Plantago in 2014
Ben ik niet om op te eten?
Ben ik niet om op te eten?
planten en insecten . . . . hulptroepen
Planten en hun huisdieren
Mi . . . rakel! Hoe gebruikt een plant een mier?
Planten en mieren
Viola odorata (Maarts viooltje)
Planten en mieren
Primula elatior (Slanke sleutelbloem)
Planten en mieren
Anemone nemorosa (Bosanemoon)
Planten en mieren
Chelidonium majus (Stinkende Gouwe)
Planten en mieren
Symphytum officinale (Gewone smeerwortel)
Planten en mieren VOORDELEN PLANT overbruggen grotere afstand (ca 2 m.): minder concurrentie ouderplant
Planten en mieren VOORDELEN PLANT overbruggen grotere afstand (ca 2 m.): minder concurrentie ouderplant
op afstand houden zaadeters (kevers/rupsen)
Planten en mieren VOORDELEN PLANT overbruggen grotere afstand (ca 2 m.): minder concurrentie ouderplant
op afstand houden zaadeters (kevers/rupsen)
gunstiger kiemingsmilieu zaden (hogere concentratie voedingsstoffen, rulle bodemstructuur)
Planten en mieren VOORDELEN PLANT overbruggen grotere afstand (ca 2 m.): minder concurrentie ouderplant
op afstand houden zaadeters (kevers/rupsen)
gunstiger kiemingsmilieu zaden (hogere concentratie voedingsstoffen, rulle bodemstructuur
bescherming tegen muizenvraat (begraven zaden)
Planten en mieren Afgelegde afstanden soms tot 20 meter Grauwzwarte mier
werkster Grauwzwarte mier Formica fusca L.
Planten en mieren Voordelen mieren:
ETEN oliën, vetten, suikers, eiwitten, vitamines
Planten en mieren Voordelen mieren:
ETEN oliën, vetten, suikers, eiwitten, vitamines
. . . . . . . mierenbroodjes mierenbroodjes van Viola odorata (Maarts viooltje)
Planten en mieren
Mierenbroodje het zaad draagt een onopvallend aanhangsel mieren nemen de zaden mee!
Primula elatior Slanke sleutelbloem
Planten en mieren Grasmiertje • zonnige, droge plekken, soms in vochtige grasland met Pijpenstrootje (gras) • nestelt onder stenen of kleine aarden polletjes
Grasmiertjes met eitjes
Planten en mieren Grasmiertje of Zaadmiertje eten zaden met zwakke zaadhuid
Grasmiertjes met eitjes
Planten en mieren maar. . . . de meeste zaden met mierenbroodjes hebben een harde zaadhuid ter voorkoming dat mieren er aan gaan knabbelen!
Lasius niger (Bruine wegmier)
Planten en mieren welke planten . . . .?
voorjaarsbloeiers, vruchten rijp mei-juni (meest actieve periode mieren) openspringende vruchten
Planten en mieren
naar de grond toe buigende vruchtsteel of de hele plant buigt naar de grond toe
Planten en mieren o.a.
Ornithogalum spp. (Vogelmelksoorten) Primula vulgaris (Stengelloze sleutelbloem) Ranunculus ficaria (Speenkruid) Viola spp (Viooltjes)
cleistogame bloem Viola odorata
Planten en mieren
Ranunculus ficaria (Speenkruid)
Planten en mieren
recht gehouden stengels, maar vlakbij de grond wel knikkende vruchtstelen (zaden kunnen vallen) o.a. Symphytum officinale (Smeerwortel), Lamium spp. (Dovenetel)
Planten en mieren
Lamium album (Witte dovenetel)
Planten en mieren
zaden worden met veel kracht weggeslingerd (catapultwerking vruchtkleppen)
o.a. Euphorbia spp (Wolfsmelk), Viola spp (Viooltjes), Cytisus scoparius (Brem)
Planten en mieren
Cytisus scoparius (Brem)
Planten en mieren
zaad komt vlak bij elkaar te liggen mieren geven de vondst van een rijke vindplek snel aan elkaar door
Planten en mieren
Viola odorata (Maarts viooltje)
Planten en mieren
Viola odorata
Lamium album
(Maarts viooltje)
(Witte dovenetel)
Planten en mieren
Viola odorata
Lamium album
Cytisus scoparius
(Maarts viooltje)
(Witte dovenetel)
(Brem)
Planten en mieren waar? meeste mieren houden van relatief droge en warme plekken (muren, braakliggende terreinen, duinen, bossen)
Planten en mieren waar? meeste mieren houden van relatief droge en warme plekken (muren, braakliggende terreinen, duinen, bossen) hoeveel planten met mierenbroodjes? ca. 200 in Nederland
Planten en mieren Nog meer mieren . . . mierenbroodje . . . . . .
mierenzuur . . . . . . vroeger: mierenzuur was mierenurine: . . . . .
