UNIVERSITEIT GENT FACULTEIT POLITIEKE EN SOCIALE WETENSCHAPPEN VAKGROEP “STUDIE VAN DE DERDE WERELD” AANVULLENDE OPLEIDING ONTWIKKELINGSSAMENWERKING ACADEMIEJAAR 2002-2003
De rol van diamant in het Angolese conflict
Scriptie voorgedragen door
Annelies De Gendt Onder leiding van Dr. Koen Vlassenroot
Ondergetekende, Annelies De Gendt, bevestigt hierbij dat onderhavige scriptie wel mag worden geraadpleegd maar niet mag worden gefotokopieerd. Bij het citeren moet steeds de titel en de auteur van de scriptie worden vermeld.
Gent, 7 mei 2003 Annelies De Gendt
De campagne van Fatal Transactions geeft de problematiek rond conflictdiamanten symbolisch weer… Verdere informatie over de campagne is te verkrijgen via www.niza.nl/fataltransactions
Woord vooraf
Een geslaagde scriptie is dé bekroning van een academische opleiding. Het is eveneens de finale beproeving van dit academiejaar. Het schrijven van een scriptie is geen eenvoudige opdracht gebleken. Het kostte ons allen vele slapeloze nachten... Alle steun was daarom ook ten zeerste welkom en werd boven alles geapprecieerd. Daarom zou ik dan ook een aantal mensen speciaal willen bedanken.
In de eerste plaats gaat mijn dank uit naar mijn promotor, Dr. Koen Vlassenroot, voor de mogelijkheid die hij me bood me te verdiepen in een onderwerp dat me interesseert. Voor alle steun en de kennis die hij me bijbracht rond oorlogseconomieën en de conflictproblematiek.
Ik zou mijn ouders willen bedanken voor zowel hun morele als financiële steun. Ik wil ze vooral bedanken voor de kans die ze me gaven om te studeren en voor de vele motiverende woorden, hun eeuwige geloof in me en hun oneindige geduld.
Zeker niet te vergeten is de steun die ik kreeg van mijn vrienden. Al die bemoedigende woorden, die lach die me er steeds bovenop hielp in lastige periodes, hebben wonderen gedaan. Ik ben hen allen ten zeerste dankbaar.
Mijn dank gaat zeker ook uit de heer Christian Dietrich, voor de informatie die hij me verstrekte over deze materie, het IPIS onderzoekscentrum in Antwerpen en naar het Nederlands Instituut voor Zuidelijk Afrika, voor de informatie die ze me verschaften en de mogelijkheid die ze me boden postkaarten van hun campagne Fatal Transactions ter illustratie te gebruiken. Aan allen, uit de grond van mijn hart, dank u …
Inhoudsopgave Woord vooraf Inhoudsopgave..............................................................................................................i Lijst van figuren .........................................................................................................iv Lijst van tabellen ........................................................................................................iv Lijst van afkortingen...................................................................................................v
Inleiding .................................................................................................... 1
1 De geschiedenis van Angola ................................................................ 4
2 De diamantsector in Angola en zijn specifieke kenmerken............. 11 2.1 Een diamant en zijn kenmerken ..........................................................................11 2.1.1. Wat is een diamant? .......................................................................................11 2.1.2. Diamantbronnen.............................................................................................12 2.1.3. Soorten diamant .............................................................................................13 2.1.4. Het verschil tussen kimberliet en alluviale diamanten .....................................15 §
Manier van ontginnen
§
Verschil in structuur
2.2 Structuur van de diamantsector ..........................................................................16 2.2.1. Uitsplitsing formele, informele en illegale sector ............................................16 2.2.2. Conflictdiamanten..........................................................................................18 §
Wat zijn conflictdiamanten?
§
Oorsprong van conflictdiamanten
§
Hoe UNITA bloeddiamanten gebruikt ter financiering van haar activiteiten
i
3 De impact van het politiek klimaat op de diamantsector ................ 23 3.1 VOOR het einde van de Koude Oorlog........................................................ 24 3.1.1. Officiële productie .........................................................................................25 3.1.2. Diamantsmokkel ............................................................................................26
3.2 NA het einde van de Koude Oorlog.............................................................. 28 3.2.1. De vredesperiode tot 1992, de verkiezingen....................................................31 3.2.1.1.
Algemene tendens en hervormingen ...................................................31
3.2.1.2.
Diamantsmokkel ................................................................................32
3.2.2. De “oorlogsperiode ”van 1992 tot 1994, het ondertekenen van het Lusaka protocol..............................................................................................33 3.2.2.1.
De rol van UNITA .............................................................................33
3.2.2.2.
Het regime van president Dos Santos.................................................35
3.2.3. Opnieuw “een vredesperiode ”van 1994 tot het herbeginnen van de oorlog in 1998................................................................................................36 3.2.3.1.
Hervorming diamantsector ................................................................37
3.2.3.2.
UNITA en de rol die andere landen spelen voor de rebellenorganisatie ........................................................................38
3.2.3.3.
Sancties die opgelegd worden door de V.N.-Veiligheidsraad..............40
3.2.4. “Laatste oorlogsperiode ”van 1998 tot 2002 ...................................................41 3.2.4.1.
ASCorp (Angola Selling Corporation) ...............................................42
3.2.4.2.
De Beers............................................................................................46
3.2.4.3.
Embargo en Rapport van het VN panel ..............................................47
3.2.4.4.
UNITA productie en verkoop .............................................................50
3.2.5. Diamanten sinds dood van Savimbi en vredesakkoord ....................................52
ii
4 De huidige aanpak van conflictdiamanten................................ 4.1 Het Kimberleyproces (KP) 4.1.1.
55
........................................... ................................................................
4.1.2. Het ontstaan van het Kimberleyproces
56
............................57
Maatregelen die dienen genomen te worden overeenstemmend het ................................................................ 4.1.4. Kritiek op het systeem................................ Uitdagingen
....................60
................................................................ 61
4.1.6. Uitdagingen voor België................................
................................................................ Lijst van geraadpleegde werken
Bijlage ................................
59
.................62
65
................................................
.........................................................
iii
Lijst van de figuren Figuur 1
Kaart van Angola....................................................................................5
Figuur 2
Diamantgebieden in Angola.................................................................. 14
Lijst van de tabellen Tabel 1
Overzicht van de opbrengsten van UNITA uit de diamantverkoop van 1990 tot 2000................................................................................. 30
Tabel 2
Totale productie van de Angolese overheid van 1995 tot 1999 in karaat ............................................................................................... 37
Tabel 3
Totale productie van de Angolese overheid van 1995 tot 1999 in dollar (US$) ..................................................................................... 37
iv
Lijst van afkortingen
ASCorp
The Angolan Selling Corporation
AVVN
Algemene Vergadering van de Verenigde Naties
BNA
Nationale Bank van Angola
CSO
Central Selling Organization
DCI
Diamond Counsellor International
Diamang
Companhia de Diamantes de Angola
DRC
Democratische Republiek Congo
DTC
Diamond Trading Company
Endiama
Empresa Nacional de Diamantes de Angola
EO
Executive Outcomes
FAA
Forças Armadas de Angola
FNLA
Frente Nacional para Libertação de Angola
KP
Kimberley Process
MPLA
Movimento Popular de Libertação de Angola
MPRI
Military Professional Resources Inc.
NGO
Niet gouvernementele organisatie
Proesda
Programa para a Estabilização do Sector Diamantífero em Angola
SODIAM
Sociedade Comercialização de Diamantes
UNITA
União Nacional para a Independencia Total de Angola
UNSC
United Nations Security Council
VN
Verenigde Naties
VS
Verenigde Staten
v
Inleiding
Inleiding Angola is het op vier na armste land ter wereld. Sinds 1962 is het land bijna voortdurend in oorlog geweest. In de strijd hebben zeker een miljoen mensen het leven gelaten en nog veel meer zijn dakloos geworden. “66% van alle Angolese burgers moeten overleven van minder dan 500 dollar per jaar. ”1 Angola wordt door het Children ’s Fund van de Verenigde Naties beschreven als “de ergste plaats ter wereld voor een kind om te leven ” en de meeste Angolezen leven in erbarmelijke omstandigheden2. Dit zijn nog maar een paar feiten die aantonen hoe slecht de bevolking eraan toe is.
Angola is echter wel het op vier na rijkste land ter wereld wat bodemschatten betreft. Met alle rijkdommen die Angola bezit zou het een land moeten zijn dat zich niet onderaan de sociale ladder bevindt. Terwijl het overgrote deel van de bevolking in miserie leeft in een wereld vol met terroristische activiteiten, doen de leiders van zowel de regering als van de rebellenbewegingen zich te goed aan het geld dat ze halen uit natuurlijke rijkdommen. Er wordt onnoemelijk veel geld uitgegeven aan wapens en ander militair materieel en een groot deel van de opbrengsten verdwijnt in de diepe zakken van de elite. In plaats van een zegen, zijn natuurlijke rijkdommen voor Angola een vloek geworden, die rust op het hele land en vooral op de gewone bevolking.
Rebellenbewegingen gaan diamanten gebruiken om hun strijd te financieren en voor hun persoonlijke verrijking, waardoor ze er alle belang bij hebben de oorlog gaande te houden. Aan de diamanten die de rebellenbewegingen exploiteren, hangt dus bloed van duizenden onschuldige Angolezen, vandaar de naam bloeddiamanten of conflictdiamanten. Diamanthandel en de diamantsmokkel maakt een zeer belangrijk deel uit van het dagelijks leven van een heel aantal mensen in Angola, die dit als de enige mogelijkheid zien om een centje te verdienen. De diamantindustrie draagt voor vele landen een groot deel bij aan hun economie, de industrie is een enorme inkomensbron voor vele landen. Om het land een kans te geven zich weer op te bouwen en het lijden van de bevolking te beëindigen, dient er een einde te komen aan deze activiteiten. Sinds de dood van Savimbi in 2002 is er ruimte gekomen voor een vredesproces en is een oplossing voor de conflictdiamanten een stukje dichter gekomen.
De keuze voor de scriptie is gebaseerd op het zeer actuele karakter van het onderwerp en de betrokkenheid van ons land in de problematiek. Met de campagne Fatal Transactions trachten een aantal
1
Weldon Robert, Angola’s Tangled Web, Diamondsnews, februari 2001, www.professionaljeweler.com/archives/articles/2001/feb01/0201dn.html, (28/03/03). 2 Philippe Le Billon, 2000, “The political economy of resource wars”, uit Angola’s War Economy: The role of oil and diamonds, Cilliers J., Dietrich C. (eds.), Institute for Security Studies, Pretoria, Zuid-Afrika, 2000, p.21.
1
Inleiding NGO ’s de aandacht te trekken voor de problematiek en sinds het begin van de campagne is er ook meer aandacht in de media voor dit probleem. Dankzij campagnes zoals Fatal Transactions wordt de consument op de hoogte gebracht van het feit dat aan vele diamanten bloed hangt, waardoor de consument zelf voor de keuze wordt gesteld aan deze activiteiten mee te werken of niet. Ons land en meer specifiek de stad Antwerpen speelt een belangrijke rol in de diamanthandel. Antwerpen is de grootste markt voor ruwe diamanten. Ongeveer 80% van de totale ruwe diamanten en meer dan 50% van de gepolijste diamanten passeren Antwerpen. De stad bevindt zich immers in het hartje van Europa en is makkelijk bereikbaar met de auto, het vliegtuig en de trein. Het centrum van de diamanthandel is vlakbij het centrale station gelegen.3. Het Westen in het algemeen vervult ook een rol in de problematiek. De producten waarvoor vaak veel bloed stroomt hebben immers meestal als eindbestemming het rijke westen. Hier komen vaak zeer complexe netwerken bij kijken. Door het feit dat conflictdiamanten een weg vinden naar de markt, waar er een vraag is naar diamanten, vaak ongeacht of het nu zuivere diamanten zijn of bloeddiamanten, komen rebellenbewegingen zoals UNITA in Angola aan financiële middelen die ze kunnen inzetten in hun strijd. Willen we de situatie voor de gewone bevolking in Angola verbeteren, dan dienen we zeker de conflictdiamanten aan te pakken.
We trachten in deze scriptie een oplossing te vinden voor de vraag wat de rol is van diamanten in Angola, of ze diamanten op de ene of andere manier het conflict beïnvloeden en of de rol die diamanten spelen in het conflict veranderd is doorheen de tijd. Hierbij analyseren we of verschuivingen in de politieke situatie in Angola of buurlanden, een verandering inde rol van diamanten teweegbrachten. We trachten verder een verklaring te vinden voor het eindigen van de militaire vleugel van de UNITA en de dood van Savimbi. De laatste jaren is men beginnen nadenken over mogelijke oplossingen voor conflictdiamanten in het Kimberleyproces. We trachten na te gaan wat dit Kimberleyproces inhoudt en wat de impact van deze veranderingen zijn op bloeddiamanten. Uiteindelijk trachten we de uitdagingen voor de toekomst op een rijtje te zetten en eens na te gaan wat ons allen te doen staat om het probleem aan te pakken.
In de zoektocht naar een antwoord op deze vragen zullen we chronologisch te werk gaan en in de tijd teruggaan om mogelijke evoluties op te sporen. Dit alles doen we dus door het screenen van de literatuur en de vele rapporten die rond conflictdiamanten verschenen zijn, waarbij we zowel aandacht zullen hebben voor het verleden als voor zeer recente gebeurtenissen.
Deel 1 geeft een overzicht van de politieke geschiedenis van Angola. De laatste 25 jaar spelen hierbij een cruciale rol. Deze geschiedenis zal als kapstok dienen in het derde deel van de scriptie waar de invloed
3
The structure of the Diamond Industry, www.fataltransactions.org/diamond_industry/industy_structure.html, (30/11/02)
2
Inleiding van de veranderingen in het politiek klimaat op de diamantproductie en diamanthandel zal geanalyseerd worden.
In deel 2 wordt een uiteenzetting gegeven over de edelsteen diamant met zijn eigenschappen en wordt de specifieke structuur van de diamantsector verduidelijkt. We gaan hier iets dieper in op de positie van UNITA en leggen een duidelijke basis voor het verder verloop van de scriptie.
Deel 3 vormt de belangrijkste analyse. De geschiedenis van Angola zal stap voor stap bekeken worden, waarbij dan wordt nagegaan wat de impact is op de diamantsector en vooral op de smokkelmogelijkheden. Verder gaan we onderzoeken of de rol van diamanten verandert in de loop van het conflict en in welke zin deze rol verandert. We starten hierbij vóór het einde van de Koude Oorlog en eindigen in het jaar 2003.
Deel 4 gaat meer in op de actualiteit. We analyseren wat het Kimberleyproces voor ogen heeft en hoe het zijn doelstellingen wil bereiken. Welke maatregelen dienen getroffen te worden en wat de uitdagingen voor de toekomst zijn in het algemeen en meer specifiek voor België.
3
De geschiedenis van Angola
4
4
De geschiedenis van Angola Figuur 1: kaart Angola
Bron: Reliefweb5
In 1482 arriveren de Portugezen onder leiding van Vasco da Gama aan de kust van het huidige Angola. Zij zullen zich hier gedurende lange tijd economisch verrijken.
De eerste diamanten ontdekt men in de Lunda provincies in 1912. Vijf jaar later, in 1917 wordt Diamang (Companhia de Diamantes de Angola) opgericht en in het begin van de jaren 1920 start men met het delven van diamanten.
5
www.reliefweb.org
5
De geschiedenis van Angola Na ongeveer 500 jaar van koloniale aanwezigheid van Portugal wordt in 1956 uiteindelijk de eerste nationalistische groepering opgericht, namelijk de Movimento Popular de Libertação de Angola (MPLA, Volksbeweging voor de bevrijding van Angola). Deze marxistische vrijheidsbeweging ijvert voor de onafhankelijkheid van de koloniale overheerser. Deze beweging rekruteert vooral leden van de kleine elite van geschoolde stedelingen6 en zal voornamelijk financiële en militaire steun krijgen van Cubaanse troepen7.
1961 betekent het begin van de gewapende onafhankelijkheidsstrijd. De Portugese dictator António Salazar wil kost wat kost zijn kolonies behouden, wat aanleiding zal geven tot een langdurige en bloedige koloniale oorlog. De eerste aanval op de kolonisten is toe te schrijven aan de onafhankelijkheidsbeweging MPLA.
Het jaar nadien (1962) wordt de tweede nationalistische beweging opgericht, namelijk de Frente Nacional para Libertação de Angola (FNLA), onder leiding van Holden Roberto. Deze onafhankelijkheidsbeweging, afkomstig uit het noorden van Angola, vindt vooral steun onder de Bakongo bevolking en levert strijd met het Angolese leger. De groepering vindt vooral aanhang bij de Zaïrese troepen8. Jonas Savimbi, een Ovimbundu die 4 jaar later de leider van een derde nationalistische beweging zal worden, wordt aangesteld als minister van buitenlandse zaken.
Ondertussen komt Mobutu in 1965 aan de macht in Congo, met de steun van de Verenigde Staten van Amerika en België.
De derde nationalistische beweging van Angola wordt in 1966 opgericht door Jonas Savimbi. Hij richt aan de rechterkant van het politieke spectrum de União Nacional para a Independencia Total de Angola (UNITA, Nationale Unie voor Totale Onafhankelijkheid van Angola) op. Deze beweging trekt vooral boeren aan van zuid -en midden Angola, evenals huurlingen uit onder andere Rwanda en Congo9. ZuidAfrika zal belangrijke steun bieden aan de UNITA, die op dat moment nog aanzien werd als een vrijheidsbeweging10.
6
Beauchemin Eric, 2002, Geschiedenis van een vergeten oorlog, http://www.rnw.nl/special/nl/html/anghist020619.html, (21/01/03) 7 Assis Malaquias, Diamonds are a guerrilla’s best friend: the impact of illicit wealth on insurgency strategy, Third World Quarterly, volume 22, nr. 3, 2001, p.318 8 idem 9 idem en Van Laere Marc, 1999, Impasse in Angola, de honderdjarige oorlog, Wereldwijd Magazine, www.wereldwijd.be/archief/ww300-16.html, (12/12/02). 10 Assis Malaquias, Diamonds are a guerrilla’s best friend: the impact of illicit wealth on insurgency strategy, Third World Quarterly, volume 22, nr. 3, 2001, pp.318-319.
6
De geschiedenis van Angola Congo wordt in 1971 door Mobutu omgedoopt tot “Zaïre ” en vanaf dat moment noemt hij zichzelf Mobutu Sese Seko wa za Banga11, of kortweg Mobutu Sese Seko.
In Portugal heeft in 1974 de Anjerrevolutie plaats in Lissabon waardoor de rechtse dictatuur van António Salazar in Portugal tot een einde komt. Het nieuwe democratische regime dat gevestigd wordt, wil zo snel mogelijk onafhankelijkheid verlenen aan alle Portugese kolonies. Dit alles is een aanzet tot de Overeenkomst van Alvor tussen de nieuwe regering van Portugal en de drie rebellenbewegingen midden januari, waarop de onafhankelijkheid van Angola in 1975 zal volgen. Het verdrag zal tot een overgangsregering moeten leiden, waarvan alle 4 partijen deel zullen uitmaken en er dienen vervolgens verkiezingen te komen. De drie rebellenbewegingen zijn echter allen uit op de politieke macht. De MPLA staat aan het hoofd in de hoofdstad Luanda en verklaart zichzelf als de wettelijke regering, ondanks het bestaan van 2 andere gewapende groeperingen namelijk UNITA en FNLA. De Sovjet-Unie biedt steun aan de MPLA en Cuba stuurt zelfs troepen om de MPLA-regering te steunen. De republiek Angola komt zo tot een MPLA regering onder president Agostinho Neto op 11 november 1975. Vlak na de onafhankelijkheid breekt de strijd los tussen de marxistische MPLA-regering en de rechtse UNITA-oppositie. De UNITA oppositie en de FNLA krijgen hierbij steun van de Verenigde Staten en het Zuid-Afrikaanse apartheidsregime. Door inmenging van buitenaf ontstaat de burgeroorlog tussen MPLA, FNLA en UNITA en wordt Angola het strijdtoneel van de grote spelers in de Koude Oorlog. Na de onafhankelijkheid verandert de houding van de verschillende partijen. Er is ook steeds meer extremer geweld tussen de verschillende bewegingen te merken. De oorzaak hiervoor is in de eerste plaats dat de verschillende groeperingen belangrijke rijkdommen controleren als olie en diamant, die ze zouden kunnen gebruiken ter financiering van het conflict, maar ook de bemoeienis van externe landen in het conflict liggen aan de oorsprong van dit extreem geweld12.
In 1976 erkennen de Verenigde Naties de MPLA-regering als wettelijke macht. De FNLA verlaat het strijdtoneel, maar de MPLA en de UNITA blijven gedreven doorvechten13. Beide partijen gebruiken vanaf dit moment delfstoffen om zichzelf te financieren. De MPLA beroept zich op oliebronnen, terwijl de UNITA zich de diamanthandel toeeigent.
In 1979 sterft Angola ’s eerste president Agostinho Neto en hij wordt opgevolgd door de minister van planning José Eduardo dos Santos. 11
Hij verandert zijn naam met een bepaalde betekenis. Mobutu Sese Seko wa za Banga betekent: “de almachtige krijger die, dankzij zijn uithoudingsvermogen en onwrikbare wil om te winnen, van overwinning tot overwinning zal gaan waarbij hij een spoor van vuur zal achterlaten.” 12 Assis Malaquias, Diamonds are a guerrilla’s best friend: the impact of illicit wealth on insurgency strategy, Third World Quarterly, volume 22, nr. 3, 2001, p.320. 13 Beauchemin Eric, 2002, Geschiedenis van een vergeten oorlog, http://www.rnw.nl/special/nl/html/anghist020619.html, (21/01/03)
7
De geschiedenis van Angola
Na 13 jaar oorlog, ondertekenen Angola, Cuba en Zuid-Afrika de Tripartite Akkoorden in december 1988. Dit leidt tot een terugtrekking van de Cubaanse en Zuid-Afrikaanse troepen uit Angola en is eveneens het einde van de oorlog tussen Pretoria en Luanda. Dit zal uiteindelijk ook uitmonden in de onafhankelijkheid van Namibië in maart 1990. De Angolese burgeroorlog gaat echter nog steeds door.
In het buurland Zaïre wil Mobutu in 1990 het éénpartijsysteem afschaffen en hij belooft verkiezingen te houden. Jonas Savimbi erkent ondertussen José Eduardo dos Santos als staatshoofd van Angola.
Tot 1991 ontvangen de 2 partijen in het conflict internationale steun. De UNITA-beweging krijgt steun van de Verenigde Staten en Zuid-Afrika, terwijl de Sovjetunie en Cuba de MPLA-regering steunen. MAAR met het einde van de Koude Oorlog (begin jaren negentig) verliezen de grote machten echter hun interesse in het Angolese conflict. Zo raakt de UNITA de steun van de V.S. kwijt. Zuid-Afrika stond in het begin van de jaren ’90 onder toezicht van Nelson Mandela, die zich buiten de guerrillastrijd van de UNITA en de MPLA wil houden. Ook Zuid-Afrika trekt zich dus terug. De MPLA verliest ondertussen de steun van de Sovjetunie, dat uiteenvalt met het eindigen van de Koude Oorlog. Bovendien neemt de MPLA vanaf dat moment afstand van het marxisme.
