BORSTKANKER
hormonale behandeling
HORMONALE BEHANDELING van borstkanker Deze brochure geeft algemene informatie over de hormonale behandeling als aanvullende therapie bij hormoongevoelige borstkanker. Het is een aanvulling op de informatie die u mondeling kreeg van uw arts of verpleegkundige. Het is een houvast, een soort leidraad die u thuis kunt raadplegen.
02 Inleiding
07
Mogelijke bijwerkingen 08 Warmteopwellingen
04 Soorten
hormonale therapieën
10 Slapeloosheid 11 Vaginale droogte en infecties,
05 Hoe
werkt de medicatie?
vaginaal bloedverlies
05 De anti-oestrogenen
12 Libidoverlies
05 De aromataseremmers
13 Droge huid 14 Concentratieproblemen
06 Hoe uw medicatie innemen
15 Osteoporose of botontkalking
en waarom?
bij aromataseremmers 16 Gewrichtsklachten bij
aromataseremmers 18 Gewichtstoename
Misselijkheid, verminderde eetlust en braken 2
Contact
Inleiding
In dit geval spreekt men van een hormoongevoelige tumor.
Borstkanker ontstaat wanneer er een fout optreedt tijdens de vermenig-
De hormonale behandeling werd u
vuldiging van de borstkliercellen. Dit
voorgeschreven om in te spelen op
noemt men een ‘mutatie’. Vaak gaat
de aanmaak of de werking van het
het lichaam hierop reageren door deze
geslachtshormoon ‘oestrogeen’. De
‘abnormale cellen’ af te breken, maar
productie van oestrogeen gebeurt
soms slaagt het hier niet in. Door deze
vóór de menopauze hoofdzakelijk in
vermenigvuldiging van abnormale
de eierstokken en na de menopauze
borstkliercellen ontstaat borstkanker.
voornamelijk in vetweefsel door de werking van enzymen die we
Daarbij komt nog dat deze ‘gemuteerde
‘aromatase’ noemen. Onderzoek
cellen’ vaak door de vrouwelijke
heeft aangetoond dat een hormonale
geslachtshormonen (oestrogenen)
nabehandeling de kans op herval van
worden gestimuleerd om zich
borstkanker in belangrijke mate verlaagt
ongeremd te vermenigvuldigen.
(bij hormoongevoelige tumoren). 3
Borstkliercel Celkern
Oestrogeen Oestrogeen-receptor Stimulatie van DNA DNA
Soorten hormonale therapieën
Koppeling
• Verwijderen van de eierstokken, belangrijkste bron van
Er bestaan verschillende hormonale
geslachtshormonen tot aan de
therapieën. Afhankelijk of een vrouw
menopauze, door een operatie.
in de menopauze (‘overgang’) is, komt ze in aanmerking voor een of meerdere
Deze brochure gaat over
van onderstaande behandelingen.
de geneesmiddelen die
•M edicatie toedienen die oestrogeen
• op het niveau van de cel het effect
tegenwerkt op het niveau van de cel, anti-oestrogeen/receptorblokkers. • Medicatie toedienen die de aanmaak van oestrogenen voorkomt. Deze aromataseremmers werken enkel bij vrouwen in de menopauze. •T ijdelijk uitschakelen of stilleggen van de eierstokken door een maandelijkse toediening van medicatie/injecties. 4
van eigen oestrogeen tegenwerken, de anti-oestrogenen. • de aanmaak van oestrogeen voorkomen, de aromataseremmers.
Hoe werkt de medicatie? Kankercel
De anti-oestrogenen Hormoongevoelige cellen bevatten ‘antennes’ of receptoren die een binding kunnen aangaan met oestrogeen. Door hun chemische samenstelling
Anti-oestrogeen receptorblokkers
voorkomen de anti-oestrogenen een binding tussen oestrogeen en de receptoren van de kankercel.
