genomen lijken handelingen die de sociale inspecteurs dusdanig stellen, daden van opsporing die het strafonderzoek doen opstarten. In beginsel zouden deze handelingen dan vallen onder de bescherming van het geheim van het onderzoek, overeenkomstig artikel 28quinquies van het Wetboek van Strafvordering.226 Het sociaal strafwetboek bepaalt echter uitdrukkelijk dat de sociaal inspecteurs slechts de toestemming nodig hebben van de rechterlijke overheid, voor het meedelen van inlichtingen aan andere overheidsdiensten, wanneer zij optreden op instructie van deze overheid.227 Dat is niet het geval na optreden ingevolge een klacht of aangifte. Vermits het sociaal strafwetboek een bijzondere wet is ten opzichte van het Wetboek van Strafvordering en het geheim van het onderzoek niet kan worden vastgeknoopt aan een hiërarchisch hogere rechtsnorm (zoals artikel 6 van het EVRM), moet worden aangenomen dat de regeling van het sociaal strafwetboek (lex specialis) voorrang heeft op deze van artikel 28quinquies van het Wetboek van Strafvordering (lex generalis)228. Derhalve verhindert niets de sociale inspecteurs om, in voorkomend geval, de verkregen informatie over te maken aan andere inspectiediensten en socialezekerheidsinstellingen.229 Deze visie is dus in overeenstemming met het hierboven geciteerde arrest van het Hof van Cassatie van 29 oktober 2007. Indien er toch sprake zou zijn van een schending van het geheim van het onderzoek, is er nog geen automatische vernietiging van de beslissingen gesteund op de ten onrechte meegedeelde gegevens. 222

K. SALOMEZ, “Grenzen aan de bevoegdheden van de sociale inspecteurs”, TSR 2006, afl. 3, 480. Ibid. 224 K. SALOMEZ, “Grenzen aan de bevoegdheden van de sociale inspecteurs”, TSR 2006, afl. 3, 481. 225 Art. 54 lid 3 en art. 55 lid 4 Soc.Sw. 226 K. SALOMEZ, “Grenzen aan de bevoegdheden van de sociale inspecteurs”, TSR 2006, afl. 3, 481-482. 227 Art. 54 lid 3 Soc.Sw. 228 Lex specialis derogat lege generali: de bijzondere strafbepaling primeert op de algemene strafbepaling. 229 K. SALOMEZ, “Grenzen aan de bevoegdheden van de sociale inspecteurs”, TSR 2006, afl. 3, 482. 36 223

De penale rechter behoudt hierbij zijn ruime beoordelingsvrijheid.230 Bovendien blijven de Antigoonprincipes231 onverkort van toepassing.

4) De rol van het arbeidsauditoraat Het arbeidsauditoraat voert de opdrachten uit van het openbaar ministerie voor alle materies die onder de bevoegdheid van de arbeidsrechtbanken vallen. Bij een inbreuk op de sociale strafwetten zal het arbeidsauditoraat optreden als openbare aanklager tegen de overtreder. Dit gebeurt voor de correctionele rechtbank. Het arbeidsauditoraat staat onder leiding van de arbeidsauditeur, die wordt bijgestaan door zijn eerste substituten en substituten. Dus de strafvordering wordt in het sociaal strafrecht uitgeoefend door een lid van het arbeidsauditoraat (in eerste aanleg) of het arbeidsauditoraat-generaal (in hoger beroep). Burgerlijke bevoegdheden De arbeidsauditeur beschikt zowel over burgerlijke bevoegdheden als over penale bevoegdheden. Zo bepaalt de wet dat het openbaar ministerie in burgerlijke zaken tussenkomt bij wege van rechtsvordering, vordering of advies. Verder bepaalt de wet dat het openbaar ministerie ambtshalve optreedt in de gevallen die de wet bepaalt en bovendien telkens als de openbare orde haar tussenkomst vergt.232 Zo kan de arbeidsauditeur in alle betwistingen die behoren tot de bevoegdheid van de arbeidsgerechten de nodige bestuurlijke inlichtingen inwinnen van de minister, van de bevoegde openbare instellingen of van andere (inspectie)diensten.233 Wel is het zo dat het arbeidsauditoraat enkel bestuurlijke inlichtingen kan inwinnen bij een bestuurlijke overheid (dus niet bij particulieren) die betrokken is bij het geding of die over het geding nuttige informatie kan geven. 234 De arbeidsauditeur voert hier als het ware een voorafgaandelijk onderzoek van de dossiers die behandeld worden door de arbeidsrechtbank. Bovendien moeten bepaalde zaken verplicht aan het openbaar ministerie worden meegedeeld en zal het openbaar ministerie in dergelijke gevallen, op straffe van nietigheid, advies dienen te verlenen.235 Deze verplichte adviesverlening geldt in volgende gevallen: alle geschillen bedoeld in artikel 704 van het Gerechtelijk Wetboek (bijvoorbeeld vorderingen op grond van de Antidiscriminatiewet236 en Antiracismewet237), geschillen betreffende de verplichtingen die voortvloeien uit de sociale zekerheidsreglementering voor werknemers (bijvoorbeeld gezinsbijslag, werkloosheid en pensioenen), geschillen betreffende de verplichtingen die voortvloeien uit het sociaal statuut van zelfstandigen, geschillen betreffende geweld, pesterijen en ongewenst seksueel gedrag op het werk en geschillen betreffende specifieke vormen van discriminatie in arbeidsrelaties.238 230

F. BLOMME en T. MESSIAEN, Handboek sociaal strafrecht: het nieuwe sociaal strafwetboek, Gent, Story Publishers, 2010, 230. 231 Cass. 14 oktober 2003, T.Strafr. 2004, 129-133. 232 Art. 138bis §1 Ger.W. 233 Art. 138ter Ger.W. 234 F. BLOMME en T. MESSIAEN, Handboek sociaal strafrecht: het nieuwe sociaal strafwetboek, Gent, Story Publishers, 2010, 288. 235 F. BLOMME en T. MESSIAEN, Handboek sociaal strafrecht: het nieuwe sociaal strafwetboek, Gent, Story Publishers, 2010, 289. 236 Wet 10 mei 2007 ter bestrijding van bepaalde vormen van discriminatie, BS 30 mei 2007. 237 Wet 30 juli 1981 tot bestraffing van bepaalde door racisme en xenophobie ingegeven daden, BS 8 augustus 1981. 238 F. BLOMME en T. MESSIAEN, Handboek sociaal strafrecht: het nieuwe sociaal strafwetboek, Gent, Story Publishers, 2010, 289. 37

In dergelijke gevallen is het openbaar ministerie dus verplicht om advies te verstrekken, terwijl het openbaar ministerie in alle andere zaken op eigen verzoek of op bevel van de rechtbank advies kan verstrekken.239 Krachtens de wet van 3 december 2006240 kan de arbeidsauditeur ook een nieuwe burgerrechtelijke vordering instellen bij de arbeidsgerechten. Deze vordering heeft tot doel vast te stellen of er een sociaalrechtelijke inbreuk werd gepleegd die het geheel of een deel van de werknemers van een onderneming treft.241 Gedacht kan worden aan de situatie waarbij een onderneming het verkeerde paritair comité (PC) heeft toegepast op een groot aantal werknemers van haar bedrijf. Volgens de letter van de wet mag de arbeidsauditeur, voor overtredingen op de wetten en verordeningen die behoren tot de bevoegdheid van de arbeidsgerechten en die het geheel of een deel van de werknemers van een onderneming betreffen, ambtshalve een rechtsvordering instellen bij de arbeidsrechtbank teneinde de inbreuken op voormelde wetten en verordeningen te laten vaststellen.242 De werkgever in hoofde van wie een inbreuk wordt vastgesteld, zal gehouden zijn het vonnis ter kennis te brengen van de betrokken werknemers. Bovendien bepaalt de wet dat deze rechtsvordering niet meer kan worden aangewend van zodra de strafvordering wordt ingesteld of van zodra de kennisgeving van het bedrag van de administratieve geldboete ten aanzien van de overtreder heeft plaatsgehad, overeenkomstig artikel 85 van het sociaal strafwetboek.243 Dus het instellen van de burgerlijke vordering verhindert de strafvordering of de administratieve geldboete (en vice versa). In de rechtsleer wordt geschreven dat de arbeidsauditeur hier over een class action beschikt.244 In de praktijk wordt deze burgerlijke vordering echter weinig toegepast. Graag wordt verwezen naar het gesprek met arbeidsauditeur Danny Meirsschaut (infra). Strafrechtelijke bevoegdheden Zoals reeds vermeld, wordt de strafvordering in het sociaal strafrecht uitgeoefend door een lid van het arbeidsauditoraat. Artikel 155 van het Gerechtelijk Wetboek geldt hierbij als basisartikel. Het bepaalt namelijk dat de strafvordering wegens een overtreding van de reglementering van aangelegenheden die behoren tot de bevoegdheid van de arbeidsgerechten, wordt uitgeoefend voor de politierechtbanken en voor de rechtbanken van eerste aanleg door de leden van het arbeidsauditoraat en voor de hoven van beroep door de leden van het arbeidsauditoraat-generaal. Dus alleen de leden van het openbaar ministerie bij de arbeidsgerechten zijn bevoegd om voor de strafgerechten (correctionele rechtbanken en politierechtbanken) de strafvordering in te stellen, wegens een overtreding omschreven bij de wetten en verordeningen over één van de aangelegenheden die behoren tot de bevoegdheid van de arbeidsgerechten, behoudens in geval van samenloop of samenhang van deze overtredingen met een misdrijf van gemeen recht.245 Eenmaal de arbeidsauditeur een proces-verbaal van inbreuk overhandigd krijgt van de sociale inspectiediensten, beschikt hij over verschillende actiemogelijkheden: 239

W. VAN EECKHOUTTE, Handboek Belgisch Arbeidsrecht, 2012-2013, onuitg., 544. Wet van 3 december 2006 tot wijziging diverse wettelijke bepalingen met betrekking tot het sociaal strafrecht, BS 18 december 2006. 241 A. DE NAUW, “De nieuwe class action van de arbeidsauditeur: naar een verdere depenalisering van het sociaal strafrecht”, NC 2007, 387. 242 Art. 138bis §2, lid 1 Ger.W. 243 Art. 138bis §2, lid 3 Ger.W. 244 A. DE NAUW, “De nieuwe class action van de arbeidsauditeur: naar een verdere depenalisering van het sociaal strafrecht”, NC 2007, 387. 245 Cass. 6 december 1971, Arr. Cass. 1972, 333. 38 240

(i)

(ii)

(iii)

(iv)

(v)

Zo kan de arbeidsauditeur in eerste instantie bijkomend onderzoek vragen aan de sociale inspectiediensten om onduidelijkheden in het dossier uit te klaren of om bijkomend bewijsmateriaal te verkrijgen. Indien hij de feiten voldoende ernstig acht, kan de auditeur penaal gaan vervolgen. Enerzijds kan deze penale vervolging gebeuren door een vordering tot instellen van een gerechtelijk onderzoek bij de onderzoeksrechter.246 Op die manier wordt de zaak aanhangig gemaakt bij de onderzoeksrechter. In de praktijk gebeurt dit als bepaalde dwangmaatregelen moeten worden genomen (zoals bijvoorbeeld een machtiging tot visitatie in bewoonde ruimten, een huiszoeking, een aanhouding). Anderzijds kan de arbeidsauditeur de overtreder ook vervolgen door middel van een rechtstreekse dagvaarding voor de correctionele rechtbank.247 Deze rechtstreekse dagvaarding vindt plaats wanneer het opsporingsonderzoek voldoende bezwaren tegen de verdachte aan het licht heeft gebracht.248 Daarnaast beschikt de arbeidsauditeur ook over de mogelijkheid om een burgerlijke vordering in te stellen voor de arbeidsrechtbank, overeenkomstig artikel 138bis §2 van het Gerechtelijk Wetboek. Bovendien kan de arbeidsauditeur de zaak ook buitengerechtelijk afhandelen door een minnelijke schikking te treffen met de overtreder249 of door bemiddeling in strafzaken250. De minnelijke schikking houdt in dat de arbeidsauditeur aan de overtreder voorstelt om een bepaalde geldsom te betalen en indien de overtreder hiermee instemt, dan vervalt de strafvordering.251 De strafbemiddeling laat de magistraat van het auditoraat toe om de dader van een misdrijf op te roepen en met hem bepaalde modaliteiten af te spreken die, bij vervulling ervan, ertoe zullen leiden dat de strafvordering vervalt.252 Tot slot kan de arbeidsauditeur de zaak ook seponeren. Redenen voor een sepot door het openbaar ministerie kunnen zijn: er zijn onvoldoende bewijzen gevonden om tot vervolging over te gaan, de overtreder kan niet worden geïdentificeerd of de strafvordering zelf vervalt wegens verjaring van de feiten. Met spreekt dan van een “technisch sepot”. 253 In dergelijk geval kan geen administratieve geldboete meer worden opgelegd. Een zaak kan daarnaast ook om opportuniteitsredenen worden geseponeerd. In dat geval kan de administratie wel nog een geldboete opleggen.

Op 22 oktober 2012 werd een omzendbrief afgekondigd van het college van procureurs-generaal over het vervolgingsbeleid in het sociaal strafrecht. 254 Deze omzendbrief heeft tot doel een eenvormig opsporings- en vervolgingsbeleid te garanderen voor inbreuken op alle sociaalrechtelijke strafbepalingen.255 Zo zal de arbeidsauditeur in principe verplicht een penale vervolging dienen in te in stellen in geval van ernstige en georganiseerde sociale fraude256, bij sociaalrechtelijke inbreuken die elementen van economische uitbuiting bevatten die kunnen wijzen op mensenhandel (i.e. de tewerkstelling van een werknemer in arbeidsomstandigheden in strijd met de menselijke 246

Art. 47 Sv. Art. 182 Sv. 248 C. VAN DEN WYNGAERT, Strafrecht en strafprocesrecht in hoofdlijnen, II, Antwerpen, Maklu, 2011, 912. 249 Art. 216bis Sv. 250 Art. 216ter Sv. 251 F. BLOMME en T. MESSIAEN, Handboek sociaal strafrecht: het nieuwe sociaal strafwetboek, Gent, Story Publishers, 2010, 304. 252 F. BLOMME en T. MESSIAEN, Handboek sociaal strafrecht: het nieuwe sociaal strafwetboek, Gent, Story Publishers, 2010, 302. 253 F. BLOMME en T. MESSIAEN, Handboek sociaal strafrecht: het nieuwe sociaal strafwetboek, Gent, Story Publishers, 2010, 299. 254 Omzendbrief Col. PG nr. 12/2012 inzake het strafrechtelijk beleid op het gebied van het sociaal strafrecht, 22 oktober 2012 (hierna verkort: Omzendbrief 12/2012). 255 Omzendbrief 12/2012, 2. 256 Voor een meer gedetailleerde omschrijving, zie: Omzendbrief Col. PG nr. 12/2012 inzake het strafrechtelijk beleid op het gebied van het sociaal strafrecht, 22 oktober 2012, 6. 39 247

waardigheid)257, oplichting en valsheid in geschriften, zwartwerk vanaf vijf werknemers (verzuim Dimona-aangifte), vanaf de tewerkstelling van drie illegale vreemdelingen (verzuim Limosa melding), inbreuken op de Welzijnswet258 waarbij de gezondheid van de werknemers ernstig in gevaar wordt gebracht (bijvoorbeeld bij dodelijke ongevallen of ernstige kwetsuren), het verhinderen van toezicht gepaard gaande met geweld of bedreigingen, fraude met sociale uitkeringen voor meer dan 20.000 euro en niet-betaling van het loon voor meer dan drie maanden. De werkgever kan strafrechtelijke vervolging van de arbeidsauditeur vermijden door bijvoorbeeld een dading te sluiten met zijn werknemers. Gedacht kan worden aan de hypothese dat een werkgever de minimumlonen niet heeft gerespecteerd ten aanzien van zijn werknemers en daarvoor wordt vervolgd. Als de werkgever dan een dading afsluit met zijn werknemers, waarbij hij de achterstallige lonen betaalt aan zijn werknemers en een correcte aangifte doet bij de RSZ, dan verliest de vervolging van het parket zijn voorwerp.

5) Administratieve vervolging van sociaalrechtelijke misdrijven of inbreuken Algemeen Wanneer de sociale inspectiediensten niet optreden naar aanleiding van opdrachten van de gerechtelijke overheden, dan zijn ze niet steeds verplicht om een proces-verbaal op te stellen. Zij kunnen er dan ook voor kiezen om de sociaalrechtelijke inbreuk te regulariseren of om louter een waarschuwing te geven. In dat geval is er sprake van een administratieve afhandeling van sociaalrechtelijke misdrijven of inbreuken. Zelfs al wordt een proces-verbaal opgesteld door de sociaal inspecteurs en overgemaakt aan het openbaar ministerie, dan nog kan het openbaar ministerie het dossier seponeren en kan er vervolgens door de bevoegde administratie een administratieve geldboete worden opgelegd aan de overtreder (doorgaans de werkgever, zijn lasthebber of aangestelde).259 Het is de dienst Administratieve Geldboeten van de FOD WASO260 die bevoegd is om administratieve geldboeten op te leggen. In dergelijk geval zal de arbeidsauditeur aan de dienst Administratieve Geldboete moeten laten weten dat hij afziet van de strafvervolging. Ook als de arbeidsauditeur geen beslissing heeft genomen binnen een termijn van zes maanden, te rekenen van de dag van ontvangst van het procesverbaal waarin de inbreuk werd vastgesteld, kan de administratie een administratieve geldboete opleggen aan de overtreder.261 Men bevindt zich dan nog steeds in de administratieve fase. Tot zolang de administratieve geldboete niet wordt betekend aan de overtreder, blijft de arbeidsauditeur meester van de strafvordering. Pas als de beslissing van de dienst Administratieve Geldboeten van de FOD WASO, waarbij het bedrag van de administratieve geldboete wordt vastgesteld, aan de overtreder wordt ter kennis gebracht, vervalt de strafvordering.262 Het is dus de betekening van de administratieve geldboete aan de overtreder die de strafvordering doet vervallen.

257

Economische uitbuiting valt onder het verzamelmisdrijf mensenhandel en vindt zijn grondslag in art. 433quinquies, 3° Sw. 258 Wet van 4 augustus 1996 betreffende het welzijn van de werknemers bij de uitvoering van hun werk, BS 18 september 1996. 259 Art. 69 lid 2 Soc.Sw. 260 De bevoegde administratie voor het opleggen van de administratieve geldboete heet voluit: de Directie van de administratieve geldboeten van de Afdeling van de juridische studiën, de documentatie en de geschillen van de Federale Overheidsdienst Werkgelegenheid, Arbeid en Sociaal Overleg. Zie art. 9 K.B. 1 juli 2011 tot uitvoering van de artikelen 16, 13°,17, 20, 63, 70 en 88 van het Sociaal Strafwetboek en tot bepaling van de datum van inwerkingtreding van de wet van 2 juni 2010 houdende bepalingen van het sociaal strafrecht. 261 Art. 72 lid 2 Soc.Sw. 262 Art. 85 Soc.Sw. 40

De kleinste sociaalrechtelijke inbreuken, namelijk diegenen die bestraft worden met sanctieniveau 1, kunnen enkel vervolgd worden door de administratie en niet meer door het openbaar ministerie. De administratie beschikt hier over een exclusieve afhandelingsbevoegdheid. De administratie heeft namelijk drie mogelijkheden: ze kan er voor kiezen om een administratieve geldboete op te leggen, een loutere schuldigverklaring uit te spreken of om het dossier te klasseren zonder gevolg (sepot genoemd).263 Wanneer het openbaar ministerie afziet van vervolging voor inbreuken van sanctieniveau 2, 3 of 4, beschikt de administratie over dezelfde drie keuzemogelijkheden, met name de administratieve geldboete, de loutere schuldigverklaring of het sepot. Ratio legis van administratieve geldboeten Met de keuze om een administratieve geldboete op te leggen, heeft de sociale strafwetgever willen bereiken dat minder ernstige inbreuken worden gedepenaliseerd en dat op die manier de rechtbanken worden ontlast. De rechtbanken kunnen zich dan voortaan bezig houden met de ernstige sociaalrechtelijke misdrijven. De bedoeling van de wetgever was om zware inbreuken prioritair te laten vervolgen door de arbeidsauditeur en alle andere inbreuken via de administratieve geldboete af te handelen, zonder de prerogatieven van de arbeidsauditeurs aan te tasten.264 Het sociaal strafwetboek heeft aan de administratieve geldboeten een belangrijkere rol toegekend.265 Zo wordt in het sociaal strafwetboek aan alle gedragingen die vallen onder de vier niveaus van incriminaties (de vier sanctieniveaus) een administratieve geldboete gekoppeld. Alle inbreuken, de lichte inbreuken266, de inbreuken van gemiddelde zwaarte267, de zware inbreuken268 en de heel zware inbreuken269 kunnen voortaan administratief worden vervolgd. 270 Met het oog op een harmonisering legt het sociaal strafwetboek bovendien de administratieve geldboete niet langer uitsluitend op voor de inbreuken op het arbeidsrecht. De incriminaties die vallen onder het sociale zekerheidsrecht worden ook opgenomen in het toepassingsgebied van de administratieve geldboete.271 Bovendien komt het opzet inzake depenalisering ten volle tot uiting voor wat betreft de inbreuken van sanctieniveau 1. Het sociaal strafwetboek heeft namelijk voorzien om die lichte inbreuken te koppelen aan één enkele administratieve geldboete.272 De inbreuken van sanctieniveau 1 bestraffen de werkgever die zijn verplichtingen niet is nagekomen omtrent het vervullen van formaliteiten en diverse kennisgevingen die voortvloeien uit de administratieve voorschriften die de werking van het stelsel van de sociale zekerheid in goede banen moeten leiden of, die de arbeidsbetrekkingen naar behoren doen verlopen. Voorbeelden van inbreuken van sanctieniveau 1 zijn: de niet-naleving van de verplichtingen inzake de bescherming van de werknemers tegen geweld, pesterijen of ongewenst seksueel gedrag op het werk273, of het uitblijven van de verplichte kennisgeving aan de arbeidsinspectie in geval van afwijkingen op de regeling van de arbeidsduur274, enzovoort). 275 263

Art. 69 lid 1 Soc.Sw. Wetsontwerp (I) tot invoering van een Sociaal Strafwetboek, Parl.St. Kamer 2008-09, nr. 52K1666/001, 8. 265 Wetsontwerp (I) tot invoering van een Sociaal Strafwetboek, Parl.St. Kamer 2008-09, nr. 52K1666/001, 39 266 Strafbaar met sanctieniveau 1. 267 Strafbaar met sanctieniveau 2. 268 Strafbaar met sanctieniveau 3. 269 Strafbaar met sanctieniveau 4. 270 Wetsontwerp (I) tot invoering van een Sociaal Strafwetboek, Parl.St. Kamer 2008-09, nr. 52K1666/001, 40. 271 Ibid. 272 Ibid. 273 Art. 122 Soc.Sw. 274 Art. 158 Soc.Sw. 41 264

Kenmerken van de administratieve geldboete De administratieve geldboete, die kan worden opgelegd door de dienst Administratieve Geldboeten van de FOD WASO, is geen “straf” in de strikte zin van het woord volgens het nationaal recht, maar wel in de zin van het EVRM. De begrippen straf en strafvervolging worden namelijk autonoom geïnterpreteerd door het Europees Hof voor de Rechten van de Mens, los van de kwalificatie die de lidstaten daaraan geven.276 Als namelijk blijkt dat een maatregel gesteund is op een norm waarmee een preventief en repressief oogmerk wordt nagestreefd, dan kan deze vaststelling op zich volstaan om aan de inbreuk zelf en de daaraan verbonden maatregel een penaal karakter te geven. Volgens die criteria heeft de administratieve geldboete een strafkarakter in de zin van het EVRM. Het is een straf die als doel heeft inbreuken op de sociale wetten te bestraffen en ze bezit een repressief karakter.277 In beginsel zijn dan ook de strafrechtelijke beginselen van toepassing, namelijk het persoonlijk en individueel karakter van de straf. Toch is enkel de werkgever verantwoordelijk, zelfs indien de inbreuk wordt gepleegd door één van zijn aangestelden of lasthebbers. Om die reden zal ook een afschrift van het proces-verbaal worden gezonden aan de werkgever-rechtspersoon (bijvoorbeeld de een vennootschap). De problematiek van daderschap en de strafrechtelijke aansprakelijkheid van de rechtspersoon wordt op het einde van de paper uitvoerig behandeld (infra). Bovendien heeft de administratieve geldboete nog het voordeel dat deze niet vermeld wordt op het strafregister van de overtreder. Ingeval van meerdere inbreuken geldt bovendien het beginsel van de eenheid van straf. De grootste straf zal namelijk de kleinere straf opslorpen. Zo bepaalt het sociaal strafwetboek dat wanneer eenzelfde feit verscheidene inbreuken oplevert van verschillende sanctieniveaus, dan zal de administratie alleen de zwaarste administratieve geldboete kunnen uitspreken.278 Dit geldt ook wanneer verschillende inbreuken gelijktijdig worden voorgelegd aan de administratie en wanneer die inbreuken de opeenvolgende en voortgezette uitvoering zijn van hetzelfde misdadig opzet. Behalve voor wat betreft de vermenigvuldiging van de geldboeten per betrokken werknemer (infra), voorziet het sociaal strafrecht geen afwijking inzake de gemeenrechtelijke regels over samenloop van misdrijven, ongeacht of het gaat om meerdaadse279 of eendaadse280 samenloop van misdrijven. Het sociaal strafwetboek voorziet bijgevolg geen enkele bijzondere samenloopregel.281 Procedure en waarborgen bij het opleggen van administratieve geldboeten De arbeidsauditeur beschikt over een termijn van zes maanden, te rekenen vanaf de dag van de ontvangst van het proces-verbaal, om zijn beslissing omtrent het al dan niet instellen van de strafvervolging ter kennis te brengen aan de dienst Administratieve Geldboeten van de FOD WASO. Na het verstrijken van deze termijn kan de dienst Administratieve Geldboeten in actie treden. Men dient wel voor ogen te houden dat deze termijnen niet op straffe van nietigheid zijn voorgeschreven. 275

Wetsontwerp (I) tot invoering van een Sociaal Strafwetboek, Parl.St. Kamer 2008-09, nr. 52K1666/001, 41. F. BLOMME en T. MESSIAEN, Handboek sociaal strafrecht: het nieuwe sociaal strafwetboek, Gent, Story Publishers, 2010, 309. 277 Ibid. 278 Art. 113 Soc.Sw. 279 Er is sprake van meerdaadse samenloop als een zelfde persoon verschillende (strafbare) feiten pleegt die verschillende misdrijven opleveren. 280 Er is sprake van eendaadse samenloop als een zelfde persoon slechts één (strafbaar) feit pleegt die verschillende inbreuken op de strafwet oplevert. 281 Wetsontwerp (I) tot invoering van een Sociaal Strafwetboek, Parl.St. Kamer 2008-09, nr. 52K1666/001, 53. 42 276