Al deze voorgaande elementen dragen ertoe bij dat in mei 1991 de verschillende partijen tot een vredesverdrag komen, namelijk het Bicesse-akkoord. De MPLA verklaart hierbij dat ze andere politieke partijen aanvaarden en erkennen. Het éénpartijsysteem wordt opgeheven, een staakt-het-vuren en de oprichting van een gemeenschappelijk leger worden vooropgesteld, en het verdrag voorziet verkiezingen in 199214.
In september 1992 richt men een nieuw nationaal leger op, namelijk de Forças Armadas de Angola (FAA), met zowel leden van de MPLA beweging als de UNITA beweging. De eerste meerpartijen-verkiezingen vinden plaats waarbij 11 kandidaten om het presidentschap meedingen en 18 partijen voor de 223 zetels in de Nationale Vergadering ‘strijden ’. Savimbi uit beschuldigingen over onregelmatigheden bij de verkiezingen en hij trekt op 5 oktober zijn troepen terug uit de FAA. Op 11 oktober ontstaan er hevige onlusten tussen UNITA-leden en de politie in de hoofdstad Luanda. Deze strubbelingen verspreiden zich verder over de provincies Malange, Huambo en Huila. De bekendmaking van de uitslag van de verkiezingen komt met vertraging op 17 oktober 1992. De MPLA behaalt hierbij een absolute meerderheid in de Nationale Vergadering, namelijk 54% van alle
14
Beauchemin Eric, 2002, Geschiedenis van een vergeten oorlog, http://www.rnw.nl/special/nl/html/anghist020619.html, (21/01/03)
8
De geschiedenis van Angola stemmen tegenover 34% voor UNITA15. José Eduardo Dos Santos haalt bij de presidentsverkiezingen 49,57% van de stemmen binnen, terwijl Jonas Savimbi 40,07% van de stemmen verkrijgt. De MPLA, onder leiding van José Eduardo dos Santos is bijgevolg de overwinnaar van de Angolese verkiezingen. Jonas Savimbi, de leider van de UNITA, spreekt echter van fraude en accepteert de verkiezingsuitslag niet. Zijn rebellenbeweging neemt de wapens weer op en de strijd woedt weer hevig. In deze periode verovert de UNITA de belangrijkste diamantmijnen van Angola.
De Veiligheidsraad van de Verenigde Naties (V.N.) stelt in 1993 sancties in tegen UNITA en de vredesgesprekken beginnen in november opnieuw in Zambia. Één jaar later, na enorme inspanningen van de Verenigde Naties, slaagt men erin de verschillende partijen het V.N.-vredesverdrag van Lusaka te laten ondertekenen. Er komt zo een staakt-het-vuren. De Verenigde Naties sturen een vredesmacht naar Angola, UNITA moeten grondgebied afstaan en Jonas Savimbi krijgt de post van vice-president aangeboden. De Angolese regeringstroepen beginnen in november een offensief tegen UNITA ondanks het ondertekenen van het vredesakkoord. Zo komt Soyo, een belangrijk oliecentrum in handen van de regering en verliest UNITA de stad Huambo, een belangrijk centrum waar UNITA actief was. Ondanks het ondertekenen van het akkoord, blijft een staakt-het-vuren uit.
“E en regering van nationale eenheid en verzoening ” wordt uiteindelijk toch op 11 april 1997 opgericht. Jonas Savimbi blijft echter weg van de plechtigheid omdat hij de situatie in Luanda niet veilig vindt. UNITA heeft ondertussen wel gebieden overgedragen aan de regering, maar ondanks alle pogingen tot verzoening, blijft het geweld aanwakkeren.
In Zaïre wordt in mei 1997 de dictator Mobutu afgezet door Laurent Kabila ’s rebellen. De naam Zaïre verandert men in de Democratische Republiek van Congo (DRC).
Een bloedbad aangericht vlakbij de diamantstad Cafunfo in de provincie Lunda Norte zal de aanleiding zijn voor het opheffen van het vredesakkoord van Lusaka in 1998. De VN-vredesmacht verlaat Angola en de verschillende partijen zetten hun strijd voort. In deze periode slaagt UNITA erin grote delen van het land te bemachtigen. UNITA krijgt haar diamantmijnen terug en de rebellen krijgen toegang tot de buurlanden Zambia en de Democratische Republiek Congo. In augustus 1998 stuurt Angola elite-troepen naar de DRC om de Congolese rebellen uit het oosten tegen te houden. Door deze acties raakt Angola ook verstrikt in de burgeroorlog in de DRC. Angola grenst aan Congo, maar wordt toch niet tot het gebied van de Grote Meren gerekend. Het conflict in Angola is echter wel een sleutel tot de oplossing van het conflict in Congo en zelfs voor de buurlanden van Congo, namelijk Rwanda, Oeganda, Congo-Brazzaville en de Centraal-Afrikaanse Republiek.
15
Angola – Learn more, 2002, www.angolapress-angop.ao/saibamais-e.asp, (3/01/03)
9
De geschiedenis van Angola
Begin januari 1999 helt de balans over naar de kant van UNITA. UNITA maakt haar opmars naar het noorden van Angola en Cabinda. UNITA bedreigt hierbij ook de havenstad Soyo, een aardoliebolwerk van de regering. Congo-Brazzaville en de Democratische Republiek Congo dienen op dat moment als buitenlandse uitvalsbasis voor UNITA. Naar het einde van dat jaar verschuift de balans echter in het voordeel van de regering. Het UNITArebellenleger wordt afgezwakt door het Angolese leger en er heerst onenigheid in het UNITA kamp. Belangrijke UNITA-bolwerken worden nu ingenomen door de FAA. Uit een soort van wanhoopspoging grijpen de UNITA rebellen terug naar guerrillatechnieken en zaaien verder terreur in de meeste Angolese provincies16.
Laurent Kabila wordt in januari 2001 vermoord in de Democratische Republiek Congo en hij wordt opgevolgd door zijn zoon Joseph Kabila.
UNITA rebellenleider Jonas Savimbi wordt op 22 februari 2002 gedood door het Angolese leger. Zijn dood doet de hoop op een vredesproces weer opleven. Deze hoop blijkt terecht te zijn, aangezien op 4 april 2002 het tot nu toe laatste vredesakkoord en een staakt-het-vuren worden afgekondigd door de militaire commandant van de UNITA, Abreu Karmorteiro, en de chef-staf van de Angolese strijdkrachten Armando Da Cruz. Volgens de overeenkomst moeten ongeveer 50.000 strijders van UNITA zich verzamelen op één van de 27 aangegeven locaties, waarna ze gedemobiliseerd worden of opgenomen worden in het nationale leger. Een amnestiewet zal de strijders van UNITA vrijwaren voor vervolging.
De burgeroorlog is eindelijk afgelopen en verkiezingen staan in het vooruitzicht.
2 De diamantsector in Angola en zijn specifieke kenmerken In deel 2 wordt een eerste blik geworpen op de edelsteen diamant en op de diamantsector. De eigenschappen van diamanten zullen naar voorkomen en de specificiteit van de diamantsector zal verder belicht worden. We dienen hier echter wel even te wijzen op de terminologie. Strikt gezien is er een 16
Beauchemin Eric, 2002, Geschiedenis van een vergeten oorlog, http://www.rnw.nl/special/nl/html/anghist020619.html, (21/01/03)
10
De diamantsector in Angola en zijn specifieke kenmerken onderscheid tussen diamantproductie, diamanthandel en diamantindustrie! Diamantindustrie houdt zich bezig met activiteiten als het slijpen van diamanten en de verdere verwerking. In Angola spreken we dus over diamanthandel en diamantproductie. Als we het begrip iets breder bekijken wordt het woord diamantindustrie gehanteerd om de volledige sector aan te duiden, wat we ook in deze scriptie zo zullen doen, diamantsector is dus gelijk aan diamantindustrie. Verder onderzoeken we wat conflictdiamanten of bloeddiamanten zijn en wat hun belang is in wereld van vandaag.
2.1. Een diamant en zijn kenmerken 2.1.1. Wat is een diamant? Diamant is het hardste natuurlijke materiaal dat gekend is. Het bestaat uit pure koolstofatomen die samen klitten en kristalliseren onder zeer hoge druk en een temperatuur tot meer dan 1000 graden Celsius. In de natuur is deze toestand te vinden op dieptes van 150 à 200 km onder het aardkorst. De sterkte van de binding van de koolstofatomen en de manier waarop dit gebeurt zijn bepalend voor de goede kwaliteiten van diamanten. Diamanten zijn immers de hardste en één van de meest bestendige natuurlijke substanties op aarde. Vulkanische uitbarstingen zorgen ervoor dat diamantbevattend gesteente, magma genaamd, naar de oppervlakte komt waar het afkoelt en verhardt17.
De kwaliteit van diamanten wordt bepaald aan de hand van 4 C ’s: -
Gewicht in karaat ( “Carat weight ”)
-
Kleur ( “Colour ”)
-
Helderheid ( “Clarity ”)
-
Insnijding ( “Cut ”).
Karaat is de eenheid waarmee men diamant meet De opbrengst van diamanten wordt vaak uitgedrukt in karaat. Één karaat komt overeen met een vijfde van een gram.18.
Door zijn enorme kwaliteiten, namelijk hardheid en weerstand tegen chemische aanvallen, wordt dit gesteente vaak gebruikt in belangrijke industriële toepassingen. De huidige waarde van diamanten hangt echter ook af van zijn zeldzaamheid en duurzaamheid, evenals van de manipulatie van vraag en aanbod. Diamanten hebben doorheen de jaren heen het imago meegekregen dat het een universeel teken van liefde
17 18
Website HRD, Hoge Raad voor Diamant, www.diamonds.be, (5/03/03). De term karaat komt van een zaadje van de “carob” boom. Het zaadje wordt “carubis” genoemd en had een gewicht van ongeveer 0.2 gram.
11
De diamantsector in Angola en zijn specifieke kenmerken en een symbool van luxe is, “a girls ’ best friend ”. Diamanten zijn bijgevolg één van de meest waardevolle producten ter wereld geworden19.
Diamanten bezitten bepaalde eigenschappen die ze ideaal maken voor smokkel. Ze kunnen makkelijk verborgen worden en zo over de grenzen heen worden gesmokkeld. Ze zijn zeldzaam en hoog in waarde, wat smokkel eens zo aantrekkelijk maakt. Diamanten van verschillende oorsprong kunnen gemixt worden en over verschillende grenzen worden gesmokkeld vooraleer ze hun eindbestemming bereiken, zodanig dat men niet te weten komt wat de echte oorsprong van de diamant is. Paul Collier, directeur van de ‘Development Research Group ’ van de Wereldbank, wijst op de roofbaarheid20 van natuurlijke rijkdommen, waaronder ook diamanten. Hij wijst hierbij op het gemak waarmee bepaalde diamanten kunnen geroofd worden door om het even wie. Het gemak waarmee men kan roven is echter wel afhankelijk van het soort diamant. Hier zal later iets dieper op ingegaan worden.
In tegenstelling tot andere producten, wordt de prijs van diamant niet bepaald op basis van vraag en aanbod op de markt. De industrie wordt gedomineerd door de mijngigant De Beers, die diamanten met mondjesmaat op de markt brengt om de prijs hoog te houden. Deze mijngigant en zijn rol in de diamantsector van Angola, zal in de loop van de scriptie verder onder de loep genomen worden.
2.1.2. Diamantbronnen In ongeveer 26 landen zijn diamantbronnen aanwezig. In 1999 werd de totale diamantproductie geschat op 6,8 miljard dollar, waarvan 3,8 miljard dollar afkomstig is van landen met een goede regulering op vlak van diamantproductie, zoals Canada, Australië, Zuid-Afrika, Namibië en Botswana. Rusland staat garant voor zo ’n 1,6 miljard dollar aan diamanten. Dit betekent dus ook dat de overige 1,4 miljard dollar afkomstig is van landen zonder of met een zeer lakse regulering zoals Angola en de DRC, waardoor deze landen de smokkel zijn vrije loop laten gaan21. Angola was ’s werelds vierde grootste producent van diamanten in 2000 met een productie van ongeveer 4.006.000 karaat. Het land was ook de vierde grootste producent van diamant in waarde, de totale waarde was ongeveer 739.662.000 Amerikaanse dollar, wat een gemiddelde van 185 dollar per karaat opleverde22.
Zoals reeds vermeld zijn de eerst diamanten in Angola ontdekt door de Portugese kolonisator in 1912.
2.1.3. Soorten diamant 19
Assis Malaquias, 2001, Diamonds are a guerrilla’s best friend: the impact of illicit wealth on insurgency strategy, Third World Quarterly, volume 22, nr. 3, 2001, p.311. 20 Paul Collier gebruikt hiervoor de term “lootability”. 21 The structure of the diamond industry, website Fatal Transactions, www.fataltransactions.org/diamond_industry/industry_structure.html, (30/11/02).
12
De diamantsector in Angola en zijn specifieke kenmerken Enerzijds bestaan er kimberlietdiamanten en anderzijds alluviale diamanten. Kimberliet is een vulkanische korst die honderden jaren geleden gevormd is. Vulkanische activiteit zorgt ervoor dat dit kimberliet in een kegelvormige structuur aan de oppervlakte komt te liggen23. Kimberlietdiamanten bevinden zich bijgevolg in bepaalde gebieden in de grond. In Angola is er slechts één kimberlietmijn operationeel, namelijk Catoca in de Cuangovallei, die zorgt voor ongeveer 40% van Angola ’s totale officiële diamantproductie en garant staat voor meer dan 1.5 miljoen karaat per jaar24. Kimberlietdiamant vindt men verder vooral in clusters rond Andulo, Huambo, Saurimo, de lagere Cuangovallei, Lucapa en Mavinga.(zie figuur 1) Alluviale diamanten zijn diamanten die uit kimberlietaders zijn weggespoeld en via oude of bestaande rivieren over grote afstanden zijn verspreid. In Angola zelf heb je zowel alluviale als kimberlietbronnen die verspreid zijn over het noordoosten, het centrum, het zuidoosten en het zuidwesten van het land25. De hoogste concentratie diamant is te vinden in de provincies Lunda26 en de Cuango vallei. Figuur 1 geeft aan waar men in Angola reeds diamanten heeft aangetroffen en waar de hoogste concentratie diamanten gelokaliseerd zijn. De donkere gebieden in de figuur geven de zones aan waar er reeds diamanten zijn aangetroffen.
Angolese stenen uit kimberlietbronnen zijn via de noordelijk stromende rivieren in de Lunda provincies ver verspreid. Zo zijn de diamanten tot in het zuiden van de Democratische Republiek van Congo (DRC) gevloeid, zelfs tot in Tshikapa. Dit alles maakt het vinden van de oorsprong van diamanten zo ingewikkeld. “Wie in de DRC op 50 kilometer van de Angolese grens delft, delft eigenlijk naar dezelfde diamanten als die welke kunnen worden gevonden in UNITA gebied of elk ander deel van Noord-Angola. Veel diamanten in zuidelijk Congo, vooral dan uit Bandundu en de Kasai-provincies, komen uit Angola. ”27
Figuur 2: Diamantgebieden Angola
22
Global Witness, 2001, Can Controls work? A review of the Angolan Diamond Control System, December 2001, p.5, www.globalwitness.org, (23/03/03). 23 Dietrich Christian, “Inventory of formal diamond mining in Angola”, in Jakkie Cilliers en Christian Dietrich (eds.), Angola’s War Economy: The role of oil and diamonds, Pretoria: Institute for Security Studies, 2000, blz. 142. 24 Weldon Robert, Angola’s Tangled Web, Diamondsnews, februari 2001, www.professionaljeweler.com/archives/articles/2001/feb01/0201dn.html, (28/03/03). 25 Hoorzitting met de heer J. Peleman en de heer C. Dietrich, Belgische Senaat, gewone zitting 2001-2002, Parlementaire onderzoekscommissie “Grote Meren”, Hoorzittingen vrijdag 7 december 2001 en vrijdag 11 januari 2002, www.senaat.be, (22/11/02). 26 Zowel de provincie Lunda Norte als Lunda Sul. 27 Hoorzitting met de heer J. Peleman en de heer C. Dietrich, Belgische Senaat, gewone zitting 2001-2002, Parlementaire onderzoekscommissie “Grote Meren”, Hoorzittingen vrijdag 7 december 2001 en vrijdag 11 januari 2002, www.senaat.be, (22/11/02).
13
De diamantsector in Angola en zijn specifieke kenmerken
Bron: Angola’s War Economy, Inventory of formal diamond mining in Angola, blz. 143
2.1.4. Het verschil tussen kimberliet en alluviale diamanten28 Manier van ontginnen De manier van ontginnen is zeer divers, afhankelijk van de manier waarop de diamanten aan de oppervlakte verschijnen.
14
De diamantsector in Angola en zijn specifieke kenmerken Kimberliet pijpen bevinden zich in de ondergrond. Men verkrijgt de diamanten uit deze pijpen via ondergrondse mijning of via een open mijnschacht. Dit vereist dus industriële operaties. Bij het ontginnen van kimberlietdiamanten is gesofisticeerd materiaal en ervaring noodzakelijk, wat met zich meebrengt dat deze mijnen niet toegankelijk zijn voor de duizenden onafhankelijke delvers. Alluviale diamanten zijn diamanten die zijn weggespoeld uit de kimberlietpijpen, men vindt deze dus terug in de rivierbedding. Door het weggraven van rivierbeddingen en het zeven van het slib verkrijgt men dit soort diamanten. Het ontginnen van kustgebieden tenslotte gebeurt door baggeren. Deze laatste twee manieren gebeuren eerder op kleine schaal en via handenarbeid, waardoor een zeer groot deel onafhankelijke mijners, garimpeiros genoemd in Angola, zich vooral op de alluviale voorraden stort. Men spreekt in dit verband ook van artisanale productie. We moeten er wel nog op wijzen dat diamanten zeldzaam zijn en er bijgevolg gemiddeld ongeveer 250 ton rotsen, zand en grind dient te worden onderzocht om 1 karaat gepolijste diamant te verkrijgen29.
Door deze verschillende manieren van ontginnen, zien we dat de overheid die de capaciteit bezit om natuurlijke rijkdommen te exploiteren, eventueel met de technische expertise en kennis van private ondernemingen, vooral de kimberlietaders gaat exploiteren. Zoals ook Paul Collier vermeldt, beschikken warlords en rebellen niet over deze technische en financiële middelen om grootschalige mijnoperaties uit te bouwen voor kimberlietbronnen en gaan ze zich bijgevolg toeleggen op artisanale productie30. Alluviale bronnen zijn immers toegankelijk voor iedereen aangezien ze niet veel technische kennis vereisen om ze te exploiteren, daarom zijn alluviale diamanten ook zo roofbaar31. Samengevat zijn kimberlietdiamanten dus veel minder roofbaar dan alluviale bronnen.
Verschil in structuur Ruwe diamanten uit kimberlietpijpen hebben meestal een geometrische structuur. Alluviale diamanten die worden gevonden in de rivierbedding hebben een rondere vorm door de erosie veroorzaakt door het water. Veel diamanten met interne onzuiverheden zijn vernietigd door de kracht van het water wat tot gevolg heeft dat alleen zeer zuivere diamanten deze harde omstandigheden hebben overleefd. Alluviale diamanten zijn dus van hogere kwaliteit dan kimberlietdiamanten. Hiertegenover staat dat het winstgevender is om kimberlietpijpen te exploiteren. Angola herbergt meer dan 600 kimberlietpijpen32, maar slechts enkelen zijn commercieel te exploiteren. Tot op heden wordt echter alleen de Catoca pijp in Lunda Sul commercieel geëxploiteerd. 28
Hoorzitting met de heer J. Peleman en de heer C. Dietrich, Belgische Senaat, gewone zitting 2001-2002, Parlementaire onderzoekscommissie “Grote Meren”, Hoorzittingen vrijdag 7 december 2001 en vrijdag 11 januari 2002, www.senaat.be, (22/11/02). 29 Website HRD, Hoge Raad voor Diamant in Antwerpen, www.diamonds.be, (5/03/03) 30 Renner Michael, 2002,The anatomy of Resource Wars, Worldwatch paper 162, State of the world library, oktober 2002, pp.1213 31 Renner Michael, 2002,The anatomy of Resource Wars, Worldwatch paper 162, State of the world library, oktober 2002, p.13 32 Andere bronnen vermelden 700 kimberlietpijpen. Het exacte aantal is echter niet van cruciaal belang, aangezien we enkel een idee willen gegeven van de grootte-eenheid waarmee we in Angola geconfronteerd worden.
15
De diamantsector in Angola en zijn specifieke kenmerken Door de voortdurende oorlog is verdere ontwikkeling van exploitatie van kimberlietpijpen steeds uitgesteld geweest. De Angolese formele mijnsector wordt dus tot nu toe gedomineerd door bedrijven die secundaire, alluviale bronnen exploiteren.
33
Er is echter wel sprake van een enorm potentieel inzake
exploitatie van diamanten, wat in de toekomst zeker zal blijken.
De handel in diamant beloopt meer dan 1 miljard dollar per jaar. Angola is de grootste diamantproducent in Afrika en verder ook de vierde grootste producent van diamant ter wereld34. Angolese diamanten hebben een zeer hoge waarde per karaat en worden aanzien als betere diamanten dan deze die in Congo te vinden zijn. Angola is ook gekend voor zijn olievoorraden, maar we spitsen ons in deze scriptie toe op de rol van diamant aangezien deze grondstof een cruciale rol speelt voor de regimes en vooral in de oorlogseconomieën in Afrika.
2.2. Structuur van de diamantsector35 2.2.1. Uitsplitsing formele, informele en illegale sector De diamantsector is een zeer speciale sector. Deze sector bestaat uit een hele keten personen zowel hoog als laaggeplaatsten. Iedereen tracht er op zijn manier een centje uit te halen, zowel generaals als mensen op het terrein zelf. Dit is zeer specifiek voor de grondstof diamant. Bij andere grondstoffen als olie, kobalt of coltan treedt dit verschijnsel niet op. Verder zullen we wijzen op de grijze zone die bestaat tussen conflictdiamanten en illegale diamanten.
In de eerste plaats spreken we van EEN FORMELE SECTOR binnen de diamantsector. Deze is makkelijk te onderscheiden aangezien deze sector alle mijnbedrijven met een vergunning omvat. Deze bedrijven betalen belastingen op de verkoop van diamanten aan de regering.
