betekenisvol curriculum Onderwijs voor hoofd, hart en handen
Kinderen ontdekken zelf, maar de leerkracht heeft de touwtjes in handen “Voorzitter, ik wil even terugkomen op de opmerking van meneer De Hoog. Ik ben het zeker niet met hem eens en ik zal precies vertellen waarom!” Mijn groep 8 was verdeeld in fracties, en er werd een aantal weken fel gedebatteerd. Kamerdebatten werden live gevolgd om de beste debatteertechnieken onder de knie te krijgen en kranten werden gelezen om op de hoogte te zijn van wat er op dat moment in de politiek speelde. Mijn thema over politiek viel in de verkiezingstijd. De ochtend na de verkiezingsuitslag had een heel aantal kinderen de uitslag bij zich en werd er onderling al gekeken welke partijen een coalitie zouden kunnen vormen: “Die partijen kunnen toch nooit samen regeren, juf! Ze zijn het nooit met elkaar eens!” Het voordeel van werken met een betekenisvol curriculum vind ik dat je als leerkracht de grote lijn van het thema vast blijft houden en zelf de leermomenten inplant. De kinderen zijn zelf aan het ontdekken, maar door groepsgesprekken, opdrachten en lessen zorg je er als leerkracht voor dat de kinderen aan het einde van het thema weten en kunnen wat jij belangrijk vindt. Zo wilde ik bijvoorbeeld dat de kinderen een aantal begrippen kenden en wisten hoe een wet tot stand kwam. Hier heb ik een les over gegeven en dit getoetst in een repetitie. Het opzetten van een thema kost meer tijd dan het voorbereiden van een methodeles. Maar als na het afsluiten van een thema de eerste vraag van leerlingen is wanneer we met het volgende thema gaan beginnen, is het dat zeker waard! Diana Lingen-Mijnders Leerkracht Oranje-Nassauschool, Stolwijk
2
Waar je ook bent
Betekenisvol onderwijs is overal
Inhoud Betekenisvol curriculum, waarom?
4
De leerkracht heeft een cruciale rol
6
Inhoudsoverzicht betekenisvol curriculum
8
Iets meegeven voor het leven
10
Digitale stimulans voor thematiseren
11
De inhoud, echte werkelijkheid
12
Impuls aan professionele cultuur én burgerschap
14
Hogere opbrengsten met opbrengstgericht werken
15
Colofon
Coördinatie Jan Verburg Teksten Alex de Bruijn, Arry Kraay, Marleen Koppert, Cora Mallegrom, Chiel Noort, Jan Verburg Driestar Onderwijsadvies 2013
3
Betekenisvol
curriculum, waarom? Op tientallen scholen worden in de onderbouw betekenisvolle thema’s opgezet en wordt binnen deze thema’s ontwikkelingsgericht gewerkt. Bij ontwikkelingsgericht onderwijs staat de (brede) ontwikkeling van kinderen centraal. Veel scholen vervangen deze manier van werken vanaf groep 3 door een methodische werkwijze.
Bij de methodische manier van werken staat niet zozeer de ontwikkeling van kinderen, maar de inhoud van de methode centraal. Binnen deze manier van werken wordt de laatste jaren ook in de midden- en bovenbouw meer variatie gezocht. De meerwaarde van ontwikkelingsgericht onderwijs is beproefd en bewezen en schoolteams willen dit graag een vervolg geven in de school. De methodische manier van werken wordt dan vaak als een belemmering ervaren.
Voor groep 4-8 Om deze belemmering op een goede en doordachte wijze op te lossen, biedt
4
Driestar Onderwijsadvies een werkwijze aan die bekend staat onder de naam ‘betekenisvol curriculum’ (bc). De nadruk in dit betekenisvol curriculum ligt momenteel op de groepen 4 t/m 8, omdat de ontwikkeling in de groepen 1 en 2 (en 3) op veel scholen goed in gang is gezet. We richten ons in eerste instantie op onderwerpen vanuit wereldoriëntatie om zo samenhang te creëren. Later kunnen ook vaardigheden vanuit lezen en taal bij het opzetten van thema’s betrokken worden. Hierbij kan bijvoorbeeld gedacht worden aan het schrijven van verhalen en brieven. De methodelijn van rekenen en taal dient volgens ons intact te blijven.
