De springprocessie Levendige lessen in zakelijk schrijven
1
Ter nagedachtenis aan mijn leermeesters Bert Vanheste en Fie van Dijk. Van hen leerde ik wat lessen kunnen zijn: verhalen over idealen.
2
de springprocessie
Marleen Claessens
Levendige lessen in zakelijk schrijven
Bohn Stafleu van Loghum Houten 2008
© 2008 Bohn Stafleu van Loghum, onderdeel van Springer Uitgeverij Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand, of openbaar gemaakt, in enige vorm of op enige wijze, hetzij elektronisch, mechanisch, door fotokopieën of opnamen, hetzij op enige andere manier, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever. Voor zover het maken van kopieën uit deze uitgave is toegestaan op grond van artikel 16b Auteurswet 1912 j° het Besluit van 20 juni 1974, Stb. 351, zoals gewijzigd bij het Besluit van 23 augustus 1985, Stb. 471 en artikel 17 Auteurswet 1912, dient men de daarvoor wettelijk verschuldigde vergoedingen te voldoen aan de Stichting Reprorecht (Postbus 3051, 2130 KB Hoofddorp). Voor het overnemen van (een) gedeelte(n) uit deze uitgave in bloemlezingen, readers en andere compilatiewerken (artikel 16 Auteurswet 1912) dient men zich tot de uitgever te wenden. Samensteller(s) en uitgever zijn zich volledig bewust van hun taak een betrouwbare uitgave te verzorgen. Niettemin kunnen zij geen aansprakelijkheid aanvaarden voor drukfouten en andere onjuistheden die eventueel in deze uitgave voorkomen.
isbn 978 90 313 5255 5 nur 841
Ontwerp omslag en binnenwerk: Bottenheft, Marijenkampen
Bohn Stafleu van Loghum Het Spoor 2 Postbus 246 3990 GA Houten
www.bsl.nl
4
Inhoudsopgave
Inleiding
7
Indeling van het boek
1
9
de springprocessie
11
2 werk in voorbereiding
3 werk in uitvoering
15
23
Oefening 1 Het moet eruit! 28 Oefening 2 Duik in je ervaringen 38 Oefening 3 Alle remmen los 46 Oefening 4 Prikkel je zintuigen 51 Introductie bij oefening 5 59 Oefening 5 Een doordenker 61 Oefening 6 Woest commentaar 71 Oefening 7 De wraak van de lezer 76 Oefening 8 De wisseltruc 81 Oefening 9 Van vlees en bloed 86 Oefening 10 Advocaat van de duivel 89 Introductie bij oefening 11 96 Oefening 11 In de lift 99 Oefening 12 Imitatiekunst 108 Oefening 13 De gulden middenweg 116 Oefening 14 Allemaal smoesjes! 123 Oefening 15 Het verlanglijstje 129 Oefening 16 De praatpaal 135
5
4 s c h r ij v e n i s o n d e r v i n d e n
5
s c h r ij v e n i s s c h o u w e n
143
153
6 j e s c h r ij f t o m d a t j e w a t t e z e g g e n h e b t
Verklarende begrippenlijst Literatuur
175
177
Over de auteur
179
6
165
Inleiding
In de documentaire Rhythm is it! oefenen 250 kinderen en jongeren uit Berlijnse achterstandswijken voor het ballet Le Sacre du Printemps van Igor Strawinsky, dat ze samen met de Berliner Philharmoniker en dirigent Sir Simon Rattle zullen uitvoeren.1 De helft van hen heeft geen enkele danservaring, maar ze hebben in hun korte leven al wel geleerd dat hun mening niet zo belangrijk is. De wereld zit niet op hen te wachten. Choreograaf Royston Maldoom daarentegen heeft een onvoorwaardelijk vertrouwen in hen. Hij coacht hun bewegingen en helpt hen om de relatie tot hun lichaam te verbeteren. Al gauw zie je dat hij hun daarmee ook zelfbewuster wil maken. Hij laat een aantal mensen hun armen en handen naar de hemel strekken, vraagt de anderen om goed te kijken en zegt: “Who are the people that you feel are going to move forward? Who have strength inside and who doesn’t have it yet?” Omdat het moeilijk blijkt voor de jongeren om dat te zien, toont Maldoom het hun. “This person has quite a lot of power but he’s afraid of it. He’s trying to stop it with his hands.” Maldoom strekt de handen van deze leerling nog net iets meer. “Yes!”, zegt hij, “Now he’s believing his power.” Zijn fundamentele geloof in zijn onervaren en onzekere leerlingen maakt het deze leraar mogelijk om veeleisend te zijn; niet alleen op hun inzet, ook op hun dansprestaties. Hij is erbij om hen te helpen, maar ze zijn zelf verantwoordelijk. Op momenten dat leerlingen de moed dreigen te verliezen, confronteert hij hen met hun eigen wil. Bij de dansrepetities in de documentaire zijn ook een paar docenten van de middelbare scholen aanwezig waarop deze leerlingen zitten. Zij protesteren op zeker moment bij de choreograaf, omdat ze vinden dat hij te veel van hun leerlingen vraagt. ‘Dat kunnen ze nog niet aan.’ Maldoom blijft bij zijn eisen aan de leerlingen en laat zich niet van de wijs brengen door de docenten. Hij benadrukt nog eens extra wat deze leerlingen zelf ook maar moeilijk durven te geloven: dat ze echt iets willen leren. “The idea that you might have to work quite hard to achieve something isn’t part, I think, of their experience or their expectations”, legt hij de docenten uit. Choreograaf en dirigent gebruiken hun eigen jeugdervaringen van buitenbeentjes – getekend door excentriciteit, isolement en begaafdheid – als kracht om dit muziek-
1
Grube, Thomas & Lansch, Enrique Sánchez (2005). Rhythm is it! You can change your life in a dance class. Documentaire (op dvd).