De aromataseremmers Bij vrouwen die in de menopauze zijn, maken de eierstokken geen oestrogeen
Kankercel
Kankercel
meer aan. In de bijnier worden wel androgenen, ‘mannelijke hormonen’, aangemaakt. Deze androgenen worden,
Aromatase
onder andere in het vetweefsel, om gezet tot oestrogeen onder invloed van een enzym (= eiwit) dat men aromatase noemt. Dit heeft als gevolg dat er ook in de menopauze, ondanks het stilvallen
Androgeen
van de eierstokken, aanmaak is van oestrogeen. De aromataseremmer zal ervoor zorgen dat het eiwit aromatase niet kan werken, zodat er geen aanmaak is van
Oestrogeen
Oestrogeen-receptor
oestrogeen bij vrouwen in de menopauze. 5
Hoe uw medicatie innemen en waarom?
ENKELE TIPS • Stop nooit op eigen initiatief uw therapie, maar bespreek
U dient dagelijks de hoeveelheid
uw bekommernissen met uw
voorgeschreven medicatie in te nemen
huisarts, behandelende specialist,
met een glas water. Exemestane
borstverpleegkundige of
(Aromasin®) moet ingenomen worden
-psycholoog.
na een maaltijd.
• Probeer uw medicatie elke dag op hetzelfde moment in te nemen. Bouw
Het succes van de hormonale
rond de inname een zekere routine in.
behandeling wordt bepaald door
Vraag eventueel aan een huisgenoot
het samengaan van meerdere
om u eraan te herinneren of gebruik
factoren, waarvan u de meeste niet
hiervoor de herinneringsfunctie
zelf kunt beïnvloeden. Wat u wel zelf in de hand hebt, is het trouw en stipt innemen van uw voorgeschreven
handtas of portefeuille. Op die
medicatie. Het is een hele opdracht
manier hebt u altijd een reserve bij
om uw medicatie altijd correct in te
de hand. Zorg ook steeds voor een
nemen, vooral omdat u vervelende
reservevoorschrift.
bijwerkingen kuntervaren, maar niet
6
van uw gsm. • Bewaar enkele tabletten in uw
• Vermeld altijd alle geneesmiddelen,
onmiddellijk merkt of de hormonale
ook alternatieve middelen en
behandeling werkt. Het kan voor u
voedingssupplementen die u
een houvast zijn dat internationaal
inneemt aan uw behandelende
onderzoek aantoont dat correcte
arts. Sommige van deze producten
inname van uw medicatie zorgt
of de hormonale behandeling
voor een beter resultaat van uw
zelf, werken minder of meer bij
hormonale behandeling.
bepaalde combinaties.
Mogelijke bijwerkingen Net zoals bij andere medicatie zijn een aantal bijwerkingen mogelijk. Bijwerkingen zijn onbedoelde en
• Gewrichtsklachten bij aromataseremmers • Gewichtstoename
vaak onaangename gevolgen van
bij anti-oestrogenen
de medicatie.
bij aromataseremmers • Misselijkheid, verminderde eetlust en
De mate waarin u hiervan last kunt
braken bij aromataseremmers
hebben, is heel individueel. Sommige mensen hebben veel last van
Als u deze of andere klachten
bijwerkingen, anderen minder.
ondervindt of als u nog vragen hebt, aarzel dan niet om uw arts of
Deze brochure beschrijft de meest
verpleegkundige te contacteren.
voorkomende bijwerkingen en de oorzaak ervan. Er worden ook tips
Men kan slechts inspelen op een klacht
gegeven om er mee om te gaan en
als men ervan op de hoogte is.
wat u er eventueel aan kunt doen. • Warmteopwellingen • Slapeloosheid • Vaginale droogte en infecties, vaginaal bloedverlies • Libidoverlies • Droge huid • Concentratieproblemen • Osteoporose bij aromataseremmers 7
Warmteopwellingen Een warmteopwelling wordt omschreven als een plotse aanval van warmte, waarbij vooral het hoofd en de nek- en halsstreek rood kunnen worden. Vaak worden ze ‘vapeurs’ genoemd en gaat zo’n o pwelling gepaard met zweten, eventueel hartkloppingen en angst-
ENKELE TIPS
aanvallen. Deze hartkloppingen zijn onschuldig van aard. Meestal duurt een
warmteopwelling uitlokken en probeer
verdwijnt ze weer snel. Af en toe kan ze
deze te vermijden. Als u dit niet direct
tot een half uur aanhouden. Ze kunnen
bij uzelf herkent, kan het nuttig zijn
u op elk moment van de dag overvallen,
een paar dagen te noteren wanneer
ook ’s nachts. Algemeen wordt aan-
en in welke omstandigheden u
genomen dat koffie (cafeïne), alcohol,
warmteopwellingen ervaart. Zo kunt
sterk gekruid voedsel, een te warme
u alsnog een patroon herkennen.
omgeving, emoties, stress en angst de
8
• Ga na welke zaken bij u de
warmteopwelling enkele minuten en
• Draag onderkleding die de huid goed
opwelling kunnen uitlokken. Dit is echter
laat ademen en het zweet goed kan
individueel sterk verschillend.
absorberen, zoals katoen.