Uniciteit van kinderen Opvallend is dat de mogelijkheden om met de diversiteit van kinderen om te gaan, toenemen als de methode meer als bronnenboek wordt gebruikt. Een thematische manier van werken geeft dan ook meer de gelegenheid om handen en voeten te geven aan de uniciteit van kinderen.
Drie fases De weg naar een betekenisvol curriculum is een proces dat uit drie fases bestaat. In de eerste fase richten we ons op visievorming voor betekenisvol werken, de basisvoorwaarden en het leren opzetten van een thema. Om leerkrachten te ondersteunen is een aantal (beproefde) thema’s ontwikkeld die gebruikt kunnen worden. In de tweede fase staat de begeleidende rol van de leerkracht centraal. Open situaties bieden veel kansen om kinderen verder te helpen in hun ontwikkeling. In deze fase wordt nadrukkelijk aandacht besteed aan de integratie van methodedoelen vanuit wereldoriëntatie. Omdat de invoering van beteke-
nisvol werken niet vanzelf gaat, worden teambijeenkomsten benut om elkaar met behulp van intervisie te ondersteunen. In de derde fase staat het vastleggen van een thematische lijn centraal en het kunnen herkennen van ontwikkelingssignalerende gegevens. Betekenisvol curriculum zorgt voor betrokkenheid bij leerlingen. Als deze betrokkenheid lager is, kan het webbased expertsysteem ZIEN! helpen om de oorzaak op te sporen. ZIEN! geeft handelingssuggesties om de sociaal-emotionele ontwikkeling van kinderen te ondersteunen.
Wilt u ook … … een doorgaande lijn in uw schoolontwikkeling? … de echte werkelijkheid uitgangspunt laten zijn voor het onderwijs? … de betrokkenheid van kinderen vergroten? … al die verschillende kinderen in de groep tot ontwikkeling laten komen? … de sociaal-emotionele vorming van kinderen bevorderen in de praktijk van alledag?
5
De leerkracht heeft een cruciale rol Betekenisvol curriculum laat zich graag inspireren door de constante boodschap die professor W. ter Horst afgeeft. Onderwijs en opvoeding zullen gaan over het hart van het kind! Vanuit het hart zijn de uitgangen des levens, zegt Spreuken 4. Ter Horst geeft daar een prachtig voorbeeld van. Als iemand zegt: “Wie? Ik?”, wijst hij niet op zijn hoofd, maar op zijn hart. Wie mensen wil vormen, zal dus bij het hart terecht moeten komen.
6
Dat wil niet zeggen dat we het hoofd (de cognitie) moeten veronachtzamen, maar wie daar bij blijft, doet kinderen tekort. De rol van de leerkracht is cruciaal. Wanneer de leerkracht verzuimt om met de kinderen naar betekenissen te zoeken, gaat de pedagogische relatie achteruit en is er slechts mechanische overdracht.
Betekenis verlenen aan de wereld Binnen bc zoeken we daarom naar mogelijkheden om de kinderen te helpen betekenis te verlenen aan de wereld. Daarbij moet het dan gaan om echte vragen die het kind aangereikt krijgt of vragen die het zelf opwerpt. Van nature heeft het kind een ontdekkende, nieuwsgierige houding. Die houding kunnen we stimuleren door ruimte te bieden aan die nieuwsgierigheid. Daarbij zal het kind de zintuigen (“de zinnen”, zegt Ter Horst) voluit moeten kunnen inzetten. “Niets komt in het hart dat niet eerst door de zinnen gegaan is.”