De arbeidauditeur kan talmen (met name wachten om een beslissing te nemen) en zolang de administratieve geldboete niet is betekend aan de overtreder, kan de auditeur nog vervolgen. Als de administratie wilt overgaan tot het administratief vervolgen van de overtreder, door middel van het opleggen van een administratieve geldboete, dan dient zij dit bovendien te doen binnen een redelijke termijn. De administratieve geldboete heeft namelijk het karakter van een “straf” in de zin van het EVRM waardoor de overtreder het recht heeft op behandeling van zijn zaak binnen een redelijke termijn.282 Het is in principe aan de rechter om te oordelen of die redelijke termijn is overschreden en welke gevolgen hij toekent aan de overschrijding ervan.283 Toch heeft het sociaal strafwetboek ook een sanctie voorzien bij overschrijding ervan. Zo kan de bevoegde administratie zich beperken tot een eenvoudige schuldigverklaring of het opleggen van een administratieve geldboete die lager is dan het wettelijk minimum, indien de duur van de vervolging door de administratie de redelijke termijn overschrijdt.284 Hiermee sluit het sociaal strafwetboek zich dus aan bij de algemene beginselen van het strafprocesrecht. Artikel 21ter van de Voorafgaande titel van het Wetboek van Strafvordering bepaalt namelijk dat, indien de duur van de strafvervolging de redelijke termijn overschrijdt, de rechter de veroordeling bij eenvoudige schuldigverklaring kan uitspreken of een straf kan uitspreken die lager ligt dan de wettelijke minimumstraf. Naast de algemene regel over de redelijke termijn, bevat het sociaal strafwetboek ook een aantal bepalingen die de rechten van overtreders beschermen ingeval van vervolging door de administratie. Zo dient de dienst Administratieve Geldboeten van de FOD WASO de overtreder uit te nodigen om zijn verweermiddelen in te dienen. Deze uitnodiging tot indiening van verweermiddelen gebeurt bij een ter post aangetekende brief en bevat onder meer volgende gegevens:285 (i) de referenties van het proces-verbaal tot vaststelling van de inbreuk en het relaas van de feiten die aan de basis liggen van de aanvang van de procedure, (ii) de vermelding dat de overtreder het recht heeft om zijn verweermiddelen schriftelijk of mondeling in te dienen binnen een termijn van dertig dagen te rekenen van de dag van de kennisgeving286 van deze uitnodigingsbrief, (iii) het recht om zich te laten bijstaan door een advocaat, (iv) het adres van de bevoegde administratie waar de overtreder zijn dossier kan inzien (v) en het recht van de overtreder of van zijn raadsman op een afschrift van het dossier. Bovendien schrijft het sociaal strafwetboek nog voor dat, indien de overtreder verzuimd heeft om de aangetekende brief binnen de vastgestelde termijn af te halen, de bevoegde administratie hem bij gewone brief, ter informatie, een tweede uitnodiging kan toesturen om zijn verweermiddelen in te dienen. Deze tweede uitnodiging doet echter geen nieuwe termijn van dertig dagen lopen voor de indiening van verweermiddelen.287 Ter eerbiediging van de rechten van de verdediging schrijft het sociaal strafwetboek ook voor dat de overtreder het recht heeft om inzage te krijgen in het gehele dossier en dat hij daarvan een kopie mag ontvangen.288 De bevoegde administratie dient namelijk het dossier met betrekking tot de inbreuken welke aanleiding kunnen geven tot een administratieve geldboete ter beschikking te 282

F. BLOMME en T. MESSIAEN, Handboek sociaal strafrecht: het nieuwe sociaal strafwetboek, Gent, Story Publishers, 2010, 336-337. 283 Ibid. 284 Art. 83 Soc.Sw. 285 Art. 77 lid 1 Soc.Sw. 286 De dag van kennisgeving van de uitnodigingsbrief is de dag dat de aangetekende brief door de postdiensten aangeboden wordt aan de geadresseerde in persoon, op zijn hoofdverblijfplaats of op de maatschappelijke zetel. 287 Art. 77 lid 2 en 3 Soc.Sw. 288 Wetsontwerp (I) tot invoering van een Sociaal Strafwetboek, Parl.St. Kamer 2008-09, nr. 52K1666/001, 515. 43

stellen van de overtreder of diens raadsman, zodat hij het kan raadplegen op de griffie. Bovendien dient de administratie, op verzoek van de overtreder of diens raadsman, toelating te geven om een kopie te maken van de stukken van het dossier. 289 De kosten van dergelijke kopieën zijn ten laste van de overtreder. Tevens verwijst het sociaal strafwetboek naar artikel 460ter van het Strafwetboek, dat toepasselijk is op de overtreder van sociaalrechtelijke misdrijven die gelijkgesteld wordt met een inverdenkinggestelde wanneer hij inzage vraagt in het dossier.290 Artikel 460ter bestraft namelijk elk gebruik van inlichtingen die door de inzage of het nemen van een afschrift van het dossier zijn verkregen, dat tot doel en tot gevolg heeft het verloop van het gerechtelijk onderzoek te hinderen, inbreuk te maken op het privéleven, de fysieke of morele integriteit of de goederen van een in het dossier genoemde persoon. De beslissing van de administratie tot het opleggen van een administratieve geldboete moet steeds “met redenen zijn omkleed”.291 Dit betekent dat de administratie moet nagaan in hoeverre de feiten in een normale strafzaak tot een veroordeling zouden kunnen leiden. Het bewijsmateriaal dient dus beoordeeld te worden. Volgens het sociaal strafwetboek dient dergelijke beslissing, onder andere, de overwegingen te omvatten die feitelijk en rechtens aan de basis liggen van de beslissing, enerzijds als antwoord op de ingediende verweermiddelen en anderzijds als motivering voor het bedrag van de administratieve geldboete. De beslissing tot het opleggen van een administratieve geldboete dient eveneens een aantal verplichte elementen te bevatten die zijn omschreven in artikel 84, tweede lid van het sociaal strafwetboek. In tegenstelling tot de arbeidsauditeur, kan de dienst Administratieve Geldboeten echter geen bijkomend bewijsmateriaal zoeken of laten zoeken, vermits het geen onderzoeksbevoegdheid heeft in strafzaken. Zij is geen onderzoeksdienst, zij kan enkel de reeds bestaande stukken van het dossier opvragen. Indien de arbeidsauditeur afziet van strafvordering of geen minnelijke schikking treft, krijgt de dienst Administratieve Geldboete wel steeds alle stukken van het dossier. De administratie kan dus enkel beslissen op basis van de voorgelegde stukken. Een kleine nuancering hierop is dat de administratie wel over de bevoegdheid beschikt om bijkomende inlichtingen te vragen van andere overheidsdiensten.292 Door het opvragen van noodzakelijke administratieve inlichtingen zou de administratie moeten kunnen beschikken over alle elementen die haar in staat moeten stellen om met volledige kennis van zaken een beslissing te nemen over het gevolg dat aan het dossier in behandeling moet worden gegeven. Zo kan de administratie bijvoorbeeld bijkomende inlichtingen vragen aan de parketten, de griffies van hoven en rechtbanken, andere sociale inspectiediensten en de politie. Deze voornoemde diensten zijn verplicht om de inlichtingen en afschriften kosteloos te bezorgen. De inlichtingen die verkregen zijn tijdens de uitvoering van rechtelijke opdrachten mogen evenwel enkel worden meegedeeld met de uitdrukkelijke machtiging van de rechterlijke overheid. 293 Eenmaal de dienst Administratieve Geldboeten een beslissing heeft genomen, dient zij dit eveneens ter kennis te brengen aan de overtreder, bij een ter post aangetekende brief, samen met het verzoek tot betaling van de administratieve geldboete.294 Het is deze kennisgeving die de strafvordering doet vervallen. De administratieve geldboete dient bovendien betaald te worden binnen een termijn van drie maanden, die ingaat op de dag van de kennisgeving van de beslissing tot oplegging van de administratieve geldboete of op de dag waarop de rechterlijke beslissing in kracht van gewijsde is

289

Art. 79 Soc.Sw. Art. 79 lid 1 laatste zin Soc.Sw. 291 Art. 84 Soc.Sw. 292 Art. 76 Soc.Sw. 293 Art. 76 laatste lid Soc.Sw. 294 Art. 85 Soc.Sw. 290

44

gegaan.295 De administratie kan evenwel, op verzoek van de overtreder, een langere betalingstermijn toestaan, zonder dat de verjaringstermijn296 van de rechtsvordering tot invordering van de geldboete mag worden overschreden.297 Als de overtreder het bedrag van de geldboete niet vrijwillig betaalt, ofwel binnen de drie maanden na de betekening ofwel binnen de langer toegestane betalingstermijn, dan kan het bedrag onmiddellijk worden ingevorderd door de administratie van de BTW, Registratie en Domeinen.298 De dienst Administratieve Geldboeten heeft dus onmiddellijk een uitvoerbare titel. De overtreder beschikt eveneens over een beroepsmogelijkheid als de administratie hem een administratieve geldboete heeft opgelegd. De overtreder die de beslissing van de administratie tot het opleggen van een administratieve geldboete betwist, kan namelijk beroep aantekenen bij de arbeidsrechtbank. Dit beroep dient, op straffe van verval binnen een termijn van drie maanden (vanaf de kennisgeving van de beslissing), te worden ingediend bij de arbeidsrechtbank door middel van een verzoekschrift.299 De wet bepaalt dat dit beroep een schorsende werking heeft ten aanzien van de uitvoering van de geldboete. Bovendien maakt het beroep tegen de beslissing van de administratie het geschil zelf aanhangig bij de arbeidsrechtbank zonder dat de rechtbank het bedrag van de administratieve geldboete mag verhogen. Eenmaal het beroep aanhangig is gemaakt bij de arbeidsrechtbank, kan de rechtbank zowel uitspraak doen over het bestaan van het sociaalrechtelijk misdrijf als over het bedrag van de administratieve geldboete. Ze heeft hierbij volheid van bevoegdheid. Toch kan de arbeidsrechtbank het bedrag van de administratieve geldboete niet verhogen, wel verminderen (door bijvoorbeeld verzachtende omstandigheden in aanmerking te nemen).300

6) Voorrang voor de strafvervolging Volgens het non bis in idem beginsel kan dezelfde inbreuk niet tegelijkertijd aanleiding geven tot het opleggen van strafsancties en administratieve geldboeten (de ene of de andere moet worden toegepast). Het sociaal strafwetboek heeft hierover bepaald dat de strafvervolging voorrang krijgt op de administratieve vervolging, de strafvervolging sluit namelijk de toepassing van de administratieve geldboete uit.301 Een administratieve geldboete kan dus alleen maar worden opgelegd als er geen strafvervolging is ingesteld. Zo kan een werkgever-rechtspersoon bijvoorbeeld nooit strafrechtelijk worden veroordeeld en tegelijk een administratieve geldboete opgelegd krijgen. Zelfs indien de overtreder wordt vervolgd voor de correctionele rechtbank en er komt een vrijspraak, kan de administratie geen administratieve geldboete meer opleggen. De minnelijke schikking, de bemiddeling in strafzaken en het vorderingsrecht van de arbeidsauditeur krachtens artikel 138bis § 2 van het Gerechtelijk Wetboek sluiten eveneens de toepassing uit van een administratieve geldboete. Zo is het niet mogelijk om een administratieve geldboete op te leggen wanneer de arbeidsauditeur een minnelijke schikking voorstelde die door de overtreder werd aanvaard werd.

295

Art. 88 lid 1 Soc.Sw. De verjaringstermijn van de rechtsvordering tot invordering van de geldboete bedraagt tien jaar. 297 Art. 88 lid 2 en art. 90 Soc.Sw. 298 Art. 89 Soc.Sw. 299 Art. 3 Wet 2 juni 2010 houdende bepalingen van het sociaal strafrecht. 300 F. BLOMME en T. MESSIAEN, Handboek sociaal strafrecht: het nieuwe sociaal strafwetboek, Gent, Story Publishers, 2010, 346. 301 Art. 71 Soc.Sw. 45 296

Afdeling C: Berechting van sociaalrechtelijke misdrijven Aangezien de meeste sociaalrechtelijke misdrijven beteugeld worden met correctionele straffen, is de correctionele rechtbank bevoegd. Anders dan het geval is met burgerlijke sociale zaken, waarvoor de arbeidsrechtbanken bevoegd zijn, bestaan er voor de berechting van penale sociale zaken echter geen gespecialiseerde rechtscolleges.302 Het arbeidsrecht en het socialezekerheidsrecht zijn bovendien bijzonder uitgebreide, complexe en snel evoluerende rechtsdomeinen, die meestal niet de uitgesproken belangstelling wegdragen van de strafrechtmagistraten.303 Toch heeft de wetgever, met de wet van 3 december 2006304, voorzien dat de berechting van sociaalrechtelijke misdrijven gebeurt door een bijzonder samengestelde correctionele rechtbank. In eerste aanleg gebeurt de berechting namelijk ofwel door een gespecialiseerde alleenzetelende correctionele rechter, ofwel door een correctionele kamer van drie rechters, waarvan één rechter afkomstig is van de arbeidsrechtbank. In tweede aanleg gebeurt de berechting door het hof van beroep, zetelend met drie raadsheren, waarvan één van het arbeidshof. Zo bepaalt het Gerechtelijk Wetboek dat ten minste één correctionele kamer van de rechtbank van eerste aanleg en van het hof van beroep kennis neemt, respectievelijk in eerste aanleg en in hoger beroep, van de overtredingen van de wetgeving die tot de bevoegdheid van de arbeidsgerechten behoren.305 Die gespecialiseerde kamer is samengesteld uit twee rechters van de rechtbank van eerste aanleg (of raadsheren in het hof van beroep) en een rechter in de arbeidsrechtbank (of raadsheer in het arbeidshof).306 Is de kamer van de correctionele rechtbank samengesteld uit één rechter, dan ontvangt die een gespecialiseerde permanente vorming.307

302

W. VAN EECKHOUTTE, Handboek Belgisch Arbeidsrecht, 2012-2013, onuitg., 566. W. VAN EECKHOUTTE, Handboek Belgisch Arbeidsrecht, 2012-2013, onuitg., 567. 304 Wet van 3 december 2006 tot wijziging diverse wettelijke bepalingen met betrekking tot het sociaal strafrecht, BS 18 december 2006. 305 Art. 76 lid 6 Ger.W. 306 Art. 78 lid 5 Ger.W. 307 Art. 78 lid 4 Ger.W. 46 303

HOOFDSTUK 3: Doorwerking van concepten uit het gemeen strafprocesrecht in het sociaal strafrecht Afdeling A: Toepassing van Salduz-regels308 in het sociaal strafrecht In dit deel over Salduz wordt eerst besproken hoe het verhoor wordt geregeld in het sociaal strafwetboek en welke procedureregels hierbij gelden. Vervolgens wordt meer gefocust op de Salduz-regels zoals die op heden worden toegepast in het Belgisch gemeen strafrecht. Daarna wordt onderzocht of de Salduz-regels kunnen worden toegepast in het contentieux van het sociaal strafrecht.

1) Regels met betrekking tot verhoren in het sociaal strafwetboek Zoals hierboven reeds vermeld zijn de sociaal inspecteurs ook bevoegd om personen te ondervragen. De sociaal inspecteurs hebben namelijk het recht om gelijk welke persoon, wiens verhoor zij noodzakelijk achten, te ondervragen over elk feit waarvan de kennisname nuttig is voor de uitoefening van het toezicht. Zij mogen deze ondervraging alleen doen, samen met andere inspecteurs of in aanwezigheid van getuigen. 309 Het kan bovendien niet worden ontkend dat het verhoor van verdachten in strafzaken, zowel in het gemeen strafrecht als in het sociaal strafrecht, van groot belang is. Zelfs indien tijdens een onderzoek gebruik wordt gemaakt van andere onderzoeksmethoden (zoals het opvragen van sociale documenten of het doen van materiële vaststellingen) is het van essentieel belang voor het beoordelen van de schuldvraag en het respecteren van de rechten van verdediging dat de verdachte met de resultaten van het onderzoek wordt geconfronteerd. Elke verdachte heeft namelijk het recht om verhoord te worden, zodat hij zijn visie over de feiten en zijn verantwoordelijkheid kan weergeven.310 De procedureregels die gelden bij het verhoren van personen in het sociaal strafrecht (meer bepaald artikel 62 en 63 van het sociaal strafwetboek) vinden zowel toepassing in louter administratieve onderzoeken als in strafrechtelijke onderzoeken. Het sociaal strafwetboek maakt hierbij geen onderscheid. Zo bepaalt de memorie van toelichting bij het nieuwe sociaal strafwetboek dat iedere persoon die door een inspectiedienst zelf wordt verhoord in een zuiver administratieve context dezelfde rechten heeft als iemand die verhoord wordt als slachtoffer, getuige of verdachte in het kader van een strafrechtelijke procedure.311 In het sociaal strafwetboek wordt bepaald dat bij het verhoren van personen, ongeacht in welke hoedanigheid zij worden verhoord (dus zowel voor werknemers, getuigen als voor werkgevers), ten minste de volgende regels dienen te worden nageleefd:312 Ieder verhoor begint met de mededeling aan de ondervraagde persoon dat hij kan vragen: 308

De “Salduz-regels” verwijzen naar de principes die werden uiteengezet in het arrest Salduz van het Europees Hof voor de Rechten van de Mens (EHRM, Salduz v. Turkije, 27 november 2008). Hoewel het arrest Salduz voornamelijk ging over de bijstand van een advocaat tijdens een politieverhoor, wordt met het begrip “Salduzregels” in voorliggende paper ook bedoeld: de uitgebreide informatierechten die moeten worden meegedeeld voorafgaand aan het verhoor alsook het recht op een voorafgaand vertrouwelijk overleg met een advocaat (vastgelegd bij art. 47bis Sv.). 309 Art. 27 Soc.Sw. 310 P. TRAEST, “Bijstand van een advocaat bij het politieverhoor” in L. P AUWELS en G. VERMEULEN (eds.), Actualia strafrecht en criminologie, Antwerpen-Apeldoorn, Maklu, 2010, 389. 311 Wetsontwerp (I) tot invoering van een Sociaal Strafwetboek, Parl.St. Kamer 2008-09, nr. 52K1666/001, 80. 312 Art. 62 Soc.Sw. 47

(i)

dat alle vragen die hem worden gesteld en alle antwoorden die hij geeft, worden genoteerd in de gebruikte bewoordingen, (ii) dat hij kan vragen dat de sociaal inspecteurs bijkomende onderzoeksmaatregelen verrichten en (iii) dat hem wordt meegedeeld dat zijn verklaringen als bewijs in rechte kunnen worden gebruikt. (iv) Bovendien mag eenieder die wordt ondervraagd, gebruik maken van de documenten in zijn bezit en mag hij, tijdens de ondervraging of later, eisen dat deze documenten bij het procesverbaal van verhoor worden gevoegd. (v) Verder bepaalt de wet dat het proces-verbaal van verhoor nauwkeurig het tijdsverloop van het verhoor dient te vermelden alsook de identiteit van de personen die in het verhoor zijn tussenkomen. Het vermeldt ook de bijzondere omstandigheden en alles wat op de verklaring (of de omstandigheden waarin zij is afgelegd) een bijzonder licht kan werpen. (vi) Aan het einde van het verhoor kan de ondervraagde persoon het proces-verbaal van zijn verhoor zelf herlezen, tenzij hij vraagt dat het hem wordt voorgelezen. Er wordt hem bovendien gevraagd of hij zijn verklaringen wil verbeteren of daaraan iets wil toevoegen. (vii) Er wordt ook voorzien in een mogelijkheid om beroep te doen op een tolk. (viii) Tot slot vermeldt de wet ook dat het proces-verbaal van verhoor de tekst van artikel 62 van het Strafwetboek dient weer te geven. Daarnaast schrijft het sociaal strafwetboek ook voor dat de sociaal inspecteurs de ondervraagde persoon dienen mee te delen dat hij het recht heeft om kosteloos een kopie van de tekst van zijn verhoor te verkrijgen.313 Dit kopie van verhoor dient onmiddellijk overhandigd te worden of binnen de maand te worden toegezonden. Volgens de huidige bepalingen van het sociaal strafwetboek is dus nergens voorzien dat een advocaat aanwezig mag zijn tijdens een verhoor door de sociale inspectiediensten. Enkel tijdens de procedure tot het opleggen van een administratieve geldboete kan de overtreder worden bijgestaan door een advocaat, zowel voor het indienen van zijn verweermiddelen314 als voor inzage te vragen in zijn administratief dossier.315 2) Salduz in het gemeen strafrecht Situering Salduz-wet De Salduz-wet van 13 augustus 2011316 waarborgt het recht op toegang tot een advocaat en op diens bijstand gedurende de inleidende fase van het strafproces. Zo heeft die wet aan elkeen die wordt verhoord en aan elkeen wiens vrijheid wordt benomen een aantal bijkomende rechten verleend, waaronder het recht om een advocaat te raadplegen (consultatierecht) en door hem te worden bijgestaan (bijstandsrecht). Bovendien voorziet de Salduz-wet ook in een aantal nieuwe informatierechten voor de ondervraagde wanneer wordt overgegaan tot een verhoor, ongeacht in welke hoedanigheid men wordt verhoord (dus zowel voor slachtoffers, getuigen als verdachten). Deze wet is er gekomen nadat het Europees Hof voor de Rechten van de Mens in het arrest Salduz317, in het arrest Panovits318 en in talrijke navolgende arresten heeft bepaald dat: bij alle fasen van het 313

Art. 63 Soc.Sw. Art. 77, 3° en 5° Soc.Sw. 315 Art. 79 lid 1 Soc.Sw. 316 Wet 13 augustus 2011 tot wijziging van het Wetboek van strafvordering en van de wet van 20 juli 1990 betreffende de voorlopige hechtenis, om aan elkeen die wordt verhoord en aan elkeen wiens vrijheid wordt benomen rechten te verlenen, waaronder het recht om een advocaat te raadplegen en door hem te worden bijgestaan, BS 5 september 2011. 317 EHRM, Salduz v. Turkije, 27 november 2008, nr. 36391/02. 48 314

strafrechtelijk vooronderzoek, in het bijzonder bij het verhoor, die tot een veroordeling kunnen leiden een advocaat dient aanwezig te zijn. De rechtsbasis voor het recht op toegang tot een advocaat ligt vervat in artikel 6 EVRM die het recht op een eerlijk proces waarborgt. Zo bepaalt artikel 6.3.c EVRM dat eenieder die wegens een strafbaar feit wordt vervolgd, ten minste het recht heeft om zichzelf te verdedigen of om bijstand te hebben van een raadsman naar keuze. De Salduz-regels dienen bovendien steeds gekoppeld te worden aan de rechten van verdediging. Het recht zich te verweren maakt namelijk de essentie uit van het recht op verdediging.319 Zo heeft het Europees Hof reeds geoordeeld dat de rechten van verdediging en het recht op een eerlijk proces in principe zijn geschaad als zelf-incriminerende verklaringen, die afgelegd werden tijdens een politieverhoor zonder mogelijkheid van bijstand van een advocaat, gebruikt worden voor een veroordeling.320 Het Hof is van oordeel dat verdachten tijdens hun arrestatie moeten kunnen overleggen met hun advocaat, dit omwille van hun kwetsbare positie. Deze mogelijkheid moet worden geboden voorafgaand aan en tijdens het politieverhoor tenzij er dwingende redenen zijn om daarvan af te wijken. Het feit dat de verdachte kort na zijn arrestatie verschijnt voor een rechter, wordt als waarborg ontoereikend geacht. Het Europees Hof gaat ervan uit dat de gearresteerde verdachte in zo’n penibele situatie terechtkomt dat zijn zwijgrecht enkel wordt beschermd door bijstand van een advocaat. 321 De kern van de nieuwe Salduz-rechtspraak is dus een verschuiving in de rechtspraak van het Europees Hof voor de Rechten van de Mens, gaande van een analyse van de noodzaak aan bijstand van de advocaat in het kader van de procedure in zijn geheel, naar een specifieke bepaling inzake bijstand van de advocaat bij het eerste verhoor.322 Het Hof stelt dat het recht van elke verdachte om daadwerkelijk toegang te hebben tot een advocaat, vanaf het eerste politieverhoor, tot de fundamentele elementen van een eerlijk proces behoort, overeenkomstig artikel 6 EVRM. Hieruit voortvloeiend vraagt het Europees Hof nu ook een actievere houding van de overheid inzake de bijstand van een advocaat, de loutere toekenning van de bijstand op verzoek volstaat niet. Nochtans aanvaardt het Hof dat het “Salduz-principe” geen absoluut principe is, aangezien er dwingende redenen kunnen zijn, eigen aan de zaak, die een afwijking rechtvaardigen. Maar ook in dit geval mag er geen afbreuk worden gedaan aan het eerlijk verloop van het proces. 323 Deze Salduz-rechtspraak heeft veel stof doen opwaaien in België en heeft geleid tot de wet van 13 augustus 2011324, die onder meer artikel 47bis van het Wetboek van Strafvordering heeft vervangen en talrijke wijzigingen heeft aangebracht aan de Voorlopige Hechteniswet325. Die wet van 2011 staat ook beter bekend als de Salduz-wet en is in werking getreden op 1 januari 2012. Op de draagwijdte van deze nieuwe Salduz-wet wordt vervolgens uitgebreider ingegaan om daarna te kunnen onderzoeken of ze ook toepasselijk is in het sociaal strafrecht. 318

EHRM, Panovits v. Cyprus, 11 december 2008, nr. 4268/04. C. VAN DEN WYNGAERT, Strafrecht en strafprocesrecht in hoofdlijnen, II, Antwerpen, Maklu, 2011, 708. 320 H. BERKMOES, “Verhoor: Regelgeving – Consultatie en bijstand door een advocaat – Proces-verbaal – Rechten arrestanten (Salduz-wet)”, Postal Memorialis 2012, 1 juni 2012, 17. 321 C. VAN DEN WYNGAERT, Strafrecht en strafprocesrecht in hoofdlijnen, II, Antwerpen, Maklu, 2011, 709. 322 Wetsvoorstel tot wijziging van de wet van 20 juli 1990 betreffende de voorlopige hechtenis en van het Wetboek van strafvordering, om aan elkeen die wordt verhoord en aan elkeen die van zijn vrijheid wordt beroofd rechten te verlenen, waaronder het recht om een advocaat te raadplegen en door hem te worden bijgestaan, Parl.St. Senaat 2010-11, nr. 5-663/1, 1-2. 323 Ibid. 324 Wet 13 augustus 2011 tot wijziging van het Wetboek van strafvordering en van de wet van 20 juli 1990 betreffende de voorlopige hechtenis, om aan elkeen die wordt verhoord en aan elkeen wiens vrijheid wordt benomen rechten te verlenen, waaronder het recht om een advocaat te raadplegen en door hem te worden bijgestaan, BS 5 september 2011. 325 Wet 20 juli 1990 betreffende de voorlopige hechtenis, BS 14 augustus 1990. 49 319

Begrip “verhoor” Vooreerst kan men zich de vraag stellen vanaf wanneer de ondervraging van een persoon kan worden beschouwd als een “verhoor” dat de toepassing van de Salduz-rechten met zich meebrengt. De Raad van State heeft in dit verband gesteld dat er moet van uitgegaan worden dat de bijstand door een advocaat, tijdens het verhoor en zelfs voorafgaand aan het verhoor, er in het bijzonder op gericht is om ervoor te zorgen dat het recht van de verdachte om zichzelf niet te beschuldigen, niet in het gedrang komt. Dat laatste recht speelt een rol wanneer de politiediensten of de gerechtelijke overheden verklaringen proberen te verkrijgen van een verdachte, maar niet wanneer zij op zoek gaan naar gegevens, eventueel zelfs met gebruik van dwangmiddelen, die kunnen worden verkregen zonder medewerking van de verdachte (zoals bijvoorbeeld de uitvoering van een huiszoekingsmandaat of het afluisteren van telefoongesprekken).326 De Salduz-rechten worden steeds gekoppeld aan het verhoor, maar de wetgever heeft echter nagelaten te definiëren wat onder het begrip “verhoor” dient te worden verstaan. Het college van procureurs-generaal heeft evenwel in zijn omzendbrief 8/2011327 een omschrijving gegeven van het begrip verhoor. Onder verhoor, dat het recht opent op bijstand van een advocaat, dient te worden begrepen:328 - de door de daartoe bevoegde persoon of gerechtelijke overheid geleide ondervraging (gedacht kan worden aan het politieverhoor en het verhoor bij de onderzoeksrechter) - van een persoon aangaande misdaden of wanbedrijven die hem ten laste kunnen gelegd worden - waarvan de straf aanleiding kan geven tot het verlenen van een bevel tot aanhouding, met uitzondering van verkeersmisdrijven - die verloopt overeenkomstig de artikelen 47bis van het Wetboek van Strafvordering en artikel 2bis van de Voorlopige Hechteniswet en de daarin opgesomde vormvoorschriften. Deze definiëring is dus niet dezelfde als het door de Salduz-rechtspraak van het Europees Hof bedoelde verhoor: dit is elk door een daartoe bevoegd persoon of instantie verrichte verhoor in verband met een feit dat aanleiding kan geven tot een sanctie in de zin van het EVRM. 329 De omzendbrief vermeldt eveneens dat een door een ambtenaar van een bijzondere inspectiedienst, bijvoorbeeld in het kader van sociaal strafrecht, gevoerde ondervraging met een strafrechtelijke finaliteit aan dezelfde voorwaarden zal moeten voldoen.330 Dus als een sociaal inspecteur overgaat tot een verhoor met strafrechtelijke finaliteit, dan moeten de Salduz-regels worden nageleefd. De vraag die hierbij kan gesteld worden: wanneer bezit een verhoor van een sociaal inspecteur strafrechtelijke finaliteit? Deze vraag wordt later beantwoord (infra). De Salduz-wet heeft betrekking op het verhoor van getuigen, verdachten, benadeelden of slachtoffers: (i) door de politie met het oog op opsporen van misdrijven, het verzamelen van de bewijzen ervan en de overlevering van de daders aan de rechtbanken belast met hun bestraffing,