• Draag kledij in verschillende lagen (T-shirt, truitje, vestje) zodat u bij een warmteopwelling eventueel een laagje kunt uittrekken. • Neem in uw handtas een pakketje
en diep te ademen vanuit de buik; dit is een doeltreffende ontspanningsoefening. • Let op met zogenaamde alternatieve geneesmiddelen en voedingssup-
vochtige doekjes mee. Dit helpt u
plementen. Bespreek het starten van
om uw hals en handen te verfrissen
dergelijke middelen altijd eerst met uw
als er geen sanitaire voorziening
behandelende arts. Vele bevatten toch
in de buurt is.
hormonen en deze moeten uiteraard
• Gebruik katoenen bedlinnen en
vermeden worden. Sommige genees-
verlucht uw slaapkamer goed.
middelen kunnen helpen bij warmte-
• Probeer bij het opkomen van een warmteopwelling langzaam
opwellingen, maar worden enkel na overleg door de arts voorgeschreven. 9
Slapeloosheid
ENKELE TIPS • Beweeg overdag regelmatig
Onder slapeloosheid verstaan we alle
(wandelen, fietsen, …), want beweging
vormen van ‘niet goed slapen’:
vermindert stress en geeft een fysieke
• moeilijk kunnen inslapen
vermoeidheid die kan leiden tot
• frequent wakker worden ’s nachts
een verkwikkendere nachtrust.
• ’s morgens te vroeg wakker worden • …
• Slaap niet (teveel) overdag, want frequente dutjes kunnen uw slaap patroon verstoren.
Deze klachten worden vaak mee in de hand gewerkt door de warmte opwellingen die ’s nachts soms even hardnekkig optreden als overdag.
• Vermijd zware maaltijden ’s avonds en beperk alcohol, koffie en roken. • Probeer zoveel mogelijk regelmaat te krijgen in uw slaappatroon. Probeer op hetzelfde tijdstip te gaan slapen en
Bespreek abnormale vermoeidheid altijd met uw arts.
houd een vast avondritueel aan. • Als u na 20 minuten de slaap niet kunt vatten, staat u even op en doet u best iets anders (bijvoorbeeld een boek lezen) tot u weer de neiging voelt in slaap te vallen. • Bespreek het gebruik van slaapmedicatie altijd met uw behandelende arts. Hij zal u hierin gepast advies geven. Gebruik nooit op eigen initiatief langdurig slaapmiddelen.
10
Vaginale droogte en infecties, vaginaal bloedverlies
ENKELE TIPS
Een hormonale behandeling veroorzaakt
• Er bestaan vaginale vochthoudende
• Draag katoenen ondergoed dat goed verlucht.
een verandering in het natuurlijk
gels, voorbeelden zijn; Intilube®,
hormonaal evenwicht in uw lichaam.
Lubrilon®, Mithra gel®, K-Y jelly®,
Oestrogenen zorgen onder andere voor
Lube xxx original®, Sensilube®, Gynofit®,
de waterhuishouding in uw vagina.
Intibiol4 gel® en Replens®. Ze worden om de drie dagen vaginaal ingebracht
Wanneer ze worden uitgeschakeld, wordt
om zo de vochthuishouding te
de vagina droger. Deze droogte kan
verbeteren, wat het schurend gevoel
infecties in de hand werken, pijn geven
vermindert en zo uw comfort verhoogt.
bij het vrijen of irritatie veroorzaken bij
• Een glijmiddel kunt u gebruiken bij
beweging. Sommige vrouwen vermelden
betrekkingen. Het moet op basis van
overvloediger vaginaal verlies met
water zijn en mag geen hormonen
uitwendige irritatie tot gevolg.
