DELEN IN ONTWIKKELING Notitie over de 2%-afdracht Goedertierenheid en trouw ontmoeten elkaar, gerechtigheid en vrede kussen elkaar, trouw spruit voort uit de aarde, en gerechtigheid ziet neer uit de hemel. (psalm 85: 11,12)
Woord vooraf De Algemene Vergadering van Bestuur heeft op 9 juni 2001 aan de Commissie tot de Zaken gevraagd informatie te verschaffen over de besteding van de zgn. 2%-gelden en de noodzaak van het voortzetten van de afdracht van deze gelden. De Commissie tot de Zaken heeft vervolgens de Instelling Geloof en Samenleving verzocht een notitie te willen opstellen over de 2%-gelden. De Instelling heeft aan dit verzoek voldaan. De notitie bood echter naar het inzicht van de gecombineerde vergadering van de Colleges van Overleg I en II, gehouden op 20 april 2002, niet voldoende gegevens om in de gemeenten een goede discussie op gang te kunnen brengen over de 2%-gelden. De Commissie tot de Zaken was verheugd over de vraag uit de gemeenten om materiaal voor een brede discussie over het 2%-model. Het is verstandig dat eens genomen besluiten met enige regelmaat opnieuw aan de orde worden gesteld en dat wordt nagegaan of een besluit van toen nog aansluit bij de situatie van nu. De inzichten over ontwikkelingssamenwerking zijn sinds de jaren '70 veranderd. Steeds meer is de nadruk komen te liggen op de samenhang tussen verschillende problemen, waarmee de Derde Wereldlanden te kampen hebben (de zgn. ontschotting). Dat neemt niet weg dat 'delen in ontwikkeling ' nog steeds van belang is. Er is ook nu veel geld nodig voor de verbetering van de levensomstandigheden in Derde Wereldlanden. De noodzaak tot bewustwording ten aanzien van de samenhang tussen de ontwikkeling in het Zuiden en de activiteiten in het Noorden is daarom onverminderd actueel.. De Commissie tot de Zaken heeft de Instelling Geloof en Samenleving gevraagd haar notitie te willen herzien met het oog op het gebruik in de gemeenten. Het resultaat ligt voor u. De Commissie tot de Zaken hoopt op een levendige discussie in de gemeenten en een verantwoorde besluitvorming over de 2%-gelden op de Algemene Vergadering van 2003. Delen in ontwikkeling is voor een christelijke geloofsgemeenschap een belangrijke opdracht. Het gaat om rechtzetten van verhoudingen, om bevorderen van vrede, om werken aan een gezond leefklimaat nu en in de toekomst. Het gaat om het steeds opnieuw concretiseren van de opdracht uit de Beginselverklaring om God te eren en te dienen 'opdat zij leven hebben en overvloed' (Johannes 10:12). Commissie tot de Zaken november 2002
1
Inleiding De Instelling Geloof en Samenleving heeft een herziene versie van de 2%-notitie samengesteld Zij biedt deze aan de gemeenten aan als discussiemateriaal. De Instelling is graag bereid de gemeenten te ondersteunen bij het voeren van de discussie over de 2%-gelden. Zij organiseert een werkmiddag op 21 februari 2003, waar de notitie wordt toegelicht en nadere vragen uit de gemeenten aan de orde kunnen komen. Ook kan de Instelling sprekers leveren voor een gemeenteavond of een gesprek, aansluitend aan een kerkdienst. De Instelling hoopt dat veel gemeenten zich zullen bezinnen op de 2%-afdracht. Met deze afdracht dragen de gemeenten bij aan duurzame ontwikkeling nu en in de toekomst. Dat is in ons eigen belang, het belang van de wereldbevolking, het belang van toekomstige generaties en het belang van het milieu. De 2%-notitie bevat de volgende hoofdstukken: 1. Het 2%-model 2. De Remonstrantse Broederschap en het 2%-model 3. Wat kwam ervan terecht? 