7
inleiding
project te verwezenlijken. Ze weten waar ze over praten. Hun drijfveer is niet een puur geloof in de kracht van het individu. Ze verklaren de aarzelingen van de leerlingen niet als een gebrek aan doorzettingsvermogen of talent. Maldoom maakt een politieke analyse. “All these women are strong, but none of these women belief yet that they will be allowed to achieve their full potential.” Hij duwt de kin van een meisje net iets meer omhoog: “And it’s the eyes. These women can not celebrate yet.” In lessen zakelijk schrijven wordt zelden gedanst. Het ligt niet voor de hand om studenten letterlijk hun handen naar de hemel te laten strekken om te ervaren dat ze kunnen groeien. Maar de overtuiging en de aanpak van deze dansdocent is zo sterk dat het mij, schrijfdocent, pas op de plaats laat maken en me dwingt om mijn idealen op te frissen en aan te scherpen. Misschien uiten ze het niet altijd even klip en klaar, maar natuurlijk willen mijn studenten iets leren. En natuurlijk wil ik hen daarbij helpen. Ik wil hen laten ervaren dat ze op school kunnen schrijven over dingen die hen aangaan, dat het schrift een prachtig en krachtig hulpmiddel kan zijn om hun wensen, dromen, gevoelens, gedachten, ideeën en meningen te uiten. Ook in de ogenschijnlijk puur doelmatige bijeenkomsten zakelijke communicatie, schrijven docent en studenten over hun eigen ervaringen. Ook zakelijke teksten vinden hun ontstaan in de behoefte van mensen van vlees en bloed om te communiceren. Dit boek is ook een documentaire. Ik doe ‘live’ verslag van mijn lessen en vertel over de achtergrond ervan. Het zijn vrolijke en vrije lessen, waarin veel geprobeerd, veranderd, voorgelezen, gelachen en bewonderd wordt. Het zijn ook veeleisende lessen, want ik vraag niet alleen om inzet maar ook om concentratie en inhoudelijke prestaties. Ik hoop dat het boek schrijfdocenten net zo aanspreekt als de film mij aansprak.2 En wat zou het prachtig zijn als ze hun bevindingen op schrift gaan stellen en uitwisselen, zodat er een ‘community’ van bevlogen schrijfdocenten ontstaat. Ik ben bereikbaar via www.bsl.nl en via mijn eigen website, www.natuurlijkschrijven.nl. Vera van Popta en Ineke Schoenmaker, beiden schrijftrainers, doen al mee. Zij hebben het boek minutieus gelezen, oefeningen getoetst en mij het vuur na aan de schenen gelegd. Door hun aanmoediging durfde en kon ik meer dan ik dacht. De grootste lof komt mijn studenten van Hogeschool Inholland in Diemen toe. Zij onderwierpen zich met overgave aan mijn schrijfoefeningen. Om choreograaf Royston Maldoom te parafraseren: Don’t think that we’re just writing… You can change your life in a writing class.
marleen claessens 2
Ik spreek in dit boek altijd over de docent in de hij-vorm. Hier heb ik – zij het tandenknarsend – toe besloten, omdat gebruik van de zij-vorm of de hij/zij-vorm te veel af zou leiden van de tekstinhoud.
8
Indeling van het boek
d e e l 1 a a n h e t w e r k i n d e s c h r ij f w e r k p l a a t s In deel 1 van dit boek bouw ik mijn klas figuurlijk om tot een schrijfwerkplaats. Het model waarmee de studenten leren schrijven, staat uitgelegd in hoofdstuk 1. In hoofdstuk 2 ga ik kort in op de rituelen en principes van die schrijfwerkplaats. In hoofdstuk 3 beschrijf ik de drie sprongen waaruit mijn schrijfmodel bestaat; bij iedere sprong geef ik zestien oefeningen, plus een verslag van de lessen waarin ik de oefeningen uitvoerde.
d e e l 2 a c h t e r g r o n d e n v a n d e s c h r ij f w e r k p l a a t s In dit deel beschrijf ik de ontstaansgeschiedenis en achtergronden van de schrijfwerkplaats. In hoofdstuk 4 leg ik uit wat de waarde van ervaringsgericht schrijven is en geef ik aan hoe een docent met experimenteerdrift nieuwe oefeningen kan maken rond zakelijke ervaringen. In hoofdstuk 5 laat ik zien dat schrijven niet alleen actie, maar ook reflectie vereist. Ik schets hoe ik met studenten onderzoek doe naar hun eigen schrijfproces, naar hun teksten en naar de maatschappelijke en communicatieve context waarin ze schrijven en gelezen worden. Strategische schrijvers, dat moeten ze immers worden. In hoofdstuk 6 ga ik terug naar af en vertel ik over de aanleiding tot deze nieuwe benadering van zakelijk schrijven. De drijfveer daarbij waren twee vragen: hoe kan ik mijn studenten de schrijfzucht geven die ze in het reguliere onderwijs zo moeizaam ontwikkelen? En hoe kan ik mijzelf dat vertrouwen en het plezier geven dat ik nodig heb om les te geven?
9