bevatten. Voorbeelden zijn: Lubrilan®, KY® gel en LUBExxx®. Uw apotheker,
Een vaginale infectie kunt u snel zelf herkennen. Bij vaginale jeuk, bij toegenomen en sterk anders ruikend vaginaal verlies moet u uw arts raadplegen.
borstverpleegkundige en arts kunnen u hierbij advies geven. • Gebruik geen agressieve, geparfumeerde zepen voor uw intiem toilet. Kies eerder voor zuiver water of
Af en toe kan ook wat vaginaal bloedverlies optreden. Dit dient besproken te worden met uw arts, zeker als het frequent voorkomt.
uitzonderlijk een kleine hoeveelheid vloeistof speciaal voor intieme hygiëne. • Als voorgaande tips niet werken, bestaan er oestrogeenbevattende 11
preparaten voor vaginaal gebruik.
Libidoverlies
Overleg altijd met uw behandelende arts vooraleer ze te gebruiken, want
Verandering in uw hormoonbalans
niet al deze preparaten zijn geschikt.
kan ervoor zorgen dat u minder
• Seksualiteit is bespreekbaar met de hulpverleners. Probeer erover te praten.
zin hebt in seks. Deze klacht gaat vaak samen met het hebben van warmteopwellingen en met het feit dat de vagina droger wordt door de hormonale behandeling. Als u ’s nachts minder goed slaapt en bij het vrijen pijn ondervindt, kan de zin om te vrijen afnemen. Ook de uiterlijke veranderingen aan de borsten kunnen uw seksualiteitsbeleving fysisch en psychisch veranderen. ENKELE TIPS • Erover praten helpt! – Praat met uw partner. – Een goed gesprek met de arts, verpleegkundige of psycholoog van de borstkliniek (eventueel samen met uw partner) kan ook helpen. – Bij een gesprek met lotgenoten ligt de drempelvrees eventueel lager omdat ze, zonder veel woorden, begrijpen waarover u het hebt.
12
– Indien u het nodig acht, kan
Droge huid
een deskundige (seksuoloog) ingeschakeld worden.
Oestrogenen hebben een invloed op de spanning en de vochtigheid van de huid.
Het belangrijkste hierbij is een sfeer van
Door hormoontherapie kan uw huid
discretie, openheid en vertrouwen.
droger worden.
• Probeer de adviezen uit
In geval van huiduitslag moet u steeds
die uleest onder de rubrieken
uw arts contacteren.
‘warmteopwellingen’ en ‘vaginale droogte’. • Geef uzelf, maar ook uw partner, de nodige tijd om te leren omgaan met de veranderingen in uw lichaam. Probeer hier zoveel
ENKELE TIPS • Hydrateer de huid voldoende, maar laat u daarbij geen al te dure producten aanpraten. – Een eenvoudige vochtinbrengende
mogelijk samen over te praten.
crème of bodymelk kan al veel doen.
Door de jaren heen hebt u als
Het kan eventueel nodig zijn om
koppel waarschijnlijk een zekere
deze producten vaker te gebruiken
voorkeur in seksualiteitsbeleving ontwikkeld, die nu misschien
dan u voorheen gewoon was. – Om uw huid te wassen kunt
wat pijnlijk of ongemakkelijk
u beter geen al te agressieve,
kan zijn. Het is normaal dat een
geparfumeerde zeep gebruiken.
comfortabele seksuele omgang met
Neutrale zeep of doucheolie zijn
elkaar opnieuw ontdekken, tijd en
goede alternatieven om uw huid
openheid vraagt.
te reinigen.
• Seksualiteitsbeleving kan heel ruim
• Drink voldoende water (1,5 à 2 l per dag).
zijn: ook een gezellig etentje of een
• Vermijd te veel zon, alcohol, sigaretten, …
eenvoudige massage maken deel uit
• Verwijder cosmetica vóór
van intimiteit.
het slapengaan. 13
Concentratieproblemen
ENKELE TIPS • Voor belangrijke zaken
De hormoonbehandeling kan gepaard
gebruikt u beter een
gaan met concentratiemoeilijkheden. De
geheugensteuntje. Bijvoorbeeld:
achterliggende mechanismen hiervan zijn zeer complex en nog weinig gekend. Het is een samenspel van effecten van de behandeling zelf, de bijwerkingen ervan
– Noteer uw vragen en de medicatie waarvoor u een voorschrift nodig hebt als u naar de arts gaat. – Hou uw agenda goed bij zodat u
(bv. vermoeidheid) en andere psychische
geen belangrijke afspraken mist.
processen (bv. verwerking, angst, …).