Aomzeik
Planten en mieren Nog meer mieren
. . . mierenzuur
bij verdediging en aanval bij
dieren
mieren, wespen, bijen, hommels
planten
brandnetels
én bij
Planten en mieren
Planten en mieren Mierenzuur . . . Urtica dioica (Grote brandnetel)
uro
: ik brand
di oecus
: twee : huis
tweehuizig mannetjes en vrouwtjes
Planten en mieren Mieren
en bosbouw . . . . een uitstapje
mierenzuur als onkruidverdelger • • • •
Myrmelachista schumanni, levend in het tropisch regenwoud uitschakelen ‘ongewenste’ boomsoorten werksters bijten gaten in het blad, spuiten mierenzuur uit het achterlijf in het gaatje bladeren sterven af
bescherming overlevingskansen van hun ‘gastheer’-bomen veiligstellen nestgelegenheid
Planten en mieren Mieren
in dienst als beveiligers
planten bieden een schuilplaats aan de mieren (holle stengel, kelkvormige bladeren, holle doornen)
en/of maken stoffen aan (speciale klieren die voor mierenvoedsel zorgen)
symbiose: mondiaal: ca. 100 plantensoorten
Wapenwedloop Co-evolutie planten verdedigen zich insecten vinden een oplossing planten verdedigen zich insecten vinden een oplossing planten verdedigen zich insecten . . . .
Wapenwedloop Co-evolutie planten en insecten evolueren samen onder invloed van elkaar
Wapenwedloop Co-evolutie gebeurt niet bij 1 plant of 1 dier
Wapenwedloop Co-evolutie gebeurt niet bij 1 plant of 1 dier er zijn vaak vele generaties nodig
Wapenwedloop Co-evolutie stel . . . een plantensoort wordt door een bepaald insect gegeten de aangegeten planten vermenigvuldigen zich minder goed in het erfelijke materiaal vinden steeds kleine veranderingen plaats
Wapenwedloop Co-evolutie
deze mutaties gebeuren bij toeval de meeste mutaties leiden waarschijnlijk tot foutjes die niet goed zijn voor de overleving van de plant deze planten zullen weinig of geen nakomelingen hebben
Wapenwedloop Co-evolutie stel . . . een toevallige mutatie die de plant giftig of onsmakelijk maakt die plant wordt niet meer aangevallen
(voordelig voor de voortplanting, veel nakomelingen)
Wapenwedloop Co-evolutie erfelijke mutatie : nakomelingen zijn ook giftig of onsmakelijk gemuteerde planten verspreiden zich
Wapenwedloop Co-evolutie stel . . . toevallige mutatie bij een insect die de giftige plant toch kan eten . . . . . terug bij af?
Wapenwedloop Co-evolutie stel . . . toevallige mutatie bij een insect die de giftige plant toch kan eten . . . . . terug bij af? . . . . . maar. . . stel . . . toevallige mutatie die de plant giftig of onsmakelijk maakt . . .
Wapenwedloop Co-evolutie stel . . . dat een aangepast insect naar een andere plant toegaat dan de plant waarop deze is aangepast
Wapenwedloop Co-evolutie stel . . . dat een aangepast insect naar een andere plant toegaat dan de plant waarop deze is aangepast
stel . . . dat die planten op elkaar lijken dan kan het insect óók voor die plant aangepast zijn het kan zich dan in de nabijheid van de 2de plant voortplanten . . . .