4. Ontwikkelingssamenwerking nu 5. Hoe verder? 6. Vragen Bijlage: overzicht bestedingen 1 Het 2%-model Tijdens de Assemblee van de Wereldraad van Kerken in 1968 in Uppsala werd het 2%-model geïntroduceerd. Dit model hield in dat de gemeenten van lidkerken van de Wereldraad jaarlijks 2% van hun totale begroting zouden bestemmen voor ontwikkelingssamenwerking, boven op de bedragen die al ter beschikking van zending en werelddiaconaat werden gesteld. Van het bedrag, opgebracht met het 2%-model, zou 75% bestemd zijn voor een bijdrage aan het Ecumenical Development Fund (EDF) van de Wereldraad van Kerken. 25% was bestemd voor het werk op het terrein van ontwikkelingseducatie in eigen land. De 2%-afdracht was bedoeld als leermodel. Het model hield in: • een jaarlijks bij de begrotingsbehandeling terugkerende confrontatie met de vraag een vast percentage te willen af te staan van de eigen welvaart; • aandacht voor de samenhang van de ontwikkeling in het Zuiden met beleid en activiteiten in het Noorden; • een bijzondere visie op ontwikkeling. Van de 75%, bestemd voor het EDF, zouden activiteiten worden gefinancierd die afweken van wat gewoonlijk verstaan werd onder ontwikkelingshulp. Er werden geen losse projecten gesteund, maar netwerken en groepen die een gezonde totaal ontwikkeling van een streek wilden bevorderen; 1 • de beslissingsbevoegdheid over de besteding van de gelden lag niet bij de ‘gevers’ maar bij de ‘gebruikers’. Daarmee werden de gebruikelijke machtsverhoudingen tussen Noord en Zuid doorbroken. 2 De Remonstrantse Broederschap en het 2%-model Op 29 november 1969 besloot de Remonstrantse Broederschap het 2%-model over te nemen met de volgende motivering: “De Remonstrantse Broederschap, in het besef van zijn politieke verantwoordelijkheid, beschouwt de sociale en economische ontwikkeling van de Derde Wereld, zoals in Uppsala aan de orde gesteld, als een dringende uitdaging voor de rechtvaardigheid en menselijkheid. Deze uitdaging kan alleen beantwoord worden door een samenwerking tussen rijke en arme landen, die van ons meedenken en offerbereidheid als land, als kerken en als enkeling vraagt.” 1
Zie Delen in ontwikkeling 1 pag. 10. Kort Bestek 22, Remonstrantse Broederschap, 1980
2
De Algemene Vergadering drong er met nadruk op aan bij de gemeenten en kringen van de Remonstrantse Broederschap om “met ingang van 1970, in aanvulling op de bedragen, bestemd voor werelddiaconaat en zending, tenminste 2% van hun totale budget te bestemmen voor de ontwikkelingssamenwerking”. De Algemene Vergadering vroeg “alle remonstranten hiermee rekening te houden bij het vaststellen van hun bijdrage”. In afwijking van het in Uppsala gestelde besloot de Algemene Vergadering geen 75% maar 50% van de 2%-gelden over te maken aan de Wereldraad van Kerken voor het Ecumenical Development Fund en 50% te gebruiken voor activiteiten ter bevordering van het mondiale denken in Nederland. De vergadering sprak uit dat het van groot belang was in eigen land het debat te stimuleren over ontwikkelingssamenwerking en over die structuren in de Nederlandse samenleving die een gezonde ontwikkeling in het Zuiden belemmeren. Van de voor activiteiten in Nederland bestemde 50% zou de helft kunnen worden gebruikt voor ondersteuning van landelijke activiteiten en de andere helft voor de ontwikkeling van programma's en activiteiten in de gemeenten. Verschillende voorstellen werden gedaan voor het ontwikkelen van activiteiten in de gemeenten en in interkerkelijke verbanden om het debat over ontwikkelingssamenwerking