Zowel een afspraak bij de (tand)
Meld concentratieproblemen aan uw arts.
arts en dergelijke, als bezoek bij
Samen kunt u naar een gepaste oplossing
vrienden of familie kunnen hier als
zoeken. Medicatie is hiervoor meestal
belangrijk beschouwd worden…
niet aan de orde. Geheugentraining biedt
– …
vaak meer resultaat.
• Geheugentraining kunt u doen door bv. – dagelijks kruiswoordraadsels of puzzels op te lossen. – geheugenspelletjes te spelen. – een quizprogramma mee te spelen op de televisie.
14
Osteoporose of botontkalking bij aromataseremmers
aangemaakt, dat zorgt voor een versteviging van de botten door betere opname van calcium.
Oestrogeen zorgt er ook voor dat botten
• Neem voldoende calcium in. Dit
sterk blijven. Door een gebrek aan
vindt u bijvoorbeeld terug in melk-
oestrogeen worden de botten brozer en
en zuivelproducten, in groenten
hierdoor kunnen ze makkelijker breken.
(broccoli, spinazie en radijzen), in fruit (abrikozen, appels, pruimen)
ENKELE TIPS • Neem voldoende beweging
en bepaalde vissoorten (maatje en zeebaars).
(zeker 30 minuten per dag) om
• Vermijd over- en ondergewicht.
uw stelsel fit en soepel te houden.
• Stop met roken en
Hierdoor wordt de botopbouw gestimuleerd en worden de
beperk alcoholgebruik. • Uw arts zal bepalen of u in aanmerking
omliggende spieren, die het
komt voor een botdichtheidmeting
skelet beschermen bij vallen of
(botdensitometrie). Dit geeft
stoten, versterkt.
een idee over de sterkte van uw
• Kom minstens 15 minuten per
beenderen. Als deze onvoldoende
dag buiten in het zon- /daglicht.
blijkt, kan er met medicatie
Op deze manier wordt er vitamine D
(bifosfonaat) gestart worden. 15
Gewrichtsklachten bij aromataseremmers
Neem contact op met uw arts als de klachten desondanks te pijnlijk zijn. Eventueel kan dan een
Ongeveer een derde van de
andere hormonale behandeling
vrouwen die behandeld worden met
gestart worden. Dit garandeert
aromataseremmers, ervaart spierpijn
echter niet dat de klachten volledig
en gewrichtsklachten. Deze klachten
zullen verdwijnen.
kunnen spontaan verbeteren, maar niet altijd. Sommige vrouwen overwegen
ENKELE TIPS
op basis van deze gewrichtsklachten
• Zorg er vooral voor dat de
voortijdig het geneesmiddel te
lichaamsbeweging rustig wordt
stoppen. Voldoende, regelmatige en
opgebouwd en dat u er voldoende
rustig opgebouwde beweging om het
regelmaat in houdt. Zwemmen,
lichaam lenig en fit te houden, kan de
wandelen, fietsen, yoga, …
klachten gedeeltelijk opvangen en/
16
• De borstverpleegkundige kan u
of verminderen. Als dit niet voldoende
verwijzen naar andere deskundige
is, mag u gerust een pijnstiller (type
hulpverleners (kinesitherapeut,
Paracetamol) innemen.
sportclubs, …).
• Voor sommige mensen werkt een groepsgebeuren stimulerend om minder snel op te geven. • In AZ Sint-Lucas kunt u deelnemen aan een onco-revalidatieprogramma voor borstkankerpatiënten (B-care) in curatieve setting. Meer informatie kunt u bekomen via uw arts of de borstkliniek. Ook de Stichting tegen Kanker heeft een aangepast bewegingsprogramma, namelijk ‘Rekanto’. Meer info via: www.rekanto.be of 078 15 15 50. Daar vindt u ook de activiteiten in uw buurt.