Het onderscheid met de andere sectoren ligt iets moeilijker. Diamantzoekers en delvers, die in Angola garimpeiros worden genoemd, verkopen hun stenen aan kopers die al dan niet over een licentie beschikken. De indeling in een bepaalde sector hangt af van de opkopers en of deze over een licentie beschikken. De volgende indeling kan men opmaken: 33
Dietrich Christian, “Inventory of formal diamond mining in Angola”, in Jakkie Cilliers, Christian Dietrich (eds.), Angola’s War Economy: The role of oil and diamonds, Pretoria: Institute for Security Studies, 2000, p.144. 34 Dit is toch zo in het jaar 2000. Verder studies dienen gemaakt te worden om de huidige positie van Angola’s diamantindustrie in de wereldhandel na te gaan. 35 Basistekst hierbij is de Hoorzitting met de heer J. Peleman en de heer C. Dietrich, Belgische Senaat, gewone zitting 2001-2002, Parlementaire onderzoekscommissie “Grote Meren”, Hoorzittingen vrijdag 7 december 2001 en vrijdag 11 januari 2002, www.senaat.be, (22/11/02).
16
De diamantsector in Angola en zijn specifieke kenmerken -
Als informele mijners –garimpeiros- hun diamanten verkopen aan een dealer die over een licentie beschikt, spreekt men van wettelijke productie uit de informele diamantsector (legitieme diamanten).
-
Als delvers echter hun diamanten aan exporteurs zonder licentie verkopen, gaat het om illegale handel.
-
Als ze hun diamanten verkopen aan rebellen, is er sprake van conflictdiamanten of bloeddiamanten.
Er is duidelijk een grijze zone aanwezig tussen conflictdiamanten en de illegale, gesmokkelde diamanten. De zeer omvangrijke illegale handel is dan ook lang een dekmantel geweest voor conflictdiamanten36. Het is dus zeer moeilijk een onderscheid te maken tussen illegale diamanten en conflict diamanten.
Zoals hiervoor aangegeven bestaat DE INFORMELE SECTOR OF ARTISANALE SECTOR uit garimpeiros, die de diamanten opdelven en deze doorverkopen via het officiële circuit aan kopers die wel over een vergunning beschikken37. De garimpeiros zijn een noodzakelijke schakel in dit netwerk vooral in de Lunda provincies. Rebellenbewegingen met als koploper UNITA, hadden enorme netwerken uitgebouwd in de informele industrie, waardoor we er zeker van kunnen uitgaan dat veel conflictdiamanten via deze informele sector gepasseerd zijn. De regering gebruikte dit voorwendsel ook om ongehinderd een diamantmonopolie op te richten in februari 2000. Alle licenties werden afgeschaft en een nieuw orgaan werd gecreëerd namelijk ASCorp, de Angola Selling Corporation38, waarover later meer.
De DIAMANTHANDEL is in grote mate een informele handel. Voor diamanten wordt cash - in dollar betaald en er komt geen of een minimum aan papierwerk bij kijken. Diamanten worden vaak op een ambachtelijke wijze bovengehaald, de delvers op het terrein worden bijna als slaven behandeld en staan vaak onder controle van een aantal officiers. De delvers worden aangetrokken tot diamanten omdat de waarde van diamanten zeer hoog is in vergelijking met hun volume en er niet veel materiaal nodig is bij het opdelven van deze waardevolle stenen. “Een schop is bij wijze van spreken voldoende. ”39
36
Christian Dietrich, 2002, Hard Currency, The criminalized Diamond Economy of the Democratic Republic of the Congo and its Neighbours, The diamonds and Human Security Project, occasional paper nr. 4, http://action.web.ca/homt/pac/attach/hc_report_e.pdf, (15/12/02). 37 Dietrich Christian, 2001, Blood Diamonds, Effective African-based monopolies?, In: African Security Review, volume 10, nr. 2, 2001, p.8. 38 Christian Dietrich, 2002, Hard Currency, The criminalized Diamond Economy of the Democratic Republic of the Congo and its Neighbours, The diamonds and Human Security Project, occasional paper nr. 4, http://action.web.ca/homt/pac/attach/hc_report_e.pdf, (15/12/02). 39 Hoorzitting met de heer J. Peleman en de heer C. Dietrich, Belgische Senaat, gewone zitting 2001-2002, Parlementaire onderzoekscommissie “Grote Meren”, Hoorzittingen vrijdag 7 december 2001 en vrijdag 11 januari 2002, www.senaat.be, (22/11/02).
17
De diamantsector in Angola en zijn specifieke kenmerken Zoals reeds uiteengezet overlapt de informele sector dus in grote mate de illegale Angolese diamantmarkt40. Diamanten die opgegraven worden door garimpeiros en verkocht worden aan kopers die niet over een vergunning beschikken, evenzeer als diamanten die gemijnd of verkocht worden door UNITA en door garimpeiros die onder de controle van de rebellen staan, bevinden zich in de ILLEGALE SFEER41. Deze diamanten worden voornamelijk naar het buitenland gesmokkeld. We maken de lezer er nog eens attent op dat illegale diamanten en bloeddiamanten niet hetzelfde zijn. Bloeddiamanten bevinden zich zeker in de illegale sfeer, maar illegale diamanten zijn niet steeds bloeddiamanten. De illegale economie is hét overlevingsmiddel bij uitstek van de lokale bevolking, de arme garimpeiros, militaire leiders en patroons die enkel via deze economie een inkomen kunnen vergaren …42
Een onderscheid maken tussen deze verschillende sectoren is geen sinecure. Bij de analyse van gegevens uit de verschillende sectoren moet men dus omzichtig te werk gaan.
2.2.2. Conflictdiamanten Wat zijn conflictdiamanten? De term conflictdiamanten wordt in het algemeen gehanteerd om diamanten aan te duiden die worden gebruikt om oorlogen te financieren. Het Kimberley-proces43, waaraan zowel NGO ’s als de diamantindustrie, als een aantal regeringen aan deelnemen hanteert de volgende definitie voor een conflictdiamant:
“Ruwe diamant die wordt gebruikt door rebellenbewegingen of hun medestanders om een conflict te financieren dat erop gericht is legitieme regeringen te ondermijnen, als omschreven in de relevante resoluties van de Veiligheidsraad van de Verenigde Naties (UNSC), voorzover die nog van kracht zijn, of in soortgelijke UNSC-resoluties die eventueel nog worden aangenomen, en als begrepen en erkend in Resolutie 55/56 van de Algemene Vergadering van de Verenigde Naties (AVVN), of in soortgelijke AVVN-resoluties die eventueel nog worden aangenomen.”44
40
Dietrich Christian, “Inventory of formal diamond mining in Angola”, in Jakkie Cilliers, Christian Dietrich (eds.), Angola’s War Economy: The role of oil and diamonds, Pretoria: Institute for Security Studies, 2000, p.151. 41 Dietrich Christian, 2001, Blood Diamonds, Effective African-based monopolies?, African Security Review, volume 10, nr. 2, 2001, p8. 42 Dietrich Christian, 2001, Blood Diamonds, Effective African-based monopolies?, African Security Review, volume 10, nr. 2, 2001, p11. 43 In deel 4 zal verder uitgelegd worden wat dit proces inhoudt en hoe het in realiteit wordt geïmplementeerd. 44 Verordening (EG) nr 2368/2002 van de Raad van 20 december 2002 tot uitvoering van de Kimberleyprocescertificering voor de internationale handel in ruwe diamant, Publicatieblad van de Europese Gemeenschap, 31/12/2002, L358/28-L358/48, www.niza.nl/docs/200301141555476489.pdf, (15/04/03).
18
De diamantsector in Angola en zijn specifieke kenmerken Conflictdiamanten enkel koppelen aan VN resoluties is echter te beperkt. De problematiek van de conflictdiamanten kadert in een breder probleem van de illegale diamanten, namelijk edelstenen die illegaal gemijnd of gestolen zijn, maar niet uit conflict gebied afkomstig zijn45. In het land waar de diamanten worden ingevoerd, is het extreem moeilijk een onderscheid te maken tussen conflictdiamanten, illegale en legale diamanten. In vele Afrikaanse landen geeft het ministerie van mijnbouw grif toe dat zeer veel diamanten aan hun controle ontsnappen en dat ze vaak te maken hebben met corrupte en onbetrouwbare informanten46. Als er echter wel controle plaatsvindt op de plaats waar de diamanten aankomen, stuiten we op een ander probleem. De echte oorsprong van diamanten is immers zeer moeilijk te bepalen omdat de pakketten die aankomen een mengeling zijn van stenen uit verschillende regio ’s. Bijvoorbeeld: Op dit ogenblik bestaat er een embargo tegen Liberia, omdat het land rechtstreeks betrokken is bij de financiering van RUFrebellen in Sierra Leone. Liberiaanse diamant komen echter nog steeds op de internationale markten terecht, via – wat men noemt – “het systeem van de communicerende vaten ”. Een aantal partijen diamanten uit Liberia lijken goed op de Kono-diamant, diamanten uit Sierra Leone dus, een ander deel lijkt enorm op diamanten uit Ivoorkust. Deze diamanten komen dus op de internationale markt terecht als diamanten uit Sierra Leone en Ivoorkust. De dealers speculeren dus op het feit dat de herkenbaarheid van de partijen nauwelijks mogelijk is47.
Oorsprong van conflictdiamanten Het verhaal van de conflictdiamanten begint bij de rebellenbeweging UNITA. Jonas Savimbi is de bezieler en de leider van de UNITA. Hij is geboren in de provincie Bie op 3 augustus 1934. Hij kreeg een degelijke opleiding en sprak vloeiend Portugees, Frans en Engels. Savimbi richtte de UNITA op met als doel de kolonisator te verdrijven. Vele van zijn tegenstanders beschuldigden hem er echter van een vertrouweling te zijn van de Portugezen, waaraan hij informatie zou verschaffen over de andere rivaliserende Angolese bewegingen. Na het vertrek van de Portugezen kreeg Savimbi de kans op een zitje in de regering. Hij voelde er echter niets voor om de macht te delen met de andere partijen en hij begon zijn strijd tegen de andere nationalistische partijen48. Bij het verliezen van de internationale steun in zijn strijd tegen de MPLA op het einde van de Koude Oorlog, werd hij gedwongen andere financieringsmiddelen te zoeken om zijn partij van de ondergang te vrijwaren. Hierbij is hij terecht gekomen bij de enorme voorraden diamant die het land herbergt. Met deze diamanten kon hij zijn smokkelactiviteiten uitbreiden, die gestart waren in de jaren zeventig en tachtig. Conflictdiamanten vinden dus hun oorsprong rond 1992. Doordat de meeste diamanten in Angola van alluviale oorsprong zijn en deze makkelijk met eenvoudige werktuigen te exploiteren zijn, zijn ze ook een makkelijke prooi 45
Renner Michael, 2002, The anatomy of Resource Wars, Worldwatch paper 162, State of the world library, oktober 2002, p.11. Johan Peleman spreekt in de hoorzitting van de Belgische Senaat over z’n 80 à 90% dat aan de controle zou ontsnappen. 47 Hoorzitting met de heer J. Peleman en de heer C. Dietrich, Belgische Senaat, gewone zitting 2001-2002, Parlementaire onderzoekscommissie “Grote Meren”, Hoorzittingen vrijdag 7 december 2001 en vrijdag 11 januari 2002, www.senaat.be, (22/11/02).
46
19
De diamantsector in Angola en zijn specifieke kenmerken voor warlords die de inkomsten van deze edelstenen gebruiken om hun strijd tegen de regering te financieren49, net zoals UNITA heeft gedaan. Tegen 1993 had Savimbi reeds ’s werelds grootste smokkelnetwerk opgezet, wat miljoenen dollar opbracht waarmee hij zich kon bewapenen50. Het is echter pas in 1998 dat Global Witness, een britse NGO de problematiek van conflictdiamanten onder de aandacht brengt. De Verenigde Naties beginnen vervolgens het probleem te onderzoeken en de aandacht van de diamantindustrie, diamantkopers en het wereldwijde publiek worden op het onderwerp gericht. Met de internationale campagne “Fatal Transactions”, gesteund door NIZA, NOVIB, Global Witness, Medico International en Intermón Oxfam, willen deze organisaties de aandacht vestigen op het probleem van conflictdiamanten en willen ze de internationale gemeenschap aanzetten tot het nemen van maatregelen om dit probleem aan te pakken51.
Hoe UNITA bloeddiamanten gebruikt ter financiering van haar activiteiten? Een aantal leden van UNITA graven zelf mee naar diamanten, maar het grootste deel van het graafwerk wordt gedaan door zo ’n 100.000 garimpeiros. Dit zijn werkers die in feite bijna als slaven worden behandeld en niet eens kunnen genieten van de basisrechten, terwijl ze werken in zeer gevaarlijke omstandigheden. UNITA verkoopt aan de garimpeiros, die in feite gegijzeld worden door maffia-achtige netwerken van regeringstroepen, UNITA rebellen en warlords52, de nodige basisproducten, maar dit natuurlijk aan verhoogde prijs. De rebellengroep heeft ook een aantal overeenkomsten afgesloten met diamantkopers die in bepaalde gebieden werken53. Diamanten worden vaak gebruikt om patroon-cliënt relaties op te bouwen en te verstevigen54. Het meest gekende voorbeeld hiervan is Mobutu die mensen beloonde met natuurlijke rijkdommen. Ook de rebellenleider Savimbi hield zo zijn contacten in stand. Savimbi onderhield alleszins met Mobutu een zeer goede relatie via het doorgeven van diamanten.
Conflictdiamanten (van UNITA) verlaten het land hoofdzakelijk via smokkelroutes. In 1992 had UNITA een goed contact met vele garimpeiros en was het voordeliger om diamanten via Congo (toen nog Zaïre) te smokkelen. Hierbij waren vooral steden als Tembo en Kahemba belangrijk in het smokkelen van Angolese diamanten. Tshikapa speelde een belangrijke rol in het verschaffen van netwerken. Hier stonden
48
(anoniem) Jonas Savimbi, de koning van de diamant, De Morgen, 25/02/02, uit Map Angola van IPIS Antwerpen Assis Malaquias, Diamonds are a guerrilla’s best friend: the impact of illicit wealth on insurgency strategy, In: Third World Quarterly, volume 22, nr. 3, 2001, blz. 311-325. 50 Third world traveler, Conflict diamonds are forever, from the 11-part series, Making a killing, The business of war, The centre for Public Integrity website, www.thirdworldtraveler.com/Weapons/Conflict_Diamonds_MAK.html (14/04/03) 51 Voor verdere informatie over deze organisaties: www.niza.nl, www.novib.nl, www.GlobalWitness.org, www.Medico.de en www.Intermon.org . 52 Jakkie Cilliers, “Resource wars – a new type of insurgency”, uit Angola’s War Economy: The role of oil and diamonds, Cilliers J., Dietrich C. (eds.), Institute for Security Studies, Pretoria, Zuid-Afrika, p.7. 53 Renner Michael, 2002, The anatomy of Resource Wars, Worldwatch paper 162, State of the world library, oktober 2002, p.33 54 Renner Michael, 2002, The anatomy of Resource Wars, Worldwatch paper 162, State of the world library, oktober 2002, p.18 49
20
De diamantsector in Angola en zijn specifieke kenmerken tussenpersonen van beide landen in contact met internationale handelaars. Zo was Zaïre dus enorm betrokken bij de smokkel van Angolese conflictdiamanten55. Het gebied van Capembe, vlakbij Mavinga in het zuid-oosten van de provincie Cuando Cubango was een goed gebied voor handel in diamanten door de nabijheid van de Zambiaanse grens56. Deze steden zijn net als Matungo nu nog - na het beëindigen van de oorlog - zogenaamde receptiecentra voor vroegere UNITA rebellen.
Rebellenbewegingen maken hoofdzakelijk gebruik van kleine en lichte wapens, aangezien deze goedkoop zijn, bijna overal beschikbaar zijn, ze zijn makkelijk te verbergen en te smokkelen, ze vragen weinig onderhoud en zijn makkelijk hanteerbaar. De trafiek in wapens is nauw verbonden met de illegale handel in ruwe materialen zoals mineralen, hout en diamanten. Wapens leggen vaak dezelfde weg af als deze materialen, maar in omgekeerde richting57. De rebellen verdedigen hun diamantsites tegen eventuele aanvallen van de regeringstroepen met de wapens in de hand. Ondertussen voeren ze ook controle uit op de vele garimpeiros die de diamanten exploiteren. Het expertpanel van de VN, opgericht in 1999, zal uitgebreid verslag maken van de manieren waarop UNITA de diamanten gebruikt om haar activiteiten te financieren en we zullen hier dieper op ingaan in deel 3.
Het zal dus duidelijk worden dat UNITA haar strijd tegen de regering financiert met diamanten. De regering van haar kant moet ook een financieringsbron vinden om haar strijd te kunnen voorzetten. We wijzen er hier op dat de activiteiten van de MPLA ook niet helemaal zuiver te noemen zijn. Zij financieren hun oorlog tegen UNITA met olierijkdommen en exploiteren zelf ook diamanten. Het enige verschil met UNITA is dat de diamanten van MPLA niet als bloeddiamanten bestempeld worden. Bepaalde bronnen vermelden dat UNITA en MPLA onderling zelfs afspraken hebben gemaakt om de diamanthandel en diamantexploitatie te vergemakkelijken. Zo handelden beide partijen bijvoorbeeld elk aan een andere kant van dezelfde rivier. In de internationale gemeenschap werd de controle die UNITA uitoefende op de diamantsector als een tegenpool gezien van de controle die de regering op de olieindustrie had, respectievelijk 3 tot 4 miljard dollar inkomsten van 1992 tot 2000, tegenover gemiddeld 2.5 miljard dollar inkomsten van olie58. Enige gelijkenis tussen de MPLA en UNITA is ook terug te vinden in de controle en de beveiliging van diamantsites. UNITA zet haar rebellen in om de vele garimpeiros te controleren en om enige vorm van beveiliging uit te oefenen op de gebieden in hun handen. De regering daarentegen maakt 55
Christian Dietrich, 2002, Hard Currency, The criminalized Diamond Economy of the Democratic Republic of the Congo and its Neighbours, The diamonds and Human Security Project, occasional paper nr. 4, http://action.web.ca/homt/pac/attach/hc_report_e.pdf, (15/12/02). 56 Justin Pearce, 8 November 2002, UNITA resumes diamond mining, Johannesburg, http://allafrica.com/stories/printable/200211070346.html, (3/01/03). 57 Renner Michael, 2002,The anatomy of Resource Wars, Worldwatch paper 162, State of the world library, oktober 2002, p.20
21
De diamantsector in Angola en zijn specifieke kenmerken gebruik van Private Military Companies (PMCs). Dit zijn private ondernemingen die worden ingehuurd om onder andere de veiligheid te garanderen. Ze worden bijvoorbeeld ingehuurd om diamantsites in handen van de regering te controleren en te beveiligen, waardoor ze vaak eerder lijken op een huurlingenleger dan op een beveiligingsorganisatie. Regeringen richten zich tot zulke PMCs omdat ze sinds het einde van de Koude Oorlog niet meer kunnen rekenen op de steun van het buitenland, waardoor ze vaak zelf niet meer beschikken over een groot leger59. In Angola was vooral de PMC, Executive Outcome (EO) actief. Dit is een Zuid-Afrikaanse onderneming die door de Angolese regering onder andere ingeroepen wordt om diamantsites in handen van de regering te beveiligen en te behoeden voor aanvallen van UNITA. Deze organisaties worden vergoed door de inkomsten uit natuurlijke rijkdommen, in het geval van de Angolese regering dus uit inkomsten van de olieindustrie of via het toekennen van concessies in de diamantsector60. Executive Outcomes bestaat op dit moment niet meer, maar is overgegaan in een aantal kleinere organisaties zoals Stuart Mills International, Shibata Security, Bracht Energy en dergelijke61. Veiligheid en bescherming zijn in Angola een industrie geworden, het is zelfs de belangrijkste industrie na de olie en diamantsector62.
Samengevat, is de diamantsector een zeer specifieke sector. Diamanten bezitten allerlei eigenschappen die van deze edelstenen een makkelijke prooi maken voor smokkel en illegale praktijken. Rebellenbewegingen zoals UNITA maken hier handig gebruik van. UNITA treft echter niet alle schuld voor de enorme problematiek rond bloeddiamanten, ook de regering draagt er haar steentje bij door de slechte controle en de corruptie binnen de regering. Beide grote partijen in Angola, namelijk MPLA en UNITA, financieren zich met natuurlijke rijkdommen en hebben er doorheen de tijd alle belang bij gekregen om de oorlog in stand te houden. Zonder oorlog zouden ze immers minder winsten behalen. De rebellenbeweging UNITA doet zich tegoed aan de enorme diamanthoeveelheden, terwijl de MPLA zich de oliereserves toeeigent. Door het gebruik van geweld kunnen ze beiden een monopolie behalen in respectievelijk de diamanthandel en de olie-industrie en trachten ze hun rijkdommen te beschermen.
58
Sherman Jake, The economics of war, the intersection of need, creed and greed, a conference report, 10 september 2001, p.19, www.ipacademy.org/Publications/Publications.htm, (15/12/02). 59 Renner Michael, 2002,The anatomy of Resource Wars, Worldwatch paper 162, State of the world library, oktober 2002, p.19 60 Renner Michael, 2002,The anatomy of Resource Wars, Worldwatch paper 162, State of the world library, oktober 2002, p.20 61 AL J Venter, Angola on the brink, In: New African nr. 344, September 1996, blz.18-19. 62 Weldon Robert, Angola’s Tangled Web, Diamonds/News, februari 2001, www.professionaljeweler.com/archives/articles/2001/feb01/0201dn.html, (28/03/03).
22
Impact van politieke veranderingen op de diamantsector
3 Impact van politieke veranderingen op de diamantsector63
In wat voorafging is de basis gelegd voor wat dit deel zal besproken worden. We zullen in chronologische volgorde de impact van de verschillende gebeurtenissen op politiek vlak, op de diamantsector en meer specifiek op de activiteiten van UNITA evalueren. De rol die diamanten spelen in het conflict en hoe deze rol wijzigt doorheen het conflict is de hoofdzaak van dit onderzoek. Zowel de diamantproductie als de diamantverkoop worden onder de loep genomen. Verder gaan we de impact na van de sancties die de Verenigde Naties opleggen aan Angola en hoe de rebellenbeweging hiermee omgaat. Niet alleen de veranderingen in Angola hebben een effect op de diamantsector, ook het buurland Congo speelt een essentiële rol. Onder andere de overgang van Mobutu naar Kabila in Congo en de samenwerking met Savimbi is hier belangrijk. Verder zal ook de rol van de mijngigant De Beers aan bod komen en de veranderingen die de regering in Angola zelf heeft ingevoerd, zoals de oprichting van ASCorp wordt kritisch bekeken. Het UN rapport van het expertpanel en hun bevindingen zullen zeker aan bod komen.
De politieke veranderingen worden in deze scriptie opgedeeld op basis van een aantal scharniergebeurtenissen. Een eerste belangrijk scharnierpunt is het einde van de Koude Oorlog. Hierdoor wordt de opsplitsing vóór en ná de Koude Oorlog een must. De periode na de Koude Oorlog zal worden uitgediept en een verdere opsplitsing is noodzakelijk. Naarmate de gebeurtenissen actueler plaatsvinden is er ook meer informatie over beschikbaar, dankzij het talrijke onderzoek dat de laatste jaren naar conflictdiamanten is gebeurd.