Wapenwedloop Co-evolutie en de Kievitsbloem
Wapenwedloop Co-evolutie en de Kievitsbloem bloeit 5 dagen per bloem (april) ca. 3 weken vroeger dan 25 jaar geleden
prachtige bloem is gericht op insecten
ook zelfbestuiving mechanisme: verlengen meeldraden tot bij de stempel
Wapenwedloop Co-evolutie en de Kievitsbloem van zaad tot bloemvormende plant: 5-8 jaar • • • • •
kiemfase 8-25 mnd lente 1-3 jaar 3-8 jaar
: onder de grond : bovengronds (zwaardvormig blad) : aanleggen energievoorraden : lijkt volwassen, geen bloemaanleg
Wapenwedloop Co-evolutie en de Kievitsbloem na de bloei niet bevrucht: • bovengrondse delen verwelken binnen enkele dagen wel bevrucht: • plant blijft 1 maand langer bovengronds • bloemdelen vallen af, zaaddozen ontwikkelen zich
bol is opgebruikt, verteert zomer: vorming 2 nieuwe bolhelften vullen zich tijdens de fotosynthese met zetmeel (bevat zeer giftige alkaloïden)
Wapenwedloop Kievitsbloem en hommels slechte zelfbestuiving bloem grote aantrekkingskracht op bijachtigen (Apidae) nectar en stuifmeel verhogen kans kruisbestuiving vroege voorjaar: (andere insecten zijn nog niet aktief) koninginnehommel: ca. 1000-2500 bloemen per dag
Wapenwedloop Kievitsbloem en hommels aanhaken met de onderste voetleden (uiteinde poten) aan uiteinde bloemdekblad (evolutie: vervormd: landingsbaan) gelukt? vastgehaakt? slingerend door de bloem = bedekken met stuifmeel nectar suikerwater met eenvoudige suikers aangevuld met eiwitten, aminozuren, vetzuren, enzymen, vitamines
juiste fructose en glucoseverhouding voor hommels!
Wapenwedloop Co-evolutie en de Kievitsbloem
bouw en gedrag hommel optimaal voor stuifmeeltransport
Ben ik niet om op te eten? Nog meer mieren . . . werkster mannetje koningin Lasius niger (Bruine wegmier )
Ben ik niet om op te eten? Nog meer mieren . . . werksters
Lasius brunneus (Bruine houtmier )
Ben ik niet om op te eten? Nog meer mieren . . . muggezifters en mierenneukers
Mieren werken nooit alleen Mieren • sociale dieren • chemische communicatie Feromonen seksuele aantrekking, alarm, agressie, spoorvorming, samenscholing herkenning nestgenoten markeren van hun paden met spoorvolgferomoon het spoor heeft één richting: van nest
naar voedselbron
Mieren en hun kudde bladluizen
Mieren en hun kudde Jaarcyclus bladluis
winter
ei overwintert op de plant
voorjaar
eitjes komen uit
ongevleugelde stammoeders baren levende luisjes (zonder bevruchting) ongevleugelde luisjes blijven gevleugelde luisjes: naar andere planten
Mieren en hun kudde Jaarcyclus bladluis zomer
luisjes worden levend geboren
herfst
mannelijke luizen worden geboren paring met de laatste generatie vrouwtjes vrouwtjes leggen eitjes
winter
eitjes overwinteren op de plant
binnenhalen plant: geboorte luisjes gaat door
Mieren en hun kuddes Mieren en hun kudde: bladluizen
de jongen verwisselen enkele keren van gedaante stadium 1: 2 à 3 verwisselingen stadium 2: (nymfestadium) met nog eens 3 tot 7 verwisselingen
Mieren en hun kudde Lasius niger (Bruine wegmier)
mieren prikkelen de bladluizen (strelen over het achterlijf)
verdedigen hun bladluizen tegen ongewenste indringers van dezelfde soort kunnen bladluizen ontdoen van hun vleugels en meenemen naar de mierenhoop (stichten kolonie) kunnen bladluizen op bepaalde planten zetten om ze te gaan ‘melken’
Mieren en hun kudde Aanval op de kudde? bladluis: uitscheiding alarmferomoon • soortgenoten lopen weg/springen van de plant
worden bladluizen beschermd door mieren: • bladluizen lopen niet weg • mieren reageren op het alarm en schieten te hulp
SOS Hoe herkent een plant zijn aanvallers? ‘hand’-tekening. . . . . elke vraat heeft zijn eigen geur (rupsenvraat heeft een andere geur dan bijv. vraat van spintmijten)
SOS Hoe herkent een plant zijn aanvallers? ‘hand’-tekening. . . . . elke vraat heeft zijn eigen geur (rupsenvraat heeft een andere geur dan bijv. vraat van spintmijten)
insectenspuug komt in de wond herkenning door de plant plant gaat stoffen aanmaken (o.a. hormonen) die aanzetten tot produktie van geurstoffen, in grote hoeveelheid!