17
2
4
Gewichtstoename Bij anti-oestrogenen Algemeen wordt aangenomen dat hormonale behandeling een gewichtstoename van 2 à 3 kg kan veroorzaken, maar ditzelfde zou u ook kunnen ondervinden bij een natuurlijke menopauze. Een toename in gewicht betekent toename van het vetweefsel. Dit moet zoveel mogelijk beperkt worden, omdat in vetweefsel aanmaak van oestrogeen plaatsvindt. • Eet dagelijks voldoende groenten Enkele tips • Eet zo gezond, evenwichtig en gevarieerd mogelijk. Baseer u hiervoor
melkproducten. Eet niet te
op de voedingsdriehoek: hoe lager een
veel vet en beperk vooral de
voedingsmiddel in de driehoek staat,
verzadigde vetzuren, terug te vinden
hoe meer u er dagelijks van nodig
in dierlijke producten als vlees,
hebt; hoe hoger in de driehoek, hoe
volle melkproducten en boter.
minder u er dagelijks van nodig hebt. • Drink dagelijks voldoende water (1,5 tot 2 l), maar wees matig met alcohol en suikerhoudende dranken. 18
(300 g) en fruit (2 à 3 stuks). • Kies voor magere en halfvolle
• Pas op met zoete snacks en zware maaltijden ’s avonds. • Gebruik liever 4 tot 6 kleine maaltijden per dag in plaats van 3 grote.
1
3
5
6 1 Smeer- en bereidingsvet matigen 2 Melkproducten en calciumverrijkte sojaproducten
7
3-4 glazen, 1-2 sneden kaas 3 Vlees, vis, eieren, vervangproducten 75-100 gram 4 Groenten 300 gram
8
5 Fruit 2-3 stuks 6 Graanproducten 5-12 sneden bruin brood 7 Water 1,5 liter drinken 8 Lichaamsbeweging volwassenen: minstens 30 min.,
kinderen en jongeren: minstens 60 min.
• Probeer in de mate van het mogelijke
Bij aromataseremmers
te bewegen, in het huishouden en
Hier kan gewichtstoename
daarbuiten: neem de trap, gebruik
veroorzaakt worden doordat uw
de fiets, …
lichaam vocht ophoudt. Probeer, zoals
• Vraag indien nodig advies
hiervoor beschreven, op uw voeding te
van een onco-diëtiste in AZ Sint-Lucas.
letten. Blijft uw gewicht toch toenemen
Voor adressen van diëtisten
of krijgt u gezwollen handen of voeten,
in uw regio kunt u de website
contacteer dan uw arts. Deze kan een
van de Vlaamse Beroepsvereniging
vochtafdrijvend middel voorschrijven.
van Voedingsdeskundigen en Diëtisten raadplegen: www.vvvd.be.
19
Misselijkheid, verminderde eetlust en braken Hormoontherapie kan aanleiding geven tot verminderde eetlust, misselijkheid en braken. Niet iedereen heeft daar last van. Indien het toch voorkomt, komt het meestal voor tijdens de eerste weken van de behandeling. Het kan helpen om de medicatie bij of na de maaltijd in te nemen of op een ander tijdstip van de dag. Als deze bijwerking langer blijft duren of als u gewicht verliest, neem dan contact op met uw arts. 20
Persoonlijke notities Indien u dit wenst, kunt u hieronder nog andere belangrijke contactpersonen en hun gegevens noteren.
Huisarts
Gynaecoloog/chirurg
Medisch oncoloog
Radiotherapeut- oncoloog
21
Er is ook plaats voorzien om uw vragen en opmerkingen te noteren zodat u bij telefonisch contact of bij uw volgend bezoek aan de arts of het ziekenhuis niets vergeet te vragen.
22
23
Contact Als u vragen of bemerkingen hebt met betrekking tot uw behandeling of deze brochure, mag u ze altijd stellen aan uw arts of (borst) verpleegkundige. Borstkliniek A.Z. Sint-Lucas Gent borstverpleegkundigen Rita De Coninck Ann Van Damme T 09 224 52 77 E
[email protected] psycholoog Koen Deprez T 09 224 57 92 E
[email protected]
vzw AZ Sint-Lucas & Volkskliniek
24
Campus Sint-Lucas
Campus Volkskliniek
Groenebriel 1
Tichelrei 1
T 09 224 61 11
9000 Gent
9000 Gent
E
[email protected]
2014/19.900