63
Als basis voor dit hoofdstuk is het boek Angola’s War Economy: The role of oil and diamonds, Jakkie Cilliers, Christian Dietrich (eds.), Institute for Security Studies, Pretoria, Zuid-Afrika, 2000, 370p., gebruikt.
23
Impact van politieke veranderingen op de diamantsector
3.1 . VOOR het einde van de Koude Oorlog “E en ideologische oorlog, een oorlog om politieke macht. ” In deze periode is een opsplitsing noodzakelijk in de periode vóór de onafhankelijkheid van Angola en de periode na de onafhankelijkheid. Het jaar 1975 speelt dus een sleutelrol. Waar de verschillende partijen ten tijde van de kolonisatie strijden voor de onafhankelijkheid van Angola en ze allen hetzelfde doel nastreven, namelijk de Portugezen verdrijven uit Angola, verandert de ideologie met het bereiken van een onafhankelijke staat. Na de onafhankelijkheid verlaten de verschillende partijen de ideologische redenen en gaat de strijd tussen de verschillende partijen vooral om het verkrijgen van politieke macht. De supermachten die hun Koude Oorlog in verschillende landen - waaronder Angola - gaan uitvechten bestendigen op dat moment het conflict tussen de twee belangrijkste strijdende partijen, MPLA en UNITA64. Vóór het einde van de Koude Oorlog ontvangen de verschillende partijen steun van het buitenland. Dit heeft tot gevolg dat men diamanten niet ter financiering ging gebruiken evenmin ter persoonlijke verrijking.
Sinds de onafhankelijkheid in 1975 is de MPLA erin geslaagd de macht naar zich toe te trekken. De elite van de regering verwierf op die manier een enorme macht die ze ging hanteren om natuurlijke rijkdommen aan te slaan. Deze natuurlijke rijkdommen werden in de eerste plaats gebruikt om patroonclient relaties uit te bouwen. De rijkdommen die de regering op dat moment exploiteerde bestonden voornamelijk uit enorme oliereserves die rijkelijk aanwezig zijn in Angola. Deze reserves verschaften de elite onder de regering de mogelijkheid om controle uit te oefenen op de bevolking. De natuurlijke rijkdommen werden dus gebruikt om patroon-client relaties op te bouwen en te behouden, wat de elite dan weer macht verschafte om politieke en financiële controle uit te oefenen. Een gevolg hiervan is, dat de bevolking het vertrouwen in de corrupte regering verloor en de regering zo haar legitimiteit kwijt was. Ondanks het verlies van de legitimiteit van de regering, wordt de traditie van corruptie gretig voortgezet.
UNITA rebelleerde ondertussen, wat volgens velen aanzien werd als een tegengewicht voor de excessen van de regering65. De regering exploiteerde hoofdzakelijk de oliebronnen, maar ook diamanten werden gebruikt. UNITA legt zich in de eerste plaats toe op de productie en de handel van diamant. Op vlak van diamant kunnen we een onderscheid maken tussen de officiële sector van de regering en de smokkel die door UNITA werd gedomineerd. 64
Renner Michael, 2002, The anatomy of Resource Wars, Worldwatch paper 162, State of the world library, oktober 2002, p.32. 65 Assis Malaquias, Diamonds are a guerrilla’s best friend: the impact of illicit wealth on insurgency strategy, In: Third World Quarterly, volume 22, nr. 3, 2001, p.319.
24
Impact van politieke veranderingen op de diamantsector
3.1.1 Officiële productie66 Diamant is voor het eerst ontdekt door de Portugese kolonisator in 1912. Vijf jaar later is Diamang (Companhia de Diamantes de Angola) opgericht, de onderneming die instond voor de exploitatie en de controle op de reserves. De Portugezen beheerden de productie en in 1971 bereikten ze een piekproductie van 2,4 miljoen karaat. De eerste nationalistische bewegingen ontstaan in deze periode in Angola en het land wordt onafhankelijk in 1975. Tot dan toe werd diamant voornamelijk officieel geproduceerd, met andere woorden er is op dit moment nog geen sprake van smokkel op grote schaal. Natuurlijke rijkdommen werden dus nog niet ingezet in het conflict. De officiële productie daalt echter na de onafhankelijkheid van 750.000 karaat in 1975 tot 300.000 karaat in 197667. De oorzaak hiervan kan liggen in het feit dat sinds de onafhankelijkheid de Portugezen het land eerder structuurloos en bestuurloos hadden achtergelaten en de Angolezen de controle over deze sector zelf dienden over te nemen.
Zoals reeds aangehaald, verandert het objectief van de strijd van de nationalistische bewegingen na de onafhankelijkheid. Voorheen vochten ze allen om de kolonisator te verdrijven, maar sinds de onafhankelijk willen de verschillende partijen allen de politieke macht verwerven. Ondanks de hevige strijd slaagde de Angolese regering er toch in de officiële diamantproductie in 1979 op te drijven tot ongeveer 700.000 karaat. Tegen het einde van de jaren ‘70 stijgt de illegale productie van diamant enorm. Onder het bewind van de tweede president - José Eduardo dos Santos - wordt Diamang genationaliseerd en vervangen door Endiama (Empresa Nacional de Diamantes de Angola) en trachtte men De Beers aan te trekken om de mijnen te beheren. In 1978 doet De Beers uiteindelijk zijn intrede in de diamantwereld van Angola.
In 1984 en het jaar erop doen de rebellen van UNITA een aantal belangrijke invallen in diamantgebieden. De Beers die tot dan toe zeer actief was op het terrein trok zich terug. De inkomsten uit diamanten daalden bijgevolg van 64 miljoen dollar in 1984 tot 15 miljoen dollar 1986. Deze daling is echter van korte duur, aangezien men daarna de beveiliging in de diamantsites opdrijft.
66
Ideeën komen uit Christian Dietrich, 2002, Hard Currency, The criminalized diamond economy of the Democratic Republic of the Congo and its Neighbours, The diamonds and human security project, p.24., http://action.web.ca/Rome/pac/attach/hc_report_e.pdf, (15/12/02), en Christian Dietrich, “Inventory of formal diamond mining in Angola”, Angola’s War Economy, Cilliers J., Dietrich C. (eds.), Institute for Securtity Studies, Pretoria, Zuid-Afrika, 2000, 370p. Er dient opgemerkt te worden dat de officiële productie hier aanzien wordt als een begrip dat zowel de formele als de informele sector omvat. 67 We moeten er hier op wijzen dat we van de jaren voor het einde van de Koude Oorlog enkel over gegevens beschikken gemeten in karaat. Over de jaren tussenin ontbreken de gegevens. We geven hier dus een algemeen beeld van de evolutie in de officiële diamantproductie voor het einde van de Koude oorlog en van de redenen voor deze evolutie.
25
Impact van politieke veranderingen op de diamantsector Endiama brengt verandering in de diamantsector door de diamantgebieden in blokken in te delen, zoals de regering dat ook al in de olie-industrie had gedaan. Uiteindelijk wordt overgeschakeld op een geliberaliseerd systeem, waarbij buitenlandse ondernemingen “production sharing agreements” kunnen afsluiten met de regering. Verder kunnen ondernemingen onderhandelen met de staat over het verkrijgen van een licentie. De liberalisering vindt zijn wettelijke oorsprong in act 30/91. Tegen 1987 hebben reeds 2 ondernemingen een licentie kunnen bemachtigen van de regering. Deze licenties brengen steeds investeringen in de diamantsector in Angola met zich mee. Hierdoor stijgen de opbrengsten uit de diamantsector opnieuw tot 740.000 karaat of 100 miljoen dollar in 1987 en één miljoen karaat of 180 miljoen dollar het jaar nadien. In 1988 worden de Tripartite Akkoorden ondertekend tussen Angola, Cuba en Zuid-Afrika, wat het einde is van de oorlog tussen Luanda en Pretoria. Deze politieke situatie zal zich wellicht ook laten voelen hebben in de diamantsector.
Het is dus duidelijk dat de officiële productie stijgt in vredestijd of wanneer een vredesproces in het vooruitzicht is. Dit zal ook zo zijn op het einde van de jaren ’80 en in ’91 met het Bicesse akkoord.
3.1.2 Diamantsmokkel Diamanten worden in Angola vooral gesmokkeld door de rebellenbeweging UNITA. Als we het dus over smokkel hebben, zal dit dus hoofdzakelijk met UNITA gelieerd worden.
Vóór het einde van de Koude Oorlog exploiteert de rebellenorganisatie reeds niet-hernieuwbare natuurlijke rijkdommen zelfs zonder de hulp van buitenlandse machten. UNITA haalde toen voornamelijk haar inkomsten uit de smokkel van ivoor en de export van hout naar Namibië, Zambia en het voormalige Zaïre. Later pas gaat UNITA diamanten exploiteren, ook op industriële basis, en zullen ze de andere natuurlijke rijkdommen grotendeels links laten liggen.
Gegevens over inkomsten van diamantsmokkel vóór 1980 bestaan echter niet. UNITA is ook maar vanaf de late jaren tachtig op een serieuze basis diamanten beginnen te exploiteren68. Toch speelt UNITA reeds op het einde van de jaren tachtig een rol in de diamantindustrie. Door de invallen die UNITA doet in diamantgebieden krijgt de officiële productie een enorme klap te verwerken. De rebellenbeweging tracht via deze invallen het regeringsregime schade toe te brengen. Feiten over de mogelijke routes die de smokkelwaar afleggen bestaan wel. De export van ruwe diamant gebeurde wellicht via Zuid-Afrika waar verschillende handelaars op een goed blaadje stonden bij vooraanstaande politici, vooraanstaande leden van het apartheidsregime en van het toenmalige Zaïre waar 68
Christian Dietrich, 2002, Hard Currency, The criminalized diamond economy of the Democratic Republic of the Congo and its Neighbours, The diamonds and human security project, 24p., http://action.web.ca/Rome/pac/attach/hc_report_e.pdf, (15/12/02).
26
Impact van politieke veranderingen op de diamantsector verschillende Amerikaanse en Belgische diamantairs samenwerkten met Mobutu69. Reeds toen al was er een link tussen Zaïre en Angola, die later zeker nog versterkt wordt.
In de periode vóór het einde van de Koude Oorlog worden diamanten dus nog niet ingezet in de strijd tussen de verschillende partijen. We kunnen ook pas spreken van een echte exploitatie van diamanten door UNITA op het einde van de jaren tachtig. UNITA tracht wel al diamantgebieden die toebehoren aan de regering aan te tasten en ze trachten zo het regime schade toe te brengen, maar de verovering van diamanten op zich, is nog geen prioriteit voor de rebellenbeweging…
69
Christian Dietrich, “UNITA’s diamond mining and exporting capacity”, uit Angola’s War Economy, The role of oil and diamonds, Cilliers en Dietrich, Institute for Securtity Studies, Pretoria, Zuid-Afrika, 2000, p.276.
27
Impact van politieke veranderingen op de diamantsector
3.2 . NA het einde van de Koude Oorlog “Een oorlog om natuurlijke rijkdommen ”
Het einde van de Koude Oorlog is een kentering in de rol die diamant heeft gespeeld en nog steeds speelt in Angola. De ideologie heeft plaats gemaakt voor hebzucht en corruptie70. Na het einde van de Koude Oorlog worden vele conflicten op het Afrikaanse continent pas echt criminele conflicten, waarbij geheel niet omgezien wordt naar de Afrikaanse burgers. De verschillende partijen nemen hun toevlucht tot de talrijk aanwezige natuurlijke rijkdommen in veel Afrikaanse landen.71 Men begint deze rijkdommen te bekijken als een middel ter persoonlijke verrijking en een middel om zijn eigen macht te vergroten. Sinds 1990 - het einde van de Koude Oorlog - is het bewustzijn gegroeid dat er een link bestaat tussen de illegale extractie van natuurlijke rijkdommen, wapenhandel, gewelddadig conflict, inbreuken op mensenrechten, humanitaire rampen en de vernietiging van het milieu. Geweld wordt niet meer zozeer gebruikt om de regering omver te werpen, maar eerder om toegang te krijgen tot winstgevende gebieden en om te garanderen dat men deze gebieden ook in handen kan houden72.
Vele Afrikaanse landen, waaronder ook Angola komen zo in een vicieuze cirkel terecht. De buit die rebellenbewegingen halen uit het exploiteren van natuurlijke rijkdommen dient om de oorlog tegen het gesettelde regime te financieren. De oorlog verschaft op zijn beurt de middelen en de voorwaarden voor een voortzetting van de onwettige toegang tot deze natuurlijke rijkdommen73. Het idee van “a diamond is a girl ’s best friend ”, heeft plaats gemaakt voor de gedachte dat met het eindigen van de Koude Oorlog, diamanten eerder de beste vrienden van Afrikaanse guerrilla bewegingen geworden zijn. De diamanthandel is bijgevolg pas problematisch geworden na het eindigen van de Koude Oorlog in het begin van de jaren ’90. Pas dan zijn de verschillende groeperingen natuurlijke rijkdommen echt beginnen MISBRUIKEN met het oog op hun persoonlijke verrijking en het financieren van het conflict. Een heel aantal interne oorlogen in Afrika worden sinds het einde van de Koude Oorlog vooral gedreven door het verlangen naar controle op belangrijke bronnen van inkomsten, vooral inkomsten van natuurlijke rijkdommen. De revolutionaire idealen van het verdrijven van onrechtvaardigheid hebben de meeste groeperingen na de Koude Oorlog laten varen. 70
Renner Michael, 2002, The anatomy of Resource Wars, Worldwatch paper 162, State of the world library, oktober 2002, p.6 71 Renner Michael, 2002, The anatomy of Resource Wars, Worldwatch paper 162, State of the world library, oktober 2002, p.32 72 Renner Michael, 2002, The anatomy of Resource Wars, Worldwatch paper 162, State of the world library, oktober 2002, p.6
28
Impact van politieke veranderingen op de diamantsector
Wat is de reden voor deze omwenteling? De reden voor deze omwenteling ligt voor een groot deel in het wegvallen van de steun van de grote mogendheden op dat moment. Tijdens de Koude Oorlog ontvingen vele landen immers nog hulpgeld van buitenaf. Bij het terugtrekken van de grote spelers werden de landen aan hun lot overgelaten en gingen vele groeperingen zelf op zoek naar financiering om hun strijd te bekostigen. Natuurlijke rijkdommen exploiteren is een makkelijke en goedkope manier om op korte termijn veel geld te vergaren. UNITA kreeg met het eindigen van de Koude Oorlog geen financiële steun meer van de grote mogendheden en werd vervolgens bijna “verplicht ” in een vredesproces te treden dat van buitenaf werd geleid. Savimbi had echter zijn ideeën om de politieke macht te grijpen nog niet volledig laten varen. Hij heeft handig gebruik gemaakt van het vredesproces, aangezien hij zo ongehinderd zijn beste troepen naar de belangrijkste diamantgebieden kon verplaatsen, namelijk naar Lunda Norte, Lunda Sul, Malange en Bié. Het verlies aan financiën van de V.S. en Zuid-Afrika werd zo meer dan gecompenseerd door de diamantvoorraad74.
De periode na de Koude Oorlog verdient grote aandacht aangezien het conflict in deze periode in stand gehouden werd door onder ander de diamanthandel. Een verder opsplitsing is echter noodzakelijkheid om duidelijkheid te scheppen en om de evolutie in de rol van diamanten te analyseren. De opeenvolgende periodes zullen gedetailleerd besproken worden. Naarmate we meer actueler gaan kijken is er meer informatie beschikbaar wat dus meer analyse toelaat.
Aan de basis van de opsplitsing liggen een aantal kerngebeurtenissen. De eerste periode beschrijft de situatie vanaf het einde van de Koude Oorlog tot 1992, het jaar waarin de eerste verkiezingen plaatsvinden. Vervolgens wordt de “o orlogsperiode ”vanaf 1992, het moment waarop Savimbi de verkiezingsuitslag verwerpt, tot het Lusaka protocol in 1994 onder de loep genomen. De derde periode omvat een “vredesperiode ” van 1994, het moment van ondertekening van het Lusaka protocol, tot 1998, het jaar waarin de oorlog weer volop is gestart. De vierde periode loopt van 1999 tot 2002, de dood van Savimbi, waarna de meest recente gegevens uiteindelijk volgen, namelijk de gebeurtenissen sinds de dood van Savimbi en het tot nu toe laatste vredesakkoord in de vijfde en tegelijkertijd ook de laatste periode.
Vooraleer we de opeenvolgende periodes bespreken, wordt eerst een overzicht gegeven van de opbrengsten die UNITA haalt uit de diamantverkoop tussen 1990 en 2000 in Tabel 1. Aan de hand van
73
Renner Michael, 2002, The anatomy of Resource Wars, Worldwatch paper 162, State of the world library, oktober 2002, p.10. 74 Assis Malaquias, Diamonds are a guerrilla’s best friend: the impact of illicit wealth on insurgency strategy, In: Third World Quarterly, volume 22, nr. 3, 2001, p.320.
29
Impact van politieke veranderingen op de diamantsector dit cijfermateriaal kunnen we ons een beeld vormen van de financieringsmiddelen van de rebellenbeweging en van de verandering in de diamantverkoop.
Tabel 1: Overzicht van de opbrengsten van UNITA uit de diamantverkoop van 1990 tot 2000
Jaar 1990 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000
Opbrengsten UNITA (Amerikaanse dollar) 500 miljoen75 600 miljoen 600 miljoen 600 miljoen 320 miljoen 700 miljoen 700 miljoen 200 miljoen 300 miljoen76 100 miljoen77
Bron: Global Witness, 1998, A Rough Trade
De cijfers uit deze tabel zijn afkomstig uit onderzoek en het rapport van Global Witness. Andere bronnen vermelden echter wel andere opbrengsten van UNITA, zoals De Beers die de opbrengsten van UNITA tussen 1993 en 1997 eerder schat op 2,5 miljard dollar, tegenover Global Witness, die de opbrengsten op 3,2 miljard dollar schat. Cijfergegevens verkregen via verschillende bronnen spreken elkaar vaak tegen, zijn onderhevig aan enorme gebreken, of zijn naar de hand gezet van diegenen die er voordeel uit willen halen of illegale praktijken willen camoufleren. De cijfers die gegeven worden zijn sowieso geschat. De echte opbrengsten van UNITA zijn immers niet gekend omwille van verschillende redenen waar we later dieper op zullen ingaan. In deze scriptie is een benadering van de opbrengsten van UNITA voldoende, exacte cijfers zijn niet noodzakelijk. Aan de hand van de geschatte opbrengsten krijgen we een idee van de daling en stijging van de opbrengsten.
3.2.1 De vredesperiode tot 1992, de verkiezingen78 75
Gegeven verkregen uit van Philippe Le Billon,” The political economy of resource wars”, Angola’s War Economy: The role of oil and diamonds, Jakkie Cilliers, Christian Dietrich (eds.), Institute for Securtity Studies, Pretoria, Zuid-Afrika, 2000, p.21. 76 Gegevens uit Christian Dietrich, 2002, Hard Currency, The criminalized diamond economy of the Democratic Republic of the Congo and its Neighbours, The diamonds and human security project, http://action.web.ca/Rome/pac/attach/hc_report_e.pdf, (15/12/02). 77 idem
30
Impact van politieke veranderingen op de diamantsector
“Exploitatie van diamanten wordt de belangrijkste financieringsbron voor de rebellen.”
3.2.1.1
Algemene tendens en hervormingen
In het post Koude Oorlog tijdperk kunnen Afrikaanse rebellen hun strijd niet langer plaatsen in een internationale ideologische context79. Het wordt dus duidelijk dat de haarden van onrust in Afrika nu te maken hebben met interne problemen en niet meer met de grote spelers die hun oorlog op het Afrikaanse continent uitvochten. Het wordt steeds duidelijker dat er strijd geleverd wordt om de talrijke natuurlijke rijkdommen die zich op het continent bevinden. Het beëindigen van de Koude Oorlog en het sluiten van het vredesproces is een zeer belangrijk keerpunt in de diamantsector. De diamantsector wordt onder het bewind van José Eduardo dos Santos, in december 1991 alweer hervormd. Het bezit en de verkoop van diamanten worden op dat moment gelegaliseerd. Voordien hadden Endiama en de ondernemingen die een contract hadden met Endiama het alleenrecht om diamanten te verkopen. De hervormingen die president dos Santos doorvoert, stimuleren de artisanale productie en er wordt zo een officieel afzetkanaal voor de informele diamanthandel gecreëerd. Het exploiteren van mijnen blijft echter wel toegekend aan de ondernemingen met een licentie80. De hervormingen veroorzaken een enorme explosie van verkopers en delvers die zelfs vanuit de buurlanden naar Angolese diamanten komen zoeken. Uit Zaïre komen Zaïresen massaal mee genieten van de opengestelde markt. Aangezien Mobutu de diamantmarkt al eerder geliberaliseerd had, waren Zaïresen zeer bedreven in de informele handel. In tegenstelling tot de inwoners van Zaïre, zijn Angolese burgers het steeds gewoon geweest in een gereguleerde, zelfs marxistische staat te leven, waardoor deze opengestelde markt iets onbekends was voor hen81. De rebellen voegden zich bij deze enorme stroom van garimpeiros gedurende deze “vredestijd ”, waardoor de diamantsmokkel volop floreert82.
3.2.1.2
Diamantsmokkel
78
Gegevens voor de jaren voor 1992 komen voornamelijk uit Hard Currency rapport van Dietrich Christian. Assis Malaquias, Diamonds are a guerrilla’s best friend: the impact of illicit wealth on insurgency strategy, In: Third World Quarterly, volume 22, nr. 3, 2001, p.320. 80 We moeten hierbij wel opmerken dat het toekennen van deze vergunningen alles behalve objectief gebeurde. Zo heeft de Braziliaanse multinationale mijnonderneming Oderbrecht in 1995 een contract kunnen afsluiten met Endiama, de overheidsonderneming die mijncontracten kan toekennen. Oderbrecht heeft deze licentie kunnen bemachtigen door aan de vrouw van de president een zetel in het bestuur toe te kennen. De vriendjespolitiek floreert enorm…. 81 Christian Dietrich, 2002, Hard Currency, The criminalized diamond economy of the Democratic Republic of the Congo and its Neighbours, The diamonds and human security project, http://action.web.ca/Rome/pac/attach/hc_report_e.pdf, (15/12/02). 82 Christian Dietrich, “UNITA’s diamond mining and exporting capacity”, uit Angola’s War Economy, Cilliers J., Dietrich C. (eds.), p.276. 79
31
Impact van politieke veranderingen op de diamantsector De controle die UNITA uitoefende over de bevolking maakt plaats voor een controle over natuurlijke rijkdommen. Zoals reeds aangegeven, bezitten diamanten bepaalde eigenschappen die ze enorm geschikt maken voor smokkel. In de periode tussen 1990 en 1992 is het probleem van de diamantsmokkel en de informele productie enorm toegenomen. Volgens bepaalde bronnen is de smokkel in deze periode verdubbeld of zelfs verdriedubbeld83. De reden hiervoor is voornamelijk de gedeeltelijke liberalisering van de diamantsector en het feit dat de verkoop en het bezit van diamanten werd toegelaten84. Hierdoor mocht iedereen in het bezit zijn van diamanten en kon iedereen vrij diamanten verkopen. Men trachtte deze diamanten buiten het land te smokkelen om zo de belastingen te ontwijken. Ook de wapensmokkel is enorm toegenomen in deze periode.