326

Omzendbrief Col. PG nr. 8/2011 inzake de organisatie van de bijstand door een advocaat vanaf het eerste verhoor binnen het kader van het Belgisch strafprocesrecht, 23 september 2011, 18. 327 Omzendbrief Col. PG nr. 8/2011 inzake de organisatie van de bijstand door een advocaat vanaf het eerste verhoor binnen het kader van het Belgisch strafprocesrecht, 23 september 2011 (hierna verkort: Omzendbrief 8/2011). 328 Omzendbrief 8/2011, 19. 329 H. BERKMOES, “Verhoor: Regelgeving – Consultatie en bijstand door een advocaat – Proces-verbaal – Rechten arrestanten (Salduz-wet)”, Postal Memorialis 2012, 1 juni 2012, 25. 330 Omzendbrief 8/2011, 19. 50

(ii) door de procureurs des Konings, de arbeidsauditeurs en de federale procureur bij hun opsporingsonderzoek en (iii) door de onderzoeksrechter bij zijn gerechtelijk onderzoek, waaronder begrepen de verhoren van de gevatte, gearresteerde of aangehouden verdachte in het kader van de rechtspleging van de voorlopige hechtenis. De verhoren die geen betrekking hebben op opsporing, onderzoek of vervolging vallen bijgevolg buiten het bestek van de Salduz-wetgeving.331 Bespreking Salduz-rechten: informatierechten, consultatie- en bijstandsrecht Eenmaal duidelijk is wat onder het begrip verhoor wordt begrepen, kunnen de Salduz-rechten inhoudelijk worden bestudeerd. Ten eerste dient opgemerkt te worden dat Salduz-wet over meer handelt dan alleen de bijstand van een advocaat tijdens een verhoor. Zo heeft de wet ook uitgebreide informatierechten voorzien die bij aanvang van het verhoor dienen te worden nageleefd, alsook de mogelijkheid geregeld om voorafgaand aan het verhoor vertrouwelijk overleg te plegen met een advocaat. Men spreekt in dat geval van een “consultatierecht”. Daarnaast heeft de wet ook voorzien in de bijstand van een advocaat tijdens het plaatsbezoek met het oog op de reconstructie van de feiten door de onderzoeksrechter.332 De regels die moeten worden nageleefd bij het verhoren van personen (in het raam van een strafonderzoek) worden bepaald in het gewijzigde artikel 47bis van het Wetboek van Strafvordering en in enkele bepalingen van de Voorlopige Hechteniswet. Er dient hierbij opgemerkt te worden dat de Salduz-rechten op graduele en gedifferentieerde wijze worden verleend naargelang de verhoorde persoon de hoedanigheid van verdachte of een andere hoedanigheid (slachtoffer, klager of getuige) heeft, naargelang de ten laste gelegde feiten aanleiding kunnen geven tot het verlenen van een bevel tot aanhouding en, ten slotte, naargelang de verhoorde persoon al dan niet van zijn vrijheid wordt beroofd. Zo kan men een onderscheid maken tussen vier soorten categorieën van regels met betrekking tot verhoren: (1°) de algemene regels die gelden bij het verhoren van personen, ongeacht in welke hoedanigheid zij worden verhoord333 (zowel slachtoffers, getuigen als verdachten), (2°) de regels die gelden bij het verhoren van verdachten voor feiten die niet vatbaar zijn voor voorlopige hechtenis,334 (3°) de regels die gelden bij het verhoren van verdachten voor feiten die wel vatbaar zijn voor voorlopige hechtenis, doch waarbij de verdachten niet van hun vrijheid zijn beroofd, 335 (4°) de regels die gelden bij het verhoren van verdachten die van hun vrijheid zijn beroofd.336 - Verhoren categorie 1 Ten aanzien van verhoren van categorie 1 heeft de Salduz-wet nieuwe informatierechten voorzien die bij aanvang van het verhoor dienen te worden meegedeeld aan de ondervraagde. Deze regels gelden voor het verhoren van personen ongeacht in welke hoedanigheid zij worden verhoord, dus

331

H. BERKMOES, “Verhoor: Regelgeving – Consultatie en bijstand door een advocaat – Proces-verbaal – Rechten arrestanten (Salduz-wet)”, Postal Memorialis 2012, 1 juni 2012, 25. 332 In voorliggende paper wordt echter de bijstand van een advocaat tijdens het plaatsbezoek niet verder bestudeerd. Het wordt hier louter volledigheidshalve vermeld. 333 Art. 47bis §1 Sv. 334 Art. 47bis §2 lid 1, 1° en 2° Sv. 335 Art. 47bis §2 lid 1, 3° Sv. 336 Art. 47bis §3 Sv. juncto art. 2bis Voorlopige Hechteniswet. 51

zowel voor het verhoren van slachtoffers, getuigen als verdachten. De wet heeft in dat geval een reeks van minimumrechten voorzien. Zo dient ieder verhoor te beginnen met de beknopte mededeling van de feiten waarover de ondervraagde persoon zal worden verhoord en de mededeling aan de ondervraagde persoon dat: (a) hij kan vragen dat alle vragen die hem worden gesteld en alle antwoorden die hij geeft, worden genoteerd in de gebruikte bewoordingen, (b) dat hij kan vragen dat een bepaalde opsporingshandeling wordt verricht of een bepaald verhoor wordt afgenomen, (c) dat zijn verklaringen als bewijs in rechte kunnen worden gebruikt en (d) dat hij niet verplicht kan worden zichzelf te beschuldigen.337 Deze laatste vermelding is eigenlijk een uitdrukking van de cautieplicht: het feit dat men niet verplicht kan worden zichzelf te beschuldigen.338 Het betreft hier het verbod op gedwongen zelfincriminatie: “gedwongen” omdat het uiteraard niet verboden is zichzelf te incrimineren wanneer men dat wenst. Wat wel verboden is, is onder dwang zichzelf incrimineren.339 Bovendien bepaalt de wet dat iedereen die ondervraagd wordt, gebruik mag maken van de documenten in zijn bezit, die later bij het proces-verbaal van het verhoor kunnen worden gevoegd.340 Aan het einde van het verhoor mag de ondervraagde persoon het proces-verbaal van zijn verhoor ook herlezen en mag hij eventueel zijn verklaringen verbeteren of daaraan iets toevoegen.341 Tot slot bepaalt de wet ook dat de ondervraagde persoon, die zich in een andere taal dan die van de procedure wenst uit te drukken, beroep kan doen op een tolk. 342 - Verhoren categorie 2 Ten aanzien van verhoren van categorie 2 gelden bijkomende waarborgen. Categorie 2 gaat over de verhoren van personen die verdacht worden (lichte) misdrijven te hebben gepleegd, waarbij de ten laste gelegde feiten niet vatbaar zijn voor voorlopige hechtenis343 en de verdachte dus niet van zijn vrijheid is beroofd.344 Naast de uitgebreide informatierechten van categorie 1 die onverkort van toepassing blijven, heeft de wetgever ook bijkomende Salduz-rechten voorzien voor een verdachtenverhoor onder categorie 2. Zo bepaalt de wet dat, vooraleer wordt overgegaan tot het verhoor van een persoon aangaande misdrijven die hem ten laste kunnen worden gelegd, aan de te ondervragen persoon op beknopte wijze kennis wordt gegeven van de feiten waarover hij zal worden verhoord en dat hem wordt meegedeeld dat: (1°) hij niet verplicht kan worden zichzelf te beschuldigen en (2°) hij de keuze heeft na bekendmaking van zijn identiteit om een verklaring af te leggen, te antwoorden op de hem gestelde vragen of te zwijgen.345 De wetgever heeft dus echt zwijgrecht geïntroduceerd voor de verdachte. De mededeling van het zwijgrecht sluit tevens nauw aan bij de mededeling van het recht om zichzelf niet te beschuldigen.346 337

Art. 47bis §1, 1 lid 1 Sv. T. DECAIGNY, M. COLETTE en P. DE HERT, “Wet consultatie- en bijstandsrecht. Wet van 13 augustus 2011 als antwoord op Salduz-rechtspraak”, NJW 2011, nr. 247, 523. 339 H. BERKMOES, “Verhoor: Regelgeving – Consultatie en bijstand door een advocaat – Proces-verbaal – Rechten arrestanten (Salduz-wet)”, Postal Memorialis 2012, 1 juni 2012, 34. 340 Art. 47bis §1, 2 Sv. 341 Art. 47bis §1, 4 Sv. 342 Art. 47bis §1, 5 Sv. 343 De ten laste gelegde feiten zijn niet vatbaar voor voorlopige hechtenis als ze niet gesanctioneerd kunnen worden met een gevangenisstraf van één jaar of meer. 344 Art. 47bis §2 aanhef Sv. juncto art. 16 §1 lid 1 Voorlopige Hechteniswet. 345 Art. 47bis §2 lid 1, 1° en 2° Sv. 52 338

Daarnaast bepaalt de wet ook dat aan personen die verhoord worden in de hoedanigheid van verdachten, al dan niet van hun vrijheid beroofd, vóór de aanvang van het eerste verhoor een schriftelijke verklaring van de Salduz-rechten dient te worden overhandigd.347 De verklaring van rechten moet dus overhandigd worden aan alle personen die verhoord worden onder categorie 2, 3 en 4. Deze nieuwigheid vloeit voort uit de evolutie op het niveau van de Europese Unie inzake het ontwerp van richtlijn betreffende het recht op informatie over de rechten in de strafprocedure en informatie over de beschuldiging.348 - Verhoren categorie 3 Personen die verhoord worden onder categorie 3 genieten nog meer bescherming dan de verhoren van categorie 1 en 2. Categorie 3 heeft betrekking op het verdachtenverhoor voor (voldoende zware) feiten die wel aanleiding kunnen geven tot voorlopige hechtenis, doch waarbij de ondervraagde persoon niet van zijn vrijheid werd beroofd. In dergelijk geval voorziet de Salduz-wet, bovenop de uitgebreide informatierechten onder categorie 1 en 2 (zoal hierboven uiteengezet) en de overhandiging van de verklaring van rechten, ook in een consultatierecht met een advocaat. Zo bepaalt de wet dat, vooraleer wordt overgegaan tot het verdachtenverhoor, aan de te ondervragen persoon dient te worden meegedeeld dat: hij het recht heeft om vóór het eerste verhoor een vertrouwelijk overleg te hebben met een advocaat naar keuze of een hem toegewezen advocaat, in zoverre de feiten die hem ten laste kunnen worden gelegd een misdrijf betreffen waarvan de straf aanleiding kan geven tot het verlenen van een bevel tot aanhouding. 349 Feiten zijn vatbaar voor voorlopige hechtenis als ze gesanctioneerd worden met een gevangenisstraf van minstens één jaar. Er geldt hier dus een drempelvoorwaarde. In het sociaal strafrecht gaat het om inbreuken die gesanctioneerd worden met sanctieniveau 4. Indien daarenboven, het eerste verhoor op schriftelijke uitnodiging geschiedt en in de uitnodiging voor verhoor bepaalde Salduz-rechten worden vermeld, dan kan er een vermoeden van consultatie ontstaan. Volgende rechten dienen dan in de uitnodigingsbrief te worden vermeld: het feit dat men niet verplicht kan worden zichzelf te beschuldigen (cautieplicht), het zwijgrecht, het recht om voorafgaand overleg te plegen met een advocaat evenals de beknopte mededeling van de feiten waarover de te ondervragen persoon zal worden verhoord. In dergelijke omstandigheden wordt de betrokkene geacht een advocaat te hebben geraadpleegd alvorens zich aan te bieden voor het verhoor.350 Het gaat hier om een wettelijk vermoeden. In de praktijk wordt ook de verklaring van rechten toegevoegd bij de uitnodigingsbrief voor verhoor. Concreet betekent dit dat voor een aanzienlijk deel van de zaken waarin het consultatierecht wordt geboden, de verantwoordelijkheid voor de uitoefening ervan op de schouders van de verdachte komt te rusten. 351 Deze pragmatische invulling dient mijns inziens positief te worden beoordeeld. Indien het verhoor niet op uitnodiging geschiedt of indien bij de uitnodiging niet de vereiste Salduzrechten zijn vermeld, dan geldt er uiteraard geen wettelijk vermoeden van voorafgaande consultatie.352 De wet voorziet wel dat het verhoor op verzoek van de te ondervragen persoon eenmalig kan worden uitgesteld, teneinde hem de gelegenheid te geven een advocaat te 346

T. DECAIGNY, M. COLETTE en P. DE HERT, “Wet consultatie- en bijstandsrecht. Wet van 13 augustus 2011 als antwoord op Salduz-rechtspraak”, NJW 2011, nr. 247, 524. 347 Art. 47bis §4 Sv. 348 Omzendbrief 8/2011, 30. 349 Art. 47bis §2 lid 1, 3° Sv. 350 Art. 47bis §2 lid 4 Sv. 351 T. DECAIGNY, M. COLETTE en P. DE HERT, “Wet consultatie- en bijstandsrecht. Wet van 13 augustus 2011 als antwoord op Salduz-rechtspraak”, NJW 2011, nr. 247, 525. 352 Ibid. 53

raadplegen.353 De wet voorziet niet expliciet dat de verdachte er van wordt ingelicht dat hij het verhoor kan uitstellen, maar de kennisgeving van het consultatierecht is wel wettelijk verplicht.354 - Verhoren categorie 4 Personen die verhoord worden onder categorie 4 krijgen tenslotte de meest uitgebreide bescherming onder de nieuwe Salduz-wet. Categorie 4 betreft personen die op het ogenblik dat ze worden verhoord, (feitelijk) van hun vrijheid zijn beroofd en die de hoedanigheid hebben van een verdachte, ongeacht de strafmaat en de ten laste gelegde feiten.355 De maximale toekenning van rechten aan deze personen is evident, aangezien personen die van hun vrijheid zijn beroofd niet de mogelijkheid hebben om op eigen houtje de nodige contacten te leggen en omdat de vrijheidsberoving in het kader van het strafrechtelijk vooronderzoek een urgentie van handelen impliceert waarvoor de wet een strikt kader voorschrijft. De wettelijke regeling hieromtrent maakt deel uit van de Voorlopige hechteniswet en artikel 47bis §3 van het Wetboek van Strafvordering voorziet in een mededeling van deze rechten aan de verdachten. 356 Op de van zijn vrijheid beroofde verdachte zijn zowel de regels van toepassing die gelden bij elk verhoor (categorie 1), als de regels die gelden voor een niet van zijn vrijheid van beroofde verdachte (categorie 2 en 3), als de rechten opgesomd in de artikelen 2bis, 15bis en 16 van de Voorlopige Hechteniswet. Gearresteerde verdachten genieten dus maximale bescherming en kunnen zelfs beroep doen op bijkomende rechten die terug te vinden zijn in de Voorlopige Hechteniswet.357 Meer in het bijzonder beschikken de gearresteerde verdachten over volgende rechten: uitgebreide informatierechten (waaronder het zwijgrecht en de cautieplicht), recht op een schriftelijke verklaring van rechten, recht op een voorafgaand vertrouwelijk overleg met een advocaat, recht op bijstand van een advocaat tijdens het verhoor, recht om een vertrouwenspersoon in te lichten en recht op medische bijstand. De wet bepaalt namelijk dat eenieder die van zijn vrijheid is beroofd vanaf het ogenblik van de vrijheidsberoving en vóór het eerstvolgende verhoor door de politiediensten (of bij gebrek hieraan door de procureur des Konings of de onderzoeksrechter) het recht heeft om vertrouwelijk overleg te plegen met een advocaat naar keuze. Indien hij geen advocaat gekozen heeft of indien de advocaat verhinderd is, wordt contact opgenomen met de permanentiedienst die wordt georganiseerd door de Orde van Vlaamse balies.358 Indien de te ondervragen persoon over onvoldoende inkomsten zou beschikken, kan hij bovendien beroep doen op gedeeltelijke of volledige kosteloze juridische tweedelijnsbijstand.359 Vanaf het contact met de gekozen advocaat of de permanentiedienst, dient het vertrouwelijk overleg met de advocaat binnen twee uren plaats te vinden. Na het vertrouwelijk overleg, dat maximaal dertig minuten duurt, kan het verhoor aanvangen.360 Indien het geplande vertrouwelijke overleg niet binnen twee uren heeft plaatsgevonden (omdat de advocaat niet tijdig aanwezig is voor het

353

Art. 47bis §2 lid 5 Sv. T. DECAIGNY, M. COLETTE en P. DE HERT, “Wet consultatie- en bijstandsrecht. Wet van 13 augustus 2011 als antwoord op Salduz-rechtspraak”, NJW 2011, nr. 247, 525. 355 H. BERKMOES, “Verhoor: Regelgeving – Consultatie en bijstand door een advocaat – Proces-verbaal – Rechten arrestanten (Salduz-wet)”, Postal Memorialis 2012, 1 juni 2012, 57. 356 T. DECAIGNY, M. COLETTE en P. DE HERT, “Wet consultatie- en bijstandsrecht. Wet van 13 augustus 2011 als antwoord op Salduz-rechtspraak”, NJW 2011, nr. 247, 525. 357 H. BERKMOES, “Verhoor: Regelgeving – Consultatie en bijstand door een advocaat – Proces-verbaal – Rechten arrestanten (Salduz-wet)”, Postal Memorialis 2012, 1 juni 2012, 59-60. 358 Art. 2bis §1 lid 1 Voorlopige Hechteniswet. 359 Art. 2bis §1 lid 2 Voorlopige Hechteniswet. 360 Art. 2bis §1 lid 3 Voorlopige Hechteniswet. 54 354

consultatierecht), dient alsnog een telefonisch vertrouwelijk overleg met de permanentiedienst van de balie plaats te vinden. Pas daarna kan het verhoor aanvangen.361 Naast het consultatierecht met een advocaat voorafgaand aan het verhoor, bepaalt de wet ook dat de ondervraagde persoon (die van zijn vrijheid is beroofd) het recht heeft op bijstand door zijn advocaat tijdens de verhoren zelf.362 Enkel voor categorie 4 heeft de wetgever dus in een bijstandsrecht voorzien. Het recht wordt m.a.w. enkel aan de gearresteerde verdachte toegekend, de wetgever hanteert hierbij het criterium van de vrijheidsberoving als absolute maatstaf. Aansluitend bij het bijstandsrecht heeft de wetgever, in geval van categorie 4, ook voorzien in een mogelijkheid om het verhoor eenmalig te onderbreken voor bijkomend overleg met de advocaat. Zo bepaalt de wet dat het verhoor gedurende maximaal vijftien minuten kan worden onderbroken met het oog op bijkomend vertrouwelijk overleg, hetzij eenmalig op verzoek van de ondervraagde persoon zelf of op verzoek van zijn advocaat, hetzij bij het aan het licht komen van nieuwe strafbare feiten die niet in verband staan met de feiten die hem ter kennis werden gebracht. 363 Verder bepaalt de wet ook dat eenieder die van zijn vrijheid is beroofd het recht heeft dat een vertrouwenspersoon over zijn aanhouding wordt ingelicht. 364 Daarnaast heeft de ondervraagde ook recht op medische bijstand.365 - Verandering van hoedanigheid Tot slot kan zich ook een situatie voordoen waarbij de persoon die ondervraagd wordt tijdens het verhoor wijzigt van hoedanigheid en waarbij dus een andere categorie van regels zal moeten worden toegepast. Gedacht kan worden aan (i) de situatie waarbij een persoon aanvankelijk ondervraagd wordt als slachtoffer of getuige (categorie 1) en naarmate het verhoor vordert als verdachte wordt aanzien (categorie 2, 3 of 4) (ii) of de situatie waarbij een verdachte die vrij was om te komen en te gaan (categorie 2 of 3) tijdens het verhoor van zijn vrijheid wordt beroofd (categorie 4). Dergelijke situatie heeft de wetgever ook geregeld in de Salduz-wet. De omzendbrief 8/2011 spreekt hier van een wisselclausule.366 Zo bepaalt de wet dat indien tijdens het verhoor van een persoon, die aanvankelijk niet als verdachte werd beschouwd, blijkt dat er elementen zijn die laten vermoeden dat hem feiten ten laste kunnen worden gelegd, hij dan wordt ingelicht over zijn Salduz-rechten. Er dient hem dan een schriftelijke verklaring van rechten te worden overhandigd.367 Wanneer dit “keerpunt” precies plaatsvindt, is een feitenkwestie. De verhoorder zal wat dit betreft in elk geval de nodige omzichtigheid aan de dag moeten leggen en tijdig overschakelen naar de status van verdachte en dus tot het onderbreken van het verhoor. Deze onderbreking is noodzakelijk om zijn rechten te waarborgen.368 Bovendien is het van groot belang dat de ondervrager de omstandigheden waarin dit gebeurt, zo precies mogelijk omschrijft in het proces-verbaal van verhoor teneinde latere betwistingen te voorkomen.369 361

Art. 2bis §1 lid 4 Voorlopige Hechteniswet. Art. 2bis §2 lid 1 Voorlopige Hechteniswet. 363 Art. 2bis §2 lid 5 Voorlopige Hechteniswet. 364 Art. 2bis §3 Voorlopige Hechteniswet. 365 Art. 2bis §4 Voorlopige Hechteniswet. 366 Omzendbrief 8/2011, 39. 367 Art. 47bis §5 Sv. 368 H. BERKMOES, “Verhoor: Regelgeving – Consultatie en bijstand door een advocaat – Proces-verbaal – Rechten arrestanten (Salduz-wet)”, Postal Memorialis 2012, 1 juni 2012, 114. 369 Ibid. 55 362

- Afstand van Salduz-rechten De Salduz-wet voorziet bovendien dat de ondervraagde persoon afstand kan doen van zijn consultatie- en bijstandsrecht. De wet creëert daarbij bepaalde formaliteiten die moeten in acht genomen worden om te verzekeren dat de afstand rechtsgeldig is, wat betekent: vrij, ondubbelzinnig, met kennis van zaken en niet strijdig met het algemeen belang.370 - Afwijking van Salduz-regime omwille van “dwingende redenen” De Voorlopige Hechteniswet voorziet bovendien dat er kan worden afgeweken van het consultatieen bijstandsrecht voor verdachten van categorie 4. Zo bepaalt de wet dat in het licht van de bijzondere omstandigheden van de zaak en voor zover er dwingende redenen zijn, de procureur des Konings of onderzoeksrechter bij gemotiveerde beslissing, uitzonderlijk kunnen afwijken van het Salduz-regime voor personen die van hun vrijheid zijn beroofd.371 Er kan hierbij enkel worden afgeweken van het recht op een voorafgaandelijk vertrouwelijk overleg en het recht op bijstand tijdens het verhoor.372 De regels over de uitgebreide informatierechten, de overhandiging van de verklaring van rechten, het recht om een vertrouwenspersoon in te lichten en het recht op medische bijstand blijven onverkort geldig. De Salduz-rechtspraak van het Europees Hof voor de Rechten van de Mens laat deze uitzonderingsmogelijkheid expliciet toe en stelt dat er omstandigheden kunnen zijn die een uitzondering op het vereiste van toegang tot een advocaat kunnen rechtvaardigen. Er moeten dan compelling reasons of “dwingende redenen” voorhanden zijn. Het Salduz-arrest laat uitdrukkelijk toe om wegens dwingende redenen af te wijken van het recht op toegang tot een advocaat, op voorwaarde dat het recht op een eerlijk proces hierdoor niet wordt aangetast. 373 Miskenning van Salduz-rechten: toepasselijke sanctie Tot voor kort bepaalde artikel 47bis §6 van het Wetboek van Strafvordering dat tegen een persoon geen veroordeling kan worden uitgesproken die enkel gegrond is op verklaringen die hij heeft afgelegd in strijd met de Salduz-regels voor verhoren van categorie 2, 3 en 4, wat betreft het voorafgaandelijk vertrouwelijk overleg of de bijstand door een advocaat tijdens het verhoor. Volgens die lezing van de wet kunnen de verklaringen die de verdachte heeft afgelegd in strijd met bepaalde Salduz-regels niet als doorslaggevend bewijs worden gebruikt voor een veroordeling, maar behouden die verklaringen (theoretisch althans) de waarde van steunbewijs. Het Hof van Cassatie heeft in dit verband een belangrijk arrest geveld op 7 maart 2012.374 Het Hof stelt daarin dat tegen een persoon geen veroordeling kan worden uitgesproken die enkel gegrond is op verklaringen die hij heeft afgelegd in strijd met het recht op voorafgaandelijk vertrouwelijk overleg of het recht op bijstand door een advocaat tijdens het verhoor. De niet-naleving van de wettelijke vormvoorschriften voor het verhoor wordt echter niet gesanctioneerd met nietigheid. De sanctie op de niet-naleving van deze vormvoorschriften ligt volgens het Hof in het verbod voor het vonnisgerecht om het bewijs dat een misdrijf is gepleegd te zoeken in het verhoor dat op onregelmatige wijze is afgenomen en, bijgevolg, in het verbod voor het onderzoeksgerecht om daaruit aanwijzingen of bezwaren af te leiden. 370

T. DECAIGNY, M. COLETTE en P. DE HERT, “Wet consultatie- en bijstandsrecht. Wet van 13 augustus 2011 als antwoord op Salduz-rechtspraak”, NJW 2011, nr. 247, 527. 371 Art. 2bis §5 Voorlopige Hechteniswet. 372 Omzendbrief 8/2011, 67. 373 T. DECAIGNY, M. COLETTE en P. DE HERT, “Wet consultatie- en bijstandsrecht. Wet van 13 augustus 2011 als antwoord op Salduz-rechtspraak”, NJW 2011, nr. 247, 531. 374 Cass. 7 maart 2012, AR P.2012.0321.F. 56