SOS Hoe roept de plant zijn lijfwachten?
....... aanmaak door zowel aangetaste als onaangetaste bladeren sterkere geuren bij de aantastingen lijfwachten lokaliseren de brandhaard .......
SOS Hoe roept een plant zijn lijfwachten? overleving plant is afhankelijk van: • snelheid aanmaak SOS-geuren én • snelheid waarmee de lijfwachten ter plekke zijn
SOS Hoe roept een plant zijn lijfwachten? overleving plant is afhankelijk van: • snelheid aanmaak SOS-geuren én • snelheid waarmee de lijfwachten ter plekke zijn
in de tussentijd gaan de planteneters gaan door! aanvalsduur: binnen aantal uren tot dagen snelle planten: grotere overlevingskans
SOS Gluren bij de buren ‘geur-roep’ de buren merken het ook en bereiden zich voor!
SOS Gluren bij de buren 1. ze absorberen de geuren en verspreiden die (tweedehandsje) 2. activeren hun eigen produktie om snel geurstoffen te kunnen maken
SOS Bron van naasteliefde?
SOS Bron van naasteliefde? helaas . . .
SOS Bron van naasteliefde? helaas . . .
aanname:
aangetaste plant waarschuwt zijn buren neemt deze in bescherming?
SOS Bron van naasteliefde? helaas . . .
aanname:
aangetaste plant waarschuwt zijn buren neemt deze in bescherming?
beter uitgangspunt:
de buren hebben alle voordelen om de verdediging in gang te zetten en de aanvallers vooral bij de buurman te laten!
SOS Niet alleen via feromonen (geuren) communicatie via stoffen die zich verplaatsen via de bodem • ook waar te nemen door de buren! • net zo geavanceerd als de bovengrondse • eten aan de wortels: aaltjes: oproep aan aaltjesetende insecten • ondergrondse vraatschade kan ook leiden tot bovengronds alarm, wel in mindere mate
SOS Niet alleen via feromonen (geuren) communicatie via stoffen die zich verplaatsen via de bodem • ook waar te nemen door de buren! • net zo geavanceerd als de bovengrondse • eten aan de wortels: aaltjes: oproep aan aaltjesetende insecten • ondergrondse vraatschade kan ook leiden tot bovengronds alarm, wel in mindere mate nog heel veel, veel vragen . . . .
SOS Luidruchtig zijn, of net niet? binnen 1 plantensoort meerdere typetjes • veel geschreeuw en heel veel geurstoffen • zachte roep om hulp en weinig geurstoffen Niet alleen de natuurliefhebbers kijken en onderzoeken, sommigen van ons zijn ware fijnproevers!
SOS
3 miljoen soorten insecten 800.000 zijn beschreven 5.000 zijn giftig
ben ik niet om op te eten?
SOS
3 miljoen soorten insecten 800.000 zijn beschreven 5.000 zijn giftig
ben ik niet om op te eten?
SOS
Bangkok straatmenu: gefrituurde sprinkhanen en meelwormen
Sardinië Casu marzu : madenkaas, rijping door opeten/uitscheiden vliegenlarven -
hoe meer vertering, hoe beter de kaas verboden in Nederland niet schadelijk voor de gezondheid
SOS ISLAM halal haram
: sprinkhanen : vliegen, muskieten, wespen
JODENDOM koosjer : 4 soorten sprinkhaan treife : (niet koosjer) alle overige insecten/geleedpotigen R.K.
:?
Nederland : insecten(larven) per ongeluk brood-, jam-, noten-produkten
SOS Marcel Dicke, Insecten onder de loep, samen met Vroege vogels
SOS Marcel Dicke, Insecten onder de loep, samen met Vroege vogels
SOS Insecten en eiwitten door sommigen gezien als mogelijke bijdrage voor het voeden van de wereldbevolking
SOS Praktische tips
SOS Gaan we nu insecten proeven?
SOS Gaan we nu insecten proeven? of
SOS Gaan we nu insecten proeven? of wil iemand wat vertellen over de ervaringen met de wonderbes?