Bij het sluiten van het vredesproces van Bicesse controleerden de rebellen het grootste deel van de zuidoostelijke provincies van Angola85. Luzamba werd het hoofdkwartier van diamanten voor UNITA vanaf het moment dat de Cuangovallei in haar handen was86. Gedurende de periode van het Bicesse akkoord van 1991 en 1992 volgden de rebellen de garimpeiros naar de mijnen aangezien er dan even een pauze was in de vijandige militaire praktijken. Vele Angolesen en Congolesen (toen nog Zaïresen genoemd) gingen op zoek naar alluviale diamanten. In deze vredesperiode was er weinig controle omdat de leiders het zoeken naar diamanten belangrijker vonden dan het uitoefenen van controle. Rebellenbewegingen vinden dan ook makkelijk financiering via de diamantsector, waardoor ze een verkeerde illusie kunnen krijgen over hun militaire, politieke en administratieve capaciteit. Deze illusie heeft er bij UNITA voor gezorgd dat ze later een aantal strategische en tactische misrekeningen hebben gemaakt wat een aanleiding zou kunnen geweest zijn voor hun ondergang zou kunnen geleid hebben87.
Conflictdiamanten zijn ontstaan rond het jaar 1992. Sinds het begin van de jaren ’90 is de exploitatie van diamanten duidelijk de belangrijkste financieringsbron geworden voor UNITA. Dit maakte het mogelijk voor de rebellenbeweging om zich te bewapenen, om vredesverdragen te omzeilen en om haar profijt te halen uit de oorlog88.
83
Exacte cijfers zijn echter niet aanwezig. De bronnen die ik hier bedoel zijn Dietrich Christian, Harde Valuta, De illegale diamantsector in de Democratische Republiek Congo en haar buurlanden, Augustus 2002, p.7. 84 Christian Dietrich, 2002, Hard Currency, The criminalized Diamond Economy of the Democratic Republic of the Congo and its Neighbours, The diamonds and Human Security Project, occasional paper nr. 4, http://action.web.ca/homt/pac/attach/hc_report_e.pdf, (15/12/02). 85 Assis Malaquias, Diamonds are a guerrilla’s best friend: the impact of illicit wealth on insurgency strategy, Third World Quarterly, volume 22, nr. 3, 2001, p.320. 86 Christian Dietrich, “UNITA’s diamond mining and exporting capacity”, uit Angola’s War Economy: The role of oil and diamonds, Cilliers J., Dietrich C. (eds.), Institute for Security Studies, Pretoria, Zuid-Afrika, 2000, p.278. 87 Assis Malaquias, Diamonds are a guerrilla’s best friend: the impact of illicit wealth on insurgency strategy, Third World Quarterly, volume 22, nr. 3, 2001, p.322. 88 Christian Dietrich, “UNITA’s diamond mining and exporting capacity”, uit Angola’s War Economy: The role of oil and diamonds, Cilliers J., Dietrich C. (eds.), Institute for Security Studies, Pretoria, Zuid-Afrika, 2000, p.290
32
Impact van politieke veranderingen op de diamantsector
3.2.2 De “oorlogsperiode” van 1992 tot 1994, het ondertekenen van het Lusaka protocol “Angola, het Eldorado voor diamantgravers.”
De verkiezingen van 1992 zijn uitgedraaid op opnieuw een burgeroorlog. Savimbi verwierp immers de verkiezingsuitslag die José Eduardo dos Santos tot president maakte. Daardoor achtte de Veiligheidsraad het nodig eerst te dreigen met sancties en ze iets later ook effectief op te leggen. Zo wordt Resolutie 864 goedgekeurd op 15 september 1993, met als doel de oorlogsvoerende partijen te verzwakken. Dit embargo richt zich zowel tegen wapenhandel, petroleum als tegen UNITA. Verder wordt ook een comité voor sancties gecreëerd dat bestaat uit alle leden van de Veiligheidsraad en dat instaat voor het uitoefenen van controle op de implementatie van de maatregelen89. Zeer weinigen in de diamantindustrie geloven nochtans dat het embargo de illegale handel van diamanten in Angola zal tegenhouden. Ze beweren dat w “ a ar er ook diamanten geëxploiteerd worden, men zal altijd dealers kunnen vinden die bereid zijn die diamanten te kopen ”90. In realiteit zien we ook dat de rebellen zelfs bij het instellen van het embargo grote hoeveelheden diamanten blijven mijnen.
3.2.2.1 De rol van UNITA Angola krijgt in 1992 de naam het Eldorado voor diamantgravers te zijn. Mensen van verscheidene nationaliteiten komen hun geluk beproeven in Angola91. Heel wat leden van UNITA voegen zich bij deze garimpeiros. In de periode vlak na het verwerpen van de verkiezingsuitslag neemt UNITA belangrijke diamantsites in. De rebellen maken hierbij gebruik van plannen van de belangrijkste sites opgemaakt door de vroegere koloniale macht. Hiermee plannen ze welke sites ze kunnen innemen en hoe ze de regering kunnen insluiten. Hun grootste verovering op dat moment zal de mijn in de Cuango vallei zijn waar Odebrecht een licentie over had. De infrastructuur was volledig nieuw en alles stond klaar voor gebruik92.
Dankzij de talrijke veroveringen van UNITA op de regeringstroepen, bereikt de productie van UNITA een piek van 1993 tot 1997, omdat de rebellen dan de belangrijkste mijnen bezetten en ongeveer 10% van
89
Conflict Diamonds, Sanctions and War, gepubliceerd door the United Nations Department of Public Information, 21 maart 2001, www.un.org/peace/Africa/Diamond.html, (16/03/03) 90 Assis Malaquias, Diamonds are a guerrilla’s best friend: the impact of illicit wealth on insurgency strategy, In: Third World Quarterly, volume 22, nr. 3, 2001,p.321. 91 Liebenberg John, 1996, Angola’s diamond chaos, In: New African, nr. 347, December 1996,p.32. 92 Christian Dietrich, “UNITA’s diamond mining and exporting capacity”, uit Angola’s War Economy: The role of oil and diamonds, Cilliers J., Dietrich C. (eds.), Institute for Security Studies, Pretoria, Zuid-Afrika, 2000, p.277.
33
Impact van politieke veranderingen op de diamantsector de totale diamantproductie (in waarde) in handen hebben, wat een verbazingwekkend grote hoeveelheid is93. De inkomsten die UNITA op dat moment vergaart, komen in de eerste plaats van de belastingen die ze opleggen aan de garimpeiros. Garimpeiros dienen een taks te betalen van ongeveer 20% van de diamanten die ze ophalen, in ruil voor de mogelijkheid die ze krijgen daar te exploiteren en voor de bescherming die ze genieten. Later ging UNITA over op een meer industriële vorm van exploitatie om tot een stevigere economische onderbouw voor de organisatie te komen. Het exploiteren werd een echte bedrijvigheid waarin iedereen zijn eigen taak diende te vervullen. UNITA beheerde de sites en de buitenlanders die mee wilden profiteren van de winsten dienden een vergoeding te betalen, of het nu Zuid-Afrikanen, Congolesen of Belgen waren. Bij deze industrialisering werd het werk evenwel nog steeds uitgevoerd door garimpeiros. Deze ontvingen slechts een vijfde van wat ze zelf ophaalden als opbrengst, de rest werd verdeeld onder UNITA en de buitenlandse investeerders. Bij dit soort van exploitatie ging men echter niet alleen met de schop te werk, maar stond allerlei materiaal ter beschikking zoals waterpompen, materiaal om de aarde op te schudden en dergelijke. Twee van de meest gekende mijnoperaties van dit kaliber zijn de Rial mijn van Zollmann en het Cuango Mining Consortium van De Decker, waarvan de laatste wellicht de grootste mijn was die UNITA had ingepalmd. Luzamba diende nog steeds als hoofdkwartier voor de diamanthandel. UNITA mijnde zelf nog een in bepaalde gebieden, maar hier zijn geen verdere gegevens over beschikbaar94.
De geproduceerde diamanten werden in het begin van het jaar 1993 door UNITA verkocht via directe verkoop. Vanaf 1995 werd de situatie in het land wat rustiger dankzij het Lusaka protocol en beschikte UNITA over grotere hoeveelheden diamanten. Deze gunstige situatie trok buitenlandse kopers aan, wat UNITA toeliet om een hoge prijs te vragen voor haar diamanten. De pakketjes diamanten kon UNITA zo via veiling verkopen aan de hoogste bieder95.
De inkomsten die UNITA haalt uit de verkoop van diamanten, wendt ze aan om wapens mee te kopen. Het panel van de V.N., dat in 1999 is opgericht, is tot een goed inzicht gekomen in de manier waarop UNITA wapens kon aankopen. Volgens het panel plaatst UNITA orders bij wapenhandelaars die hen het nodige materiaal bezorgen. UNITA zoekt vooral naar wapenhandelaars die hun waar willen ruilen voor diamanten. De bevindingen van het panel linken de diamantsector duidelijk aan de wapenhandel. Door
93
Christian Dietrich, “UNITA’s diamond mining and exporting capacity”, uit Angola’s War Economy: The role of oil and diamonds, Cilliers J., Dietrich C. (eds.), Institute for Security Studies, Pretoria, Zuid-Afrika, 2000, p.275. 94 Christian Dietrich, “UNITA’s diamond mining and exporting capacity”, uit Angola’s War Economy: The role of oil and diamonds, Cilliers J., Dietrich C. (eds.), Institute for Security Studies, Pretoria, Zuid-Afrika, 2000, p.278. 95 Christian Dietrich, “UNITA’s diamond mining and exporting capacity”, uit Angola’s War Economy: The role of oil and diamonds, Cilliers J., Dietrich C. (eds.), Institute for Security Studies, Pretoria, Zuid-Afrika, 2000, p.284.
34
Impact van politieke veranderingen op de diamantsector deze link draait de oorlogsmachine in Angola in een vicieuze cirkel. Diamanten worden geëxploiteerd en verkocht om er wapens mee te kopen. Deze wapens dienen om betere controle te krijgen op de diamantsector en om nieuwe diamantsites te veroveren, waaruit men dan weer diamanten kan exploiteren, die zullen aangewend worden voor herbewapeningen en persoonlijk gewin … Zeer concreet is het panel tot de vaststelling gekomen dat De Deckers broertjes tussen 1993 en 1994 een aandeel hadden in de bevoorrading van UNITA. Ronnie de Decker is een Zuid-Afrikaanse wapenhandelaar, beter gekend onder de naam “Watson”. Ronnie De Decker zorgde voor de levering van wapens, terwijl zijn broer Joe De Decker de financiële kant van de transactie voor zich nam. Deze laatste had immers in die tijd het toezicht over een site van De Beers en hij leidt tegenwoordig het bedrijf De Decker Diamonds in Zuid-Afrika. UNITA bewapende zich zo en betaalde deze wapens met de diamanten die ze exploiteerden. België speelt in dit verhaal ook een rol. De broertjes De Decker gingen immers geregeld met een pakketje diamanten van UNITA prijs vragen in Antwerpen voor hun ruil met wapens. Dit wijst erop dat de controle in België op dat moment niet optimaal was en dat er nog veel aan kon worden verbeterd. In de laten jaren 1993 speelde Togo volgens het panel ook een actieve rol in het steunen van UNITA. Togo werd onder andere een onderkomen voor Savimbi ’s kinderen. In ruil voor dit alles ontving de president van Togo, Eyadema een pakketje diamanten. Kallias, één van Savimbi ’s vertrouwelingen werd een vertegenwoordiger van UNITA in Togo en regelde de samenwerking vanuit Togo96.
Als we de gegevens uit tabel 1 bekijken, merken we dat de productie van UNITA in deze periode jaarlijks zo ’n 600 miljoen dollar bedroeg. Deze cijfers zijn echter slechts een schatting. De echte opbrengsten van UNITA zijn immers niet gekend omwille van verschillende redenen. Ten eerste wordt er belasting geheven van 20% op een deel van de garimpeiros die onder controle staan van UNITA. Een ander deel van de garimpeiros, die in industriële mijnen werken, ontvangen tussen de 20 en 25% van de productie, waardoor men de vraag kan stellen of de diamanten die deze laatste garimpeiros verkopen in het zuiden van wat toen nog Zaïre noemde, ook zijn opgenomen in de schattingen van de productie van UNITA. Een tweede reden is dat UNITA zelf ook op sommige plaatsen mijnactiviteiten organiseerde en dat de kost van deze operaties zeer hoog kan oplopen, ook al is de arbeid zeer goedkoop. Hoge kosten voor brandstof en reserveonderdelen voor machines kunnen ervoor zorgen dat de opbrengsten aanzienlijk lager zijn97.
3.2.2.2 Het regime van president Dos Santos In tegenstelling tot UNITA, heeft de regering in deze periode een aantal gebieden uit handen moeten geven en is een deel van de artisanale productie, dat anders passeert via officiële kanalen, verloren. De 96
Robert R. Fowler, United Nations Security Council, Letter dated 10 March 2000 from the chairman of the security council committee established pursuant to resolution 864 (1993) concerning the situation in Angola addressed to the president of the security council. 97 Christian Dietrich, “UNITA’s diamond mining and exporting capacity”, uit Angola’s War Economy: The role of oil and diamonds, Cilliers J., Dietrich C. (eds.), Institute for Security Studies, Pretoria, Zuid-Afrika, 2000, p.279.
35
Impact van politieke veranderingen op de diamantsector reden hiervoor is onder andere te zoeken in het feit dat UNITA leden zeer dicht bij de garimpeiros stonden en het voordeliger was de diamanten te smokkelen van de Lunda provincies naar Zuid-Congo (toen nog Zaïre genaamd), dan ze via de officiële kanalen te verspreiden. Op gesmokkelde diamanten had men volledige winst aangezien er geen belasting op werd betaald. Door het mislopen van deze belastingen, daalden de opbrengsten uit de officiële sector. De regering verkreeg echter enorme winsten uit de olie industrie. Deze opbrengsten gebruikt ze om de oorlog gaande te houden. Om een idee te hebben van de toestand, kan men de uitgaven voor oorlogsvoering vergelijken met deze voor sociale ontwikkeling: “de regering heeft ongeveer drie keer meer geld opgesoupeerd aan oorlogsvoering dan aan sociale ontwikkeling. ”98 Ondertussen deed de elite rond president dos Santos zich te goed aan de opbrengsten uit corrupte praktijken. Onder andere het verschaffen van olie –en wapencontracten, controle uitoefenen over importlicenties en ander financieel voordelige deals sluiten, behoorden tot hun activiteiten. De oorlog verschaft deze lui dus een enorm inkomen. Verder heeft de overheid ook een aantal leningen afgesloten om haar militaire operaties te financieren99.
Dit alles is toch wel moeilijk te verantwoorden: het is duidelijk dat de elite zich verrijkt, dat het land enorm rijk is door zijn olievoorraden en andere natuurlijke rijkdommen, maar toch dient het land leningen aan te gaan …Het is dus wel zeer duidelijk dat het niet alleen UNITA is die smokkelt en illegale praktijken uitvoert, ook de regering en de elite rond de regering doet zich tegoed aan de natuurlijke rijkdommen van het land.
3.2.3 Opnieuw “een vredesperiode” van 1994 tot het herbeginnen van de oorlog in 1998
“H erbewapening en persoonlijke verrijking ”
Dit is een periode van zogehete vrede. In 1994 wordt ook effectief het vredesakkoord van Lusaka ondertekend. Dit verdrag biedt een tijdelijke stabiliteit wat aanleiding geeft tot een echte explosie van mijnoperaties100. Het geweld blijft echter nog steeds aanhouden.
Voor deze periode trachten we na te gaan welke gebeurtenissen een invloed hebben op de diamantsector zowel voor de officiële als voor de productie van UNITA. 98
Renner Michael, 2002, The anatomy of Resource Wars, Worldwatch paper 162, State of the world library, oktober 2002, p.34 99 Renner Michael, 2002, The anatomy of Resource Wars, Worldwatch paper 162, State of the world library, oktober 2002, p.34 100 Christian Dietrich, ”Inventory of formal diamond mining in Angola”, uit Angola’s War Economy: The role of oil and diamonds, Cilliers J., Dietrich C. (eds.), Institute for Security Studies, Pretoria, Zuid-Afrika, 2000, p.141.
36
Impact van politieke veranderingen op de diamantsector Tabellen 2 en 3 geven een overzicht van de diamantproductie van de Angolese overheid in de periode 1995 tot 1999.
Tabel 2: Totale productie van de Angolese overheid van 1995 tot 1999 in karaat101
Jaar Formele markt Informele markt 1995 316.942 354.452 1996 230.054 687.365 1997 433.323 984.068 1998 1.448.289 1.267.538 1999 2.112.634 1.357.898
Totaal 671.394 917.419 1.417.391 2.715.827 3.470.533
Tabel 3: Totale productie van de Angolese overheid van 1995 tot 1999 in dollar (US$)
Jaar Formele markt Informele markt 1995 161.473.739 (97.128.221)° 1996 267.574.128 (201.013.572) 1997 381.570.419 (266.082.171) 1998 424.905.831 (256.151.805) 1999 279.127.649 298.133.982
Totaal 161.473.739 267.574.128 381.570.419 424.905.831 577.261.632
° Cijfers over de informele markt werden niet tot het totaal gerekend tot 1999. Bron: Christian Dietrich, Inventory of formal diamond mining in Angola, blz. 152.
3.2.3.1 Hervorming diamantsector In 1994 wordt de vroeger afgesloten act 30/91 opgezegd en komt er een nieuwe diamantwet, wet 16/94. Deze diamantwet stelt de regering in de mogelijkheid concessies toe te kennen aan ondernemingen en Endiama wordt in staat gesteld joint ventures aan te gaan met Angolese of buitenlandse ondernemingen. De bedoeling van de diamantwet is de sector stabiliseren, centraliseren en de kleinschalige productie van de garimpeiros legaliseren. Binnen deze nieuwe wet wordt een stabilisatieplan voor de diamantsector opgericht, het Proesda plan genaamd (Programa para a Estabilização do Sector Diamantífero em Angola). Dit plan heeft als doel het ongeregeld karakter van de diamantindustrie in te perken, garimpeiros de toegang tot bepaalde diamantsites te ontzeggen en inkomsten uit de informele mijnactiviteiten te centraliseren. Proesda moet al deze maatregelen implementeren. Of het plan effectief zijn doel heeft bereikt, daar bestaat veel twijfel over. Een negatieve bijwerking van het plan is alleszins dat het de elite aanzet tot een nieuwe vorm van onwettige verwerving van middelen, doordat alle rijkdommen
37
Impact van politieke veranderingen op de diamantsector gecentraliseerd worden en de elite daardoor meer macht verkrijgt. Smokkel en corruptie blijven problematisch en de overheid doet bitter weinig moeite om dit probleem op te lossen, ze profiteren er immers zelf van. De regering trachtte echter geregeld zulke “opkuis ” operaties als Proesda uit te voeren. Cancer II is een voorbeeld van een opkuisoperatie die plaatsvond in 1996. Deze operatie had voor ogen om illegale mijners te verdrijven van de diamantsites. Ook dienden de Libanese dealers aangepakt te worden, omdat zij de beste stenen opkochten en dan het land verlieten zonder belastingen te betalen102. Dit soort operaties heeft echter meer negatieve gevolgen gehad dan positieve. Opkuisoperaties hebben immers tot de dood voor duizenden garimpeiros geleid en ze slaagden er ook niet in hun doel te bereiken, namelijk de artisanale productie formaliseren103.
3.2.3.2 UNITA en de rol die andere landen spelen voor de rebellenorganisatie In de periode 1994-1998 bereikt de productie en ook de opbrengsten van UNITA ongekende hoogtes (zie tabel 1). De topjaren voor UNITA zijn 1996 en 1997. Volgens sommige bronnen halen de rebellen in die jaren een gemiddelde opbrengst binnen van 700 miljoen dollar. Er bestaat echter veel getwist over deze cijfers104. In deze tweede periode van staakt-het-vuren gebruikt UNITA de inkomsten van de diamanthandel voor de financiering van de herbewapening. UNITA werd evenwel verondersteld te demobiliseren, maar in de plaats hiervan verschool Jonas Savimbi zich in de wildernis en wachtte tot het land zou imploderen, zodat hij dan het machtsvacuüm zou kunnen invullen.
In de topjaren van de UNITA speelt Lucapa een belangrijke rol. Deze stad is dan het hart van de legale, maar ook illegale diamanthandel. Door het vredesakkoord en doordat de oorlog voorbij is (tijdelijk voorbij is weliswaar) is er een vacuüm ontstaan wat gretig wordt opgevuld door duizenden die dit als hun kans op rijkdom zien. Het verhaal van Flavia, een Zaïrese onderwijzer die nu garimpeiro is geworden, illustreert duidelijk hoe de gewone burger op zoek is naar rijkdom dat hun leven een andere wending zou moeten geven. “Hier sterven we, ”zegt Flavia, “velen onder ons sterven aan allerlei ziektes door de regen, door de modder die ons levend verbrandt, of door de kogels van de FAA (regeringsleger) en van de UNITA. De ene dag laten ze ons alleen, de volgende dag arriveren de FAA in helikopters en doden ons vanuit de lucht zonder enige aanleiding. ”
101
Tabel 2 en 3 komen rechtstreeks uit Dietrich Christian, “Inventory of formal diamond mining in Angola”, uit Angola’s War Economy: The role of oil and diamonds, Cilliers J., Dietrich C. (eds.), Institute for Security Studies, Pretoria, Zuid-Afrika, 2000, p.152. 102 Liebenberg John, Diamonds are for death, In: New African, december 1996, nr. 237, p.32. 103 Dietrich Christian, "Inventory of formal diamond mining in Angola”, The role of oil and diamonds, Cilliers J., Dietrich C. (eds.), Institute for Security Studies, Pretoria, Zuid-Afrika, 2000., p.278. 104 Christian Dietrich, 2002, Hard Currency, The criminalized Diamond Economy of the Democratic Republic of the Congo and its Neighbours, The diamonds and Human Security Project, occasional paper nr. 4, http://action.web.ca/homt/pac/attach/hc_report_e.pdf, (15/12/02).
38
Impact van politieke veranderingen op de diamantsector “Wij zijn hier allen samengetroept ” zegt een andere garimpeiro, “we zijn allemaal vreemden, die één droom delen: een steen te vinden die zo blinkt, zoiets als een 35 karaat ‘fancy’ (een speciale zeer licht gekleurde steen), dat onze miserie gedaan is en we deze hel kunnen verlaten … . ”105 De gewone mensen zijn dus ook uit op de rijkdommen die zich in de bodem bevinden, het enige verschil met de strijdende partijen is deze rijkdommen een overlevingsmiddel zijn voor deze mensen. Zij zien het als de enige manier om een centje te verdienen om niet om te komen van de honger.