In navolging van het arrest van het Hof van Cassatie, heeft ook het Grondwettelijk Hof zich op 14 februari 2013 uitgesproken over de sanctie die moet worden toegepast bij miskenning van de Salduzregels.375 Het Hof heeft beslist dat bij miskenning van de Salduz-regels over consultatie- en bijstandsrecht bij een verhoor, dergelijk verhoor geen enkel bewijs meer mag opleveren, ook niet meer als steunbewijs anders komt het recht op een eerlijk proces in gedrang. De rechter mag met dit verhoor dus op geen enkele wijze rekening houden. Het Hof heeft dan ook doelbewust het woordje ‘enkel’ vernietigd in artikel 47bis §6 van het Wetboek van Strafvordering. Dit arrest wordt hieronder meer in detail geanalyseerd. Interpretatie door Grondwettelijk Hof Het Grondwettelijk Hof heeft recentelijk, op 14 februari 2013, een belangrijk arrest geveld over de nieuwe Salduz-wet.376 Het Hof heeft hierbij uitspraak gedaan over beroepen tot vernietiging van enkele artikelen uit de Salduz-wet wegens mogelijke schending van verschillende grondrechten. Het beroep was ingesteld door onder meer de Orde van Vlaamse balies en de Liga voor de Mensenrechten. Ofschoon het Grondwettelijk Hof de meeste grieven tegen de wetsbepalingen, die gebaseerd zijn op de schending van verschillende grondrechten, verwerpt, vernietigt het Hof toch drie onderdelen van artikelen uit de Salduz-wet. Globaal gezien kan men zeggen dat de Salduz-wet de toetsing aan de fundamentele grondrechten doorstaat en dat het Grondwettelijk Hof de positie van verdachten bij de eerste verhoren heeft versterkt. Zo versterkt het Grondwettelijk Hof vooreerst de positie van de verhoorde verdachte die niet van zijn vrijheid is beroofd. Het Hof vernietigt namelijk artikel 47bis § 2, eerste lid van het Wetboek van Strafvordering in zoverre het niet erin voorziet dat de persoon die moet worden ondervraagd over de misdrijven die hem ten laste kunnen worden gelegd, erover moet worden ingelicht dat hij niet is aangehouden en bijgevolg op elk ogenblik kan gaan en staan waar hij wil. Volgens het Hof moet hem dat uitdrukkelijk worden gezegd zodat hij het verhoorlokaal kan verlaten, eventueel voor nieuw overleg met zijn advocaat.377 Het belang van deze wijziging (gedeeltelijke vernietiging) is substantieel. Het Hof tilt op die manier de rechtsbescherming van de verdachte naar een hoger niveau. Bij een verhoor is het juridische kader voor de verdachte nu immers meer sluitend: ofwel is de verdachte gearresteerd en wordt hem meegedeeld dat hij recht heeft op georganiseerde consultatie en bijstand, ofwel is de verdachte vrij om te vertrekken en kan hij een advocaat contacteren. De grijze zone wordt uitgewist. 378 Het Grondwettelijk Hof heeft eveneens bezwaren met één van de uitzonderingen op het consultatierecht voor een niet van zijn vrijheid beroofde persoon. Het recht op een vertrouwelijk overleg met een advocaat vóór het verhoor geldt immers niet wanneer het verhoor betrekking heeft op bepaalde verkeersmisdrijven. De uitsluiting van het volledige contentieux van de verkeersmisdrijven, met inbegrip van de zwaarste verkeersmisdrijven, is volgens het Hof niet redelijk verantwoord. De persoon die ervan wordt verdacht één van die wanbedrijven te hebben gepleegd, bevindt zich immers, wat betreft zijn kwetsbaarheid ten aanzien van de overheid die overgaat tot het verhoor en zijn daaruit voortvloeiende behoefte om toegang te hebben tot een advocaat, in een situatie die vergelijkbaar is met die van de persoon die ervan wordt verdacht een even ernstig wanbedrijf te hebben gepleegd in een andere context dan die van het wegverkeer. Daarom vernietigt

375

GwH 14 februari 2013, nr. 7/2013. Ibid. 377 GwH 14 februari 2013, nr. 7/2013, overw. B.6 – B.14. 378 T. DECAIGNY en P. DE HERT, “Grondwettelijk Hof schaaft aan Salduz-wet”, Juristenkrant , afl. 264, 27 februari 2013, 2. 57 376

het Grondwettelijk Hof die uitzondering op het consultatierecht voor verkeersmisdrijven die voorzien was in artikel 47bis §2, eerste lid, 3° in fine van het Wetboek van Strafvordering.379 Het Grondwettelijk Hof keurt ook de sanctie af die moet worden toegepast bij schending van de Salduz-rechten. Door te bepalen dat geen enkele veroordeling kan worden uitgesproken alleen op grond van verklaringen die zijn afgelegd met schending van het recht op voorafgaand vertrouwelijk overleg met een advocaat of van het recht op bijstand van een advocaat tijdens de verhoren, zoals omschreven in de Salduz-wet, maakt artikel 47bis § 6 van het Wetboek van Strafvordering het (theoretisch) mogelijk dat die verklaringen door de feitenrechter toch in aanmerking worden genomen, wanneer zij worden bevestigd door andere bewijselementen (bijvoorbeeld verkregen als gevolg van de oorspronkelijke verklaringen). Die bepaling maakt het zelfs mogelijk dat dergelijke verklaringen op beslissende wijze worden gebruikt. Een dergelijke mogelijkheid is in beginsel niet verenigbaar met het recht op een eerlijk proces, aldus het Hof. Het recht van de verdachte om niet ertoe te worden verplicht bij te dragen tot zijn eigen incriminatie en zijn recht om het stilzwijgen te bewaren, waartoe het recht op de bijstand van de advocaat bijdraagt, houden in dat de beschuldiging steunt op andere bewijselementen dan die welke zijn verkregen met schending van die rechten. Die laatste moeten bijgevolg worden uitgesloten van de elementen op grond waarvan de rechter ertoe wordt gebracht de veroordeling te staven. Door het mogelijk te maken dat zelfincriminerende verklaringen die zijn afgelegd met schending van het recht op de bijstand van een advocaat worden gebruikt om er een veroordeling op te steunen, zij het in combinatie met andere bewijselementen, is de bestreden bepaling ongrondwettig en moet daarin het woord “enkel” worden vernietigd.380 De vernietiging van het woord enkel brengt dus met zich dat een verhoor afgenomen in strijd met de wet op geen enkele wijze à charge mag worden aangewend.381 Dus als de wet niet wordt toegepast dan kan dergelijk verhoor geen enkel bewijs meer opleveren, ook niet meer als steunbewijs. De rechter mag met dit verhoor op geen enkele wijze rekening houden om een veroordeling uit te spreken. Voor het overige doorstaat de Salduz-wet de toets aan de fundamentele rechten.

3) Salduz in het sociaal strafrecht Voor de doorwerking van de Salduz principes in het sociaal strafrecht dient men, vanuit juridisch oogpunt, een onderscheid te maken tussen (i) enerzijds de Belgische Salduz-wet van 13 augustus 2011 (die opgenomen is in het Wetboek van Strafvordering en in de Voorlopige hechteniswet) en (ii) anderzijds de Salduz-rechtspraak van het Europees Hof voor de Rechten van de Mens. Doorwerking Salduz-wetgeving? Niettegenstaande de zogeheten Salduz-rechtspraak van het EHRM betreffende het recht op bijstand van een advocaat tijdens een politieverhoor, voorziet het sociaal strafwetboek niet dat de inspectie aan de ondervraagde moet meedelen dat hij recht heeft op bijstand van een advocaat.382 Het sociaal strafwetboek heeft evenmin bepalingen opgenomen over de andere Salduz-rechten. De artikelen 62 en 63 van het sociaal strafwetboek (inzake de regels voor verhoren) voorzien slechts een beperkte meldingsplicht in hoofde van de sociaal inspecteur vóór de aanvang van het verhoor.383 379

GwH 14 februari 2013, nr. 7/2013, overw. B.21 – B.26. GwH 14 februari 2013, nr. 7/2013, overw. B.51 – B.60. 381 T. DECAIGNY en P. DE HERT, “Grondwettelijk Hof schaaft aan Salduz-wet”, Juristenkrant, afl. 264, 27 februari 2013, 2. 382 K. SALOMEZ, Sociaal strafrecht, Brugge, Die Keure, 2010, 92. 383 F. BLOMME en T. MESSIAEN, Handboek sociaal strafrecht: het nieuwe sociaal strafwetboek, Gent, Story Publishers, 2010, 162. 58 380

Deze informatierechten dienen bij elk verhoor te worden toegepast, zowel voor verhoren in de administratieve fase als voor verhoren in de strafrechtelijke fase. Het gaat om de volgende informatierechten, die dienen te worden meegedeeld aan de ondervraagde persoon: (i) dat hij kan verzoeken dat alles wordt genoteerd in de gebruikte bewoordingen, (ii) dat hij kan verzoeken om bepaalde opsporingshandelingen te laten verrichten of bepaalde verhoren te laten afnemen en (iii) dat hij geïnformeerd wordt dat zijn verklaringen als bewijs in rechte kunnen worden gebruikt.384 Er wordt dus enkel in een beperkt aantal informatierechten voorzien, die vóór aanvang van het verhoor dienen te worden meegedeeld. De uitgebreide informatierechten die voorzien zijn in de nieuwe Salduz-wet zijn niet in het sociaal strafwetboek ingeschreven. Zo is de mededeling dat men niet verplicht kan worden om zichzelf te beschuldigen (cautieplicht of verbod van zelf-incriminatie) en dat men het recht heeft om te antwoorden op de gestelde vragen of te zwijgen (zwijgrecht of nemo tenetur beginsel) niet wettelijk voorzien voor verhoren door de sociale inspectiediensten. Noch voorziet het sociaal strafwetboek dat de ondervraagde persoon het recht heeft op een voorafgaand vertrouwelijk overleg met een advocaat of dat hij bijstand kan vragen van een advocaat tijdens het verhoor door de sociale inspectiediensten. Het gebrek aan opname van Salduz-regels in het sociaal strafwetboek kan worden verklaard doordat het sociaal strafwetboek is tot stand gekomen tussen 2008 en 2010 en dat de Belgische Salduz-wet van 13 augustus 2011 dateert van nà de totstandkoming van het sociaal strafwetboek. Aangezien de Salduz-wetgeving dus dateert van na de totstandkoming van het sociaal strafwetboek, werden deze regels nog niet overgenomen in het sociaal strafwetboek.385 In het wetsontwerp tot invoering van het nieuwe sociaal strafwetboek386, dat toch een 700-tal pagina’s telt, wordt bovendien niets vermeld over mogelijke invloed van de Salduz rechtspraak (van het Europees Hof voor de Rechten van de Mens) in het sociaal strafrecht. De Salduz-wetgeving is in België voornamelijk opgenomen in artikel 47bis van het Wetboek van Strafvordering en in artikel 2bis van de Voorlopige Hechteniswet. De vraag die nu rijst is of deze regels betreffende het verhoor van personen in het gemeen strafrecht ook gelden voor verhoren in het sociaal strafrecht. Er bestaat hierover discussie in de rechtspraak en rechtsleer. Vanuit juridisch oogpunt bestaat er discussie of het volledige Wetboek van Strafvordering wel van toepassing is in het sociaal strafrecht. Boek 1 van het sociaal strafwetboek bevat namelijk specifieke strafvorderingsregels die gelden in het sociaal strafrecht. Één van die strafvorderingsregels gaat over de verhoren in het sociaal strafrecht (artikel 62 en 63 van het sociaal strafwetboek) en dient aldus als lex specialis te worden beschouwd. Dit heeft tot gevolg dat zij voorrang verkrijgt op de gemeenrechtelijke regels over verhoren (lex generalis), die opgenomen zijn in het Wetboek van Strafvordering. Dus enkel voor die materie van formeel sociaal strafrecht, die niet wordt geregeld in boek 1 van het sociaal strafwetboek, kan men terugvallen op de gemeenrechtelijke principes van het Wetboek van Strafvordering. Voor de materie, die specifiek wordt geregeld in het sociaal strafwetboek, krijgen de bijzondere regels van het sociaal strafwetboek dus voorrang. Onder die specifieke regels, eigen aan het formeel sociaal strafrecht, kan worden begrepen: de regels inzake verhoren door de sociale inspectiediensten387, de opsporingsbevoegdheden van de sociaal inspecteurs388, de bijzondere 384

Art. 62 lid 1, 1° Soc.Sw. J. CROMBEZ, Actieplan van het College voor de Strijd tegen de Fiscale en Sociale Fraude 2012-2013, Brussel, Staatssecretaris voor de strijd tegen de sociale en fiscale fraude, 2012, 34. 386 Wetsontwerp (I) tot invoering van een Sociaal Strafwetboek, Parl.St. Kamer 2008-09, nr. 52K1666/001, 703 p. 387 Art. 62 en 63 Soc.Sw. 59 385

appreciatiebevoegdheid van de sociaal inspecteurs389, de regels inzake strafrechtelijke en administratieve afhandeling van sociaalrechtelijke inbreuken390, enzovoort. Indien de sociale strafwetgever geen specifieke regels over verhoren zou hebben opgenomen in het sociaal strafwetboek, quod non, dan zouden de regels uit het gemeen strafprocesrecht (in het bijzonder artikel 47bis van het Wetboek van Strafvordering) wel toepassing vinden. Omzendbrief 8/2011 Col. PG: verhoor met strafrechtelijke finaliteit Het college van procureurs-generaal heeft in zijn omzendbrief 8/2011 een ruime omschrijving gegeven van het begrip “verhoor”, dat het recht opent op bijstand van een advocaat. Onder verhoor dient namelijk te worden verstaan:391 - de door de daartoe bevoegde persoon of gerechtelijke overheid geleide ondervraging - van een persoon aangaande misdaden of wanbedrijven die hem ten laste kunnen gelegd worden - waarvan de straf aanleiding kan geven tot het verlenen van een bevel tot aanhouding - die verloopt overeenkomstig de artikelen 47bis van het Wetboek van Strafvordering en artikel 2bis van de Voorlopige Hechteniswet en de daarin opgesomde vormvoorschriften. Volgens een strikte lezing van die omschrijving valt een verhoor door een sociaal inspecteur dus niet onder deze omzendbrief omdat ze niet voldoet aan de laatste voorwaarde. Ze verloopt namelijk volgens haar eigen regels van artikel 62 en 63 van het sociaal stafwetboek en de daarin opgesomde vormvoorschriften. Toch vermeldt de omzendbrief dat een door een ambtenaar van een bijzondere inspectiedienst, bijvoorbeeld in het kader van sociaal strafrecht, gevoerde ondervraging met een strafrechtelijke finaliteit aan dezelfde voorwaarden zal moeten voldoen.392 Dus als een sociaal inspecteur overgaat tot een verhoor met strafrechtelijke finaliteit, dan moeten de Salduz-principes worden nageleefd. De cruciale vraag hierbij is: wanneer bezit een verhoor van een sociaal inspecteur strafrechtelijke finaliteit? Is dit van zodra de sociaal inspecteur een proces-verbaal opstelt tot vaststelling van een inbreuk (pro jusitia) of is dit enkel als de sociaal inspecteur optreedt op vordering van de arbeidsauditeur of de onderzoeksrechter? Op heden blijft de rechtspraak en rechtsleer hierover verdeeld. Er gelden hierbij verschillende standpunten. Een eerste stelling is dat een proces-verbaal van het verhoor steeds een strafrechtelijke finaliteit bezit als het wordt overgezonden aan de arbeidsauditeur en later het voorwerp uitmaakt van een strafonderzoek. Het Arbeidshof van Antwerpen393 verdedigt de volgende stelling: Vanaf het ogenblik dat de sociale controleur ambtshalve overgaat tot het opstellen van een proces-verbaal of een pro justitia, hetwelk onbetwistbaar een akte van onderzoek is (volgens het Hof), stelt hij een handeling die onder toe toepassing valt van de definitie van een opsporingsonderzoek.394

388

Art. 23 et seq. Soc.Sw. Art. 21 Soc.Sw. 390 Art. 68 et seq. Soc.Sw. 391 Omzendbrief 8/2011, 19. 392 Ibid. 393 Arbh. Antwerpen (4de k.) 8 september 2005, AR 2020397. 394 Arbh. Antwerpen (4de k.) 8 september 2005, AR 2020397, 7. 60 389

Invloed rechtspraak EHRM Indien men zich beperkt tot het bestuderen van de nationale wettelijk bepalingen inzake verhoren, zou men kunnen concluderen dat Belgische Salduz-wet niet geldt in het sociaal strafrecht. Toch mag men niet uit het oog verliezen dat de Salduz-principes een Europese oorsprong hebben. De Salduz principes zijn namelijk ontstaan uit rechtspraak van het Europees Hof voor de Rechten van de Mens en vinden hun grondslag in artikel 6 EVRM, dat het recht op een eerlijk proces waarborgt. Het EVRM is immers een internationaal verdrag met directe werking dat voorrang heeft op de nationale wetgeving, zoals onder meer het sociaal strafwetboek.395 De rechtspraak van het Europees Mensenrechtenhof zal dus ook invloed hebben op het contentieux van het sociaal strafrecht. Bovendien gaan de Salduz-principes (in de ruime zin van het woord) over meer dan alleen het recht op toegang tot een advocaat voorafgaand of tijdens het verhoor. Ook het zwijgrecht of het nemo tenetur beginsel, in hoofde van de ondervraagde persoon, kan een invloed hebben op verhoren in het sociaal strafrecht. Het nemo tenetur beginsel396 is één van de fundamentele beginselen van het strafrecht en houdt in dat niemand verplicht kan worden om mee te werken aan zijn eigen veroordeling. Hoewel het zwijgrecht op zich niet uitdrukkelijk voorzien is in het EVRM, verklaarde het Europees Hof dat de onschuldpresumptie een algemeen erkende rechtsnorm is die tot de wezenlijke grondslagen van een eerlijk proces behoort.397 Het zwijgrecht werd onder meer bevestigd in volgende arresten van het Europees Hof voor de Rechten van de Mens: het arrest Funke398, het arrest Murray399 en het arrest Saunders400. Zo bepaalde het Europees Hof in het arrest Murray dat het zwijgrecht kan gedefinieerd worden als het recht om te zwijgen en niet te antwoorden op gestelde vragen tijdens een verhoor.401 De vraag die hierbij rijst is: In hoever is het zwijgrecht verenigbaar met het recht van de sociaal inspecteurs om de personen te ondervragen wier verhoor zij nodig achten bij de uitoefening van hun toezicht? Hoewel de arresten Funke, Murray en Saunders niet specifiek over sociaal strafrecht handelen, zijn de beginselen vervat in deze arresten ook van toepassing op sociaalrechtelijke strafprocedures. Het zwijgrecht heeft als internationale rechtsnorm voorrang op het interne recht. 402 Bijgevolg kan de werkgever altijd weigeren een verklaring af te leggen als hij denkt hierdoor zichzelf te beschuldigen, zonder dat dit kan worden beschouwd als een belemmering van toezicht.403 De belemmering van toezicht mag dus in geval van passief stilzwijgen niet ingeroepen worden. De rechter moet die strafbepaling neutraliseren want de dreiging van dit misdrijf vormt een ongeoorloofd drukmiddel op de werkgever-overtreder om zijn (zelfbeschuldigde) verklaring los te weken. Die rechter die op deze gronden zou veroordelen schendt artikel 6 van het EVRM. 404

395

K. SALOMEZ, Sociaal strafrecht, Brugge, Die Keure, 2010, 117. Nemo tenetur prodere se ipsum: “niemand is gehouden tegen zichzelf bewijs te leveren”. 397 F. BLOMME en T. MESSIAEN, Handboek sociaal strafrecht: het nieuwe sociaal strafwetboek, Gent, Story Publishers, 2010, 167. 398 EHRM, Funke v. Frankrijk, 25 februari 1993, nr. 10828/84. 399 EHRM, Murray v. Verenigd Koninkrijk, 8 februari 1996, nr. 18731/91. 400 EHRM, Saunders v. Verenigd Koninkrijk, 17 februari 1996, nr. 19187/91. 401 EHRM, Murray v. Verenigd Koninkrijk, 8 februari 1996, nr. 18731/91, over. 47; F. BLOMME en T. MESSIAEN, Handboek sociaal strafrecht: het nieuwe sociaal strafwetboek, Gent, Story Publishers, 2010, 168. 402 F. BLOMME en T. MESSIAEN, Handboek sociaal strafrecht: het nieuwe sociaal strafwetboek, Gent, Story Publishers, 2010, 169-170. 403 Ibid. 404 P. VANDEN BROECK, “De bevoegdheden van de arbeidsinspectie”, in Y. JORENS, (ed.), Sociaal strafrecht: van controle tot veroordeling, Brugge, Die Keure, 2011, 118. 61 396

Het verbaliseren en bestraffen van het stilzwijgen van een verdachte lijkt ten gevolge van de Europese rechtsraak dus niet langer mogelijk.405 Zo besliste het Hof van Beroep van Brussel406 dat de persoon die ondervraagd wordt door de sociale inspectiediensten het recht heeft te zwijgen en niet mee te werken aan zijn beschuldiging. In een ander arrest stelt hetzelfde Hof van Beroep 407 dat de persoon die door de sociaal inspecteur wordt verdacht, het recht heeft om zijn verdediging te bewerkstelligen door te zwijgen indien spreken gelijk zou staan met zelfbeschuldiging.408 Hoewel de verhoorde bij aanvang van zijn verhoor in kennis gesteld wordt van een aantal rechten is er momenteel geen echte cautieplicht voorzien in het sociaal strafwetboek. De sociaal inspecteurs is volgens het sociaal strafwetboek namelijk niet verplicht de ondervraagde persoon op zijn zwijgrecht te wijzen. Nochtans legt de rechtspraak van het EHRM, o.m. in het arrest Panovits, de autoriteiten de verplichting op de verdachte te informeren over zijn recht op stilzwijgen.409 Eigenheid sociaal strafrecht? Er kunnen wel enkele kritische vragen worden gesteld bij de toepassing van de Salduz-principes in het sociaal strafrecht. Zoals bekend hebben de sociale inspectiediensten zowel een administratieve controlebevoegdheid als een strafrechtelijke onderzoeksbevoegdheid. Bij de parlementaire besprekingen voorafgaand aan de totstandkoming van het sociaal strafwetboek, werd er uitdrukkelijk op gewezen dat de regels betreffende het verhoor in het Wetboek van Strafvordering van toepassing zijn op het verhoor door de inspectiediensten in het raam van een strafonderzoek. Het verhoor door de inspectiediensten buiten het strafonderzoek en dus in het raam van een administratieve controle, zou daarentegen buiten de toepassing vallen van het Wetboek van Strafvordering en uitsluitend worden geregeld door de regels in het sociaal strafwetboek (in het bijzonder artikel 62).410 De vraag naar het doortrekken van de zogeheten Salduz-wet naar het Sociaal Strafwetboek houdt, gelet op het voorgaande, in dat de Salduz-regels van toepassing worden gemaakt op de administratieve fase.411 Hierbij rijst in eerste instantie de vraag wat precies het onderscheid is tussen de administratieve en strafrechtelijke fase. Dit onderscheid is immers allesbehalve evident. Er blijft hier discussie over bestaan in de rechtspraak en rechtsleer. Volgens de leden van de Beleidscel van de Staatssecretaris John Crombez, bevoegd voor sociale en fiscale fraudebestrijding, onderscheidt de administratieve controle zich van een strafrechtelijk onderzoek doordat er bij een strafrechtelijk onderzoek bij de onderzoekers een vermoeden (aanwijzing) bestaat van een bepaalde inbreuk. Bij een administratieve controle daarentegen wordt de onderzoeksdaad louter gesteld om de naleving van de wet op te volgen (bijvoorbeeld ook daden van bestuurlijke politie). Vermits de sociale inspectiediensten ook op eigen initiatief (en dus zonder kantschrift van het openbaar ministerie) een sociaal strafonderzoek kunnen opstarten valt het onderscheid tussen administratief en strafonderzoek dus niet samen met de aan- of afwezigheid van

405

F. BLOMME en T. MESSIAEN, Handboek sociaal strafrecht: het nieuwe sociaal strafwetboek, Gent, Story Publishers, 2010, 170. 406 Brussel 22 december 1999, JTT 2000, 90. 407 Brussel 10 februari 2006. 408 F. BLOMME en T. MESSIAEN, Handboek sociaal strafrecht: het nieuwe sociaal strafwetboek, Gent, Story Publishers, 2010, 170. 409 Ibid. 410 J. CROMBEZ, Actieplan van het College voor de Strijd tegen de Fiscale en Sociale Fraude 2012-2013, Brussel, Staatssecretaris voor de strijd tegen de sociale en fiscale fraude, 2012, 34. 411 Ibid. 62

een kantschrift van het openbaar ministerie, maar van de aan- of afwezigheid van een vermoeden van het plegen van een strafbaar feit.412 Vermits de door de Salduz-wet ingevoerde regels slechts betrekking hebben op het verhoor van verdachten, lijken deze regels hoe dan ook slechts geschikt te zijn voor het verhoor tijdens het sociaal strafonderzoek en niet voor een verhoor tijdens een administratieve controle. Tijdens de administratieve fase is er immers in de regel geen sprake van een verdachte en is er overigens in beginsel evenmin sprake van een criminal charge in de zin van artikel 6 EVRM.413 Deze zienswijze blijft betwistbaar, bijvoorbeeld bij globale/gecoördineerde acties, want deze worden toch gevoerd omdat er een vermoeden is van sociale fraude in een bepaalde sector van de economische activiteit. Een controle die aanvangt als administratief kan echter wel overgaan in een strafrechtelijk onderzoek. Vermeden moet worden dat in dat geval de gedane vaststellingen onbruikbaar zouden zijn wegens schending van het recht op een eerlijk proces. Om dit op te lossen zou het misschien volstaan een schakelbepaling in artikel 62 van het sociaal strafwetboek in te voegen, naar analogie met hetgeen thans voorkomt in artikel 47bis §5 van het Wetboek van Strafvordering (bij wijziging van hoedanigheid van de ondervraagde persoon).414 Toepassing Salduz in de praktijk Vóór de Salduz-wet paste de arbeidsinspectie reeds de regels toe van het Wetboek van Strafvordering inzake het verhoor op de afgenomen verhoren, ongeacht of deze plaats vonden in het kader van een strafrechtelijk onderzoek of in het kader van een administratieve procedure.415 Uit gesprekken met arbeidsinspecteurs blijkt dat ook op vandaag de sociaal inspecteurs vrijwillig de Salduz-principes, zoals geregeld in artikel 47bis van het Wetboek van Strafvordering, toepassen op verhoren. Graag wordt hierbij verwezen naar hoofdstuk 4 (infra). Doorgaans zal een sociaal inspecteur tijdens een controlebezoek niet onmiddellijk een verhoor afnemen van de werkgever. De inspecteur zal eerst de werknemers identificeren en van hen verklaringen afnemen. Als werknemers worden verhoord, gebeurt dit in de hoedanigheid van getuigen. Daarna zal de inspecteur de werkgever identificeren en hem meedelen dat hij later schriftelijk zal worden uitgenodigd voor een verhoor. Indien het gaat om inbreuken van sanctieniveau 4 (die aanleiding kunnen geven tot een gevangenisstraf tot drie jaar) wordt in die uitnodiging voor verhoor de verklaring van rechten meegegeven alsook wordt aan de betrokkene kenbaar gemaakt dat hij over uitgebreide Salduz-informatierechten beschikt (waaronder het zwijgrecht en recht op voorafgaand vertrouwelijk overleg met een advocaat). Op die manier wordt er een vermoeden van voorafgaande consultatie gecreëerd en kan er later geen discussie ontstaan over de eventuele miskenning van de Salduz-rechten. Bijstand van een advocaat tijdens een verhoor wordt volgens Belgisch recht enkel voorzien bij vrijheidsberoving. Aangezien de sociaal inspecteurs niet over de bevoegdheid beschikken om personen van hun vrijheid te beroven, genieten de ondervraagde personen in het sociaal strafrecht geen bijstandsrecht. Dit wordt ook bevestigd door een arrest van het Hof van Cassatie van 17 april 2012.416 Daarin bepaalt het Hof dat de sociale inspecteurs niet de mogelijkheid hebben de vrijheid te 412