op gang te brengen: organisatie van interkerkelijke conferenties, het instellen van een interkerkelijk beraad voor ontwikkelingssamenwerking (inmiddels opgegaan in Oikos), vorming en actie in de gemeenten. De Algemene Vergadering nam ook de aanbeveling van Uppsala over t.a.v. de opdracht van individuele christenen. Genoemd werden o.a.: de noodzaak informatie te vergaren over de economische en sociale situatie in de ontwikkelingslanden; het gebed voor de noden van de mensen in die landen; het meedoen aan vrijwillige belasting (self-tax) in bijvoorbeeld de X-Y-actie, georganiseerd door de Novib; het betrekken van ontwikkelingssamenwerking bij het stemgedrag. Achteraf kan worden geconstateerd dat de Algemene Vergadering in 1969 een verstrekkend maar evenwichtig besluit nam, waarin de Remonstrantse Broederschap als geheel, de gemeenten en de individuele leden werden aangesproken op hun verantwoordelijkheid voor de verbetering van de situatie in de ontwikkelingslanden. 3 Wat kwam er van terecht? In 1980 werd Kort Bestek 22 Delen in ontwikkeling samengesteld. Hierin werd een eerste overzicht gegeven van de ontwikkelingen na de besluitvorming in 1969. Hieruit bleek dat • de Wereldraad de taak om de opbrengst van de 2%-gelden te besteden aan ‘totaalaanpak' van problemen op een voorbeeldige manier had uitgevoerd; • de gemeenten over het algemeen 2% hadden afgedragen over de bijdragen van leden en vrienden (dus niet over alle inkomsten. Uit recent onderzoek is gebleken dat dat nog steeds het geval is); • er weinig tot geen beroep was gedaan door gemeenten op de 2%-gelden voor een bijdrage aan gemeentelijke activiteiten op het gebied van ontwikkelingssamenwerking en dat het aantal activiteiten op dit gebied ook niet structureel was toegenomen; • dat de bijdrage voor het 2%-model over het algemeen niet werd gebruikt als aanleiding voor discussie in de gemeenten over de noodzaak van 'delen in ontwikkeling'; • dat landelijk jaarlijks bijdragen werden verleend aan interkerkelijke instellingen, die activiteiten ontwikkelen op het gebied van vorming en toerusting op het terrein van ontwikkelingssamenwerking. Hoewel niet alle doelstellingen van de Algemene Vergadering van 1969 waren gehaald, zag men geen reden om te stoppen met het 2%-model. Integendeel, de toenmalige werkgroep Ontwikkelingssamenwerking was van mening dat het onverminderd noodzakelijk was na te denken “over de noodzakelijke transformatie in onze eigen maatschappelijke en economische orde, met name indien zulk een transformatie vereist is om meer perspectief te bieden aan de bewoners van de Derde Wereld.” Men pleitte voor het vasthouden aan het ‘justice’-concept (wereldwijd eerlijk delen) van de Wereldraad en wilde dat niet inruilen voor het nieuw geformuleerde concept van ‘sustainability’ (een goed milieu ook voor onze kinderen en kleinkinderen), omdat dit zou kunnen betekenen dat meer nadruk zou worden gelegd op de toekomst van de eigen, westerse wereld, dan
3
op de medeverantwoordelijkheid voor de ontwikkeling in de Derde Wereld. Justice en sustainability zouden naast elkaar aandacht moeten krijgen. De opbrengst van de 2%-gelden zou bestemd blijven voor ontwikkelingssamenwerking en de bewustwording ter zake. In de loop van de 90-er jaren veranderde de situatie bij de Wereldraad. Het Ecumenical Development Fund werd overgebracht naar een nieuw opgerichte Unit III (Justice, Peace and Integrity of Creation), die - in verband met de reorganisatie - enkele jaren niet goed in staat bleek duidelijk te verantwoorden