De reden voor de goede productie van UNITA ligt onder andere ook in het feit dat UNITA ook in de DRC exploiteerde. De grenzen tussen deze twee landen zijn steeds al van weinig betekenis geweest. De diamanten van hoge kwaliteit verspreidden zich ook vanuit Angola naar het zuiden van de DRC. Dit alles zijn aanleidingen genoeg voor UNITA om ook hier haar voordeel uit te halen. Mobutu was een bondgenoot van UNITA, wat het de rebellenbeweging alleen maar makkelijker maakte, en Kabila had niet de middelen om UNITA de toegang te weigeren Het panel van de V.N. heeft vastgesteld dat in de periode van 1994 tot 1997 het toenmalige Zaïre onder Mobutu Sese Seko een belangrijke rol voor UNITA vervulde. Savimbi benaderde Mobutu en beiden kwamen tot de overeenkomst dat wapentransporten via Zaïre mochten plaatsvinden. Mobutu stelde verder een aantal handelaren aan Savimbi voor, zoals de Libanese wapenhandelaar Imad Bakri, die deel uitmaakte van Mobutu ’s entourage. Bakri is op die manier een belangrijke wapenhandelaar voor UNITA geworden. UNITA heeft Zaïre ook geruime tijd als opslagplaats voor zijn wapens gebruikt. Savimbi had in het zuiden van Congo wapendepots uitgebouwd, die een deel van de Congolese economie gingen uitmaken. Na Mobutu heeft Kabila gretig gebruik gemaakt van de aanwezigheid van UNITA, aangezien de rebellen ruwe diamanten van zeer hoge kwaliteit verkochten in steden als Tshikapa en het westen van de Kasai provincie, waardoor de mijnactiviteiten van UNITA geïntegreerd geraakten in de informele diamantmarkt van de DRC106. Hoe meer het Angolese leger UNITA onder vuur neemt, hoe meer de rebellenbeweging gaat steunen op en gebruik maken van de DRC. Zaïre speelde ook een rol voor de smokkel van diamanten. Net als in de vorige jaren ging de smokkel lustig door via het buurland Zaïre. Dit gebeurde zowel door de rebellen zelf als door buitenlandse handelaars die een vergunning hadden kunnen bemachtigen van de corrupte autoriteiten in Kinshasa107. UNITA gebruikt de vrede immers om verder diamanten te exploiteren en banden te smeden met buitenlandse organisaties en zo haar netwerk verder uit te breiden. UNITA is er zelfs in geslaagd een soort “autonome staat ”binnen de staat te creëren en zo controle uit te oefenen op de vele garimpeiros. In deze periode gebruikt UNITA zijn enorme diamantvoorraden om zich militair volledig te herorganiseren om zo in een ultieme poging het bestaande regime omver te werpen. De rebellenorganisatie hanteerde 105
Vertaald uit Liebenberg John, Diamonds are for death, In: New African, december 1996, nr. 237, pp. 8-11. Christian Dietrich, “UNITA’s diamond mining and exporting capacity”, The role of oil and diamonds, Cilliers J., Dietrich C. (eds.), Institute for Security Studies, Pretoria, Zuid-Afrika, 2000, p.282. 107 Christian Dietrich, Harde Valuta, De illegale diamantsector in de Democratische Republiek Congo en haar buurlanden, Augustus 2002, p.7.
106
39
Impact van politieke veranderingen op de diamantsector hierbij voornamelijk kleine en lichte wapens geïmporteerd van het buitenland
108
. Verder werden
certificaten van Zaïre gebruikt waarmee de wapenhandelaars makkelijk de wapens konden kopen die UNITA wenste. Mobutu kreeg hiervoor natuurlijk diamanten en cash geld in de plaats. Andere landen waaronder Burkina Faso, Congo-Brazzaville, Rwanda, Zuid-Afrika en Togo hebben ook een rol gespeeld in de wapenhandel met UNITA109.
Togo heeft over de jaren heen een steeds belangrijke rol gespeeld voor UNITA. Het land had reeds in 1993 een belangrijke positie verworven voor UNITA, maar het versterkte deze positie nog vanaf januari 1997. Savimbi was er immers van overtuigd dat de Verenigde Staten, die Mobutu aan de macht hadden geholpen, hem nu van deze positie wilden verstoten. Hierdoor kwam de macht van UNITA in Zaïre op het spel te staan. Togo werd zo met instemming van Eyadema een hoofdleverancier van de certificaten die nodig waren om wapens en militair materieel aan te kopen. Ook Zambia ging deze certificaten leveren vanaf 1995110. Het panel heeft verder geconstateerd dat tussen 1996 en 1998 UNITA voorzien werd van brandstof via het eigen land, via Zaïre (onder Mobutu) en via Congo-Brazzaville. De val van Mobutu heeft ook bij de levering van brandstof een impact gehad op UNITA. Savimbi heeft ook toenadering gezocht tot andere landen als Zambia, Togo en Burkina Faso, echter met wisselend succes. Ook in het leveren van olie zien we dus dat bepaalde buurlanden UNITA geholpen hebben om de VN sancties te omzeilen111. Savimbi leeft ondertussen ondergedoken in het oerwoud samen met zijn entourage. Deze entourage bestaat op dat moment uit kerntroepen, uit verschillende bataljons, special forces commando ’s, een technische brigade en een brigade die instaat voor de explosieven, in het totaal zo ’n 25.000 personen112.
In het jaar 1995 zien we wel een enorme daling in de inkomsten van UNITA. In tabel 1 zien we dat de inkomsten van UNITA in 1995 dalen tot 320 miljoen dollar. Dit is te wijten aan de verliezen die UNITA op dat moment lijdt. De regering herovert heel wat gebieden113. Ook de nakende machtsafzet van Mobutu en het feit dat UNITA daardoor een belangrijke schakel in zijn netwerk zou verliezen spelen een rol in de daling van de inkomsten.
3.2.3.3 Sancties die opgelegd worden door de V.N.-Veiligheidsraad 108
Assis Malaquias, Diamonds are a guerrilla’s best friend: the impact of illicit wealth on insurgency strategy, In: Third World Quarterly, volume 22, nr. 3, 2001, p.321. 109 Robert R. Fowler, United Nations Security Council, Letter dated 10 March 2000 from the chairman of the security council committee established pursuant to resolution 864 (1993) concerning the situation in Angola addressed to the president of the security council. 110 Robert R. Fowler, United Nations Security Council, Letter dated 10 March 2000 from the chairman of the security council committee established pursuant to resolution 864 (1993) concerning the situation in Angola addressed to the president of the security council. 111 idem 112 AL J Venter, Angola on the brink, In: New African nr. 344, September 1996, pp.18-19. 113
Global Witness, A rough Trade, The Role of Companies and Governments in the Angolan Conflict, December 1998, 18p.., www.globalwitness.org (12/02/03)
40
Impact van politieke veranderingen op de diamantsector Na het tekenen van het Lusaka protocol weigert UNITA te ontwapenen en ze leven de bepalingen van het protocol niet na. Doordat UNITA zich niet aan de afspraken houdt, voelen de Verenigde Naties zich gedwongen om bijkomende sancties in te stellen tegen de rebellenbeweging. Zo neemt de Veiligheidsraad op 28 augustus 1997 resolutie 1127 aan. Deze resolutie legt beperkingen op aan UNITA officieren en hun familie, het wordt hen verboden te reizen, de bankrekeningen van UNITA worden bevroren en de agentschappen ter vertegenwoordiging in het buitenland, worden gesloten. Een jaar later op 12 juni 1998 en 24 juni 1998 neemt de Veiligheidsraad respectievelijk resolutie 1173 en 1176 aan. Deze resoluties verhinderen zowel een directe als een indirecte import uit Angola van alle diamanten die niet vergezeld zijn van een certificaat van oorsprong, toegekend door de MPLA regering, en ze leggen eveneens belangrijke financiële sancties op aan UNITA114. Verder is ook de export naar UNITA gebied verboden van alle materiaal dat gebruikt wordt voor te mijnen. De sancties hebben op het eerste zicht echter weinig impact op de rebellenbeweging en op de productie in diamant. Jonas Savimbi was er dan ook enorm in bedreven de sancties te omzeilen. We zullen echter in een volgende periode zien dat ze uiteindelijk toch een duidelijk negatieve impact hebben gehad op de inkomsten van UNITA.
Tegen het einde van 1997 verliest UNITA Luzamba met zijn luchthaven aan de FAA. UNITA wordt daardoor verplicht een ander hoofdkwartier voor haar diamanthandel te zoeken. Andulo wordt het nieuwe hoofdkwartier en de stad waar de veilingen van diamanten worden voortgezet115. De rebellen verliezen ook hun belangrijkste mijnen in de Cuango vallei en in het oosten van de Lundas aan het leger van de regering op het einde van 1998116.
3.2.4 “Laatste oorlogsperiode” van 1998 tot 2002 “Diamanten, een middel om te overleven. ” Savimbi gaf zijn troepen zelf de opdracht om diamanten als middel om te overleven te gebruiken …
De verkoop van diamant - uit de officiële productie - aan Antwerpen is in deze periode gestegen van 1,5 miljoen karaat in 1998 tot 2,5 miljoen in 1999117. De reden hiervoor is dat de regering in 1999 grote delen 114
Robert R. Fowler, United Nations Security Council, Letter dated 10 March 2000 from the chairman of the security council committee established pursuant to resolution 864 (1993) concerning the situation in Angola addressed to the president of the security council. 115 Christian Dietrich, “UNITA’s diamond mining and exporting capacity”, The role of oil and diamonds, Cilliers J., Dietrich C. (eds.), Institute for Security Studies, Pretoria, Zuid-Afrika, 2000, p.285. 116 Christian Dietrich, “UNITA’s diamond mining and exporting capacity”, The role of oil and diamonds, Cilliers J., Dietrich C. (eds.), Institute for Security Studies, Pretoria, Zuid-Afrika, 2000, p.275. 117 Cilliers Jakkie, “Resource wars – a new type of insurgency”, The role of oil and diamonds, Cilliers J., Dietrich C. (eds.), Institute for Security Studies, Pretoria, Zuid-Afrika, 2000, p.8, Deze cijfers moeten wel voorzichtig geïnterpreteerd worden, aangezien deze stijging een verhoging in waarde teweegbrengt van $348 tot $548
41
Impact van politieke veranderingen op de diamantsector van de Cuango vallei heeft heroverd op UNITA en dat de hervormingen in de diamantsector hun eerste vruchten beginnen af te werpen. Het Monitoring Mechanisme118 van de VN stelt in haar rapport van 2001 dat in 2000, 69% (in volume) van alle diamanten onder controle staan van de overheid en afkomstig is van 9 officiële mijnen. De overige 31% is afkomstig van garimpeiros119. In deze periode worden er ook een aantal belangrijke veranderingen doorgevoerd in het diamantmilieu. Deze veranderingen hebben allen samen zeker een effect op zowel de officiële diamantproductie, als op de productie van de rebellen. De verschillende veranderingen worden besproken en voor zover dit mogelijk is wordt hun effect op de formele en illegale diamanthandel en productie weergegeven.
De veranderingen die specifieke aandacht krijgen zijn: 1. De oprichting van ASCorp 2. Het embargo van De Beers 3. De sancties van de VN en de bevindingen van het panel
3.2.4.1 ASCorp (Angola Selling Corporation) In februari 2000 creëert de Angolese regering ASCorp120. Deze onderneming is voor 51% in handen van Sodiam (Sociedade comercialização de Diamantes), een organisatie die zelf volledig het bezit is van de overheid. 24.4% van ASCorp behoort tot Welox Ltd., een bedrijf dat tot de Lev Leviev groep wordt gerekend, en 24.5% van ASCorp behoort tot het Belgisch-Zwitsers bedrijf Tais121. Waarom net deze bedrijven de rechten hebben gekregen en anderen niet aan bod komen, daar zwijgt de overheid over. In dit geval is vriendjespolitiek zeker niet uit te sluiten. ASCorp bezit het monopolie op diamanttransacties en heeft het mandaat meegekregen alle diamantproductie op te kopen en de markt te reguleren en te controleren122. Het doel van ASCorp is controle te bieden over de diamanthandel en controle uit te oefenen op de garimpeiros123. Luanda heeft de exclusieve exportrechten voor diamant aan ASCorp gegeven. Voordat ASCorp was opgericht kon men op competitieve basis diamanten opkopen in Angola net zoals het systeem in andere diamantproducerende
118
De oprichting en de reden van oprichting zullen later worden verklaard. Global Witness, 2001, Can Controls Work? A review of the Angolan diamond control system, December 2001, p.5. 120 We gebruiken hier ook expliciet het woord “gecreëerd” omdat de overheid handig de licenties zo naar haar hand heeft gezet. Zoals reeds vermeld is bij de informele sector, werden plots alle bestaande licenties van de opkoophuizen (buying houses) opgezegd. Onder het voorwendsel een stok tussen de wielen van de UNITA te moeten zetten, creëerde de regering een orgaan waarbij zij de macht krijgen over de toezegging van licenties. 121 Dietrich Christian, 2001, Blood Diamonds, Effective African-based Monopolies?, African Security Report, volume 10, nr. 3, 2001. 122 Global Witness, 2001, Can controls work? A review of the Angolan diamond control system, December 2001, 15p. 123 Justin Pearce, 8 November 2002, UNITA resumes diamond mining, Johannesburg, http://allafrica.com/stories/printable/200211070346.html, (3/01/03). 119
42
Impact van politieke veranderingen op de diamantsector landen als Sierra Leone, de Centraal Afrikaanse Repubelie, Guinea en de DRC was 124. Controle was in dit gedecentraliseerd systeem amper mogelijk. ASCorp is opgericht om ervoor te zorgen dat diamanten van UNITA niet terecht komen in de legale informele sector. Een tweede doelstelling die de regering aangeeft is de identiteit en de authenticiteit van diamanten in Angola na te gaan en ervoor te zorgen dat de diamantindustrie de illegale activiteiten niet steunt125. De regering heeft het probleem van de conflictdiamanten eigenlijk misbruikt om een monopolie op te richten.
Werking van het systeem Het systeem dat ASCorp hanteert, kunnen we omschrijven als het “Single Channel System”, het éénkanaal-systeem. ASCorp tracht informatie uit de diamanthandel te centraliseren en te analyseren. Het controlesysteem dat ASCorp tracht te implementeren is gebaseerd op een systeem van het uitreiken van legitimatiebewijzen aan al diegenen die in de diamantindustrie werken, zoals ook de tussenpersonen, de kopers van ASCorp en garimpeiros.Een vergunning is echter wel duur. ASCorp heeft een aantal prioriteiten opgesteld126: -
Controle en toezicht voorzien op het regionaal kooppatroon om afwijkingen te kunnen opsporen.
-
Het aantal Angolese tussenpersonen verhogen, aangezien op dit moment vooral buitenlanders deze functie uitoefenen.
-
UNITA diamanten uit het systeem trachten te houden door strenge controle uit te oefenen op kopers en verkopers.
-
Een aantal prestatiegerichte quota ’s opleggen aan tussenpersonen en kopers.
-
Controle uitoefenen op de informele markt door garimpeiros licenties te verlenen en door nauw samen te werken met deze garimpeiros.
Met dit systeem tracht men de tussenpersonen in de eerste plaats een licentie te geven, waaraan bepaalde voorwaarden verbonden zijn. Deze tussenpersonen vormen de schakel in de hele keten, ze kopen de diamanten immers op van de artisanale mijners. Tegen mei 2001 was ASCorp er reeds in geslaagd 902 tussenpersonen te registreren. Het lange termijnobjectief van dit controlesysteem is de 100.000 à 200.000 garimpeios in de formele mijnsector onder te brengen, door hen een licentie te geven net zoals ze dit reeds met de tussenpersonen
124
Global Witness, 2001, Can Controls Work? A review of the Angolan diamond control system, December 2001, p.7. 125 Christian Dietrich, 2002, Hard Currency, The criminalized diamond economy of the Democratic Republic of the Congo and its Neighbours, The diamonds and human security project, p.24, http://action.web.ca/Rome/pac/attach/hc_report_e.pdf, (15/12/02). 126 Global Witness, 2001, Can Controls Work? A review of the Angolan diamond control system, December 2001, p.7.
43
Impact van politieke veranderingen op de diamantsector deden. Endiama zal wellicht dit programma leiden en men verwacht een drietal jaar nodig te hebben voordat het systeem volledig kan functioneren. De bedoeling van het systeem is dus gegevens te centraliseren om zo makkelijker controle uit te oefenen en diamanten uit de illegale sfeer te halen, maar de handel en productie gecoördineerd te laten verlopen met toezicht van ASCorp. Zo kunnen ook meer belastingen geïnd worden op de export van diamanten, wat de bevolking misschien ten goede kan komen.
Praktisch gezien, moeten de garimpeiros - die ongeveer de helft van Angola ’s productie op zich nemen -, zich registreren bij de overheid en hun diamanten via ASCorp verkopen. Er rijst hier echter een probleem: de prijzen die ASCorp betaalt aan de garimpeiros zijn niet altijd competitief met de vrije markt. Dit zet vele garimpeiros aan hun diamanten via onofficiële kopers op de markt brengen. Zo duwt ASCorp de bevolking onrechtstreeks in de richting van illegale handel127. Lara Pawson verklaart in haar artikel “Rich Pickings in Angola ” uit BBC Focus on Africa dat werknemers van ASCorp zelf toegeven dat ze diamanten kopen van garimpeiros die onder UNITA controle mijnen128. Dit is dus duidelijk een manier waarop conflictdiamanten legaal worden nog voor ze het land verlaten.
Eens de diamanten uit de formele sector gecentraliseerd zijn in Luanda, worden ze geschat en voorbereid op export. Hoe gebeurt dit? De diamanten van de negen mijnoperaties worden door Endiama één keer per maand naar Luanda gestuurd en naar de Nationale Bank van Angola (BNA) gebracht. Hier worden de diamanten geschat door drie belanghebbende partijen: -
De schatters van de overheid: Diamond Counsellor International (DCI)
-
De verkopers van de diamanten, namelijk de mijnorganisaties
-
De kopers van de diamanten: ASCorp
De schatting wordt uitgevoerd door DCI, de onafhankelijke schatter van ENDIAMA, en door ASCorp. Als alle drie de partijen akkoord gaan met de prijs, betaalt ASCorp aan de BNA en zijn de diamanten klaar voor export. Diamanten uit de informele sector komen terecht in één van de 23 koophuizen van ASCorp, waar ze verzonden worden naar Luanda voor schatting en export. De schatting gebeurt gelijkaardig aan de schatting van formele diamanten. SODIAM staat in voor het certificaat van oorsprong en het ministerie van handel coördineert de toekenning van een certificaat. Een certificaat wordt pas toegekend als alle nodige documenten in orde zijn129.
127
Weldon Robert, Angola’s Tangled Web, Diamondsnews, februari 2001, www.professionaljeweler.com/archives/articles/2001/feb01/0201dn.html, (28/03/03). 128 Weldon Robert, Angola’s Tangled Web, Diamondsnews, februari 2001, www.professionaljeweler.com/archives/articles/2001/feb01/0201dn.html, (28/03/03). 129 Global Witness, 2001, Can Controls Work? A review of the Angolan diamond control system, December 2001, p.13
44
Impact van politieke veranderingen op de diamantsector Tussen Angola en België zijn er bilaterale overeenkomsten. Angola centraliseert alle diamanten via ASCorp. ASCorp verstuurt ongeveer 75% van zijn diamanten rechtstreeks naar België. Tussen de twee landen wordt gewerkt met een niet-vervalsbaar certificaat en wordt er via elektronische datatransmissie gewerkt. De diamanten die ASCorp naar België verstuurt worden eerst gefotografeerd en geregistreerd. Eens de diamanten in België aankomen moeten de diamanten dus identiek zijn aan deze op de foto, zo kan men de partij diamanten bekijken en vergelijken. De Hoge Raad voor Diamant in België had dit soort systeem voorgesteld om in de rest van Afrika en in andere landen die deelnemen aan het Kimberleyproces te implementeren130.
De inkomsten van de overheid uit de export van diamanten zijn sinds 2000 enorm gestegen onder andere door het oprichten van het monopolie131. Deze inkomsten zijn echter niets vergeleken met de omvangrijke inkomsten die de regering haalt uit de olieproductie132. Angola zwemt immers in de olie. Dankzij ASCorp zijn de belastingsinkomsten van de regering enorm stegen. Dankzij het monopolie zijn de inkomsten uit diamantexport van de overheid ook enorm gestegen, van 30 miljoen dollar voor de jaren 1998 en 1999 samen, tot 66 miljoen dollar in 2000. De redenen voor deze forse stijging zijn te zoeken in het feit dat ASCorp zowel toezicht houdt op de formele als informele sector en omdat de belastingstarieven verhoogd werden133.
Kritiek op Ascorp Er is stevige kritiek gekomen op het monopolie van ASCorp. De onderneming is immers ook gebruikt door de belangrijke politieke elite om de macht en financiële autonomie van de militaire officieren op het terrein te verminderen. Dit is een goeie zaak, maar wellicht zit hier een dubbele agenda achter. De vraag is of het werkelijk de bedoeling van de elite is om de smokkelcircuits aan te pakken, of ze zelf een graantje van de winsten van de onwettige activiteit willen meepikken? De hele papiermolen om licenties te bemachtigen bevindt zich immers in Futungo, het presidentieel paleis van waaruit de macht wordt uitgeoefend134. Men kan zich ook afvragen of er geen sprake is van belangenvermenging. Een aantal belangrijke stakeholders hebben zowel een plaatsje in de diamantindustrie als in de overheidsorganisaties die toezien op deze industrie. Bijvoorbeeld, de Israëlische diamanthandelaar Lev Leviev en Isabel Dos Santos, de 130
Hoorzitting met vertegenwoordigers van de Hoge Raad voor Diamant, Belgische Senaat, Gewone zitting 20012002, parlementaire onderzoekscommissie “Grote Meren”, hoorzitting vrijdag 11 januari 2002, www.senaat.be, (23/03/03). 131 De inkomsten van de overheid uit de diamantsector behoren toe aan de formele en dus legale handel. 132 Christian Dietrich, 2002, Hard Currency, The criminalized diamond economy of the Democratic Republic of the Congo and its Neighbours, The diamonds and human security project, p.24, http://action.web.ca/Rome/pac/attach/hc_report_e.pdf, (15/12/02). 133 Christian Dietrich, 2002, Hard Currency, The criminalized diamond economy of the Democratic Republic of the Congo and its Neighbours, The diamonds and human security project, p.24., http://action.web.ca/Rome/pac/attach/hc_report_e.pdf, (15/12/02).
45
Impact van politieke veranderingen op de diamantsector dochter van de Angolese president, hebben beide een aandeel in de enige kimberlietmijn, namelijk Catoca en tegelijkertijd is Leviev een belanghebbende in ASCorp. De marketing van de diamantsector in Angola gebeurt door de overheidsorganisatie Sodiam waarin Leviev ook een groot aandeel heeft135.