J. CROMBEZ, Actieplan van het College voor de Strijd tegen de Fiscale en Sociale Fraude 2012-2013, Brussel, Staatssecretaris voor de strijd tegen de sociale en fiscale fraude, 2012, 34-35. 413 Ibid 414 J. CROMBEZ, Actieplan van het College voor de Strijd tegen de Fiscale en Sociale Fraude 2012-2013, Brussel, Staatssecretaris voor de strijd tegen de sociale en fiscale fraude, 2012, 35. 415 I. BRISART, “Naar een nieuw Sociaal Strafwetboek” in Y. JORENS, (ed.), Sociaal strafrecht: van controle tot veroordeling, Brugge, Die Keure, 2011, 316. 416 Cass. 17 april 2012, AR P.110975. 63

benemen van de aan hun toezicht onderworpen personen (of andere dwangmaatregelen tegen hen te gebruiken), zodat de aldus aan de sociale inspecteurs toegekende beperkte bevoegdheid op zich niet tot gevolg heeft dat een werkgever die door een sociale inspecteur wordt verhoord, zich in een kwetsbare positie bevindt en tijdens het verhoor de bijstand moet genieten van een raadsman. Strikt gezien kunnen de sociaal inspecteurs weigeren in te gaan op het verzoek van de werkgever om bij de ondervraging te worden bijgestaan door een advocaat. Maar in de praktijk is men daar soepel in en nemen inspecteurs vrede met de aanwezigheid van die externe raadgevers (zoals een advocaat) op voorwaarde dat zij de ondervraging niet in de war sturen, bemoeilijken of antwoorden in de plaats van hun cliënt.417

Afdeling B: De rechten uit de Wet Franchimont in sociaal/strafrechtelijk perspectief In deze afdeling wordt eerst de Wet Franchimont besproken en welke rechten die wet gecreëerd heeft voor de verdachten en slachtoffers in het strafrechtelijk vooronderzoek. Daarna wordt onderzocht of de Wet Franchimont van toepassing is in het sociaal strafrecht en wat de rechten zijn van overtreders en slachtoffers van inbreuken op de bepalingen van het sociaal strafwetboek

1) Bespreking Wet Franchimont in het gemeen strafrecht Krachtlijnen Wet Franchimont De Wet Franchimont418, voluit de wet tot verbetering van de strafrechtspleging in het stadium van het opsporingsonderzoek en het gerechtelijk onderzoek genoemd, werd afgekondigd op 12 maart 1998, dit is ruim tien jaar vóór de totstandkoming van het nieuwe sociaal strafwetboek. De Wet Franchimont had tot doel het Wetboek van Strafvordering te hervormen door leemtes in de wet, die aanleiding gaven tot rechtsonzekerheid, weg te werken. Er was een noodzaak om het opsporingsonderzoek te codificeren en het gerechtelijk onderzoek te hervormen. Hierbij zijn zeven krachtlijnen tot uitdrukking gekomen in de Wet Franchimont:419 - de gedeeltelijke codificatie van het opsporingsonderzoek (o.m. definiëring van het opsporingsonderzoek, rechten van de burgers, slachtoffers en verdachten) - de omschrijving van de rol van de onderzoeksrechter (o.m. definiëring van het gerechtelijk onderzoek, de onderzoeksrechter en de burgers, rechten van de burgerlijke partij en de niet-aangehouden inverdenkinggestelde) - het geheim karakter van het opsporingsonderzoek en gerechtelijk onderzoek en de wettelijke uitzonderingen (o.m. sanctionering van de schending van het geheim karakter, kopie van het verhoor en de inzage van het strafdossier tijdens het gerechtelijk onderzoek) - de plaats van het slachtoffer in de procedure van het opsporingsonderzoek en het gerechtelijk onderzoek - de rechtsmiddelen tijdens het opsporingsonderzoek en gerechtelijk onderzoek (de opheffing van een opsporings- en onderzoekshandeling, de inzage in het dossier en de uitvoering van een onderzoekshandeling) 417

P. VANDEN BROECK, “De bevoegdheden van de arbeidsinspectie”, in Y. JORENS, (ed.), Sociaal strafrecht: van controle tot veroordeling, Brugge, Die Keure, 2011, 113. 418 Wet 12 maart 1998 tot verbetering van de strafrechtspleging in het stadium van het opsporingsonderzoek en het gerechtelijk onderzoek, BS 2 april 1998. 419 Wetsontwerp tot verbetering van de strafrechtspleging in het stadium van het opsporingsonderzoek en het gerechtelijk onderzoek, Parl.St. Kamer 1996-97, nr. 857/1, 3-4. 64

- het toezicht op de regelmatigheid door de onderzoeksgerechten - het versterkte gezag van de procureur des Konings en van de onderzoeksrechter over de politiediensten en de verduidelijking van hun respectieve verplichtingen en verantwoordelijkheden in het onderzoek.420 De Wet Franchimont heeft wijzigingen aangebracht aan o.m. het Wetboek van Strafvordering, het Strafwetboek, de Voorlopige Hechteniswet en het Gerechtelijk Wetboek. Rechten uit de Wet Franchimont De Wet Franchimont heeft meer rechten willen toekennen aan slachtoffers en verdachten tijdens het strafrechtelijk vooronderzoek. De belangrijkste rechten worden hieronder opgesomd. De Wet Franchimont voorziet in de eerste plaats dat elke persoon die ondervraagd wordt, het recht heeft om kosteloos een kopie te krijgen van de verklaringen die hij heeft afgelegd in het procesverbaal van zijn verhoor.421 Dit kopie van verhoor wordt onmiddellijk of binnen een maand overhandigd of verstuurd. De procureur des Konings, de onderzoeksrechter en elke politiedienst dienen dit recht mee te delen aan de ondervraagde persoon. Dit kan beschouwd worden als een mildering op het geheim karakter van het opsporings- en gerechtelijk onderzoek. Dit recht geldt bovendien voor elke ondervraagde persoon, niet enkel voor de inverdenkinggestelde of de burgerlijke partij.422 De bedoeling is dat de ondervraagde persoon op die manier kan verifiëren of zijn verklaringen overeenstemmen met hetgeen geakteerd werd. Hierdoor wordt de kwaliteit van de processen-verbaal verhoogd.423 Naast het recht op een kopie van het verhoor, heeft de Wet Franchimont ook de verhoorregels zelf grondig gewijzigd. Er werd een nieuw artikel 47bis opgenomen in het Wetboek van Strafvordering (dat inmiddels is gewijzigd door de Salduz-wet van 2011). Deze bepaling strekt ertoe een aantal minimumregels op te leggen die moeten gerespecteerd worden voor elke persoon, ongeacht in welke hoedanigheid hij wordt verhoord. Zij gelden voor elke ondervraging in het kader van een strafonderzoek.424 De ondervraagde persoon geniet krachtens de Wet Franchimont van volgende informatierechten: (i) dat hij kan vragen dat alle vragen die hem worden gesteld en alle antwoorden die hij geeft, worden genoteerd in de gebruikte bewoordingen, (ii) dat hij kan vragen dat een bepaalde opsporingshandeling wordt verricht of een bepaald verhoor wordt afgenomen, (iii) dat hem wordt meegedeeld dat zijn verklaringen als bewijs in rechte kunnen worden gebruikt, (iv) dat hij gebruik mag maken van de documenten in zijn bezit, (v) dat hij zijn proces-verbaal van zijn verhoor zelf mag herlezen en dat hij zijn verklaringen mag verbeteren of daaraan iets mag toevoegen en (vi) dat hij beroep mag doen op een tolk.425 Daarnaast voorziet de Wet Franchimont dat eenieder die geschaad wordt door een opsporings- of onderzoekshandeling met betrekking tot zijn goederen, de opheffing ervan kan vragen aan de procureur des Konings (in een opsporingsonderzoek)426 of aan de onderzoeksrechter (in een 420

T. DESCHEPPER, De nieuwe wet Franchimont, Antwerpen, Kluwer, 1998, 3. Art. 28quinquies §2, lid 1 Sv. juncto art. 57 §2, lid 1 Sv. 422 T. DESCHEPPER, De nieuwe wet Franchimont, Antwerpen, Kluwer, 1998, 28-29. 423 Wetsontwerp tot verbetering van de strafrechtspleging in het stadium van het opsporingsonderzoek en het gerechtelijk onderzoek, Parl.St. Kamer 1996-97, nr. 857/1, 8. 424 Art. 70bis Sv. 425 T. DESCHEPPER, De nieuwe wet Franchimont, Antwerpen, Kluwer, 1998, 45. 426 Art. 28sexies Sv. 65 421

gerechtelijk onderzoek)427. Het verzoek tot opheffing geldt als een recht voor iedereen die ernstig en onrechtmatig geschaad is door een opsporings- of onderzoekshandeling, waarop ook derden, nietverdachten, beroep op kunnen doen.428 Hiermee wordt dus een beschermingsregeling voorzien wanneer het openbaar ministerie of de onderzoeksrechter overgaat tot inbeslagneming of verzegeling. In de rechtsleer wordt er gesproken van het “strafrechtelijk kortgeding”.429 Verder heeft de Wet Franchimont ook nog bijkomende rechten voorzien voor de inverdenkinggestelde en de burgerlijke partij gedurende het gerechtelijk onderzoek. Ten eerste krijgen de niet-aangehouden inverdenkinggestelde en de burgerlijke partij het recht om inzage te vragen in het strafdossier.430 De aangehouden verdachte kon voorheen al van bij een eerste verschijning voor de raadkamer inzage krijgen in het dossier.431 Verdachten en benadeelden in een opsporingsonderzoek kunnen echter geen inzage vragen in het strafdossier.432 De niet-aangehouden inverdenkinggestelde en de burgerlijke partij dienen hun verzoek tot inzage te richten tot de onderzoeksrechter. Hij beoordeelt het verzoek. Er geldt hierbij een gewaarborgde procedure waarbij, in geval van weigering tot inzage, de verzoeker hoger beroep kan instellen bij de kamer van inbeschuldigingstelling. De wet voorziet enkel een mogelijkheid om inzage te vragen in het dossier, het inzagerecht houdt geen recht in om ook een kopie te nemen van het dossier. 433 Ten tweede krijgen de inverdenkinggestelde en de burgerlijke partij het recht om aan de onderzoeksrechter te vragen bijkomende onderhandelingen te verrichten.434 De verzoeker moet hierbij specificeren welke onderzoeksdaad hij wil laten stellen en waarom. Hij dient zijn verzoek te richten tot de onderzoeksrechter en in geval van weigering, kan hoger beroep worden ingesteld bij de kamer van inbeschuldigingstelling. Net zoals het inzagerecht, is het recht bijkomende onderzoeksverrichtingen te vragen beperkt tot de inverdenkinggestelde verdachte en de burgerlijke partij in het kader van een gerechtelijk onderzoek. De niet-inverdenkinggestelde verdachte en de benadeelde in een opsporingsonderzoek hebben er geen recht op.435 Zij kunnen er wel om vragen, naar aanleiding van een verhoor, maar de politie of het parket zijn in dat geval niet verplicht gevolg te geven aan hun vraag.436 De gewaarborgde procedure van artikel 61quinquis van het Wetboek van Strafvordering is dan niet van toepassing.

2) Franchimont in het sociaal strafrecht Overname van de rechten uit de Wet Franchimont De hierboven vermelde rechten, die de Wet Franchimont heeft toegekend aan verdachten en slachtoffers tijdens het strafrechtelijk vooronderzoek, bestonden reeds tien jaar voordat het nieuwe sociaal strafwetboek is tot stand gekomen. Die rechten zijn volledig opgenomen in het Wetboek van Strafvordering.

427

Art. 61quater Sv. T. DESCHEPPER, De nieuwe wet Franchimont, Antwerpen, Kluwer, 1998, 34. 429 C. VAN DEN WYNGAERT, Strafrecht en strafprocesrecht in hoofdlijnen, II, Antwerpen, Maklu, 2011, 927-928. 430 Art. 61ter Sv. 431 Art. 21 §3 Voorlopige Hechteniswet; T. DESCHEPPER, De nieuwe wet Franchimont, Antwerpen, Kluwer, 1998, 61-62. 432 C. VAN DEN WYNGAERT, Strafrecht en strafprocesrecht in hoofdlijnen, II, Antwerpen, Maklu, 2011, 925-26. 433 Ibid. 434 Art. 61quinquies Sv. 435 C. VAN DEN WYNGAERT, Strafrecht en strafprocesrecht in hoofdlijnen, II, Antwerpen, Maklu, 2011, 931. 436 Art. 47bis §1, 1, b) Sv.; C. VAN DEN WYNGAERT, Strafrecht en strafprocesrecht in hoofdlijnen, II, Antwerpen, Maklu, 2011, 931. 66 428

Zoals hierboven reeds vermeld onder het luik Salduz, dient het Wetboek van Strafvordering als lex generalis te worden beschouwd wat betreft de strafvorderingsregels in het sociaal strafrecht. Zolang het sociaal strafwetboek geen specifieke strafvorderingsregels voorschrijft (lex specialis), gelden de gemeenrechtelijke regels van het Wetboek van Strafvordering. Maar van zodra het sociaal strafwetboek specifieke strafvorderingsregels voorschrijft, genieten zij de voorbeur boven de gemeenrechtelijke bepalingen van het Wetboek van Strafvordering (met inbegrip van de Wet Franchimont). - Regels met betrekking tot verhoren De bepalingen van de wet Franchimont schrijven in het Wetboek van Strafvordering een aantal waarborgen in ten voordele van ondervraagde personen in het kader van een opsporingsonderzoek of van een gerechtelijk onderzoek, en dit om de rechten van verdediging van deze personen te respecteren.437 De memorie van toelichting van het sociaal strafwetboek bepaalt hierbij dat de bepalingen van de Wet Franchimont van toepassing zijn op de processen-verbaal, opgesteld door de sociaal inspecteurs, in het kader van een strafrechtelijke procedure wanneer een opsporingsonderzoek of een gerechtelijk onderzoek werd geopend.438 Niettemin past de arbeidsinspectie reeds de regels van het Wetboek van Strafvordering toe op de processen-verbaal opgesteld buiten elk strafrechtelijk onderzoek, in het kader van een gewoon administratief onderzoek dat niet noodzakelijkerwijs uitmondt in de vaststelling van een inbreuk. 439 In de parlementaire voorbereidingen wordt gesteld dat de invoering van soortgelijke regels uit de Wet Franchimont, voor wat betreft de processen-verbaal van verhoor opgesteld door de sociale inspectiediensten in het kader van het administratief stadium, vereist is door het principe van de gelijke behandeling, voor zover de personen die worden verhoord in een administratieve context dezelfde garanties moeten kunnen benutten als deze voor de personen verhoord in het kader van een strafprocedure, alsook door de wettiging van de administratieve praktijk.440 Dus de regels die gelden bij het verhoren van personen uit de Wet Franchimont (meer bepaald toenmalige artikel 47bis en artikel 28quinquies van het Wetboek van Strafvordering) zijn in het sociaal strafrecht, zowel toepasselijk in louter administratieve onderzoeken als in strafrechtelijke onderzoeken. Bij het vergelijken van artikel 62 van het sociaal strafwetboek (over het verhoor) met het toenmalige artikel 47bis van het Wetboek van Strafvordering (zoals het was ingevoerd door de Wet Franchimont, vóór de Salduz-wijziging) valt ook duidelijk op dat ze bijna volledig identiek zijn. Ook het sociaal strafwetboek voorziet in een recht op een kopie van het verhoor. 441 - Inzagerecht Naast waarborgen met betrekking tot verhoren, voorziet de Wet Franchimont ook een inzagerecht voor bepaalde personen in het strafdossier, het recht om bijkomende onderzoekshandelingen te vragen en het recht om opheffing te vragen van bepaalde genomen dwangmaatregelen (inbeslagnames en verzegelingen). De Wet Franchimont voorziet dus een recht op inzage in het strafdossier voor de niet-aangehouden inverdenkinggestelde en de burgerlijke partij tijdens het gerechtelijk onderzoek. 437

Wetsontwerp (I) tot invoering van een Sociaal Strafwetboek, Parl.St. Kamer 2008-09, nr. 52K1666/001, 82. Ibid. 439 Wetsontwerp (I) tot invoering van een Sociaal Strafwetboek, Parl.St. Kamer 2008-09, nr. 52K1666/001, 8283. 440 Wetsontwerp (I) tot invoering van een Sociaal Strafwetboek, Parl.St. Kamer 2008-09, nr. 52K1666/001, 8283. 441 Art. 63 lid 1 Soc.Sw. 67 438

Alvorens kan worden onderzocht of dit inzagerecht ook geldt in het sociaal strafrecht dient men het tweesporenstelsel van het sociaal strafrecht voor ogen te houden. In het sociaal strafrecht dient men namelijk steeds het onderscheid te maken tussen de strafrechtelijke fase (wanneer de arbeidsauditeur overgaat tot vervolging) en de administratieve fase (nog voor een pro justitia wordt opgesteld of ook als de administratie overgaat tot het opleggen van een administratieve geldboete). De strafrechtelijke fase zal in het sociaal strafrecht doorgaans de vorm aannemen van een opsporingsonderzoek onder leiding van de arbeidsauditeur. In dergelijk geval voorziet het sociaal strafwetboek geen inzagerecht. Het openbaar ministerie dient wel de administratie in te lichten of het zal overgaan tot strafvervolging, minnelijke schikking, bemiddeling in strafzaken of de burgerlijke rechtsvordering van artikel 138bis Gerechtelijk Wetboek.442 Aangezien het sociaal strafwetboek zelf geen bepalingen bevat over inzagerecht, dient men beroep te doen op de gemeenrechtelijke regels van het Wetboek van Strafvordering. Maar de gemeenrechtelijke regels voorzien geen inzagerecht voor verdachten (bijvoorbeeld werkgever-overtreder) en benadeelden (bijvoorbeeld werknemerslachtoffer) in een opsporingsonderzoek, behalve het recht op kosteloze kopie van de tekst van het eigen verhoor.443 Er wordt enkel een inzagerecht voorzien voor de inverdenkinggestelde en de burgerlijke partij tijdens het gerechtelijk onderzoek. Men kan dus concluderen dat ingeval de strafrechtelijke vervolging in het sociaal strafrecht de vorm aanneemt van een opsporingsonderzoek, dat er dan geen inzagerecht is voorzien, behalve de kosteloze kopie van het eigen verhoor. Uitzonderlijk kan het strafonderzoek in het sociaal strafrecht de vorm aannemen van een gerechtelijk onderzoek, wanneer de onderzoeksrechter wordt gevat. Gedacht kan worden aan de situatie dat de onderzoeksrechter een machtiging tot visitatie heeft verleend aan de sociaal inspecteurs om toegang te hebben tot bewoonde ruimtes. In dergelijk geval gelden de gemeenrechtelijke regels van het Wetboek van Strafvordering, die een inzagerecht voorzien voor de inverdenkinggestelde en de burgerlijke partij. Louter verdachten krijgen geen inzagerecht. De werkgever-overtreder zal dus eerst officieel in verdenking dienen te worden gesteld door de onderzoeksrechter alvorens hij inzage kan vragen in het strafdossier. In administratieve fase is de situatie anders. Als de administratie wil overgaan tot het opleggen van een administratieve geldboete dan heeft het sociaal strafwetboek wel inzage voorzien van het administratief dossier. Zo bepaalt de wet dat de administratie het dossier, met betrekking tot de inbreuken welke aanleiding kunnen geven tot een administratieve geldboete, ter beschikking dient te stellen van de overtreder of diens raadsman.444 Op die manier kan het dossier geraadpleegd en ingekeken worden op de griffie van de dienst Administratieve Geldboeten van de FOD WASO. De inzage is mogelijk van zodra de overtreder werd uitgenodigd om zijn verweermiddelen in te dienen. Op verzoek van de overtreder of zijn raadsman geeft de dienst Administratieve Geldboeten toelating om een kopie te maken van de stukken van het dossier.445 Er wordt dus zowel een inzagerecht als het recht op een kopie voorzien. Voorts bepaalt het sociaal strafwetboek dat de sanctie van artikel 460ter van het Strafwetboek over misbruik, van door inzage in het dossier verkregen inlichtingen, ook toepasselijk is op de overtreder in het sociaal strafrecht. 446

442

Art. 72 lid 1 Soc.Sw. Art. 28quinquies Sv. 444 Art. 79 lid 1 Soc.Sw. 445 F. BLOMME en T. MESSIAEN, Handboek sociaal strafrecht: het nieuwe sociaal strafwetboek, Gent, Story Publishers, 2010, 321. 446 Art. 79 lid 1, laatste zin Soc.Sw. 68 443

- Recht om bijkomende onderzoekshandelingen te vragen De gewaarborgde procedure om bijkomende onderzoekshandelingen te vragen, zoals gekend in het gemeen strafprocesrecht447, bestaat in het sociaal strafrecht enkel als het sociaal strafonderzoek de vorm aanneemt van een gerechtelijk onderzoek. Dan staat dat recht om bijkomende onderzoekshandelingen te vragen open voor de overtreder (die officieel in verdenking is gesteld) en voor de burgerlijke partij. Indien het strafonderzoek in het sociaal strafrecht de vorm aanneemt van een opsporingsonderzoek en in geval van louter administratieve controle, geldt er een andere regeling, die gekoppeld is aan het verhoor. Dan bepaalt het sociaal strafwetboek dat vóór aanvang van het verhoor aan de ondervraagde persoon dient te worden meegedeeld dat hij kan vragen dat iedere maatregel die behoort tot de bevoegdheid van de sociaal inspecteurs wordt verricht.448 De vraag naar bijkomend onderzoek moet wel een zekere relevantie hebben met betrekking tot het onderzoek en kan enkel slaan op de verhoorde zelf. Zo kan de gecontroleerde uitbater van een horecazaak niet eisen dat ook alle andere horecazaken in de gemeente worden gecontroleerd.449 Deze regeling verschilt fundamenteel van artikel 61quinquies van het Wetboek van Strafvordering, om de ondervraagde persoon in dergelijk geval wel kan vragen naar bijkomende onderzoekshandelingen, maar de sociaal inspecteur is in dat geval niet verplicht gevolg te geven aan zijn vraag. Tijdens de procedure tot het opleggen van een administratieve geldboete is niet voorzien dat de overtreder bijkomende onderzoekshandelingen kan vragen. - Waarborgen tegen bepaalde dwangmaatregelen De beschermingsregeling voor personen die geschaad worden door een onderzoekshandeling met betrekking tot zijn goederen (het strafrechtelijk kortgeding) van de artikelen 28sexies (opsporingsonderzoek) en 61quater (gerechtelijk onderzoek) van het Wetboek van Strafvordering geldt in principe niet in het sociaal strafrecht. Het sociaal strafrecht bevat namelijk een specifieke regeling (lex specialis) in artikel 53 van het sociaal strafwetboek en in artikel 2 van de Wet Sociaal Strafrecht450 die formele garanties verzekeren bij bepaalde opsporings- en onderzoeksmaatregelen en een beroepsmogelijkheid voorziet. Deze specifieke regeling geldt bij het vaststellen van sociaalrechtelijke inbreuken, zowel in de strafrechtelijke fase als tijdens een administratieve controle. Het sociaal strafrecht voorziet namelijk een verplichting om de persoon die benadeeld wordt door een onderzoeksmaatregel in te lichten, niet alleen over deze maatregel zelf, maar ook over zijn rechten en plichten met betrekking tot de bevolen of genomen maatregel.451 Zo moet de sociaal inspecteur altijd een schriftelijke vaststelling opmaken bij inbeslagnames en verzegelingen, bij het nemen van stalen en bij het opsporen van bepaalde informatiedragers.452 Deze schriftelijke vaststelling moet bepaalde informatie bevatten, die vermeld is in artikel 53 §3 van het sociaal strafwetboek, waaronder de rechtsmiddelen die open staan tegen de maatregel. De schriftelijke

447

Art. 61quinquies Sv. Art. 62 lid 1, 1°, b) Soc.Sw. 449 F. BLOMME en T. MESSIAEN, Handboek sociaal strafrecht: het nieuwe sociaal strafwetboek, Gent, Story Publishers, 2010, 163. 450 Wet van 2 juni 2010 houdende bepalingen van het sociaal strafrecht, BS 1 juli 2010. 451 F. BLOMME en T. MESSIAEN, Handboek sociaal strafrecht: het nieuwe sociaal strafwetboek, Gent, Story Publishers, 2010, 239. 452 Art. 53 §1 Soc.Sw. 69 448

vaststelling dient bovendien persoonlijk overhandigd te worden aan de werkgever, zijn aangestelde of zijn lasthebber (of eventueel aan een andere benadeelde persoon), die tekent voor ontvangst.453 Naast die formele garanties wordt dus ook een beroepsmogelijkheid voorzien tegen de dwangmaatregelen die genomen zijn door de sociaal inspecteurs. Iedere persoon die van oordeel is dat zijn rechten worden geschaad door bepaalde dwangmaatregelen (o.m. inbeslagnemingen en verzegelingen) die genomen werden door de sociaal inspecteurs, kan namelijk beroep instellen bij de voorzitter van de arbeidsrechtbank.454 Dit beroep kan door iedere benadeelde persoon worden ingesteld, zowel door een werkgever, een aangestelde of lasthebber, een werknemer als een derde. Bovendien heeft de wetgever ervoor geopteerd om de vordering in te stellen en te behandelen zoals in kort geding. 455 Inhoudelijk verschilt deze regeling niet sterk van de bepalingen van de Wet Franchimont betreffende het strafrechtelijk kort geding. De beroepsmogelijkheid, tegen maatregelen opgelegd door de sociaal inspecteurs, geldt nu zowel in strafrechtelijke fase als in de fase van de administratieve controle. Andere rechten van verdediging in het sociaal strafrecht Het nieuwe sociaal strafwetboek heeft gezorgd voor een verbetering van de rechten van verdediging voor overtreders. Naast de hoger vermelde Franchimont-rechten, vinden we de betere bescherming van de rechten van de verdediging onder andere terug in de volgende bepalingen:456 (i) De opname van het finaliteitsbeginsel en het proportionaliteitsbeginsel als uitgangspunt voor de uitoefening van de bevoegdheden van de sociaal inspecteurs.457 Deze bepalingen verzekeren de overtreders dat de sociaal inspecteurs enkel hun bevoegdheden mogen uitoefenen met een legitiem doel en ze waarborgen de overtreders ook tegen maatregelen van de sociaal inspecteurs met onevenredige gevolgen. (ii) Een betere bescherming van de persoonlijke levenssfeer bij visitaties in bewoonde ruimten door meer waarborgen in te bouwen in de wet.458 Er worden uitgebreide procedureregels voorgeschreven die de sociaal inspecteurs dienen te respecteren alvorens een machtiging tot visitatie te verkrijgen van de onderzoeksrechter. (iii) Meer waarborgen rond het indienen van de verweermiddelen naar aanleiding van de administratieve vervolging door de administratie. Als de administratie wil overgaan tot het opleggen van een administratieve geldboete, dan zal ze aan de overtreder een brief moeten sturen waarbij ze meldt dat hij het recht heeft om zijn verweermiddelen in te dienen. 459 De modaliteiten van dergelijke uitnodiging worden nu veel nauwkeuriger geregeld. De overtreder kan zich voortaan laten bijstaan door een advocaat en heeft het recht op een afschift van het dossier.460 Dit komt de rechten van verdediging ten goede. (iv) De uitgebreide motiveringsplicht in hoofde van de administratie bij het opleggen van een administratieve geldboete.461 De motivering die de beslissing tot het opleggen van een 453

Art. 53 §2 Soc.Sw.; F. BLOMME en T. MESSIAEN, Handboek sociaal strafrecht: het nieuwe sociaal strafwetboek, Gent, Story Publishers, 2010, 242. 454 Art. 2 §1 Wet Sociaal Strafrecht. 455 F. BLOMME en T. MESSIAEN, Handboek sociaal strafrecht: het nieuwe sociaal strafwetboek, Gent, Story Publishers, 2010, 244. 456 F. BLOMME en T. MESSIAEN, Handboek sociaal strafrecht: het nieuwe sociaal strafwetboek, Gent, Story Publishers, 2010, 26. 457 Art. 18 en 19 Soc.Sw. 458 Art. 24 Soc.Sw. 459 Art. 77 Soc.Sw. 460 F. BLOMME en T. MESSIAEN, Handboek sociaal strafrecht: het nieuwe sociaal strafwetboek, Gent, Story Publishers, 2010, 318. 461 Art. 84 Soc.Sw. 70

administratieve geldboete moet bevatten, wordt voortaan gedetailleerd omschreven in het sociaal strafwetboek.462

Afdeling C: Andere strafrechtelijke aspecten 1) Daderschap in het sociaal strafrecht Werkgever, aangestelde of lasthebber In het sociaal strafrecht wordt in principe de werkgever gestraft, slechts uitzonderlijk de werknemer. Zo worden namelijk in veruit de meeste sociale strafbepalingen “de werkgever, zijn aangestelde of lasthebbers” als strafbare daders aangeduid.463 Dit heeft tot gevolg dat de werknemer niet strafbaar kan gesteld worden voor sociale inbreuken die verwijzen naar de werkgever, zijn aangestelde of lasthebber. Dit is een toepassing van het principe van de “wettelijke toerekening”: het is de wet die bepaalt wie strafrechtelijk verantwoordelijk is. Vermits de begrippen “werkgever, aangestelde en lasthebber” niet eigen zijn aan het strafrecht, neemt men aan dat deze begrippen autonoom dienen te worden geïnterpreteerd. Deze autonome invulling laat dan ook toe dat de strafrechter bij de interpretatie van de strafwetten en hun toepassing aan de begrippen die afkomstig zijn uit andere rechtstakken, een andere betekenis of draagwijdte geeft.464 Zo heeft procureur-generaal De Swaef in zijn conclusie bij het arrest van het Hof van Cassatie van 10 mei 2005465 het begrip “werkgever” duidelijk toegelicht. Die interpretatie werd als dusdanig ook overgenomen in het cassatiearrest zelf.466 In het sociaal strafrecht is de werkgever namelijk de persoon die met de werknemer verbonden is door een arbeidsverhouding die wordt gekenmerkt door ondergeschikt verband, een dienstbetrekking hetzij op grond van een overeenkomst of andere, hetzij op grond van een statutair of feitelijk verband. Het begrip werkgever is dus veel ruimer dan het begrip werkgever, zoals voorzien in het “gewone” arbeidsrecht.467 De vraag of iemand de hoedanigheid van werkgever bezit, dient niet zozeer te worden beantwoord aan de hand van de juridische kwalificaties in andere rechtsdisciplines (zoals het arbeidsrecht), maar wel op grond van de reële, feitelijke context.468 Het is dus niet belangrijk of men werkgever is volgens het arbeidsrecht. Het zijn de feitelijke omstandigheden die zullen bepalen wie werkgever is. Bovendien kan zowel een natuurlijke persoon als een rechtspersoon (een NV, BVBA, VZW, etc.) werkgever zijn. Ook het begrip “aangestelde van de werkgever” heeft in het sociaal strafrecht een eigen betekenis die niet volledig overeenstemt met de betekenis in het “gewoon” arbeidsrecht, daar spreekt men namelijk van “de persoon die in een band van ondergeschiktheid arbeid verricht”. In het sociaal strafrecht is, naast deze band van ondergeschiktheid, ook vereist dat de aangestelde bekleed is met (een gedeelte) van het werkgeversgezag of de nodige bevoegdheid heeft om effectief over de naleving van de sociale (straf)wet te waken, ook al is die bevoegdheid naar de tijd of plaats beperkt.