wat er met de 2%-gelden werd gedaan. Dit heeft de Remonstrantse Broederschap gemotiveerd de bijdragen aan de Wereldraad enige tijd vast te houden en vervolgens te bestemmen voor enkele duidelijke omschreven fondsen en projecten van de Wereldraad. ƒ 50.000,– werd bestemd in 1998 voor het Jubilee-fonds, een fonds dat is opgericht om het debat over de vermindering van de schuldenlast van de Derde Wereld te stimuleren, en nog eens ƒ 50.000,– in 2000 voor structurele ondersteuning van de ontwikkeling van vrouwen. Door de gemeenten is ook in de 90-er jaren nauwelijks een beroep op de 2%-gelden gedaan voor de organisatie van bewustwordingsactiviteiten. Wel hebben de gemeenten in de 90-er jaren regelmatig de vraag gesteld naar het gebruik van de 2%-gelden en zijn af en toe vraagtekens gezet bij de noodzaak van de 2%-afdracht. Dit heeft geleid tot een discussie bij de Algemene Vergadering van bestuur in 1994 over het 2%-model. Deze discussie liep uit op het voortzetten van de 2%-afdracht. Wel werd benadrukt dat overleg met de Wereldraad van Kerken gewenst was over de besteding van de gelden door de Wereldraad. Dit overleg heeft inmiddels plaats gevonden (zie onder punt 5 van deze notitie). Voor het landelijk bestede deel van de 2%-gelden geldt het volgende: bijdragen zijn betaald aan • Oikos, het interkerkelijk instituut voor kerk en ontwikkelingssamenwerking. Dit instituut verricht onderzoek op het terrein van de relatie Noord-Zuid en ontwikkelt toerustingsprogramma's. Hiervan heeft de Remonstrantse Broederschap herhaaldelijk gebruik gemaakt. Ook plaatselijke gemeenten kunnen een beroep doen op Oikos; • Kairos, een organisatie die zich heeft ingezet voor de bestrijding van apartheid en de bewustwording ten aanzien van apartheid in Nederland; • Werkgroep Kerk en Ontwikkelingssamenwerking van de Raad van Kerken. Deze werkgroep is helaas opgeheven bij de reorganisatie van de Raad van Kerken per 1 januari 2001. Wel wordt door de Raad van Kerken in samenwerking met Oikos op dit moment gewerkt aan een project over de gevolgen van globalisering. Gebruikelijk was dat de ‘restgelden’ van de 2%-afdracht (voornamelijk gelden die door de gemeenten hadden kunnen worden gebruikt voor bewustwordingsactiviteiten) alsnog werden overgemaakt aan de Wereldraad van Kerken. 4 Ontwikkelingssamenwerking nu De strijd voor een humaan bestaan houdt nog steeds grote delen van de wereld in de ban. Nog altijd moeten ongeveer 1.3 miljard mensen in de wereld rondkomen van minder dan 1 dollar per dag en bijna de helft van de wereldbevolking van minder dan 2 dollar per dag. De strijd tegen de armoede heeft in de laatste decennia zeker resultaten opgeleverd maar deze resultaten zijn zeer ongelijk verdeeld. In Afrika bijvoorbeeld is de gemiddelde bestedingsruimte per persoon nu 20% lager dan in 1980. Ongelijkheid is een van de meest dramatische aspecten in de huidige ontwikkelingen. Armoede heeft de geschiedenis van de mensenheid altijd vergezeld. Maar het voortduren van massale armoede naast steeds verder toenemende rijkdom is een aanklacht tegen mondiale structuren die deze verarming en verrijking in de hand werken. Van de 4.4 miljard mensen die nu in ontwikkelingslanden wonen heeft bijna drie vijfde geen toegang tot sanitaire voorzieningen, een derde geen toegang tot schoon drinkwater, een kwart geen behoorlijk onderdak en een vijfde geen enkel vorm van gezondheidsvoorzieningen. Voor deze mensen ligt de levensverwachting meer dan 20 jaar lager dan voor mensen die wel over dit alles kunnen beschikken.