Leerkracht als gids De leerkracht is de gids die het kind leidt in zijn ontdekkingstocht, die het brengt naar de goede plaatsen en die het vaardig maakt om zelf steeds beter op onderzoek uit te gaan en de antwoorden te vinden. Een goede leerkracht neemt waar wanneer het hart geraakt
wordt of geraakt zou moeten worden. Daar neemt hij of zij de tijd voor. In de priesterlijke rol spreekt de leerkracht met de kinderen over de geheimen van het leven (en het Leven), en wordt dan zelf leerling. Op de bodem van deze gesprekken ligt de liefde. Tot het geschapene, tot de Schepper en tot elkaar.
De leerkracht kan niet gemist worden! De leerkracht zoekt de betekeniswereld op van kinderen en gaat vanuit hoge verwachtingen over de mogelijkheden van kinderen op zoek naar ontwikkelingssignalerende gegevens. De leerkracht zorgt voor interacties in de groep die leiden naar hoogwaardige denkprocessen en beter taalgebruik. Deze gesprekken zijn om van te leren, waarbij het hardop denken en het vragend onderzoeken voorop staan. In dit type gesprekken zijn de leerkracht en de leerlingen op zoek. Ze zijn benieuwd naar de gespreksinhoud en naar elkaars ideeën hierover. Het wordt een goed gesprek met leerbedoelingen. De leerkracht is er niet op uit om de leerlingen aan de praat te houden, maar om elementen in te brengen die het gesprek naar een hoger plan tillen (Bea Pompert, 2004).
7
Inhoudsoverzicht
betekenisvol c In een betekenisvol curriculum wordt gewerkt met thema’s die zijn ontleend aan de methoden die op uw school aanwezig zijn. Kijk voor meer informatie op www.betekenisvolcurriculum.nl
over de
kinderen
zelfstandigheid De leerling kan zijn eigen leervraag stellen.
verder kijken De leerling roept niet: ‘O, weet ik allang!’
samenwerken De leerling kan het werk van een mede leerling presenteren. brede ontwikkeling De leerling mag meer dan de kerndoelen behalen.
8
l curriculum
n
over de
over de
priester De leraar werkt voor de uitbreiding van het Koninkrijk van God.
doelgericht werken Door het thema loopt een heldere, rode draad.
gids De leraar gaat van boekje naar buiten.
levensechte activiteiten De leerling maakt het echt mee.
herder De leraar maakt van zijn klas een groep.
kernprobleem In het thema moet iets worden opgelost.
tuinier De leraar zorgt voor een gevoel van eigenwaarde bij kinderen.
ingang kiezen De start van het thema ligt dicht bij het kind.
leraar
inhoud
schatbewaarder De leraar geniet van zijn vak.
9
Iets meegeven
voor het leven Er wordt op de deur van het klaslokaal geklopt. Er stapt een als kapitein verklede man binnen die verdacht veel lijkt op de meester. “Ik ben Jan Huijgen van Linschoten. Dit papier is een monsterrol van de VOC. Ik zoek mensen die met mij mee durven naar de Oost!”
Minimaal twee per jaar gebeurt het dat ik met mijn klas door middel van zo’n poort als het ware een nieuw, onbekend land binnenstap. We zijn nieuwsgierig, verwonderd, willen meer weten, meer ontdekken, meer doen. Betekenisvol leren is een feest voor leerkracht en leerlingen. Het zijn die momenten van een schooljaar die we ons jaren later nog steeds herinneren. Is dat nou niet net de bedoeling van school? We willen kinderen dingen meegeven voor het leven. Het vraagt wel een heel andere instelling van de leerkracht. We zijn zo gewend om ons te laten leiden door methodestof. Nu zoek je eerst een aansprekend
10
thema dat zo veel als mogelijk raakvlakken heeft met de zaakvakken. Maar het is helemaal mooi wanneer er een verbinding gelegd kan worden met taal, stellen, woordenschat, lezen, bewegen, muziek, tekenen en zelfs sociale vaardigheden. Je kijkt vooral ook naar de (kern) doelen van het onderwijs. Hoe kan ik deze doelen betekenisvol maken voor mijn leerlingen? Dit vraagt overdenking en planning. Gelukkig zijn er cursussen, hulpmiddelen en voorbeelden ontworpen die mij hierin verder hebben kunnen helpen. Het gebeurt niet zelden dat ook ouders enthousiast worden door de verhalen van hun kind.