462

F. BLOMME en T. MESSIAEN, Handboek Publishers, 2010, 27. 463 F. BLOMME en T. MESSIAEN, Handboek Publishers, 2010, 352. 464 Ibid. 465 Cass. 10 mei 2005, AR P.04.1693.N. 466 F. BLOMME en T. MESSIAEN, Handboek Publishers, 2010, 352. 467 F. BLOMME en T. MESSIAEN, Handboek Publishers, 2010, 353. 468 Ibid.

sociaal strafrecht: het nieuwe sociaal strafwetboek, Gent, Story sociaal strafrecht: het nieuwe sociaal strafwetboek, Gent, Story

sociaal strafrecht: het nieuwe sociaal strafwetboek, Gent, Story sociaal strafrecht: het nieuwe sociaal strafwetboek, Gent, Story

71

Een sociaalrechtelijk misdrijf kan in beginsel niet worden toegerekend aan aangestelden die louter handelen op bevel van de werkgever.469 Tot slot heeft ook het begrip “lasthebber” in het sociaal strafrecht een eigen betekenis. Het gaat namelijk om de persoon die door de werkgever gemandateerd is om bepaalde rechtshandelingen te stellen in verband met de sociale wetgeving en dit in naam en voor rekening van de werkgever, zoals het uitbetalen van loon en het bijhouden van sociale documenten.470 Bovendien is ook vereist dat de lasthebbers, om als strafbare daders te kunnen worden aangemerkt, over het gezag en de nodige bevoegdheid in de onderneming beschikken om effectief over de naleving van de sociale (straf)wetten te kunnen waken.471 Het is dus cruciaal voor de beoordeling van de strafrechtelijke verantwoordelijkheid van aangestelden en lasthebbers dat zij beslissingsbevoegdheid hebben binnen de onderneming.472 Er geldt evenwel geen cascaderegeling of hiërarchie tussen de werkgever, zijn aangestelde of lasthebber. Naast de werkgever, zijn aangestelde of lasthebber kan bij uitbreiding ook de mededader worden vervolgd voor misdrijven van sociaal strafrecht. Als mededader wordt beschouwd: elkeen die heeft bijgedragen tot de totstandkoming van een misdrijf473 en die geen werknemer is. Gedacht kan worden aan de boekhouder of het sociaal secretariaat die een fraudeconstructie heeft opgezet voor de werkgever. Ook andere personen kunnen worden vervolgd. Zo kan in geval van verhindering van toezicht eenieder worden vervolgd.474 Bij uitkeringsfraude kan de uitkeringsgerechtigde worden vervolgd.475 In geval van pesterijen kan eenieder worden vervolgd die in contact komt met de werknemer bij de uitvoering van zijn werk en die geweld, pesterijen of ongewenst seksueel gedrag begaat op het werk.476 Natuurlijke persoon vs. rechtspersoon Voor de beoordeling van wie strafrechtelijk verantwoordelijk is voor sociaalrechtelijke inbreuken, is er niet alleen discussie rond de vraag wie als werkgever (aangestelde of lasthebber) of mededader kan worden beschouwd, maar ook de vraag nopens de aanwijzing van de rechtspersoon dan wel natuurlijke persoon kan determinerend zijn. Met de wet van 4 mei 1999477 is namelijk de strafrechtelijke verantwoordelijkheid van rechtspersonen ingevoerd.478 De werkgever is namelijk vaak een rechtspersoon, bijvoorbeeld een vennootschap, een vereniging of een publiekrechtelijke rechtspersoon. Hij kan dan ook strafrechtelijk verantwoordelijk worden gesteld en bestraft voor misdrijven die in de sfeer van de ondernemingsactiviteiten zijn gepleegd. 479

469

F. BLOMME en T. MESSIAEN, Handboek sociaal strafrecht: het nieuwe sociaal strafwetboek, Gent, Story Publishers, 2010, 354. 470 Ibid. 471 F. BLOMME en T. MESSIAEN, Handboek sociaal strafrecht: het nieuwe sociaal strafwetboek, Gent, Story Publishers, 2010, 355. 472 Ibid. 473 Art. 66 Sw. 474 Art. 209 Soc.Sw. 475 Art. 233 Soc.Sw. 476 Art. 119 Soc.Sw. 477 Wet van 4 mei 1999 tot invoering van de strafrechtelijke verantwoordelijkheid van rechtspersonen, BS 22 juni 1999. 478 F. BLOMME en T. MESSIAEN, Handboek sociaal strafrecht: het nieuwe sociaal strafwetboek, Gent, Story Publishers, 2010, 368. 479 W. VAN EECKHOUTTE, Handboek Belgisch Arbeidsrecht, 2012-2013, onuitg., 571. 72

Er kan discussie ontstaan over mogelijke cumulatie van strafrechtelijke verantwoordelijkheid tussen enerzijds de natuurlijke persoon en anderzijds de rechtspersoon. Artikel 5 van het strafwetboek voorziet immers dat rechtspersonen ook strafrechtelijk kunnen worden veroordeeld. Het betreft een eigen strafrechtelijke verantwoordelijkheid, onderscheiden en autonoom ten opzichte van die van de natuurlijke personen die voor de rechtspersoon hebben gehandeld of dit hebben nagelaten.480 De wet bepaalt niet uitdrukkelijk op welke wijze gedragingen moeten worden toegerekend aan de rechtspersoon. Dit is een feitenkwestie die aan de rechter wordt overgelaten. Toch heeft de wetgever geen objectieve aansprakelijkheid van rechtspersonen willen invoeren. Het algemeen principe van schuldstrafrecht geldt ook ten aanzien van rechtspersonen.481 De rechtspersoon of natuurlijke persoon moet daadwerkelijk schuld hebben aan het misdrijf. Elk misdrijf vereist namelijk een materieel en een moreel bestanddeel. Nulla poena sine culpa: geen straf zonder schuld. Dit geldt ook in het sociaal strafrecht. Rechtspersonen kunnen in principe strafrechtelijk verantwoordelijk worden gesteld voor alle misdrijven. Dit vloeit voort uit het eerste lid van artikel 5 van het strafwetboek.482 Die bepaling zegt dat een rechtspersoon strafrechtelijk verantwoordelijk is voor misdrijven die (1°) hetzij een intrinsiek verband hebben met de verwezenlijking van zijn doel (2°) of de waarneming van zijn belangen, of die, naar blijkt uit de concrete omstandigheden, (3°) voor zijn rekening zijn gepleegd. Het tweede lid van artikel 5 van het strafwetboek zet vervolgens de algemene principes uiteen over cumulatie van strafrechtelijke verantwoordelijkheid tussen enerzijds de natuurlijke persoon en anderzijds de rechtspersoon. Men dient hierbij een onderscheid te maken tussen opzettelijke en onopzettelijke misdrijven: (i) Bij onopzettelijke misdrijven of nalatigheidsmisdrijven (ook wel verzuimsdelicten genoemd) kunnen slechts één van beiden, ofwel de natuurlijke persoon ofwel de rechtspersoon, verantwoordelijk worden gesteld. De rechter dient dan te onderzoeken wie de zwaarste fout heeft gepleegd, de natuurlijke persoon óf de rechtspersoon. Er is geen cumulatie mogelijk. Enkel diegene die de zwaarste fout heeft gepleegd kan worden veroordeeld. Bij onopzettelijke misdrijven heeft de wetgever dus een strafuitsluitingsgrond ingevoerd voor degene die de minst zware fout begaat. 483 (ii) Bij opzettelijke misdrijven, als in concreto blijkt dat de natuurlijke persoon de feiten “wetens en willens” heeft gepleegd, kunnen zowel de natuurlijke persoon als de rechtspersoon samen worden veroordeeld. Er is dan cumulatie of gezamenlijke veroordeling mogelijk. Naast het debat over de strafrechtelijke verantwoordelijkheid, is er ook nog de kwestie van de uitvoering van de straf, m.a.w. de vraag van wie de geldboete die aan de dader wordt opgelegd, effectief kan worden gevorderd. Uiteraard kan dat van de persoon aan wie de boete is opgelegd. Maar het sociaal strafwetboek verklaart ook dat de werkgever burgerlijk aansprakelijk is voor de betaling van de strafrechtelijke geldboeten waartoe zijn aangestelden of lasthebbers zijn veroordeeld.484 Dit betekent dat de geldboeten ook bij de werkgever kunnen worden geïnd in plaats van bij de veroordeelde aangestelde of lasthebber. Het gaat hier om een maatregel van burgerlijke aard, die niet het karakter heeft van een strafrechtelijke veroordeling en die tot doel heeft de invordering van de geldboetes te vergemakkelijken.485 Ten aanzien van administratieve geldboeten bepaalt het sociaal strafwetboek echter dat deze enkel aan de overtreder kunnen worden opgelegd, zelfs indien de inbreuk is begaan door een aangestelde of een lasthebber. De administratieve beslissing tot schuldigverklaring kan bovendien slechts worden 480

Cass. (2e k.) 20 december 2005, AR P.05.1220.N. C. VAN DEN WYNGAERT, Strafrecht, strafprocesrecht & internationaal strafrecht, I, Antwerpen, Maklu, 2006, 132. 482 F. BLOMME en T. MESSIAEN, Handboek sociaal strafrecht: het nieuwe sociaal strafwetboek, Gent, Story Publishers, 2010, 369. 483 Cass. 10 februari 2010, AR P.09.1281.F. 484 Art. 104 Soc.Sw. 485 W. VAN EECKHOUTTE, Handboek Belgisch Arbeidsrecht, 2012-2013, onuitg., 572. 73 481

genomen ten aanzien van de overtreder, zelfs indien de inbreuk is begaan door een aangestelde of een lasthebber.486 Als de werkgever een rechtspersoon is, dan wordt in de praktijk de administratieve geldboete vaak aan de rechtspersoon opgelegd en niet aan de natuurlijke persoon omdat de rechtspersoon doorgaans meer solvabel is dan de natuurlijke persoon.

2) Bewijsregels in het sociaal strafrecht In beginsel wijkt het sociaal strafrecht niet af van het gemeen strafrecht wat betreft de bewijsregels. Zo geldt in het sociaal strafrecht in principe ook de regel van de vrije bewijsvoering. Een sociaalrechtelijk misdrijf kan door alle middelen worden aangetoond en de rechter beoordeelt op soevereine wijze de bewijswaarde van elke middel. Een bewijsmiddel is pas onrechtmatig wanneer zij in strijd met de wet is verkregen, in dat geval spreekt men van onrechtmatig verkregen bewijs. Het Hof van Cassatie heeft in het Antigoon-arrest487 beslist dat een bewijsstuk dat door een onregelmatigheid is aangetast slechts uit de debatten dient te worden geweerd in de volgende drie gevallen: (i) wanneer het miskende vormvoorschrift is voorgeschreven op straffe van nietigheid, (ii) wanneer de begane onrechtmatigheid de betrouwbaarheid van het bewijs heeft aangetast of (iii) wanneer het gebruik van het bewijs in strijd is met het recht op een eerlijk proces. Het Hof van Cassatie heeft evenwel in een recentelijk arrest van 24 april 2013 de Antigoontoets beperkt. 488 Toch wijkt het sociaal strafrecht wijkt af van het principe van de vrije bewijswaardering. Processenverbaal tot vaststelling van een inbreuk, opgemaakt door de sociale inspectiediensten, hebben namelijk een bijzondere bewijswaarde.489 Ze hebben bewijskracht tot het tegendeel bewezen is voor zover een afschrift van het proces-verbaal ter kennis wordt gebracht aan de overtreder binnen een bepaalde termijn.490 Bovendien gelden er nog een aantal andere voorwaarden, die hoger reeds werden besproken (supra). De bijzondere bewijswaarde vormt namelijk een uitzondering op de algemene regel, dat een procesverbaal geldt als een loutere inlichting in het gemeen strafrecht. Het vormt derhalve ook een uitzondering op de regel van de vrije bewijslevering in strafzaken. De rechter zal dus niet meer naar eigen overtuiging kunnen oordelen over de bewijswaarde van dergelijk proces-verbaal, opgesteld door een sociaal inspecteur.491 Het proces-verbaal dat niet aan de wettelijke voorwaarden voldoet, doordat het bijvoorbeeld niet binnen de vereiste termijn werd betekend, verliest evenwel zijn bijzondere bewijskracht en geldt dan louter ter informatie. De rechter is dan vrij in het beoordelen van de bewijswaarde van zo’n procesverbaal.492 Door de niet-betekening van het proces-verbaal binnen de wettelijke termijn, behoudt

486

Art. 105 Soc.Sw. Cass. 14 oktober 2003, T.Strafr. 2004, 129-133. 488 In zoverre de Antigoon-doctrine nog stand houdt, kan verwezen worden naar het recente Cassatie-arrest van 24 april 2013. Het is evenwel uitgesproken door de Franstalige kamer. Het is afwachten of de Nederlandstalige kamer die uitspraak zal volgen. De volledige verwijzing van het arrest: Cass. 24 april 2013, P.12.1919.F. Advocaat-generaal Frank Schuermans heeft er een artikel over geschreven in de Juristenkrant van 8 mei 2013. 489 Art. 66 Soc.Sw. 490 F. BLOMME en T. MESSIAEN, Handboek sociaal strafrecht: het nieuwe sociaal strafwetboek, Gent, Story Publishers, 2010, 271. 491 F. BLOMME en T. MESSIAEN, Handboek sociaal strafrecht: het nieuwe sociaal strafwetboek, Gent, Story Publishers, 2010, 272. 492 Ibid. 74 487

het proces-verbaal dus wel zijn bewijskracht als inlichting en kan derhalve juridisch relevant blijven als bewijselement in een burgerlijke betwisting voor de arbeidsrechtbank.493 Bovendien is de bijzondere bewijskracht ook beperkt tot de de visu of zintuiglijke vaststellingen van de sociaal inspecteurs. Processen-verbaal van verhoor genieten dus niet van de bijzondere bewijskracht. Aan gevolgtrekkingen, vermoedens of appreciatie van de sociaal inspecteur of aan inlichtingen die hij buiten de materiële vaststellingen heeft verzameld, kleeft evenmin bijzondere bewijskracht.494 Daarnaast bepaalt het sociaal strafwetboek495 ook dat de materiële vaststellingen die verricht zijn door de sociaal inspecteurs (van een bepaalde inspectiedienst) in een proces-verbaal tot vaststelling van een inbreuk ook gebruikt kunnen worden door andere sociaal inspecteurs (van dezelfde dienst of van andere inspectiediensten) of door andere ambtenaren die toezicht houden op de naleving van andere wetgevingen, zonder dat die materiële vaststellingen hun bijzondere bewijskracht verliezen. Wat de bewijslast betreft, is het de arbeidsauditeur die bewijs zal moeten leveren aan de correctionele rechtbank dat een bepaalde persoon een sociaalrechtelijke inbreuk heeft gepleegd. De overtreder kan zich beroepen op zijn vermoeden van onschuld. Bovendien heeft de rechter geen passieve rol in strafzaken. Hij is namelijk niet beperkt door de bewijzen die hem zijn voorgelegd. Ter terechtzitting speelt hij een actieve rol in het leiden van het onderzoek. Hij is zelf vrij in het opzoeken van bewijs.496 Hij kan bijvoorbeeld werknemers oproepen om te komen getuigen op de rechtbank. Betreffende de administratieve vervolging, heeft het sociaal strafwetboek bepaald dat indien de administratie een administratieve geldboete heeft opgelegd aan de overtreder en hij gaat in beroep bij de arbeidsrechtbank, dat in dergelijk geval de regels inzake de bewijslast die gelden voor de strafrechtspleging, ook van toepassing zijn op de beroepsprocedure voor de arbeidsrechtbank. 497

3) Verjaring Het Sociaal Strafwetboek zelf bevat geen algemene verjaringstermijn die geldt voor alle sociaalrechtelijke misdrijven. Hieruit volgt dat de strafvordering voor alle misdrijven die bestraft worden met sanctieniveau 2, 3 of 4 verjaart overeenkomstig de gemeenrechtelijke verjaringsregels van het Wetboek van Strafvordering.498 Aangezien de meeste sociaalrechtelijke misdrijven gemeenrechtelijk kunnen beschouwd worden als wanbedrijven, zal de verjaringstermijn vijf jaar bedragen.499 Dit heeft tot gevolg dat de sociaal inspecteur slechts 5 jaar kan terugkeren in de tijd om een inbreuk te regulariseren, om op die manier achterstallige RSZ-bijdragen te innen. Voor het opleggen van een administratieve geldboete heeft het sociaal strafwetboek wel een bijzondere verjaringstermijn voorgeschreven. De administratieve geldboete kan namelijk niet meer worden opgelegd vijf jaar na de feiten.500 Bovendien bepaalt de sociale strafwet dat daden van onderzoek of van vervolging, met inbegrip van de kennisgevingen van de beslissingen van het openbaar ministerie omtrent het al dan niet instellen van strafvervolging en het verzoek ten aanzien 493

F. BLOMME en T. MESSIAEN, Handboek sociaal strafrecht: het nieuwe sociaal strafwetboek, Gent, Story Publishers, 2010, 274 494 F. BLOMME en T. MESSIAEN, Handboek sociaal strafrecht: het nieuwe sociaal strafwetboek, Gent, Story Publishers, 2010, 273. 495 Art. 67 Soc.Sw. 496 C. VAN DEN WYNGAERT, Strafrecht en strafprocesrecht in hoofdlijnen, II, Antwerpen, Maklu, 2011, 1199. 497 Art. 87 Soc.Sw. 498 A. LIEVENS, “Het Sociaal Strafwetboek – Een nieuwe stap in de strijd tegen de sociale fraude en illegale arbeid”, RW 2010, afl. 13, 533. 499 Art. 21 VTSv. 500 Art. 81 lid 1 Soc.Sw. 75

van de overtreder om verweermiddelen in te dienen, verricht binnen de verjaringstermijn van vijf jaar, de verjaring doen stuiten. Met die daden zal een nieuwe termijn van gelijke duur aanvangen, zelfs ten aanzien van personen die daarbij niet betrokken waren.501

501

Art. 81 lid 2 Soc.Sw. 76

HOOFDSTUK 4: Het sociaal strafwetboek en de strijd tegen de sociale fraude Afdeling A: Kan het sociaal strafwetboek dienen als een bijkomend instrument in de strijd tegen de sociale fraude? 1) Verschillende samenwerkingsvormen en gecoördineerde acties Het sociaal strafwetboek mag niet beschouwd worden als het eindpunt in de strijd tegen de sociale fraude. Naast het sociaal strafwetboek is immers een geïntegreerde samenwerking nodig tussen alle actoren in de keten van het sociaal strafrecht. Zoals in het begin van de paper reeds uiteengezet, is het landschap van de sociale inspectiediensten sterk versnipperd in België. Daarom is het belangrijk om via samenwerking en gecoördineerde controles van de verschillende sociale inspectiediensten de strijd tegen de sociale fraude te versterken. Een eerste aanzet is genomen door de oprichting van de Sociale Inlichtingen- en Opsporingsdienst (SIOD).502 SIOD werd namelijk opgericht door de Programmawet (I) van 27 december 2006503 die nu geïntegreerd is in het sociaal strafwetboek. SIOD is een coördinerend nationaal orgaan dat de verschillende sociale inspectiediensten ondersteunt en fungeert als een soort administratief overlegorgaan. Het zorgt voor een goede wisselwerking tussen enerzijds het regeringsbeleid inzake sociale fraudebestrijding, dat bepaald wordt door de ministerraad, en anderzijds de uitvoering ervan door de verschillende sociale inspectiediensten en de arrondissementscellen.504 Het is samengesteld uit de Algemene Raad van de Partners en het Federaal Aansturingsbureau.505 De Algemene Raad heeft tot taak voorstellen te formuleren aan de bevoegde ministers om de wetgeving aan te passen die van toepassing is op de strijd tegen de illegale arbeid en de sociale fraude. 506 Het Bureau zal op zijn beurt de coördinatie van de controles inzake sociale fraudebestrijding voorbereiden en binnen de arrondissementscellen aansturen op actie van de verschillende sociale inspectiediensten die betrokken zijn bij de strijd tegen de sociale fraude.507 Toch blijft SIOD hoofdzakelijk een overlegorgaan zonder eigen politionele bevoegdheden. Graag wordt verwezen naar de kritische bedenkingen van arbeidsauditeur Danny Meirsschaut (infra). Op het niveau van elk gerechtelijk arrondissement bestaat er bovendien een arrondissementscel die wordt voorgezeten door de arbeidsauditeur en voor het overige hoofdzakelijk is samengesteld uit enkele leidinggevende ambtenaren van de verschillende sociale inspectiediensten, een vertegenwoordiger van de FOD Financiën, een parketmagistraat en een lid van de federale politie.508 De taak van de arrondissementscellen bestaat erin gezamenlijke controles te organiseren en te coördineren van de verschillende sociale inspectiediensten met de bedoeling om de verschillende sociale wetgevingen in verband met sociale fraudebestrijding te doen naleven.509

502

F. BLOMME en T. MESSIAEN, Handboek sociaal strafrecht: het nieuwe sociaal strafwetboek, Gent, Story Publishers, 2010, 38. 503 Programmawet (I) 27 december 2006, BS 28 december 2006. 504 A. LIEVENS, “Het Sociaal Strafwetboek – Een nieuwe stap in de strijd tegen de sociale fraude en illegale arbeid”, RW 2010, afl. 13, 514. 505 Art. 3 Soc.Sw. 506 Art. 5 Soc.Sw. 507 Art. 7 Soc.Sw. 508 W. VAN EECKHOUTTE, Handboek Belgisch Arbeidsrecht, 2012-2013, onuitg., 557. 509 Art. 12 Soc.Sw. 77

2) Nieuwe misdrijven op het gebied van sociale fraude Naast de wettelijke verankering van verschillende samenwerkingsvormen en gecoördineerde acties in de strijd tegen de sociale fraude, heeft het sociaal strafwetboek ook een reeks nieuwe misdrijven gecreëerd die bepaalde vormen van sociale fraude bestraffen. Het gaat namelijk over hoofdstuk 10 van boek 2 inzake inbreuken van valsheid, van het gebruik van valse stukken, van onjuiste of onvolledige verklaringen en van oplichting in het sociaal strafrecht. Met het hoogste sanctieniveau bestraft de wetgever namelijk eenieder die door middel van valsheid in geschrifte of door middel van het gebruik van valse stukken, door middel van onjuiste of onvolledige verklaringen heeft getracht een bepaald sociaal voordeel te bekomen, zoals een subsidie of een bepaalde sociale uitkering.510 Men wordt eveneens gestraft met de hoogste sanctie als men bepaalde frauduleuze handelingen stelt met de bedoeling een sociaal voordeel te bekomen, ofwel om geen of minder bijdragen te betalen dan die welke men normaal verschuldigd is.511 Deze misdrijven van sociale uitkeringsfraude worden met de hoogste sanctie bestraft omdat ze de financiering van de sociale zekerheid ernstig in gevaar brengen en het systeem van solidariteit, dat aan de basis ligt van het stelsel, in gevaar brengen.512 De creatie van deze misdrijven kan ervoor zorgen dat uitkeringsfraude voortaan efficiënter wordt bestraft. Dit draagt bij in de strijd tegen de sociale fraude. Graag wordt hierbij verwezen naar het gesprek met dhr. Salomez, kabinetsmedewerker van staatssecretaris John Crombez (infra).

Afdeling B: Gesprekken met actoren uit het werkveld Het is misschien nog vroeg om 2 jaar na de inwerkingtreding van het nieuwe wetboek een conclusie te trekken, maar toch is het interessant gebleken om enkele actoren uit de rechtspraktijk te bevragen over hun ervaring met het nieuwe sociaal strafwetboek. Er werd bevraagd of dit nieuw instrument kan bijdragen in de strijd tegen de sociale fraude. Volgende personen zijn bevraagd: TSW-inspecteurs Arlette Boeckx en Stijn Eeckhout, arbeidsauditeur Danny Meirsschaut, raadsheer Bruno Lietaert van het Arbeidshof, staatssecretaris John Crombez en diens kabinetsmedewerker Kristof Salomez. Er is bewust voor gekozen om enkel de essentie van de gesprekken weer te geven in de masterproef. Mijns inziens is het niet opportuun om de gehele gesprekken letterlijk over te nemen in de paper, noch om zaken te herhalen die hierboven reeds uitvoerig worden besproken. Voornamelijk persoonlijke ervaringen en (kritische) visies van de ondervraagde personen over het sociaal strafwetboek worden hieronder vermeld. Dit vormt m.i. een meerwaarde op het eerder theoretische gedeelte van de masterproef.