4
Dit betekent dat ontwikkelingssamenwerking even noodzakelijk is in de 21e eeuw als in de afgelopen decennia. Wel zijn de omstandigheden waarbinnen mensen zoeken naar rechtvaardige, duurzame en participatieve ontwikkeling volop in verandering. Door globaliseringsprocessen, door verschuiving van internationale machtsverhoudingen (nauwere samenwerking binnen Europa en uitbreiding van de Europese Unie), de opkomst van nieuwe technologieën en grensoverschrijdende milieuproblemen zijn nieuwe vragen ontstaan en moeten nieuwe oplossingen worden gezocht om een duurzame ontwikkeling te bevorderen. Spelers met een technologische voorsprong en een sterke economie beheersen het speelveld. Zij bepalen welke ontwikkelingen gewenst zijn en worden bevorderd. Het is van groot belang dat er ook spelers zijn die opkomen voor de rechten van zwakkere landen die zich (nog) geen positie op de internationale markt hebben kunnen veroveren. Voor een aantal ontwikkelingslanden geldt overigens dat zij inmiddels wel toegang hebben tot die markt. Zij hebben kans gezien hun internationale positie te versterken en de welvaart van hun bevolking te verbeteren. De zogenaamde Aziatische tijgers zijn hiervan een goed voorbeeld. Juist de veranderde verhoudingen en de nieuwe problemen maken voortgaande bezinning op de verhouding tussen arme en rijke landen noodzakelijk. Ook de inzet van de Wereldraad van Kerken voor de structurele verbetering van de situatie in ontwikkelingslanden is nog steeds gewenst. 5 Hoe verder a Wereldraad Na interne reorganisatie is bij de Wereldraad van Kerken inmiddels weer duidelijke verslaglegging op gang gekomen over een aantal structurele activiteiten die worden gefinancierd mede met de opbrengst van het 2%-model, waaraan in Nederland de volgende kerken meedoen: SoW-kerken, Algemene Doopsgezinde Sociëteit, Remonstrantse Broederschap. Van de lidkerken van de Wereldraad werken verder vooral de Duitse kerken (de grootste financiers van de Wereldraad) met het 2%-model. De gelden worden besteed aan de volgende projecten: • Ecojustice and International Trade, Sustainable Communities and Globalisation; • Theology of Life and Globalisation. Het eerste project is met name gericht op de effecten van het internationale geldverkeer en globalisering op de positie van de ontwikkelingslanden. Het zet in op een houdbare èn rechtvaardige samenleving van de hele wereldgemeenschap door middel van het vormen van netwerken, het verrichten van onderzoek en het bijdragen aan specifieke hulpvragen. Het tweede project beoogt het versterken van het zelfvertrouwen en de spiritualiteit van mensen in de Derde Wereld die proberen alternatieven te ontwikkelen voor de bestaande situatie en die zich verzetten tegen de negatieve spiraal, waarin ontwikkelingslanden zich in sommige gevallen bevinden. Een van de resultaten van dit project is de brief van de kerken uit het Zuiden aan de kerken van het Noorden, waaraan in adRem ruimschoots aandacht is besteed. Beide projecten willen enerzijds bijdragen aan de verbetering van de situatie in de Derde Wereldlanden en anderzijds het besef versterken dat de ontwikkelingen in het Noorden en het Zuiden onlosmakelijk met elkaar verbonden zijn: zowel op het gebied van economie en armoedebestrijding als op het gebied van milieu-effecten. Het begrip globalisering speelt in beide projecten een belangrijke rol. De wereld is steeds meer één wereld aan het worden Beide projecten voldoen geheel aan de oorspronkelijke opzet van het 2%-model, zoals het in Uppsala is geformuleerd. Het is daarom de moeite waard deze projecten te ondersteunen vanuit de Nederlandse lidkerken van de Wereldraad van Kerken. Van de projecten zal jaarlijks een duidelijk overzicht beschikbaar zijn van de activiteiten en de kosten. b Remonstrantse Broederschap De voorstellen voor de besteding in Nederland worden gedaan door de taakgroep Duurzame Ontwikkeling. Deze taakgroep, die in een nieuwe samenstelling met veel elan aan de slag is gegaan, gaat ervan uit dat het (nog steeds en misschien steeds meer) van belang is dat mensen in het Noorden zich verdiepen in de situatie van de landen in het Zuiden en zoeken naar
5