De leerkracht die het plezier heeft geproefd en de motivatie bij leerlingen en ouders heeft gezien, zou iedereen aanraden om deze kunst ook te leren. Zoals de timmerman bepaalde gereedschappen graag in zijn kist ziet, zo zou je deze tool niet meer willen missen.
Marinus van Winkelen Leerkracht Oranje-Nassauschool, Stolwijk
Digitale stimulans
voor thematiseren
ICT en media zet je als didactisch hulpmiddel in om het leren, denken en het beleven of ervaren te stimuleren. Het kan een activiteit of een taak betekenisvoller maken. ICT en media kunnen een beleving oproepen. Idealiter gaat de echte beleving hieraan vooraf. In een workshop kunnen we u uitleggen hoe u uw thema kunt verrijken. Om u een idee te geven met welke software of mogelijkheden u, en met name de kinderen, aan de slag kunnen, beschrijven we een aantal mogelijkheden. • Het is gemakkelijk om actualiteit en nieuws in te brengen in een thema. Soms is Google Earth goed te benutten! Wilt u leren om Google Earth te gebruiken bij uw thema? Er zijn allerlei verrassende functies in het programma. Zie voor een toelichting: www.werkenmetgoogleearth.nl. • ICT biedt ook ‘denkgereedschappen’ waardoor de verwerking van informatie diepgang krijgt. Niet alleen de brainstorm kun je ondersteunen met een programma voor ‘mindmapping’, maar ook de verwerking van allerhande informatie tijdens het onderzoek van kinderen. • In de bovenbouw is het mogelijk om samen met kinderen een WIKI te bouwen. Daar zijn verschillende platforms voor. • Mogen kinderen een website bouwen of een weblog bijhouden? Het is mogelijk kinderen op pad te sturen voor bijvoorbeeld een opname van een interview, met geluid en of beeld. Geluidsopnames zijn goed te verwerken met het kindvriendelijke Audacity (gratis). Voor een beeld verslag is MovieMaker heel toegankelijk voor kinderen. Wat dacht u van het presenteren van de creatieve opdrachten via het digibord, of het maken van een digitaal prentenboek (met ingesproken tekst) over het thema? De inhoud van onze workshops stellen we in overleg met u samen.
11
De inhoud, echte w De thema’s die worden gebouwd, zijn ontleend aan de methoden die op uw school aanwezig zijn. Hierbij wordt gezocht hoe de verbinding met de omgeving, de echte wereld en de actualiteit kan worden gemaakt. Deze manier van werken is niet bedoeld om het onderwijs ‘leuker’ te maken, maar vooral om de transfer van het geleerde naar de echte wereld te kunnen maken.
Veelgehoorde opmerkingen zijn: kinderen moeten wel basiskennis hebben én het gaat om meer dan alleen maar weten hoe je het op kunt zoeken. Binnen bc proberen we de basiskennis zodanig te verankeren dat kinderen deze kunnen toepassen binnen levensechte activiteiten. U weet dat kinderen die een 9 halen voor spelling binnen een opstel of werkstuk opeens alle spellingregels vergeten lijken te zijn. Maar als er een brief geschreven moet worden voor de wethouder, een uitnodiging voor de ouders of teksten voor de krant, dan voelen kinderen de noodzaak als vanzelf om foutloos te schrijven. Leerkrachten die zeggen dat je spelling en grammatica goed moet kennen voor later in het voortgezet onderwijs, vergeten de directe omgeving waarin het nu al belangrijk is.