1) Gesprek met arbeidsinspecteurs Stijn Eeckhout en Arlette Boeckx In het kader van het opleidingsonderdeel ‘Geschillenbeheersing in sociale aangelegenheden’ werd de mogelijkheid geboden om een verhoor bij te wonen van een arbeidsinspecteur. Dit vond plaats op 14 november 2012. Na het verhoor heb ik inspecteurs Stijn Eeckhout en Arlette Boeckx bevraagd over 510

Art. 230, 232 en 233 Soc.Sw. Art. 235 Soc.Sw. 512 F. BLOMME en T. MESSIAEN, Handboek sociaal strafrecht: het nieuwe sociaal strafwetboek, Gent, Story Publishers, 2010, 529. 78 511

hun ervaringen met het nieuwe wetboek van sociaal strafrecht. Hierbij werd onder meer gevraagd hoe zij de Salduz-principes in de praktijk toepassen en wat de invloed is van de rechten uit de Wet Franchimont in het sociaal strafrecht. - Betreffende Salduz Zij passen, als arbeidsinspecteurs, de Salduz-regels automatisch toe in het contentieux van het sociaal strafrecht. Bij een inspectie worden de betrokkenen steeds gewezen op hun rechten uit de Salduz-wet. Bij elke bezoeksaankondiging of uitnodiging tot verhoor betreffende feiten van sanctieniveau 4 worden steeds de ‘verklaringen van rechten’ toegevoegd (art. 47bis §4 Sv.). Arbeidsinspecteur Boeckx vertelde dat de verklaring van rechten toch een impact heeft op de werkgevers. Sommigen voelen zich geïncrimineerd en anderen verkiezen om helemaal niet op te dagen voor verhoor. Er is een merkbare verhoging van het aantal vruchteloze bezoeken en niet nagekomen afspraken. Door de Salduz-wetgeving is alles bovendien veel formeler en strikter geworden in het onderzoek, vertelde mevr. Boeckx verder. - Betreffende Franchimont De werkgever, lasthebber of aangestelde krijgt geen inzagerecht in zijn dossier bij de TSW-inspectie. Hij krijgt enkel de mogelijkheid om een kopie van zijn proces-verbaal van verhoor te verkrijgen. Door de arbeidsauditeur worden de betrokken partijen wel op de hoogte gebracht. Bij sepot kan de werkgever, lasthebber of aangestelde namelijk nog een administratieve geldboete krijgen van de studiedienst van de FOD WASO. De werkgever, lasthebber of aangestelde krijgt hierbij de mogelijkheid om zijn verweermiddelen uiteen te zetten tegen het opleggen van de geldboete. De studiedienst bepaalt zelf de hoogte van de administratieve geldboete en dient dit grondig te motiveren. Als de werkgever, lasthebber of aangestelde niet akkoord gaat, dan dient hij naar de arbeidsrechtbank te stappen. - Vernieuwingen in het sociaal strafwetboek De creatie van het nieuwe elektronische proces-verbaal (e-PV) is een grote vooruitgang in vergelijking met vroeger. Het elektronische proces-verbaal wordt geregeld in de artikelen 100/1 tot 100/13 van het sociaal strafwetboek. Bovendien zijn de omschrijving van de inbreuken en strafbepalingen nu eensluidend en ook gecoördineerd, wat het werk voor de inspecteurs en andere instanties toch veel duidelijker maakt. Deze klaarheid is een groot pluspunt. Wat de coördinatie van de strafbepalingen betreft, zijn de sancties voor bepaalde inbreuken verzwaard in vergelijking met de situatie vóór de codificatie van het nieuwe wetboek. Zo zijn de inbreuken op de regelgeving van deeltijdse arbeid verzwaard (art. 151 Soc.Sw.). De sanctie voor belemmering van toezicht is verzwaard naar sanctieniveau 4 en de geldboete voor deze inbreuk kan voortaan vermenigvuldigd worden met het aantal betrokken werknemers (art. 209 Soc.Sw.). De sanctie voor kinderarbeid buiten de context van de opvoeding is ook verzwaard naar sanctieniveau 4 (art. 134 Soc.Sw.).

2) Gesprek met arbeidsauditeur Danny Meirsschaut Op 24 april 2013 heb ik een gesprek gehad met arbeidsauditeur Danny Meirsschaut van het arbeidsauditoraat van Gent. Hieronder worden slechts een beperkt aantal topics van het uitgebreide gesprek met de arbeidsauditeur vermeld. 79

- Strijd tegen de sociale fraude Een grote nieuwigheid die het sociaal strafwetboek heeft gecreëerd, is volgens de arbeidsauditeur dat er nu één globale kwalificatie bestaat van uitkeringsfraude (art. 233 Soc.Sw.). Het sociaal strafwetboek bevat ook specifieke bepalingen over valsheid in geschriften en oplichting (art. 232 en 235 Soc.Sw.). De sociale inlichtingen- en opsporingsdienst (SIOD) bestond reeds voor het nieuwe wetboek van sociaal strafrecht en fungeerde toen reeds als overkoepelend nationaal orgaan boven de arrondissementscellen. SIOD heeft echter veel minder verregaande bevoegdheden dan in Nederland. Daar hebben de ambtenaren, die er deel van uitmaken, zelfs politionele bevoegdheden. Hier in België bezitten ze die bevoegdheid niet; het gaat eerder over een administratief overlegorgaan. De auditeur vindt dat het SIOD het opsporingsbeleid meer moeten kunnen coördineren, vroeger gebeurde dat niet. Hij wil dat SIOD een soort federaal parket wordt voor materie van sociaal strafrecht en dat ze meer coördinerend kunnen tussenkomen m.b.t. fenomenen die de arrondissementen overschrijden. Zeker omdat men veel te maken heeft met koppelbazerij met een internationale dimensie. Het federaal parket is daar nu namelijk niet rechtstreeks voor bevoegd, wel onrechtstreeks voor bijvoorbeeld mensenhandel (dat een gemeenrechtelijk misdrijf is, art. 433quinquies Sw.) maar niet voor (puur) sociaalrechtelijke misdrijven. De arbeidsauditeur vindt dat het federaal parket nu veel te weinig optreedt tegen sociaalrechtelijke misdrijven. Hij pleit er dan ook voor om het federaal parket nu uitdrukkelijk bevoegd te maken voor misdrijven van sociaal strafrecht of door er bijvoorbeeld een federale substituut-arbeidsauditeur aan toe te voegen. Nu bestaat dat niet. Als men het federaal parket niet meer bevoegdheden geeft, verkiest de auditeur dat SIOD die taak op zich neemt om op die manier als een soort federaal parket te kunnen optreden. - Burgerlijke rechtsvordering arbeidsauditeur De arbeidsauditeur beschikt over een burgerlijk vorderingsrecht op basis van artikel 138bis §2 van het Gerechtelijk Wetboek. De auditeur zegt dat dergelijke vordering in de praktijk niet wordt toegepast. Hij is niet op de hoogte van een dossier in Vlaanderen waar dat al is toegepast. In Wallonië is die vorderingsmogelijkheid wel al eens sporadisch toegepast, maar zonder dat er al grote succesverhalen bekend zijn. De arbeidsauditeur vraagt zich af of die vordering wel veel effect zal hebben in de praktijk. Theoretisch is het wel een interessante mogelijkheid. In het begin was er wel discussie over de gerechtskosten en de rechtsplegingsvergoeding, indien de arbeidsauditeur in het ongelijk wordt gesteld door de arbeidsrechtbank. Die zaken zijn nu wel geregeld, maar eigenlijk wordt die vordering nog steeds niet toegepast. Men had specifieke gevallen op het oog toen men die regeling invoerde. Bijvoorbeeld bij grote ondernemingen als er bepaalde arbeidsrechtelijke discussies zijn, zoals de toepassing van een verkeerd paritair comité waardoor bijgevolg te lage minimumlonen werden uitbetaald. Als de arbeidsinspectie een pro justitia opstelt en de werkgever weigert zich in de regel te stellen, dan kan in dergelijk geval het arbeidsauditoraat in principe naar de arbeidsrechtbank stappen, om zo een declaratoir vonnis te bekomen. Verder heeft het geen (strafrechtelijke) gevolgen. De werkgever kan dan eventueel verplicht worden om dat vonnis aan te plakken. Die vordering geldt dus enkel voor burgerlijke geschillen, niet voor strafrechtelijke geschillen. De arbeidsauditeur zegt ook dat hij de arbeids- en sociale inspectie zo heeft geïnstrueerd dat ze geen pro justitia zouden opmaken in zuiver technische discussies. Daarmee kan het arbeidsauditoraat 80

immers toch niet terecht bij de correctionele rechtbanken. Want als het te technisch (of te moeilijk) is, dan zal de correctionele rechter toch zeggen dat er twijfel is en de vrijspraak uitspreken. Bijvoorbeeld in geval van toepasselijk paritair comité. Er moet voor de correctionele rechter een specifiek penaal oogmerk zijn in hoofde van de dader. Om die reden krijgt men dan ook weinig dossiers aangeleverd van burgerlijke aard om voor de arbeidsrechtbank te brengen. - Strafrechtelijke en administratieve vervolging Volgens de omzendbrief 12/2012 van het college van procureurs-generaal dient de arbeidsauditeur in bepaalde gevallen verplicht over te gaan tot vervolging. Daarnaast wordt er ook veel gewerkt met misdrijffenomenen, bijvoorbeeld koppelbazerij in Bulgaarse milieus. In dergelijke gevallen gaat hij zeker vervolgen. Men dient, als arbeidsauditoraat, ook rekening houden met het algemeen strafrechtelijk beleid. Bijvoorbeeld nacht- en belwinkels worden systematisch gecontroleerd omdat er veel fraude op zit. In principe vindt men daar op vlak van sociaal strafrecht slechts één of twee zwartwerkers. Dan moet men in principe niet vervolgen volgens de omzendbrief 12/2012, maar, omdat er van verschillende kanten wordt gewerkt op dat fenomeen, kan men niet passief blijven als arbeidsauditeur. In dergelijke gevallen wordt er wel strafrechtelijk opgetreden. Bovendien vindt de arbeidsauditeur het bestaan van een administratieve vervolging een grote meerwaarde. “We zouden anders niet alle zaken kunnen vervolgen. We hebben op het arbeidsauditoraat een instroom van ongeveer 1200 penale dossiers per jaar maar hebben maar een vervolgingscapaciteit van 120 dossiers voor de correctionele rechtbank. We kunnen daarnaast nog minnelijke schikkingen geven, maar het spreekt voor zich dat we het grootste gedeelte van de sociaalrechtelijke dossiers niet kunnen vervolgen, en we dus van de mogelijkheid gebruik maken om toepassing te maken van de administratieve geldboeten.” De procedure van de administratieve geldboete is trouwens in veel zaken te verkiezen want verloopt veel sneller en is eenvoudiger volgens de arbeidsauditeur. Het strafrechtssysteem is daarentegen loodzwaar en duurt lang. De dienst Administratieve Geldboeten van de FOD WASO is bovendien totaal geïnformatiseerd, in tegenstelling tot justitie. Er bestaat nu ook al een elektronisch procesverbaal (e-PV) dat volledig wordt gebruikt in de administratieve fase, tot bij de dienst Administratieve Geldboeten. Bij justitie is van informatisering helaas geen sprake. Het verschil tussen penale en administratieve vervolging is wel belangrijk wanneer de werkgever een vennootschap is. Dan wordt de administratieve geldboete opgelegd aan de vennootschap. Als er daarentegen penaal wordt vervolgd, dan kan de strafrechtelijke geldboete worden opgelegd aan de natuurlijke persoon én aan de rechtspersoon (zie cumulregels: supra). Als het auditoraat een dossier ontvangt dat op het eerste zicht niet zo zwaarwichtig lijkt, maar men vermoedt dat er sprake is van een mogelijks faillissement of een lege doos, dan weet het arbeidsauditoraat dat, als dit naar de administratie wordt doorgestuurd voor een administratieve geldboete, er toch niets van komt. Een andere situatie is die waarbij de werkgever een vestiging heeft in het buitenland. Dan is het op heden nog zeer moeilijk die administratieve geldboete in het buitenland te innen. Dat is voorlopig toch nog niet gelukt, tenzij als de overtreder vrijwillig betaalt. Men kan dat helaas nog niet afdwingen. “Als we menen dat er toch geen administratieve geldboete kan worden opgelegd, dan hebben we de keuze: ofwel nemen we genoegen met straffeloosheid, ofwel gaan we toch strafrechtelijk vervolgen 81

ook al beantwoordt die zaak niet aan de criteria van de omzendbrief 12/2012 van het college van procureurs-generaal. Ook als wij zaken in beslag willen nemen of als we willen dat de rechter de sluiting van een onderneming beveelt, gaan we strafrechtelijk vervolgen want via de administratieve geldboeten kan dit niet.” - Berechting van sociaalrechtelijke misdrijven Het feit dat de correctionele rechtbank bijzonder is samengesteld wanneer het sociaalrechtelijke misdrijven berecht, is volgens de auditeur een zeer goede zaak. Dit is volgens hem één van de meest positieve hervormingen. Voor de rechters in de Gentse arbeidsrechtbank is dit verrijkend. Ze doen dat ook graag. Het heeft ook geleid tot een capaciteitstoename, zeker in graad van beroep. De gerechtelijke achterstand in sociaalrechtelijke misdrijven is hierdoor verminderd.

3) Gesprek met raadsheer Bruno Lietaert van het Arbeidshof Op 29 april 2013 heb ik een gesprek gehad met dhr. Bruno Lietaert, raadsheer in het Arbeidshof van Gent. Hij zetelt, als arbeidsrechter, samen met twee penale rechters in een gemengde kamer van sociaal strafrecht in het Hof van Beroep van Gent. Hieronder vindt u een samenvatting van het gesprek. - Berechting van sociaalrechtelijke misdrijven en autonomie van het strafrecht De correctionele rechtbank (en het Hof van Beroep) zijn bevoegd voor de berechting van sociaalrechtelijke misdrijven. De kamer is dan speciaal samengesteld uit twee rechters van de rechtbank van eerste aanleg (of het hof van beroep) en één rechter van de arbeidsrechtbank (of het arbeidshof). Raadsheer in het Arbeishof Lietaert vindt dat die speciaal samengestelde rechtbanken een verbetering zijn omdat de arbeidsrechter toch vanuit een bepaalde arbeidsrechtelijke benadering de zaken bekijkt en de zaken inhoudelijk beter kent. Maar uiteindelijk gaan geschillen van sociaal strafrecht toch hoofdzakelijk over strafrecht. Het heet dan wel sociaal strafrecht, maar eigenlijk is het voornamelijk strafrecht en dat kennen de penalisten dan weer beter. Zo heeft arbeidsmagistraat Lietaert eens een discussie gehad met collega-strafrechters van de gemengde kamer over de autonomie van het strafrecht. Bijvoorbeeld over volgende situatie: Een persoon wordt gedagvaard omdat hij mensen zou hebben te werk gesteld en geen Dimona-aangifte heeft gedaan, dus zich niet gemeld heeft aan het inningsmechanisme voor het betalen van sociale bijdragen. In het dossier worden er verwarrende verklaringen afgelegd, waaruit niet goed blijkt of die mensen daar nu werken als zelfstandigen of werknemers. Het bestaan van een arbeidsovereenkomst is eigenlijk niet onderzocht geworden in het dossier. Er was arbeid gepresteerd, die arbeid werd vergoed maar de gezagsrelatie was eigenlijk niet onderzocht door de inspectiediensten. Arbeidsmagistraat Lietaert dacht dat het niet bewezen was dat er een arbeidsovereenkomst was, waardoor het sociaal strafrecht niet van toepassing was. Maar de collega- penalisten argumenteerden dat wegens de autonomie van het strafrecht er toch sprake is geweest van een inbreuk op het sociaal strafrecht. Er is inderdaad een autonomie van het strafrecht maar die geldt niet voor het vaststellen of er een arbeidsovereenkomst is, vervolgt dhr. Lietaert verder. Die autonomie van het strafrecht geldt wel voor de vraag: “Wie is de feitelijke werkgever, aangestelde of lasthebber?” Die vraag kan worden onderzocht volgens de strafrechtelijke begrippen. In dergelijk geval gelden de arbeidsrechtelijke begrippen niet meer. 82

Dhr. Lietaert vindt die berechting door gemengde rechtbanken een goede zaak. Voor hem is het in ieder geval verrijkend. Hij pleit er zelfs voor om magistraten meer te laten roteren. Verder vertelt hij dat zetelen in een gemengde kamer voor sociale strafrechtszaken geen full time activiteit is. Slechts 1 à 2 keer per maand zetelt hij als arbeidsmagistraat in een gemengde kamer met twee strafrechters. In principe wordt een sociale strafzaak in eerste aanleg berecht door een alleenzetelende (gespecialiseerde) rechter. Slechts de ingewikkelde dossiers komen voor een college van drie rechters, met twee penale rechters en één arbeidsrechter. Dit moet dan specifiek gevorderd worden door de arbeidsauditeur of gevraagd zijn door één van de advocaten. In het Hof van Beroep is er geen keuze, dan zal een zaak van sociaal strafrecht steeds berecht worden door drie raadsheren. Alle beroepen komen voor een kamer van drie raadsheren, samengesteld uit één lid van het Arbeidhof en twee leden van het Hof van Beroep. Op het arbeidshof zijn er slechts twee raadsheren die sociaal strafrecht behandelen. In totaal zijn er zo’n 2 à 4 zaken per maand. - Daderschap in het sociaal strafrecht Verder licht dhr. Lietaert toe dat er een aparte autonome strafrechtelijke kwalificatie bestaat voor de begrippen werkgever, lasthebber en aangestelde, los van de arbeidsrechtelijke definitie. Het strafrecht heeft een andere finaliteit dan het arbeidsrecht. Terwijl het arbeidsrecht vooral de contractuele verhoudingen vastlegt, zal het strafrecht eerder de morele kant van de zaak beoordelen. Is men moreel/strafrechtelijk over de schreef gegaan? Dat is toch van een andere aard dan het vastleggen van een contractuele schadevergoedingsplicht, zoals in het arbeidsrecht. Hij vindt het positief dat men in het strafrecht met een autonoom kader werkt. Sporadisch worden ook werknemers als daders vervolgd wegens werkloosheidsfraude en dit gebeurt steeds minder en minder. De rechtspraak is namelijk meer geëvolueerd naar het non bis in idem beginsel. Men gaat ervan uit, dat als de RVA bijvoorbeeld al een sanctie oplegt, dat men dan als strafrechter geen tweede sanctie kan opleggen. Om die redenen daalt de strafvervolging dan ook van werknemers. Vroeger was het Hof van Cassatie van oordeel dat de administratie louter het feit van de materiële overtreding bestraft en dat de strafrechter de intentie beoordeelt. Dat zijn twee verschillende vergrijpen, volgen het Hof, dus kunnen er twee straffen worden opgelegd. Raadsheer Lietaert vindt die visie nogal sofistisch. Het Europees Hof voor de Rechten van de Mens zegt nu ook dat dit niet kan. Volgens het Europees Hof is dit één en hetzelfde en kan er slechts één straf worden opgelegd. Omwille van die redenen komen werklozen dus weinig voor de strafrechter. Dat zal nog verder afnemen want de administratieve sancties grijpen vaker dieper in op het leven van betrokkene, dan de strafrechtelijke sancties. Een strafrechtelijke geldboete van 500€ vermenigvuldigd met de opdeciemen is geen kleine straf, maar de RVA kan bijvoorbeeld wel iemand drie maanden zonder werkloosheidsuitkering zetten. Dat vindt dhr. Lietaert erger. Dus eigenlijk zijn de administratieve sancties zwaarder dan de strafrechtelijke sancties, verduidelijkt dhr. Lietaert. Het grote nadeel van een strafrechtelijke sanctie is wel dat die vermeld wordt op het strafblad, terwijl dit niet zo is voor een administratieve sanctie. Bij een administratieve sanctie kan het zijn dat men vandaag gesanctioneerd wordt door de RVA, maar dat men morgen werk vindt, zodat de opgelopen sanctie dan zonder voorwerp wordt.

83

4) Gesprek met Kristof Salomez, lid van de beleidscel van staatssecretaris John Crombez Op 7 mei 2013 heb ik een gesprek gehad met dhr. Kristof Salomez, lid van de beleidscel van staatssecretaris John Crombez, die bevoegd is voor de sociale fraudebestrijding, en eveneens professor sociaal strafrecht aan de VUB. Hieronder worden slechts een beperkt aantal topics van het uitgebreide gesprek vermeld. - Vernieuwingen in het sociaal strafwetboek Het sociaal strafwetboek bestaat uit twee delen: het formeel sociaal strafrecht (boek 1) en het materieel sociaal strafrecht (boek 2). Wat het procedurele aspect betreft, vindt dhr. Salomez het een groot voordeel dat er nu verschillende wetteksten geïntegreerd worden in één enkele wettekst en dat er bovendien een aantal leemten worden gedicht. Zo is bijvoorbeeld de oude Wet Administratieve Geldboeten erin verwerkt alsook de Arbeidsinspectiewet. De Administratieve Geldboeten-wet bevatte enerzijds bepalingen over inbreuken waarvoor een administratieve geldboete kon worden opgelegd, als alternatief voor de strafsanctie, maar anderzijds bevatte ze ook een aantal bepalingen over procedurele aspecten. De beslissing van de administratie, de beroepsmogelijkheid en dergelijke worden nu allemaal in het sociaal strafwetboek geïntegreerd. Een aantal (juridische) leemten die vroeger bestonden, worden nu in het nieuwe wetboek expliciet geregeld. Als men vroeger een brief kreeg van de administratie, van de (vroegere) dienst Juridische Geschillen van de FOD WASO, voor het opstarten van de procedure van de administratieve geldboete, dan kreeg men een brief waarin stond dat men 30 dagen de tijd had om zijn opmerkingen mee te delen. Er was toen nergens een wettelijke basis voor die termijn. Als men als overtreder zijn opmerkingen pas na 30, 40 of 50 dagen meedeelde dan maakte dat niet uit. Het risico bestond natuurlijk wel dat de administratie in die tijd al een beslissing zouden hebben genomen, waarbij de vraag dan gesteld kan worden: “Zijn mijn rechten van verdediging wel voldoende gerespecteerd?”. Nu is dat wel expliciet geregeld in het sociaal strafwetboek. Waar dus vroeger een aantal onvolkomenheden bestonden, is dit nu voor een groot deel verholpen in het nieuwe wetboek. Een ander voorbeeld gaat over de Arbeidsinspectiewet. De vraag die vroeger rees: “Kon de arbeidsauditeur de sociale inspectiediensten vorderen, of in het kader van hun onderzoek, opdrachten geven aan de sociale inspectiediensten?” Er was destijds nergens een uitdrukkelijke bepaling in de Arbeidsinspectiewet of in het Wetboek van Strafvordering die dergelijke vorderingsmogelijkheid voorzag. Dat staat nu niet in het sociaal strafwetboek zelf volgens dhr. Salomez (m.i. wel in artikel 21 aanhef Soc.Sw.) maar men heeft een aanpassing aangebracht aan het Wetboek van Strafvordering. In de vroegere Arbeidsinspectiewet was er weliswaar impliciet een vorderingsrecht toegekend aan de arbeidsauditeur maar deze regel was niet wettelijk veranderd. Nu is het evenwel uitdrukkelijk geregeld dat het openbaar ministerie opdrachten kan geven aan de sociale inspectiediensten. - Strijd tegen de sociale fraude De specifieke bepalingen die zijn opgenomen in hoofdstuk 10 van boek 2 van het sociaal strafwetboek over sociale fraude en oplichting in het sociaal strafrecht zijn geen algemene anti84

misbruik bepalingen, vermeldt dhr. Salomez. De artikelen 230 tot 235 van het sociaal strafwetboek gaan namelijk over allerhande verklaringen die men verplicht moet afleggen in het sociaal recht. Bijvoorbeeld een werkgever die sociale bijdragen moet betalen op de lonen van zijn werknemers – anders dan in het fiscale waar men zelf een aangifte doet van zijn inkomsten en dat de fiscus moet bereken hoeveel men moet betalen – moet de werkgever in het sociaal recht een aangifte doen aan de RSZ van de bijdragen die hij moet betalen, met de berekening daarvan en de opgave van de gegevens waarop die aangifte is gesteund. Wanneer er daar foute, onvolledige of valse verklaringen worden afgelegd door de werkgever, kan hij gesanctioneerd worden. Dit geldt ook voor sociaal verzekerden: bijvoorbeeld de werkloze die bepaalde verklaringen moet afleggen alvorens een werkloosheidsuitkering te verkrijgen, idem voor het verkrijgen van een arbeidsongeschiktheidsuitkering. Men heeft dan ook de verplichting om wijzigingen door te geven en dergelijke meer. Vroeger was het wel zo dat in al die verschillende sociale wetten (bijvoorbeeld de RSZ-wet, de Kinderbijslagwet, de Jaarlijkse Vakantiewet, de RIZIV-wet) strafbepalingen waren opgenomen, maar voor een aantal andere wetten was dat dan bijvoorbeeld niet het geval. Dan moest men beroep doen op een algemeen Koninklijk Besluit van 31 mei 1933 (het KB subsidiefraude), op basis waarvan men dan strafvervolging kon instellen op basis van valse verklaringen die men zou afgelegd hebben. Tenzij men het gemeenrechtelijk misdrijf valsheid in geschriften zou kunnen inroepen van het Strafwetboek. Nu heeft men al die gelijkaardige inbreuken samengevoegd in één artikel in het sociaal strafwetboek. Dat is een veel toegankelijker systeem, terwijl vroeger verschillende wetten bestonden waarbij de sanctie trouwens ook niet overal dezelfde was. Bovendien wordt uitdrukkelijk in het sociaal strafwetboek bepaald dat de gemeenrechtelijke strafbepalingen over oplichting en valsheid in geschriften van het Strafwetboek uitgesloten zijn (zie artikel 231 Soc.Sw.). Het is bovendien één en dezelfde sanctie, nl. sanctieniveau 4. Die bepalingen zijn volgens dhr. Salomez vanuit juridisch oogpunt zeker een verbetering. - Betreffende Salduz Met betrekking tot de toepassing van de Salduz-principes in het sociaal strafrecht, dient er volgens dhr. Salomez een onderscheid te worden gemaakt tussen de Belgische Salduz-wet (opgenomen in artikel 47bis Sv.) en de Salduz-rechtspraak van het EHRM. De eerste vraag die men zich altijd vanuit juridisch oogpunt moet stellen, is: “Is het Wetboek van Strafvordering van toepassing op verhoren in het sociaal strafrecht?” Men dient eerst te kijken of het Wetboek van Strafvordering wel van toepassing is, alvorens zich uit te spreken over de toepassingsvoorwaarden van Salduz. Boek 1 van het sociaal strafwetboek bevat namelijk eigen specifieke bepalingen van procedurele aard, als lex specialis, die ook gelden als de sociale inspectiediensten verhoren afnemen ingevolge een opdracht van de arbeidsauditeur. Dus zelfs bij gerechtelijke opdrachten primeren de bijzondere bepalingen van boek 1 van het sociaal strafwetboek, aldus dhr. Salomez. Men moet zich steeds eerst de vraag stellen of die wet (in casu het Wetboek van Strafvordering) wel toepasselijk is. Men kan geen specifieke redenering opbouwen over wanneer de Salduz-principes van toepassing zijn op verhoren door sociale inspectiediensten, zelfs in een strafrechtelijke context, als men voorbij gaat aan de eerste vraag of de Salduz-wet wel van toepassing is. 85

Dhr. Salomez heeft dus ernstige twijfels over de toepassing van de Salduz-wet in het sociaal strafrecht, verwijzend naar rechtspraak van het Hof van Cassatie. In een andere situatie, die geen betrekking heeft op het verhoor maar over informatie-uitwisseling, heeft het Hof van Cassatie (in een arrest van 29 oktober 2007) gesteld dat de bepalingen over het geheim van het strafonderzoek (in het Wetboek van Strafvordering) niet van toepassing zijn omdat in de (vroegere) Arbeidsinspectiewet bijzondere bepalingen waren opgenomen, die de toepassing van bepalingen in het Wetboek van Strafvordering over het geheim van het onderzoek uitschakelden. Men moet zich volgens dhr. Salomez steeds de fundamentele vraag stellen of die bepalingen van het Wetboek van Strafvordering wel van toepassing zijn, gelet op het feit dat er een bijzondere regeling is opgenomen in het sociaal strafwetboek met betrekking tot het verhoor van personen. Kan men dan wel nog stellen dat die bepalingen over het verhoor (in het Wetboek van Strafvordering) wel toepassing vinden in het sociaal strafrecht? Evident is dit zeker niet, gelet op het feit dat de bijzondere wet (lex specialis) voorrang heeft op de algemene wet (lex generalis). Als men die bepalingen van het Wetboek van Strafvordering toch zou toepassen, dan heeft men volgens dhr. Salomez een bijzondere reden/motivering nodig. Zolang men het sociaal strafwetboek niet aanpast aan de Salduz-bepalingen die zijn opgenomen in het Wetboek van Strafvordering, zijn ze niet van toepassing, stelt dhr. Salomez. Dhr. Salomez heeft geen kennis of aanpassingen in die zin in de maak zijn voor het sociaal strafwetboek. Het wetboek van sociaal strafrecht, noemt dan wel “sociaal strafwetboek” maar eigenlijk is het geen sociaal strafwetboek. Het is een deel strafprocesrecht en een deel materieel strafrecht. Het is toch vreemd dat men een sociaal strafwetboek heeft met meer dan 100 artikelen over formeel sociaal strafrecht en dat men dan bepalingen over het Wetboek van Strafvordering gaat toepassen. Het Burgerlijk Wetboek of het contractenrecht past men ook niet zomaar toe in het arbeidsovereenkomstenrecht. Er zijn bepalingen die doorwerken, maar dat kan niet zomaar volgens dhr. Salomez. Net daarom zijn er bijzondere bepalingen ontworpen. Zeker als men dan nog eens vaststelt dat er een bijzondere regeling is over het verhoor in het sociaal strafwetboek. Men hoefde dat niet in te schrijven in het sociaal strafwetboek, indien men gewoon wilde verwijzen naar het Wetboek van Strafvordering.