ASCorp is, ondanks zijn beperkingen, wellicht voor de toekomst het orgaan dat het best in staat is de diamantsmokkel aan te pakken en meer transparantie te brengen in de diamantindustrie. Het orgaan is immers in staat de gegevens van de diamanthandel en productie te centraliseren waardoor controle beter kan plaatsvinden.
3.2.4.2 De Beers De Beers Consolidated Mines Ltd., beter gekend als kortweg De Beers, is de gigant in de diamantindustrie die de prijs bepaalt op de markt. Samen met zijn Diamond Trading Company (DTC), vroeger gekend onder de naam Central Selling Organisation (CSO) domineert De Beers de internationale diamantmarkt de laatste 60 jaar. In 1999 was deze gigant verantwoordelijk voor 66% van de wereldverkoop van diamant. Het succes van De Beers hangt samen met de mogelijkheid die de onderneming bezit om een wereldwijde vraag naar diamant te creëren en te behouden en de mogelijkheid om een artificiële schaarste te creëren van dit product. De Beers tracht het aanbod van diamanten te controleren door zoveel mogelijk van de productie op te kopen. Zowel legale productie als productie van duistere personen en zelfs guerrillatroepen. Vervolgens brengt De Beers de diamanten met mondjesmaat op de markt136. De Central Selling Organisation staat in voor het balanceren van de vraag en het aanbod en moet sterke fluctuaties in de diamantmarkt beperken, wat tot stabiliteit moet leiden137.
Na beschuldigingen van Global Witness dat De Beers steeds al diamanten van UNITA heeft aangekocht en verkocht, kondigde de Beers in 1999 een embargo af tegen alle Angolese diamanten en tegen alle legale als illegale diamanten uit landen waarin oorlog heerst. De Beers beweert dat het zijn bedoeling is een sleutelrol te spelen in de aanpak van conflictdiamanten en dat het wil meehelpen aan een oplossing, aangezien De Beers zowel een commercieel als een moreel belang heeft in het einde van de bloeddiamanten. Verder willen een aantal Canadese NGOs een internationaal embargo op diamantexport van een aantal Afrikaanse landen. Velen staan echter kritisch tegenover de plotse ommezwaai van De Beers en tegenover de ideeën van de Canadese NGO ’s. Ook onze minister van buitenlandse zaken Louis Michel denkt dat er een geheime 134
Dietrich Christian, 2001, Blood Diamonds, Effective African-based monopolies?, African Security Review, volume 10, nr. 2, 2001. 135 Weldon Robert, Angola’s Tangled Web, Diamondsnews, februari 2001, www.professionaljeweler.com/archives/articles/2001/feb01/0201dn.html, (28/03/03). 136 Assis Malaquias, Diamonds are a guerrilla’s best friend: the impact of illicit wealth on insurgency strategy, In: Third World Quarterly, volume 22, nr. 3, 2001, pp.311-325. 137 Global Witness, Campaign Chronology, 1996-1997, www.globalwitness.org/campaigns/diamonds/chronology.php, (24/03/03)
46
Impact van politieke veranderingen op de diamantsector agenda achter de embargo ’s op conflictdiamanten zit. Diamanthandelaars in Antwerpen beweren dat er een soort plan bestaat om alle Afrikaanse diamanten te boycotten, behalve de “legale ” en “ethische ” productie van De Beers uit Namibië, Botswana en Zuid-Afrika138. Door het uitvoeren van al deze maatregelen zou De Beers enorm voordeel halen en zouden de Afrikaanse diamanten wellicht vervangen worden door Canadese diamanten … “Conflictdiamanten zijn één van de beste marketing tools die ooit zijn uitgevonden ”verklaart een Zuid-Afrikaanse diamanthandelaar. Niet alleen hij denkt er zo over. Alhoewel De Beers het gerucht dat de organisatie de campagne tegen conflictdiamanten actief zou steunen, verwerpt, antwoordt de uitvoerend directeur Gary Ralfe van De Beers op de vraag of conflictdiamanten een vermomde zegen zijn: “Absoluut ”, hij voegt er echter nog aan toe dat de organisatie hoopt conflictdiamanten uit te roeien139.
De beslissing van De Beers om Angolese diamanten te mijden, maakte UNITA leider Jonas Savimbi razend. Secretaris generaal van UNITA, Generaal Paulo “Gato”L ukamba, liet al verstaan dat UNITA niet van plan was de verkoop van diamanten te stoppen. Hij verwoordt het zo: “De kopers van UNITA diamanten zijn trouwe en onvoorwaardelijke klanten en we zullen onze goeie relaties met hen voorzetten omdat diamanten voor hen even noodzakelijk zijn als de lucht die ze inademen.”140 UNITA levert verder stevige kritiek op De Beers. De Beers heeft nooit omgekeken naar de Angolese bevolking dat slachtoffer is in deze oorlog, daarom moeten ze de sancties van de VN niet moet gebruiken als voorwendsel om de diamantsector te beheersen, verklaart UNITA141.
De terugtrekking van De Beers uit de diamanthandel in Angola heeft UNITA veel schade toegebracht. Voordien kon UNITA op een relatief makkelijke manier haar diamanten op de markt te brengen. De Beers kocht immers alle diamanten op, of ze nu van rebellen kwamen of van legale verkopers, de organisatie was namelijk meer geïnteresseerd in het behouden van de marktcontrole dan in het lijden dat vasthing aan de diamanten. Sinds de terugtrekking van De Beers moet UNITA dus andere manieren zoeken om haar diamanten op de markt te brengen142. Het panel van de VN heeft dit ook geconstateerd, zij beweren dat door de terugtrekking van De Beers UNITA moeite heeft gekregen om haar diamanten op de markt te krijgen, de kosten zijn ook gestegen wat ervoor zorgt dat de prijs die UNITA nog voor haar
138
Misser Francois, 2000, Diamonds: Arm-twisting Africa?, In: New African, april 2000, 2p.,uit Map Angola van het IPIS centrum Antwerpen. 139 Third world traveler, Conflict diamonds are forever, from the 11-part series, Making a killing, The business of war, The centre for Public Integrity website, url: www.thirdworldtraveler.com/Weapons/Conflict_Diamonds_MAK.html (14/04/03) 140 Vertaald uit Misser Francois, 2002, Diamonds: Rebels best friend, New African, nr. 381, januari 2000, pp.14-15. 141 idem 142 Renner Michael, 2002, The anatomy of Resource Wars, Worldwatch paper 162, State of the world library, oktober 2002, p.33.
47
Impact van politieke veranderingen op de diamantsector diamanten kon krijgen aanzienlijk is gedaald143. We zien dan ook dat de opbrengsten van UNITA uit diamant sindsdien fors is gedaald. In 2000 bedraagt de opbrengst van UNITA nog slechts 100 miljoen dollar (zie tabel 1). 3.2.4.3 Embargo en Rapport van het VN panel144: De sancties die reeds waren ingesteld tegen UNITA, werkten niet effectief wat ertoe heeft geleid dat in 1999 een expertpanel is opgericht voor Angola. Via resolutie 1237 van 7 mei 1999 stelt de Veiligheidsraad een onafhankelijk expertpanel aan met het mandaat te onderzoeken in welke mate Angola en vooral de rebellenbeweging UNITA de sancties, die de Veiligheidsraad heeft opgesteld, naast zich heeft neergelegd. Verder moet het panel trachten na te gaan wat er kan gedaan worden om de sancties meer effectief te laten werken. Hierbij wijst de Raad er nog eens expliciet op dat de sancties niet bedoeld zijn als straf voor UNITA, maar eerder om een politieke stabiliteit te creëren waarbij UNITA zich dient te houden aan de eerder gemaakte afspraken in het Bicesse Akkoord van 1991 en in het Lusaka Protocol van 1994. Verder wil men er ook voor zorgen dat UNITA haar doelstellingen niet kan bereiken via militaire weg145. Het panel had 6 maanden de tijd om dit alles te onderzoeken. Op 10 maart 2000 is het verslag van het VN panel146 gepubliceerd en openbaar geworden. Na de publicatie van dit verslag heeft de Veiligheidsraad een Monitoring Mechanisme opgericht om verder informatie te verzamelen en verdere links te onderzoeken.
Bevindingen van het panel We geven een algemeen beeld van de belangrijkste bevindingen van het panel. Een gedetailleerde beschrijving van alle bevindingen van het panel vindt U onder ander op de website van de Verenigde Naties. We wijzen er echter wel op dat een heel aantal bevindingen moeten genuanceerd worden en de VN op een aantal bevindingen is teruggekomen.
Het panel heeft een aantal vaststellingen gedaan over de relatie tussen diamanten en UNITA. Ten eerste UNITA slaagt er in om ruwe diamanten te verkopen voor cash geld en om ruwe diamanten om te ruilen voor wapens waardoor ze hun politieke en militaire activiteiten kunnen voortzetten. Ten tweede zijn diamanten een belangrijke component in de strategie van UNITA in het creëren en behouden van vriendschapsbanden en externe steun. Ten derde heeft UNITA de voorkeur voor diamantvoorraden in plaats van cash geld of bankrekeningen.
143
Robert R. Fowler, United Nations Security Council, Letter dated 10 March 2000 from the chairman of the security council committee established pursuant to resolution 864 (1993) concerning the situation in Angola addressed to the president of the security council. 144 idem 145 idem 146 Robert Fowler is de voorzitter van dit panel.
48
Impact van politieke veranderingen op de diamantsector De rebellen trachten hun diamanten vooral te ruilen voor nodige levensmiddelen en voor wapens, daarom zoekt de organisatie ook specifiek naar wapenhandelaars die bereid zijn wapens te ruilen voor diamanten. Diamanten worden in vele gevallen direct naar Antwerpen gesmokkeld of ze worden via een derde land getransporteerd. Savimbi had met een aantal landen en met de presidenten van deze landen een goeie relatie opgebouwd, waardoor die landen als transitland dienden of deze landen als depots werden gebruikt. Om zijn relaties met de presidenten te onderhouden of om nieuwe relaties op te bouwen, kwamen de diamanten goed van pas. Landen waarmee Savimbi een goed contact had zijn onder andere Burkina Faso, Zaïre (in het Mobutu tijdperk), Rwanda (na 1998), Ivoorkust, Togo, Zambia, Namibië. Het panel wijst er ook op dat UNITA in verscheidene landen, waaronder ook België agentschappen had opgericht met medewerking van het gastland of met medeweten ervan. Het panel haalt sterk uit naar België. De Antwerpse markt maakt ongeveer 80% van de ruwe diamanthandel van de wereld uit. Het panel heeft geconstateerd dat de controles te laks zijn en de reguleringen in Antwerpen ervoor zorgen dat diamantsmokkel makkelijk kan plaatsvinden, wat een aanzet is voor de illegale handel. Dit probleem treft niet alleen Antwerpen, de controle in andere landen is zelfs vaak nog slechter. Hierdoor kunnen illegale diamanten makkelijk een markt vinden in het Westen en kan UNITA zich verder blijven financieren voor haar oorlogsvoering. Later is het panel op zijn stappen moeten terugkomen in verband met een aantal bevindingen. België heeft blijkbaar toch de strengste contoles en het beste controlemechanisme. De controles in andere landen kunnen totaal niet tippen aan het Belgische systeem.
Ondanks de sancties die opgelegd zijn aan UNITA en ondanks het oprichten van een certificatiesysteem, heeft het panel toch ondervonden dat UNITA nog steeds winst haalt uit de diamantsector147. De sancties die zijn opgelegd moeten de staat aanzetten tot het onderscheppen van alle diamanten die niet vergezeld zijn van een certificaat van oorsprong. Het panel heeft echter moeten vaststellen dat tot dan toe nog geen enkele partij illegale diamanten is onderschept geweest in Angola. De diamanten lijken te verdwijnen …Hoe kan dit? Een mogelijk antwoord is het geit dat vele diamanten verdwijnen in de legale handel. Illegale diamanten worden nog voor ze het land verlaten legaal gemaakt of worden legaal via transit naar andere landen, waar ze voorzien worden van een vals certificaat148.
Kritiek op het embargo Er is van verschillende kanten kritiek gespuid op het embargo en de sancties van de VN. Een kort overzicht van een aantal kritieken is zeker gepast. “In Angola zijn niet minder dan 700 schachten voor Kimberley-diamant ontdekt. Wie de ontwikkeling van dat land wil blokkeren, heeft daar nu de kans toe door Angola de paria van de 147
Sherman Jake, The economics of war, the intersection of need, creed and greed, a conference report, 10 september 2001, p.20, www.ipacademy.org/Publications/Publications.htm, (15/12/02).
49
Impact van politieke veranderingen op de diamantsector wereldhandel te maken ”vertrouwde een verantwoordelijke van de Hoge Raad voor Diamant aan François Misser toe. Ook onze minister van buitenlandse zaken Louis Michel beweert dat het om een strijd zou gaan om de controle van de wereldmarkt149. In ieder geval moet voorkomen worden dat diamant dient om wapens te kopen en zo de oorlog te stimuleren, maar het zou wenselijk zijn dat de arbeiders in de diamantsector zelf betrokken zouden worden bij de discussie, zoals Afrikaanse mijnwerkers, Belgische of Israëlische slijpers, …Dit is tot nu toe nog niet gebeurd, het embargo wordt unilateraal opgelegd en het is de bevolking dat er het meeste onder lijdt. Kritiek op het embargo komt – zoals te verwachten was - ook van de kant van de rebellenbeweging. Kanganje, de vertegenwoordiger van UNITA in Europa beweert dat het embargo cynisch en unilateraal is en dat het geen rekening houdt met het feit dat de MPLA het Lusaka vredesakkoord overtreedt door zijn offensief van 5 december 1998. Het embargo is er volgens UNITA niet alleen om te voorkomen dat de rebellen wapens kopen met de opbrengst van de diamantverkoop. Zo dit de werkelijk de reden zou zijn, dan zouden de VN ook de Angolese overheid controleren die met hun olie-inkomsten massaal wapens aankopen150. UNITA wijst erop dat ook MPLA officieren betrokken zijn bij diamantsmokkel.
3.2.4.4 UNITA productie en verkoop Sinds het verwerpen van het Lusaka protocol en het herbeginnen van de oorlog is UNITA het grootste deel van haar gebieden verloren, onder andere de zeer diamantrijke Cuango-vallei, wat ook te merken is aan de inkomsten van diamantuitvoer die in 1998 enorm zijn gedaald. Als we iets dieper ingaan op de verliezen van UNITA, zien we dat de productie van UNITA in 1998 plots tot 200 miljoen dollar daalde. In 1997 haalden ze nog 700 miljoen dollar binnen. De rebellen zijn er wel in geslaagd de productie weer op te drijven tot 300 miljoen dollar het jaar nadien151. In 1999 bezit UNITA een heel netwerk van alluviale voorraden in Malange, Bié, Kwanza Sul en de Lunda provincies en de rebellenbeweging controleert belangrijke reserves in Cuando Cubango en Moxico152.
We zien een duidelijke machtsverschuiving; terwijl UNITA ’s inkomsten afnemen, stijgen de inkomsten van de regering. Deze analyse kunnen we makkelijk verkrijgen door tabellen 2 en 3 te vergelijken met 148
Fleshman Michael, ‘Conflict diamonds’ evade UN sanctions, In: Africa Recovery, volume 15, nr. 4, december 2001, p.15. 149 Misser François, 2000, Oorlogsdiamant, een embargo tegen de oorlog, De Wereld Morgen, juni 2000, 5p. uit Map Angola van IPIS Antwerpen. 150 Misser François, 2000, Diamonds: Rebels best friend, New African, nr. 381, januari 2000, pp.14-15. 151 Er zijn geen schattingen van de netto winst van de rebellen uit de diamantverkoop, deze zullen een stuk lager liggen dan de gegevens waarover we beschikken omdat na het vertrek van de grote buitenlandse mijnconsortia de kosten (overhead) voor de productie enorm zullen gestegen zijn Christian Dietrich, “UNITA’s diamond mining and exporting capacity”, The role of oil and diamonds, Cilliers J., Dietrich C. (eds.), Institute for Security Studies, Pretoria, Zuid-Afrika, 2000, p.284.
50
Impact van politieke veranderingen op de diamantsector tabel 1. De inkomsten van de regering stijgen enorm, terwijl UNITA steeds meer verliest. De rebellen hebben hun gevecht echter kunnen voortzetten dankzij hun illegale handel in diamant153. Door de enorme opkomst van de regering voelde Savimbi zich ook genoodzaakt terug te vallen op guerrillatechnieken. Vooral het centrale hoogland, namelijk de provincies Huambo en Bié en de zuidoostelijke provincies Moxico en Cuando Cubango zullen de belangrijkste gebieden worden voor Savimbi154. Hoewel de stad niet meer in handen is van UNITA, blijft Luzamba nog steeds een strategische waarde hebben voor de rebellenbeweging. De redenen voor de enorme daling in de inkomsten van UNITA in 1998 zullen we trachten te achterhalen, zodanig dat duidelijk wordt welke maatregelen UNITA de das hebben omgedaan.
De reden voor de enorme daling van de inkomsten van UNITA vanaf 1998 Vóór de sancties die de VN instelde tegen UNITA in 1998, waren buitenlandse diamantairs erop gebrand toegang krijgen tot het constante aanbod van diamant van de rebellenbeweging, wat UNITA toeliet om haar diamanten aan de hoogste bieder te verkopen. Zo kwamen zeer grote hoeveelheden diamanten in koophuizen terecht, die onder het Mobutu regime een licentie hadden vergaard in de DRC. De diamanten werden dus per opbod verkocht in een veilinghuis. Luzamba was een veilige haven voor de verkoop van diamanten en ideaal aangezien de stad niet ver van de grens met de DRC ligt. Sinds het embargo van 1998 zijn de kosten die UNITA heeft bij het transport van ruwe diamanten enorm gestegen. De buitenlandse diamantairs zijn er niet meer zo op uit om naar Angola te komen, aangezien de situatie niet al te veilig meer was. UNITA werd zo verplicht haar diamanten te verplaatsen via clandestiene, nachtelijke vluchten155. Het is ook mogelijk dat Savimbi na het embargo van 1998 begonnen is met een voorraad diamanten aan te leggen, aangezien de verkoop steeds moeilijker werd. Door de hervormingen die Kabila in 1999 invoert in de diamantsector in de DRC, verplaatsen de transacties van UNITA met diamantairs zich naar Libreville in Gabon, wat op dat moment een veiliger en goedkopere haven is156. Op het einde van 1999 verliest UNITA ook zijn hoofdkwartier voor diamanthandel dat zich op dat moment in Andulo bevindt157.
152
Christian Dietrich, “UNITA’s diamond mining and exporting capacity”, The role of oil and diamonds, Cilliers J., Dietrich C. (eds.), Institute for Security Studies, Pretoria, Zuid-Afrika, 2000, p.275. 153 Blood diamonds kept unita fighting, 23/02/02, www.news24.com, (24/02/03). 154 Christian Dietrich, Harde Valuta, De illegale diamantsector in de Democratische Republiek Congo en haar buurlanden, Augustus 2002, p.7. 155 Christian Dietrich, “UNITA’s diamond mining and exporting capacity”, The role of oil and diamonds, Cilliers J., Dietrich C. (eds.), Institute for Security Studies, Pretoria, Zuid-Afrika, 2000, p.285. 156 Christian Dietrich, “UNITA’s diamond mining and exporting capacity”, The role of oil and diamonds, Cilliers J., Dietrich C. (eds.), Institute for Security Studies, Pretoria, Zuid-Afrika, 2000, p.288. 157 Christian Dietrich, “UNITA’s diamond mining and exporting capacity”, The role of oil and diamonds, Cilliers J., Dietrich C. (eds.), Institute for Security Studies, Pretoria, Zuid-Afrika, 2000, p.285.
51
Impact van politieke veranderingen op de diamantsector De verliezen die UNITA lijdt op het terrein hebben ook zo hun redenen.De rebellen verliezen in september 1999 hun belangrijkste thuishavens Andulo en Bailundo. Deze 2 steden hebben een enorme symbolische waarde voor UNITA. Wat ging er verkeerd voor de rebellen?158 UNITA is onder ander misleid geweest en heeft daardoor de verkeerde keuzes gemaakt. Een voorbeeld159 hiervan: In Juni 1999 heeft Luitenant-Generaal José Ribeiro Neco in een rapport aan het Angolese parlement ‘toegegeven ’ dat UNITA de bovenhand had en het Angolese leger daardoor vooral defensief bezig is. De Angolese regering was ook op zoek naar steun bij regionale bondgenoten om UNITA aan te pakken. Dit soort signalen versterkte UNITA ’s verkeerde idee over haar eigen militaire capaciteit. UNITA hechtte zo ook enkel geloof aan berichten waarin UNITA in een favorabele positie werd afgebeeld.
Een andere reden voor de verliezen is het feit dat Savimbi vanaf 1998 niet veel grip meer heeft over zijn eigen organisatie. Vele rebellentroepen gaan het heft in eigen handen nemen en in hun eigen levensmiddelen voorzien aan de hand van diamanten. De officieren van deze aparte rebellengroeperingen beginnen hun eigen zakken te vullen160. De toekomst van UNITA ziet er op dat moment zeker niet rooskleurig uit. Door de enorme verliezen die UNITA in deze periode lijdt en door het feit dat zij geen belangrijke diamantreserves meer in handen weet te houden zakken de inkomsten van UNITA pijlsnel tot ongeveer 100 miljoen dollar in 2000 en nog minder in 2001. De minister van mijndiensten in Angola verklaart dan ook in december 2000: “UNITA heeft vandaag de dag geen controle meer over een of andere mijnzone…. We zullen ons nu hoofdzakelijk bezig houden met de illegale handel van diamanten en niet zozeer meer met de bloeddiamanten van UNITA.”161 UNITA zelf blijft echter volhouden dat hun controle over de diamantsites niet verminderd is162. Op dat ogenblik heeft niemand er echt zicht op wat de capaciteit is inzake diamantexploitatie en smokkel die
158
Assis Malaquias, Diamonds are a guerrilla’s best friend: the impact of illicit wealth on insurgency strategy, Third World Quarterly, volume 22, nr. 3, 2001, p.322 159 idem 160 Christian Dietrich, “UNITA’s diamond mining and exporting capacity”, The role of oil and diamonds, Cilliers J., Dietrich C. (eds.), Institute for Security Studies, Pretoria, Zuid-Afrika, 2000, p.279-280. 161 Vertaald uit Blood diamonds, Effective African-based monopolies?, Christian Dietrich, 2001, African Security Review, volume 10, nr. 3. 162 Weldon Robert, Angola’s Tangled Web, Diamondsnews, februari 2001, www.professionaljeweler.com/archives/articles/2001/feb01/0201dn.html, (28/03/03).
52
Impact van politieke veranderingen op de diamantsector UNITA nog bezit. De financiële en militaire toestand van UNITA zit vanaf dan in een neerwaartse spiraal wat uiteindelijk zal uitmonden in de dood van Savimbi163.