12
Kernprobleem In het thema speelt altijd een kernprobleem dat opgelost moet worden. Dit kernprobleem helpt de kinderen en de leerkracht om het onderwerp af te bakenen en toe te werken naar een spits. Voorbeelden van deze kernproblemen zijn: - Hoe word ik een goede piloot of stewardess? - Hoe worden wij een goede Afrikaanse stam? - Wat moet een loodgieter weten en kunnen? - Hoe maken we een krant die geld oplevert?
Aansluiten op leefwereld Bij dit kernprobleem proberen we een ingang te kiezen die direct aansluit bij de wereld van kinderen. Bij deze ingang zoeken we naar de betekenis die het onderwerp voor de kinderen heeft in hun leefwereld. Zo wordt geprobeerd
e werkelijkheid een brug te slaan naar een grotere wereld waar de leerkracht hen naartoe wil brengen. Als de leerkracht van groep 8 een vakantieboek wil samenstellen met en voor de kinderen, legt hij het probleem van ‘verveling’ op tafel. De kinderen herkennen dit direct. Als de juf van groep 7 over de gouden eeuw wil gaan werken, laat zij de kinderen zelf figuranten zijn in de levende schilderijen die ontstaan. De juf van groep 3 besluit om een museum in te richten met ‘waardeloze’ voorwerpen en start met de broek- en jaszakken van de kinderen. Daar komt van alles uit!
Toetsen van onderdelen Leerkrachten die onderdelen vanuit de methode willen toetsen, doen dat in de fase van de afsluiting. Vooraf hebben ze goed nagedacht welke onderdelen beslist aan de orde moesten komen in dit thema. Leerkrachten die op deze manier te werk gaan, laten zich deels leiden door de methode, maar vergeten niet om zelf ook na te denken wat er echt toe doet.
Stapsgewijs proces Het thema doorloopt een aantal fases: opwarmen – opstarten – onderzoeken – presenteren – afsluiten en evalueren. De opwarmfase is bedoeld om kinderen met allerlei (klassikale) activiteiten inhoudelijk toe te rusten voor het onderwerp. Ook worden kinderen steeds nieuwsgieriger gemaakt en formuleren ze vragen die in tweetallen, groepjes of klassikaal worden uitgezocht. In deze fase kunnen ze een bezoek brengen aan bijvoorbeeld de molen, het museum of de dorpskerk om hen ‘in het thema’ te brengen. In de fase van onderzoek heeft de leerkracht een rode draad ontworpen, maar is er veel gelegenheid om onderwerpen te accentueren of uit te breiden.
13
Impuls aan professionele
cultuur én burgerschap Het invoeren van een betekenisvol curriculum staat niet op zichzelf. Het heeft niet alleen impact op de kwaliteit van het onderwijs (in zaakvakken), maar het kan – mits betekenisvol ingevoerd – ook een sterke impuls geven aan de (door)ontwikkeling van een professionele cultuur op school waarin de groei van leerlingen, leraren en leidinggevenden centraal staat. Het invoeren van een betekenisvol curriculum leent zich uitstekend voor het samen doordenken van thema’s, het samen ontwerpen van lessen
14
en het feedback geven op elkaars lessen. Kortom: het leren met en van elkaar door samen goed en betekenisvol onderwijs te creëren! Het mes snijdt dan aan twee kanten: u investeert niet alleen in kwalitatief goede lesinhoud (het wat), maar ook in een professionele cultuur (het hoe). Over betekenisvol leren gesproken! Daarnaast kan betekenisvol curriculum zorgen voor een injectie met betrekking tot het vormgeven van burgerschap
op school. Veel thema’s binnen bc zijn direct of indirect gelinkt aan burgerschapsthema’s. De thema’s blijven niet hangen in theorie, maar appelleren aan de houding van leerlingen tijdens het werken aan de thema’s. Zowel de persoonlijke ontwikkeling (HRM) in een professionele cultuur als burgerschap zijn twee thema’s waar de overheid de komende jaren in investeert. Het mag duidelijk zijn dat betekenisvol curriculum volop kansen biedt om hier in samenhang vorm aan te geven!