5) Gesprek met John fraudebestrijding

Crombez,

staatssecretaris

voor

sociale

en

fiscale

Op 7 mei 2013 heb ik een kort gesprek gehad met staatssecretaris John Crombez, bevoegd voor de strijd tegen de sociale en fiscale fraude. Hieronder vindt u een samenvatting van het gesprek. - Vernieuwingen in het sociaal strafwetboek Het sociaal strafwetboek heeft een aantal positieve vernieuwingen gecreëerd. In het nieuw sociaal strafwetboek bestaat er ook het una via-principe, de aflijning tussen het administratieve en het penale luik. (Dit principe gaat uit van het non bis in idem beginsel. Elk concreet dossier wordt afgehandeld, ofwel door de administratie ofwel strafrechtelijk). De staatssecretaris vindt het duidelijk onderscheid tussen strafrechtelijke en administratieve vervolging positief. Op die manier kan men het onderscheid maken tussen enerzijds ernstige sociale fraude, die dan vervolgd wordt vóor de rechtbanken, en anderzijds de ‘kleinere’ sociale fraude, die vervolgd wordt door de administratie. Hij vindt dat zeer belangrijk omdat gans het draagvlak rond de fraudebestrijding samenhangt met een betere aanpak van zowel de kleinere als de grotere sociale fraude. 86

De staatssecretaris en zijn beleidscel heeft ook een aantal bepalingen van het sociaal strafrecht over sociale uitkeringen en sociale bijstand laten aanpassen, door bijvoorbeeld de verjaring op te trekken. Ze stelden immers vast dat in veel zaken de verjaring optrad wegens procedurele redenen voordat de recuperatie kon gebeuren (en die recuperatie is vaak al zo moeilijk). - Beleid inzake vervolging van sociale fraude Er zijn twee fenomenen die de staatssecretaris prioritair vindt om te vervolgen: alles wat te maken heeft met ernstige of georganiseerde sociale fraude en alles rond sociale dumping. Dat laatste fenomeen heeft ook meerdere facetten. Dit kan gaan van zwartwerk tot schijnzelfstandigheid, tot en met het opzetten van constructies die de fraude mogelijk maken. Dat zijn de hoofdprioriteiten omdat dat het twee misdrijven zijn die de meeste schade toebrengen aan de samenleving, enerzijds de ontduiking van financiële verplichtingen ten aanzien van de schatkist en anderzijds het bewerkstelligen van de oneerlijke concurrentie. Die fraudemechanismen zorgen ervoor dat eerlijke en correcte bedrijven in de problemen geraken en werknemers hun job verliezen omdat er een onvoorstelbare concurrentiestrijd ontstaat. Die harde concurrentiestrijd kan men bijvoorbeeld zien op markt van de aanbestedingen en dat maakt die markt kapot. Vooraleer men aan de strafrechtelijke of administratieve vervolging toekomt, is er nog een belangrijke andere actie, nl. de vroegdetectie. Dat is in het sociaal strafrecht zeer belangrijk. Alles wat de staatssecretaris veranderd heeft, en dat is dan niet specifiek in het domein van het sociaal strafwetboek zelf, is gericht op vroegdetectie. Het is namelijk belangrijk omdat recuperatie in sociale fraude moeilijker is dan in fiscale fraude. De staatssecretaris vindt noch het ene (strafrechtelijke vervolging) noch het andere (administratieve vervolging) belangrijker. Hij bekijkt dat enkel en alleen in het kader van het draagvlak. Beide zijn sancties. Of de sanctie nu een geldboete of een gevangenisstraf is, doet er niet toe, het belangrijkste is dat die grotere fraudezaken een degelijke en snelle afhandeling kennen voor de hoven en rechtbanken. Daarom is die filter wel belangrijk om het ene of het andere te verkiezen. Via de administratie gaat het vaak sneller en dan kan men de rechtbanken voorbehouden voor de grote sociale fraudezaken. Koppelbazerij is ook essentieel om prioritair te laten vervolgen. Hij heeft daar met de regel van de hoofdelijke aansprakelijkheid of schijnzelfstandigheid of terbeschikkingstelling, een aantal maatregelen voor genomen die allen passen binnen de constructies van de koppelbazerij. De term is nu een beetje in onbruik geraakt. Het heet nu eerder onrechtmatige tewerkstelling in onderaanneming op verschillende manieren. Hij verwees eerder naar zijn standpunt dat een aantal van die frauduleus opgezette structuren de concurrentie tussen ondernemingen kapot maken. Dus eigenlijk dienen de misdrijven die het meest het sociaal weefsel destabiliseren en de fenomeenmisdrijven prioritair te worden vervolgd, zoals bijvoorbeeld de georganiseerde structuren die misbruik maken van sociale uitkeringen en sociale bijstand, alsook de georganiseerde sociale dumping. Dat brengt, volgens de staatssecretaris, het meest schade toe aan de samenleving. De algemene anti-misbruikbepaling over oplichting in het sociaal strafrecht (art. 235 Soc.Sw.) is ingevoerd om in een aantal gevallen snel te kunnen handelen. Deze regeling verschilt wel van de algemene anti-misbruikbepaling in het fiscaal recht, een wetsartikel dat een beoordelingsonderscheid maakt tussen toelaatbare of ontoelaatbare fiscale ontwijking. De Staatssecretaris legde nogmaals de nadruk op de vroegdetectie omdat vroeg handelen ter beteugeling van fraudeconstructies belangrijk is. De fraudeurs shoppen heel snel naar nieuwe vormen van bedrieglijke structuren die ook ontduiking in de hand werken. De wetgever en de administratie op het terrein moeten snel kunnen ingrijpen. Dat is toch de bedoeling. 87

HOOFDSTUK 5: Kritische analyse en besluit Het sociaal strafwetboek heeft aan verschillende verzuchtingen, die het sociaal strafrecht kenmerkte, tegemoet gekomen. Voor het eerst wordt één codex sociaal strafrecht uitgewerkt waarbij bijna alle sociaalrechtelijke misdrijven in één wetboek zijn opgenomen. Dit is m.i. een zeer grote verbetering. Dit komt de rechtszekerheid ten goede en bevestigt het legaliteitsbeginsel. Er zijn echter ook nadelen verbonden aan de codificatie van de sociaalrechtelijke inbreuken. De relevantie van de codex is immers afhankelijk van zijn volledigheid. Het is zeker mogelijk dat een strafbepaling her en der over het hoofd werd gezien. Daarnaast moet de volledigheid van de codex ook worden gerelativeerd omwille van een andere reden. Men mag immers niet vergeten dat het wetboek louter federaal sociaal strafrecht bevat. Inbreuken op decreten en ordonnanties in domeinen van het sociaal recht die geregionaliseerd werden, zijn er niet in opgenomen. Een andere ingrijpende vernieuwing is dat het sociaal strafwetboek een systeem van vier specifieke sanctieniveaus heeft gecreëerd en alle sociaalrechtelijke inbreuken van boek 2 heeft onderverdeeld in die vier sanctiecategorieën, naar gelang de ernst van de inbreuk. De gradatie van de incriminaties en de sancties gebeurt op basis van het belang dat door de bepalingen wordt gevrijwaard. Op die manier heeft het nieuwe sociaal strafwetboek getracht om tot een grotere transparantie en logica te komen omdat voorheen het sanctiearsenaal in het sociaal strafrecht sterk versnipperd was en zeer divers. Deze vereenvoudiging van het sanctiearsenaal is zeker positief, al kan men zich toch de vraag stellen welke criteria de wetgever heeft gehanteerd om uit te maken welke inbreuken het strengst dienen te worden gesanctioneerd. Zo wordt een inbreuk op een algemeen verbindend verklaarde collectieve arbeidsovereenkomst ‘slechts’ gesanctioneerd met sanctieniveau 1 (artikel 189 van het sociaal strafwetboek). Dit kan toch minstens merkwaardig worden genoemd omdat het toch gaat over de schending van collectieve belangen. Het wetboek heeft bovendien meer belang gehecht aan de administratieve geldboeten. Voortaan kan elke sociaalrechtelijke inbreuk administratief worden vervolgd. Inbreuken van sanctieniveau 1 worden zelfs volledig gedepenaliseerd, ze kunnen enkel aanleiding geven tot administratieve vervolging. Men dient wel voor ogen te houden dat de strafvervolging steeds voorrang heeft op de administratieve vervolging, de strafvervolging sluit namelijk de toepassing van de administratieve geldboete uit. Dit geldt uiteraard niet voor de lichtste inbreuken die gedepenaliseerd zijn. In tegenstelling tot wat de titel van het wetboek laat vermoeden, gaat het sociaal strafwetboek over meer dan alleen materieel sociaal strafrecht. Er is namelijk een volledig boek gewijd aan bepalingen van strafvorderlijke aard. Hierbij valt op dat de rechten van verdediging toch veel beter zijn geregeld in het nieuwe wetboek van sociaal strafrecht. Zo zijn in de eerste plaats de bevoegdheden van de sociale inspectiediensten beter geregeld en geüniformiseerd. Er zijn meer waarborgen voorzien wanneer de inspecteurs de privacy van de overtreders aantasten. Wat meer is, dit wetboek heeft de verdienste een evenwicht tot stand te brengen tussen enerzijds de noodzaak aan toezicht op en bestraffing van inbreuken op de sociale reglementering, die de bescherming van de werknemers beoogt en de financiering van ons sociale zekerheidsstelsel moet veilig stellen, en anderzijds fundamentele rechten zoals de onschendbaarheid van de woning en de rechten van de verdediging, waarbij meer dan voorheen aandacht is voor de bescherming van deze rechten. De opname van het finaliteitsbeginsel en het proportionaliteitsbeginsel, dat nu wettelijk verankerd is, kan hierbij ook bescherming bieden tegen onredelijk overheidsoptreden. Bovendien is de procedure voor toegang tot bewoonde ruimtes met meer waarborgen omkleed; de onderzoeksrechter dient nu 88

tussen te komen en er geldt een volledig uitgewerkte procedure. Ook gelden er betere formele garanties bij inbeslagnames en bestaat is er een beroepsmogelijkheid voorzien bij de voorzitter van de arbeidsrechtbank. Het is wel te betreuren dat die beroepsmogelijkheid in een aparte wet is opgenomen (in de Wet Sociaal Strafrecht) en niet in het wetboek zelf. Een gemiste kans bij de creatie van het nieuwe wetboek is dat er niet één geïntegreerde sociale inspectiedienst is gecreëerd, bevoegd om voor alle sociaalrechtelijke inbreuken op te sporen en hierover vaststellingen te doen. Nu blijven er tientallen sociale inspectiediensten bestaan met vaak overlappende bevoegdheden. Daarenboven is de wijze waarop de administratieve procedure tot het opleggen van een administratieve geldboete dient te verlopen nu beter geregeld in het nieuwe wetboek. Als de administratie wil overgaan tot het opleggen van een administratieve geldboete, dan zal ze aan de overtreder een brief moeten sturen waarbij ze meldt dat hij het recht heeft om zijn verweermiddelen in te dienen. De modaliteiten van dergelijke uitnodiging worden nu veel nauwkeuriger geregeld. De overtreder kan zich voortaan laten bijstaan door een advocaat en heeft het recht op een afschift van het dossier. Dit komt de rechten van verdediging ten goede. Over de start van het “strafonderzoek” in het sociaal strafrecht blijft er op heden discussie bestaan in de rechtspraak en rechtsleer. Volgens mij lijkt het logisch dat, van zodra een pro justitia wordt opgemaakt door de sociaal inspecteur én overgemaakt aan het arbeidsauditoraat, er vanaf dan sprake is van een strafonderzoek. Ook al is de Belgische Salduz-wet (opgenomen in artikel 47bis van het Wetboek van Strafvordering) strikt juridisch niet van toepassing op verhoren door sociale inspectiediensten, toch zal de wetgever zich moeten schikken naar de Salduz-rechtspraak van het Europees Hof voor de Rechten van de Mens. Mijns inziens dient het sociaal strafwetboek in die zin te worden aangepast. In een eerste fase dient het zwijgrecht of het nemo tenetur beginsel te worden geïncorporeerd in artikel 62 van het sociaal strafwetboek. In een tweede fase kan het recht op een voorafgaand vertrouwelijk overleg met een advocaat in de wet worden ingeschreven. Een wetswijziging dringt zich hoedanook op. Wat de rechten uit de Wet Franchimont betreft, dient bij voorrang gekeken te worden naar de specifieke bepalingen die in het sociaal strafwetboek zijn opgenomen. Die hebben namelijk voorrang als lex specialis boven de gemeenrechtelijke regels van het Wetboek van Strafvordering (lex generalis). Als men de relevante bepalingen in het sociaal strafboek bestudeert over bijvoorbeeld dwangmaatregelen en de verhoorregels, dan merkt men wel dat die inhoudelijk niet veel verschillen van de rechten uit de Wet Franchimont. Ze gelden bovendien zowel in de strafrechtelijke context als in een administratieve context. De wetgever maakt hierbij geen onderscheid. De memorie van toelichting heeft dit ook bevestigd. Dit is een grote verbetering. Concluderend kan men stellen dat het sociaal strafwetboek als een bijzondere wet (lex specialis) dient te worden beschouwd ten opzichte van het Wetboek van Strafvordering (lex generalis), waardoor het sociaal strafwetboek, in geval van tegenstrijdige bepalingen, voorrang heeft op het gemeen strafprocesrecht. Dit is op zich een puur technisch-juridische discussie. Als men de bepalingen inhoudelijk bestudeert, kan men vaststellen dat de rechten van verdediging in grote lijnen dezelfde zijn voor zowel daders in het gemeen strafrecht als in het sociaal strafrecht. Het grootste pluspunt is dat er nu een overzichtelijke en volwaardige codex bestaat van sociaal strafrecht dat voor alle rechtsbeoefenaars én justitiabelen een zeer bruikbaar hedendaags juridisch instrument is geworden.

89

Bibliografie Wetgeving: Strafwetboek. Wetboek van Strafvordering. Gerechtelijk Wetboek. Wet van 2 juni 2010 houdende bepalingen van het sociaal strafrecht, BS 1 juli 2010. Wet 6 juni 2010 tot invoering van het sociaal strafwetboek, BS 1 juli 2010. Wet van 17 april 1878 houdende de voorafgaande titel van het Wetboek van Strafvordering, BS 25 april 1878. Wet 12 april 1965 betreffende de bescherming van het loon der werknemers, BS 30 april 1965. Wet 7 juni 1969 tot vaststelling van de tijd gedurende welke geen opsporing ten huize of huiszoeking mag worden verricht, BS 28 juni 1969. Wet 27 juni 1969 tot herziening van de besluitwet van 28 december 1944 betreffende de maatschappelijke zekerheid der arbeiders, BS 25 juli 1969. Arbeidswet 16 maart 1971, BS 30 maart 1971. Wet van 16 november 1972 betreffende de arbeidsinspectie, BS 8 december 1972. Wet 30 juli 1981 tot bestraffing van bepaalde door racisme en xenophobie ingegeven daden, BS 8 augustus 1981. Wet 24 juli 1987 betreffende de tijdelijke arbeid, de uitzendarbeid en het ter beschikking stellen van werknemers ten behoeve van gebruikers, BS 20 augustus 1987. Wet 20 juli 1990 betreffende de voorlopige hechtenis, BS 14 augustus 1990. Wet 5 augustus 1992 op het politieambt, BS 22 december 1992. Wet van 4 augustus 1996 betreffende het welzijn van de werknemers bij de uitvoering van hun werk, BS 18 september 1996. Wet 12 maart 1998 tot verbetering van de strafrechtspleging in het stadium van het opsporingsonderzoek en het gerechtelijk onderzoek, BS 2 april 1998. Wet 30 april 1999 betreffende de tewerkstelling van buitenlandse werknemers, BS 21 mei 1999. Wet van 4 mei 1999 tot invoering van de strafrechtelijke verantwoordelijkheid van rechtspersonen, BS 22 juni 1999. Wet van 3 december 2006 tot wijziging diverse wettelijke bepalingen met betrekking tot het sociaal strafrecht, BS 18 december 2006. Programmawet (I) 27 december 2006, BS 28 december 2006. Wet 10 mei 2007 ter bestrijding van bepaalde vormen van discriminatie, BS 30 mei 2007. Wet 13 augustus 2011 tot wijziging van het Wetboek van Strafvordering en van de wet van 20 juli 1990 betreffende de voorlopige hechtenis, om aan elkeen die wordt verhoord en aan elkeen wiens vrijheid wordt benomen rechten te verlenen, waaronder het recht om een advocaat te raadplegen en door hem te worden bijgestaan, BS 5 september 2011. Koninklijk Besluit 30 maart 2001 tot regeling van de rechtspositie van het personeel van de politiediensten, BS 31 maart 2001. Koninklijk Besluit 1 juli 2011 tot uitvoering van de artikelen 16, 13°, 17, 20, 63, 70 en 88 van het Sociaal Strafwetboek en tot bepaling van de datum van inwerkingtreding van de wet van 2 juni 2010 houdende bepalingen van het sociaal strafrecht, BS 6 juli 2011. Koninklijk Belsluit 16 december 2011 tot uitvoering van artikel 47bis § 4 van het Wetboek van Strafvordering, BS 23 december 2011. Wetsontwerp tot verbetering van de strafrechtspleging in het stadium van het opsporingsonderzoek en het gerechtelijk onderzoek, Parl.St. Kamer 1996-97, nr. 857/1, 157 p. 90

Wetsontwerp (I) tot invoering van een Sociaal Strafwetboek, Parl.St. Kamer 2008-09, nr. 52K1666/001, 703 p. Wetsontwerp (II) houdende bepalingen van het sociaal strafrecht, Parl.St. Kamer 2008-09, nr. 52K1667/001, 703 p. Wetsvoorstel tot wijziging van de wet van 20 juli 1990 betreffende de voorlopige hechtenis en van het Wetboek van Strafvordering, om aan elkeen die wordt verhoord en aan elkeen die van zijn vrijheid wordt beroofd rechten te verlenen, waaronder het recht om een advocaat te raadplegen en door hem te worden bijgestaan, Parl.St. Senaat 2010-11, nr. 5-663/1, 41 p. Omzendbrief Col. PG nr. 8/2011 inzake de organisatie van de bijstand door een advocaat vanaf het eerste verhoor binnen het kader van het Belgisch strafprocesrecht, 23 september 2011, 105 p. Omzendbrief Col. PG nr. 12/2012 inzake het strafrechtelijk beleid op het gebied van het sociaal strafrecht, 22 oktober 2012, 17 p.

Rechtspraak: EHRM, Funke v. Frankrijk, 25 februari 1993, nr. 10828/84. EHRM, Murray v. Verenigd Koninkrijk, 8 februari 1996, nr. 18731/91. EHRM, Saunders v. Verenigd Koninkrijk, 17 februari 1996, nr. 19187/91. EHRM, Van Rossem v. België, 9 december 2004, nr. 41872/98. EHRM, Salduz v. Turkije, 27 november 2008, nr. 36391/02. EHRM, Panovits v. Cyprus, 11 december 2008, nr. 4268/04. GwH 14 februari 2013, nr. 7/2013. Cass. 6 december 1971, Arr. Cass. 1972, 333. Cass. 28 april 1999, Arr. Cass. 1999, 570. Cass. 14 oktober 2003, T.Strafr. 2004, 129-133. Cass. 10 mei 2005, P.04.1693.N. Cass. (2de k.) 20 december 2005, P.05.1220.N. Cass. 8 januari 2007, S.050119. Cass. 29 oktober 2007, S.05.0131.N Cass. 10 februari 2010, P.09.1281.F. Cass. 15 december 2010, P. 10.0914.F. Cass. 7 maart 2012, P.2012.0321.F. Cass. 7 maart 2012, T.Strafr. 2012, 174-175, noot F. SCHUERMANS. Cass. 17 april 2012, P.110975. Cass. 24 april 2013, P.12.1919.F. Arbh. Brussel 1 december 1994, Soc.Kron. 1996, 142. Brussel 22 december 1999, JTT 2000, 90. Arbh. Gent 8 oktober 2003, JTT 2004, 319. Arbh. Antwerpen (4de k.) 8 september 2005, AR 2020397. Arbrb. Kortrijk 23 april 2001, Or. 2006, 202. Corr. Luik 24 januari 2007, Soc.Kron. 2008, afl. 6, 358.

91

Rechtsleer: Boeken BLOMME, F. en MESSIAEN, T., Handboek sociaal strafrecht: het nieuwe sociaal strafwetboek, Gent, Story Publishers, 2010, 589 p. BRISART, I., “Naar een nieuw Sociaal Strafwetboek” in Y. JORENS, (ed.), Sociaal strafrecht: van controle tot veroordeling, Brugge, Die Keure, 2011, 283-354. DESCHEPPER, T., De nieuwe wet Franchimont, Antwerpen, Kluwer, 1998, 152 p. JORENS, Y. (ed.), Sociaal strafrecht: van controle tot veroordeling, Brugge, Die Keure, 2011, 378 p. PEETERS, J. (ed.), Het Sociaal Strafwetboek gewikt en gewogen, Antwerpen, Intersentia, 2011, 59 p. SALOMEZ, K., Sociaal strafrecht, Brugge, Die Keure, 2010, 167 p. TRAEST, P., “Bijstand van een advocaat bij het politieverhoor” in L. P AUWELS en G. VERMEULEN (eds.), Actualia strafrecht en criminologie, Antwerpen-Apeldoorn, Maklu, 2010, 389-410. TRAEST, P. en DE MEESTER, T., “De wet Franchimont: capita selecta voor de rechtspraktijk”, in X, Gandaius Actueel IV, Antwerpen, Story Scientia, 1999, 1-33. VANDEN BROECK, P., “De bevoegdheden van de arbeidsinspectie”, in Y. JORENS, (ed.), Sociaal strafrecht: van controle tot veroordeling, Brugge, Die Keure, 2011, 87-184. VAN DEN WYNGAERT, C., Strafrecht, strafprocesrecht & internationaal strafrecht, I, Antwerpen, Maklu, 2006, 499 p. VAN DEN WYNGAERT, C., Strafrecht en strafprocesrecht in hoofdlijnen, II, Antwerpen, Maklu, 2011, 5401277. VAN EECKHOUTTE, W. , Handboek Belgisch Arbeidsrecht, 2012-2013, onuitg., 593 p. X, Juridische verwijzingen en afkortingen, Mechelen, Kluwer, 2012, 134 p.

Tijdschriften BERKMOES, H., “Verhoor: Regelgeving – Consultatie en bijstand door een advocaat – Proces-verbaal – Rechten arrestanten (Salduz-wet)”, Postal Memorialis 2012, 1 juni 2012, 164 p. BOGAERT, J.P., “Het Sociaal Strafwetboek: over nieuwigheden, bijna-nieuwigheden en blijvers (deel I)”, T.Strafr. 2010, 315-326. BOGAERT, J.P., “Het Sociaal Strafwetboek: over nieuwigheden, bijna-nieuwigheden en blijvers (deel II)”, T.Strafr. 2011, 3-21. DECAIGNY, T., COLETTE, M. en DE HERT, P., “Wet consultatie- en bijstandsrecht. Wet van 13 augustus 2011 als antwoord op Salduz-rechtspraak”, NJW 2011, nr. 247, 522-531. DECAIGNY, T. en DE HERT, P., “Grondwettelijk Hof schaaft aan Salduz-wet”, Juristenkrant , afl. 264, 27 februari 2013, 1-2. DE NAUW, A., “De nieuwe class action van de arbeidsauditeur: naar een verdere depenalisering van het sociaal strafrecht”, NC 2007, 387-394. JACQUEMART, G. en STRONGYLOS, M., “Nieuw Sociaal Strafwetboek : vereenvoudiging, preventie en repressie”, Pacioli 2012, nr. 335, 5-8. LIEVENS, A., “Het Sociaal Strafwetboek – Een nieuwe stap in de strijd tegen de sociale fraude en illegale arbeid”, RW 2010, afl. 13, 514-537. LOENDERS, G., “Arbeids- en sociale inspectiediensten”, Postal Memorialis 2012, 1 juni 2012, 131 p. PERTRY, V., “Sociaal Strafwetboek verdient navolging en opvolging”, Juristenkrant, afl. 223, 9 februari 2011, 11. SALOMEZ, K., “Grenzen aan de bevoegdheden van de sociale inspecteurs”, TSR 2006, afl. 3, 427-489. SCHUERMANS, F, “Cassatie beperkt Antigoontoets”, Juristenkrant, afl. 269, 8 mei 2013, 1-2. VAN HOOGENBEMT, K. en VAN DAELE, D., “Nieuw sociaal strafwetboek harmoniseert sociaal strafrecht”, Juristenkrant, afl. 213, 15 september 2010, 4-5. VAN HOOGENBEMT, K. en VAN DAELE, D., “Nieuw sociaal strafwetboek: méér dan aansluiting bij gemeen strafrecht”, Juristenkrant, afl. 214, 29 september 2010, 4. 92

X, “Toezicht op Sociaal Strafwetboek”, NJW 2011, 491.

Andere doctrinale bronnen CROMBEZ, J., Actieplan van het College voor de Strijd tegen de Fiscale en Sociale Fraude 2012-2013, Brussel, Staatssecretaris voor de Strijd tegen de Sociale en Fiscale Fraude, 2012, 114 p. DIRECTIE-GENERAAL SOCIALE INSPECTIE, jaarverslag 2011, Brussel, FOD Sociale Zekerheid, 2011, 146 p. JORENS, Y., Slides geschillenbeheersing in sociale aangelegenheden 2012-2013, Vakgroep sociaal recht Universiteit Gent, 266 p. MEIRSSCHAUT, D., De handhaving in het sociaal recht, slides gastcollege Arbeidsauditeur Gent, 20 november 2012, 31 p. SOCIALE INSPECTIE, Rapport fraudebestrijding, FOD Sociale Zekerheid, 2011 en www.socialsecurity.fgov.be/rapport/2011/docs/nl/activities/fraudebestrijding-nl.pdf (consultatie 30 maart 2013).

93