mogelijkheden om structureel de ontwikkeling van de landen in het Zuiden te bevorderen. Bewustwording t.a.v. ontwikkelingssamenwerking is nog steeds belangrijk, ook al is de visie op ontwikkelingssamenwerking in de loop van ruim 30 jaar veranderd en zijn andere concepten als globalisering en duurzame ontwikkeling een grotere rol gaan spelen. Er is dan ook weinig reden om het 2%-model niet langer toe te passen. Wel is het van belang de discussie in de gemeenten actief te stimuleren. De taakgroep Duurzame Ontwikkeling is bezig om samen met andere groeperingen als Oikos, de Kleine Aarde en Inzet materiaal te ontwikkelen dat gebruikt kan worden in de gemeenten. 6 Vragen Uit de gemeenten komen met enige regelmaat vragen over en bezwaren tegen de 2%-actie op • Het is routine geworden, de 2%-afdracht. Er wordt niet meer over gepraat. Geloof en Samenleving wil de gemeenten graag ondersteunen bij de discussie over ontwikkelingssamenwerking. U kunt bij het Landelijk Bureau vragen naar inleiders en materiaal. De taakgroep Duurzame Ontwikkeling is bezig met het ontwikkelen van een project (Gemeentelijke Voetstap) dat geschikt is om de discussie op gang te brengen over de gevolgen van het energiegebruik van de gemeenten voor de duurzame ontwikkeling elders in de wereld. • Waarom als gemeente bijdragen en niet als individu? Dat laatste past beter in deze tijd van individualisering. Het belang van het bijdragen als gemeente is, dat de gemeente laat zien dat zij zich - in het spoor van Jezus van Nazareth - bekommert om rechtvaardige verhoudingen in de wereld. Bijdragen aan de 2%-actie maakt duidelijk dat de gemeente beseft dat zij er niet uitsluitend is voor zichzelf en voor hen die lid zijn van die gemeente, maar dat de gemeente - als gemeente - een taak heeft in de wereld met haar noden. Met de deelname aan de 2%-actie spreekt de gemeente haar bereidheid uit de zeggenschap over besteding van gelden te leggen bij hen die steun van de gemeente ontvangen en zich blijvend te oriënteren op de ontwikkeling in het Zuiden in relatie tot die in het Noorden • De gemeente lijdt al verlies, moeten we dat met de 2%-afdracht nog verder laten oplopen? Juist in een gemeente die op de jaarlijkse begroting verlies lijdt, moet aan de orde komen dat het verlies van de gemeente weliswaar betreurenswaardig is maar dat de noden in het Zuiden een ander gewicht hebben dan de verliezen van gemeenten. Het gaat in het Zuiden om gebrek aan de allereerste levensbehoeften, om leven of dood. • De gemeenten collecteren al voor een eigen project en dat spreekt mensen meer aan. Vanzelfsprekend is het van belang dat een gemeente collecteert voor een 'eigen' project. Het 2%-model beoogt echter een bijdrage te geven, waarvan de besteding in hoge mate wordt bepaald door partners in het Zuiden en die gericht is op een totaal aanpak voor een groter gebied. Bij de 2%-gelden gaat het om het structureel aanpakken van problemen met zeggenschap van de mensen in het Zuiden, bij eigen projecten van de gemeenten veelal om het verhelpen van directe noden, waarbij de gever beslist over de bestemming van de gelden. Bijdragen aan projecten en het 2%-model vullen elkaar aan. Tenslotte Wij leven in een tijd van globalisering en individualisering. Globalisering bergt het risico in zich dat de ontwikkelingslanden steeds verder achter raken omdat rijke landen de grondstoffen en producten uit die landen aanwenden voor eigen gebruik en het verbeteren van de eigen situatie. Individualisering leidt er toe dat ieder op zichzelf wordt teruggeworpen en zelf moet beslissen hoe hij of zij zich wil verhouden tot de situatie in de ontwikkelingslanden. Juist de gemeente van Christus is een plaats waar mensen elkaar kunnen aanspreken op de keuzes die ze maken, waar rechtvaardige verhoudingen in de wereld aan de orde moeten komen en waar een signaal kan worden afgegeven door de wijze waarop de gemeente financieel beleid voert. Het 2%-model als leermodel heeft nog niet afgedaan.
6
Vragen aan de gemeenten
• • •
Bent u als gemeente bereid in de komende jaren de 2%-afdracht op te brengen? Over welk bedrag moet de 2%-afdracht worden berekend? Over de bijdragen van de leden en vrienden of over alle inkomsten van de gemeente? Moet de verdeling 50% Wereldraad - 50% Nederland worden gehandhaafd. Of verdient het de voorkeur aan te sluiten bij de door de Wereldraad voorgestelde verdeling 75% Wereldraad - 25% Nederland.
7