Omdat het betekenisvolle thema meestal ’s middags wordt uitgevoerd, denken veel leerkrachten dat het werken in de ochtend tijdens de basisvakken rekenen, taal, lezen en spelling niets met bc te maken heeft. Niets is minder waar.
Hogere opbrengsten
met opbrengstgericht werken Bij een goed primair proces in de groep spelen een aantal factoren een rol. - De beurtverdeling tussen leerkracht en leerlingen kan tijdens de instructie evenwichtiger worden door de kinderen dezelfde vragen te stellen die bij de voorbereiding thuis ook gesteld zijn. “Waar gaat blz. 13 precies over? Wat is vandaag pittig? Denk je dat het gaat lukken? Hoe lang denk je erover te gaan doen?” - In veel gesprekken tussen leerkracht en de groep lijkt het wel alsof er ‘pingpong’ wordt gespeeld. De leerkracht vraagt iets, een leerling geeft antwoord en de leerkracht reageert hierop. Het denken en de bijdrage van kinderen kan vergroot worden door de antwoorden door te geven aan andere kinderen en hierop een reactie te vragen. Zo ontstaat er in het gesprek een vorm van een web. Ook zouden kinderen na de vraag van de leerkracht meer tijd moeten krijgen om na te denken. Een wachttijd van
5 seconden helpt kinderen om bij de antwoorden te komen in hun hoofd. - Een leerkracht dient niet alleen op de inhoud en het proces te letten, maar ook op de emotie die een rol speelt bij het leren. “Ik zie dat je het moeilijk vindt, klopt dat? Het zijn ook geen makkelijke sommen, ik kan mij voorstellen dat je dit lastig vindt.” Door op deze manier de erkenning te geven die kinderen nodig hebben, helpt de leerkracht het kind onbelemmerd te kunnen werken aan de taak. - Om de leerstof werkelijk in het langetermijn geheugen een plek te laten krijgen, is het nodig om hardop nadenkend met anderen de kern van het geleerde te verwoorden. In de theorie wordt dit ‘elaboratie’ genoemd. Het coöperatief leren kan hier ondersteunend bij werken.
15
Meer weten of iets te vragen? Als u na het lezen en bekijken van deze brochure geïnteresseerd bent geraakt, zijn er verschillende mogelijkheden om een volgende stap te zetten. • U kijkt en leest verder op onze site www.betekenisvolcurriculum.nl. • U neemt contact op met een van de leden van de projectgroep en nodigt een van hen uit voor een verkennend gesprek. • U vraagt uw relatiebeheerder een studie- en werkbijeenkomst te regelen met (een deel) van het team.
Projectgroep betekenisvol curriculum A.J. (Alex) de Bruijn e-mail:
[email protected] tel: 06 - 23 69 81 55 M.H. (Marleen) Koppert e-mail:
[email protected] tel: 06 - 15 10 49 16 A.L. (Arry) Kraaij e-mail:
[email protected] tel: 0182 - 76 05 18 M. (Chiel) Noort e-mail:
[email protected] tel: 06 - 52 58 11 53 J. (Jan) Verburg e-mail:
[email protected] tel: 06 - 30 37 34 57 M.M. (Michel) Vaders e-mail:
[email protected] tel: 06 - 52 58 11 54
Burgemeester Jamessingel 2 Postbus 368 2800 AJ Gouda t (0182) 54 03 33 f (0182) 53 84 49 Driestar Onderwijsadvies is onderdeel van Driestar Educatief
[email protected] www.driestar-onderwijsadvies.nl