3.2.5 Diamanten sinds dood van Savimbi en vredesakkoord “Diamantsmokkel gaat lustig door, ligt een weg open voor een oplossing?”
Savimbi is in februari 2002 om het leven gekomen in een vuurgevecht met de regeringstroepen. Deze gebeurtenis legde de weg open voor een nieuw vredesproces. April 2002 wordt hopelijk een mijlpaal in de Angolese geschiedenis, een tot nu toe laatste vredesakkoord werd dan afgesloten tussen de verschillende strijdende partijen. Tot deze gebeurtenissen diende Angola ’s olie en diamantovervloed voor de aankopen van wapens en voor de persoonlijke verrijking van de elite in beide kampen. De olievoorraden zijn steeds in handen gebleven van de regering, terwijl de diamantreserves zowel in handen van de MPLA als van UNITA zijn geweest. Beide partijen aasden op de controle over diamantgebieden164. Men verwacht dat met het wegvallen van de oorlog de regering gedwongen zal worden om een oplossing te vinden voor het probleem rond de diamanten. Nu kan de regering immers de smokkel niet meer afschuiven op de rebellen. Via het systeem van ASCorp tracht men binnen Angola het probleem van de conflictdiamanten aan te pakken. De participatie aan het Kimberleyproces zal nog een stapje in de goede richting zijn.
We zien op het terrein zelf dat de diamanthandel weer is opgestart. Zo vertelt de diamantdelver Fernando Jose Palanca, een vroegere guerrillastrijder die door Justin Pearce geïnterviewd werd: “Het systeem is net hetzelfde als voordien ”.165 In het gebied rond Capembe, vlakbij Mavinga, een ideale plaats voor handel door de nabijheid van de Zambiaanse grens en de streek Matungo, is nu een zogenaamd receptiecentrum opgericht waar ongeveer 700.000 gedemobiliseerde soldaten met hun families leven166. De diamantbusiness is er weer opgestart. De UNITA officieren en FAA officieren kijken zelfs toe en geven hun stilzwijgend goedkeuren … . 167
163
Christian Dietrich, Harde Valuta, De illegale diamantsector in de Democratische Republiek Congo en haar buurlanden, Augustus 2002, p.7. 164 Renner Michael, 2002, The anatomy of Resource Wars, Worldwatch paper 162, State of the world library, oktober 2002, pp.32-33 165 idem 166 Justin Pearce, 8 November 2002, UNITA resumes diamond mining, Johannesburg, http://allafrica.com/stories/printable/200211070346.html, (3/01/03). 167
(anoniem), Ex-Unitas take to smuggling, 3/09/02, www.news24.com, (24/02/03).
53
Impact van politieke veranderingen op de diamantsector ASCorp zou hiertegen moeten optreden. De locale bevolking heeft echter nog nooit van deze onderneming gehoord en men verklaart dat iedereen vrij is diamanten te verkopen aan iedere potentiële koper168!
De belangrijkste uitdagingen op dit moment voor UNITA zijn volgens Isaias Samakuva, een vroegere leider van UNITA en vertegenwoordiger van UNITA in Parijs van 1998 tot 2002, een nieuwe leider zoeken, nu alle fracties verenigd zijn onder een algemeen orgaan. Een leider voor de partij zoeken is cruciaal om geloofwaardig over te komen en om het volk op een deftige manier te kunnen vertegenwoordigen. Vervolgens is het volgens Isaias Samakuva belangrijk verder te demobiliseren en exUNITA rebellen te reïntegreren in het burgerleven. De gewapende vleugel van UNITA bestaat nu niet meer. Aangezien de politieke vleugel in het verleden afhankelijk was van de militaire vleugel en deze laatste niet meer bestaat, zal de partij zijn structuur moeten herzien. Volgens de oud-leider zijn UNITA ’s ideeën van strijd voor gelijkheid en rechtvaardigheid nog steeds aan de orde, maar tracht men dit op een andere manier te bereiken dan via militaire acties. Een verder politieke uitdaging voor UNITA is het herenigen van zijn leden. Deze mensen moeten locale vertegenwoordigers hebben in hun gemeenschap om hen inlichtingen te geven over het beleid van UNITA. Het beleid van UNITA is van plan meer nadruk te leggen op onderwijs en sociale voorzieningen, ook mensenrechten staan hoog op de agenda. Verder dient dringend actie te worden ondernomen tegen de enorme hoeveelheid landmijnen en dient er gauw een oplossing gevonden te worden voor Cabinda, zo verklaart Isaias Samakuva169.
Op maandag 9 december 2002 heeft de VN Veiligheidsraad beslist om het embargo op Angola na 9 jaar op te heffen, nu voldaan is aan de voorwaarden van het Lusakaprotocol. Er komt op deze plotse opheffing van het embargo wel kritiek van de Britse NGO Global Witness. Het Monitoring Mechanism van de VN heeft in zijn rapport van oktober 2002 aangegeven dat UNITA nog steeds grote hoeveelheden bloeddiamanten bezitten en illegale wapens. De illegale smokkel van diamanten bedraagt dagelijks nog zo ’n miljoen dollar. Om deze redenen oordeelt Global Witness dat het niet gepast is om de sancties op diamanten en wapens die op UNITA rusten op te heffen. Alex Yearsley, een campagnevoerder van Global Witness vergelijkt de situatie zelfs met Cambodja, waar de bevelhebbers van de vroegere Rode Khmer, echte warlords werden die enorme hoeveelheden illegaal geld konden vergaren door de illegale houthandel. Hij vreest dat door het opheffen van het embargo in Angola ook daar warlords actief zullen
168
Justin Pearce, 8 November 2002, UNITA resumes diamond mining, Johannesburg, http://allafrica.com/stories/printable/200211070346.html, (3/01/03). 169 UN office for the Coordination of Humanitarian Affairs, Angola; Interview with senior UNITA leader Isaias Samakuva, 6 maart 2003, www.irinnews.org, (30/03/03).
54
Impact van politieke veranderingen op de diamantsector worden die net als in Cambodja toegang kunnen verkrijgen tot financiële middelen van diamanten en de enorme hoeveelheid wapens, wat desastreuze gevolgen kan hebben170.
De toekomst zal uitwijzen of het opheffen van het embargo al dan niet een goede beslissing was …
4 Huidige aanpak van conflictdiamanten
Het probleem van de conflictdiamanten bestaat nog steeds en men tracht nog steeds een werkbare oplossingen te vinden. Een mogelijke oplossing die gesteund wordt door de Verenigde Naties, is het Kimberleyproces. Dit is zeer actuele materie, die inderdaad een oplossing zou kunnen zijn voor bloeddiamanten. Hier wordt dus uitgelegd wat het Kimbeleyproces is en waar het vandaan komt. Verder kijken we naar wat ons in de toekomst te doen staat en zeer specifiek wat België op het vlak van diamanten kan betekenen in de toekomst.
4.1 . Het Kimberleyproces (KP)
170
Global Witness, Press Release, United Nations Lifts Diamond Sanctions On Angola But Keeps Sanctions On Sierra Leone Diamonds, Meanwhile Congo Still Has No Diamond Sanctions. Does The UN Have A Coordinated Conflict Diamond Policy? 10/12/2002, www. globalwitness.org/press_releases/display2.php?id=162, (24/04/03).
55
Huidige aanpak van conflictdiamanten ASCorp vermeldt dat dagelijks diamanten ter waarde van zo ’n 1 tot 1,2 miljoen dollar het land uit gesmokkeld worden. Dit komt jaarlijks overeen met ongeveer een derde van de totale diamantproductie van Angola en zelfs 5 % van de waarde van ‘s werelds ruwe diamantaanbod van 2000171. ASCorp schat dat UNITA verantwoordelijk is voor ongeveer 20 à 30% of zo ’n 250.000 dollar per dag van de smokkel172. Dit alles bewijst duidelijk de problematiek rond de internationale handel in ruwe diamanten en het geeft aan dat de sancties van de VN nog steeds doorbroken worden. In oktober 1999 heeft Global Witness samen met Medico International, NIZA en Novib, Fatal Transactions opgericht. Een internationale campagne om het internationale publiek en de consumenten in te lichten over de problematiek van bloeddiamanten. Met deze campagne tracht men druk uit te oefenen op internationale organisaties om het probleem aan te pakken en zo vlug mogelijk een oplossing te vinden. Deze organisaties wijzen erop dat diamanten in vele Afrikaanse landen worden gebruikt door rebellenbewegingen om zich te bewapenen, waardoor de oorlogsmachine wordt aangedreven. Er moet dus dringend controle komen op de diamantindustrie. Ze beklemtonen dat Fatal Transactions niet antidiamant is maar wel anti-oorlog173. Bepaalde bronnen vermelden dat conflictdiamanten pas echt aandacht hebben gekregen van het grote publiek sinds de aanvallen van 11 september 2001. De media is op dat moment met bewijzen naar voor gekomen dat diamanten waren gebruikt door terroristische organisaties, onder andere door Al Qaeda, als een manier om hun rijkdom te transporteren overheen de ganse wereld en als een manier om steeds over financiële middelen te beschikken174.
4.1.1 Aanpak van het probleem Angola beschikt over ontzettend veel alluviale diamantreserves en bijna iedereen is het ermee eens dat de opbrengsten van deze rijkdommen ten goede zouden moeten komen aan de Angolese bevolking. Dit kan echter alleen maar als er een betekenisvolle en geloofwaardige controle komt in de diamantsector die de diamantsmokkel aanpakt en de sector meer transparantie verschaft175.
In de eerste plaats dient er controle te gebeuren op de diamantsector, zodanig dat diamanten uit Angola niet als - bijvoorbeeld - Zambiaanse diamanten worden verkocht. Een certificatiesysteem kan hierbij een
171
Global Witness, 2001, Can Controls Work? A review of the Angolan diamond control system, December 2001, p.5 172 UN Security Council, 12 oktober 2001, Letter dated 12 october 2001 from the Chairman of the Security Council Committee established pursuant to resolution 864 (1993) concerning the situation in Angola addressed to the President of the Security Council, 50p..,www.un.org/Docs/sc/committees/Angola/966e.pdf, (15/03/03) 173 World Diamond Council, The essential guide to implementing The Kimberley Process, www.worlddiamondcouncil.com, (24/04/03) 174 Third World Traveller, Conflict diamonds are forever, from the 11-part series, Making a Kill, The business of war, the centre for public Integrity website, www.Thirdworldtraveler.com/Weapons/Conflict_Diamonds_MAK.html, (14/04/03) 175 Global Witness, Campaign Chronology 1996-1997, www.globalwitness.org/campaigns/diamonds/chronology.php, (24/03/03)
56
Huidige aanpak van conflictdiamanten oplossing bieden. Een certificatiesysteem waarbij een “certificaat van oorsprong ” wordt toegekend aan diamanten, kan natuurlijk omzeild worden door internationale smokkelnetwerken. Zo stelt de VN vast dat elke dag ter waarde van ongeveer 1 miljoen dollar aan diamanten uit Angola wordt gesmokkeld. Om dit alles aan te pakken moeten we trachten te komen tot een gestandaardiseerd certificatiesysteem voor de hele wereld176. Een goed gestructureerde aanpak via een certificaat van oorsprong kan effectief een verschil maken en ervoor zorgen dat alleen legale diamanten de markt bereiken. Een ander probleem is de transparantie. Het gebrek aan transparantie in de diamantindustrie moet worden aangepakt, evenals de afkeer voor controle van buitenaf. Elkaar tegensprekende en onvolledige statistieken en het gebrek aan regelgeving, zijn belangrijke aspecten waarvoor een oplossing dient te worden gezocht. Verder is een enorme controle nodig in de landen waar de diamanten op de markt zullen komen. Meer transparantie en controle zijn dus onontbeerlijk!177
Momenteel heerst er een staakt-het-vuren in Angola en is er reeds een vredesproces ondertekend in april 2002. Hierdoor is het aantal conflictdiamanten dat verhandeld wordt, aanzienlijk gedaald178. UNITAtroepen vechten immers niet meer tegen de huidige regering en hanteren daarom geen diamanten meer ter financiering van hun strijd. De handel in conflictdiamanten bedraagt zo ’n 4% van de wereldhandel in ruwe diamant. Alhoewel dit een relatief laag percentage is, heeft de internationale diamantindustrie verklaard dat 1 diamant verhandeld op deze manier, 1 diamant teveel is179. Doordat Afrikaanse landen er blijkbaar niet in slagen het probleem zelf op te lossen, is de internationale gemeenschap er hulp gekomen, met hun bijdrage aan het Kimberleyproces en het instellen van het “Monitoring Mechanism” van de Verenigde Naties.
4.1.2 Het ontstaan van het Kimberleyproces
In 1998 brengt de NGO Global Witness onder de aandacht dat UNITA haar oorlog tegen de overheid financiert met de verkoop van en controle over ruwe diamanten. Deze diamanten worden dan ook conflictdiamanten of bloeddiamanten genoemd. Door het aanhoudende probleem en de aandacht die eraan wordt geschonken door verschillende organisaties, treedt de Veiligheidsraad van de VN uiteindelijk op. Op 1 juli 1998 keurt de Veiligheidsraad van de Verenigde Naties immers resolutie 1173 goed. Deze resolutie stelt een embargo in op diamanten die afkomstig zijn van gebieden onder controle van de
176
Renner Michael, 2002, The anatomy of Resource Wars, Worldwatch paper 162, State of the world library, oktober 2002, pp.56-57 177 idem 178 World Diamond Council, The essential guide to implementing The Kimberley Process, www.worlddiamondcouncil.com, (24/04/03) 179 idem
57
Huidige aanpak van conflictdiamanten UNITA rebellenbeweging. Via deze boycot hoopt de VN de financiën van de rebellenbeweging plat te leggen en zo de rebellen weer tot onderhandelen te dwingen180.
In mei 2000 neemt de regering van Zuid-Afrika het initiatief om een reeks intergouvernementele vergaderingen te organiseren, met als objectief het probleem van de conflictdiamanten aan te pakken. Deze reeks van vergaderingen duidt men aan met de naam “het Kimberley proces”, genoemd naar een stad in Zuid-Afrika, die ooit het epicentrum van de diamanthandel was. De voorzitter van de ZuidAfrikaanse diamantraad, Abbey Chikane, wordt de voorzitter van dit Kimberley proces181.
Doorheen het jaar 2000 vinden een aantal vergaderingen plaats in Kimberley (Zuid-Afrika), Luanda (Angola), Windhoek (Namibië) en Londen (Verenigd Koninkrijk). In deze vergaderingen worden vertegenwoordigers van een heel aantal naties voor de eerste keer samengebracht met de diamantindustrie en NGO ’s. Steeds meer regeringen raken betrokken bij deze vergaderingen, maar er is op dat moment nog maar weinig concrete actie. In december 2000 neemt de Algemene Vergadering van de VN, Resolutie 55/56 aan. De VN stelt hierbij een “uitgebreid ” Kimberleyproces voor om tot de ontwikkeling te komen van een internationaal certificatiesysteem voor ruwe diamanten. Het gaat hier om een “uitgebreid ”proces omdat meer en meer staten wereldwijd zich gaan inzetten voor het proces. De eerste vergadering van dit “uitgebreid ” proces vindt plaats in Windhoek in februari 2001. Men legt zichzelf de uitdaging op om tegen het einde van het jaar 2001 een internationaal “Certificaat van Oorsprong ” voor diamanten op te stellen. Hiermee wil men de stroom van ruwe diamanten uit rebellengebied terugdringen, vrede bewerkstelligen en de link breken tussen conflictdiamanten en gewapend conflict. Na de eerste fase moet het systeem geïmplementeerd worden en dient een controlesysteem ingesteld te worden. Het controlesysteem zal ook moeten bijdragen tot de bescherming van de formele diamantindustrie182. Op 28 November 2001 stellen een aantal wereldleiders in export en import van diamant een jaar van onderhandelingen in. In dit jaar dient men tot een aantal vorderingen te komen in het Kimberley proces.183 Een jaar later, in november 2002 wordt het uiteindelijke ontwerp van het Kimberley proces bekrachtigd door meer dan 50 landen. Op deze vergadering kwam men overeen dat de implementatie van het Internationale certificatiesysteem op 1 januari 2003 zal plaatsvinden184. Dit systeem zal een internationaal
180
Misser François, 2000, Oorlogsdiamant, een embargo tegen de oorlog, De Wereld Morgen, juni 2000 (1). Third World Traveller, Conflict diamonds are forever, from the 11-part series, Making a Kill, The business of war, the centre for public Integrity website, www.Thirdworldtraveler.com/Weapons/Conflict_Diamonds_MAK.html, (14/04/03) 182 Global Witness, Kimberleyprocess, www.globalwitness.org/campaigns/diamonds/kimberley.php, (24/03/03) 183 Fleshman Michael, ‘Conflict diamonds’ evade UN sanctions, African Recovery, volume 15, nr. 4, December 2001, blz. 15. 184 World Diamond Council, The essential guide to implementing The Kimberley Process, www.worlddiamondcouncil.com, (24/04/03) 181
58
Huidige aanpak van conflictdiamanten raamwerk moeten verschaffen waarin diamanten kunnen geïdentificeerd worden en de oorsprong van de diamanten kan nagegaan worden185. 1 februari was de dag dat verordeing (EG) nr. 2368/2002 van kracht zou gaan. Dit certificeringssysteem heeft verschillende gevolgen voor ruwe diamanten. We zullen deze gevolgen belichten aan de hand van de situatie in de Europese Gemeenschap. Ruwe diamanten kunnen in de Europese Gemeenschap alleen nog maar in –en uitgevoerd worden als ze vergezeld zijn van een certificaat zoals voorzien in het Kimberley Proces. In –en uitvoer van ruwe diamanten kan slechts plaatsvinden van en naar landen die deelnemen aan het proces. De controle dient slechts te gebeuren als de diamanten de Europese gemeenschap in of uitgaan. Binnen de Europese Gemeenschap zelf, gebeurt er geen controle meer. De meeste EG-lidstaten hebben besloten om geen eigen nationale autoriteit aan te duiden die bevoegd is voor de controle van de invoer en uitvoer van ruwe diamanten. Dit heeft tot gevolg dat in –en uitvoer uitsluitend kan plaatsvinden nadat de diamanten zijn aangeboden in het Verenigd Koninkrijk of België, waar er wel zo een autoriteit bestaat186. Het Kimberleyproces zou dus effectief in werking moeten treden op 1 februari 2003. De werkelijke startdatum is evenwel opgeschort, doordat men vreesde dat een heel aantal landen niet voldoende voorbereid waren. Uiteindelijk is 13 februari 2003 de officiële startdatum voor het certificeringssysteem geworden voor alle landen in de Europese Unie. Vanaf deze dag start men met een overgangsperiode om uiteindelijk enkel nog diamanten te exporteren en importeren die voldoen aan de vereiste criteria van het Kimberleyproces187.
4.1.3 Maatregelen die dienen genomen te worden overeenstemmend het Kimberley Proces188
Het Kimberleyproces stelt dat diamanten alleen kunnen verhandeld worden tussen landen die zich beiden bereid hebben verklaard met de bepalingen van het KP. De in –en uitvoer van diamanten zijn aan bepaalde regels gebonden. Voor de export en import van ruwe diamanten zijn de belangrijkste regels dat export en import van diamanten verboden zijn, behalve als aan bepaalde voorwaarden voldaan is. Deze voorwaarden zijn189: -
De ruwe diamant dient vergezeld te zijn van een certificaat dat geldig verklaard is door de bevoegde autoriteiten
185
Third World Traveller, Conflict diamonds are forever, from the 11-part series, Making a Kill, The business of war, the centre for public Integrity website, www.Thirdworldtraveler.com/Weapons/Conflict_Diamonds_MAK.html, (14/04/03) 186 Ministerie van Economische Zaken, 24 januari 2003, In –en uitvoerregeling voor ruwe diamanten als gevolg van het Kimberleyproces, www.niza.nl, (13/04/03). 187 www.niza.nl (4/05/03) 188 Verordening (EG) nr 2368/2002 van de Raad van 20 december 2002 tot uitvoering van de Kimberleyprocescertificering voor de internationale handel in ruwe diamant, Publicatieblad van de Europese Gemeenschap, 31/12/2002, L358/28-L358/48, www.niza.nl/docs/200301141555476489.pdf, (15/04/03).
59
Huidige aanpak van conflictdiamanten -
De ruwe diamanten dienen vervoerd te worden in fraudebestendige houders, waarbij de aangebrachte zegels niet verbroken zijn
-
Het certificaat dient duidelijk te vermelden op welke zending het betrekking heeft
Elke natie beslist zelf of hij deelneemt aan het Kimberleyproces. Indien de natie echter beslist niet deel te nemen, kan deze natie geen diamanten importeren van of exporteren naar een natie die wel deelneemt aan het proces. Elke lidstaat dient zelf de sancties te bepalen bij het niet naleven van de vooropgestelde maatregelen. Verder stelde de World Diamond Council voor om de industrie zichzelf te laten reguleren via een “systeem van garanties ”. Op elke factuur die uitgegeven wordt bij de verkoop van diamanten, dient de volgende tekst vermeld te zijn: “The diamonds herein invoiced have been purchased from legitimate sources not involved in funding conflict and in compliance with United Nations resolutions. The seller hereby guarantees that these diamonds are conflict free, based on personal knowledge and/or written guarantees provided by the supplier of these diamonds.”190 Verder zijn er een heel aantal bepalingen aangenomen waaraan deelnemende lidstaten zich moeten houden. Onder andere dient elk lidstaat een database op te stellen en een aantal standaardprocedures te volgen voor ruwe diamanten voor de verschillende stadia, van de mijn tot waar de diamanten worden gesneden en gepolijst191. Dit alles om de transparantie te verhogen en dus duidelijkheid te scheppen in de industrie.
De uiteenzetting die hier is gegeven over de te volgen bepalingen is zeer beknopt. Voor een uiteenzetting van het wettelijk kader van het Kimberley proces en alle te volgen procedures, verwijzen we U naar de officiële tekst van de Europese Gemeenschappen192. In Bijlage is een lijst opgenomen van alle participerende landen en organisaties in het Kimberleyproces zoals uiteengezet in verordening 418/2003 van de commissie van 6 maart 2003193.
189
Verordening (EG) nr 2368/2002 van de Raad van 20 december 2002 tot uitvoering van de Kimberleyprocescertificering voor de internationale handel in ruwe diamant, Publicatieblad van de Europese Gemeenschap, 31/12/2002, L358/28-L358/48, www.niza.nl/docs/200301141555476489.pdf, (15/04/03). 190 World Diamond Counsil, The essential guide to implementing The Kimberley Process, www.worlddiamondcouncil.com, (24/04/03). De tekst is in het Engels opgenomen, aangezien deze taal ook de officiële taal is die gehanteerd dient te worden volgens het Kimberley proces. 191 Renner Michael, 2002, The anatomy of Resource Wars, Worldwatch paper 162, State of the world library, oktober 2002, p.57. 192 Verordening (EG) nr 2368/2002 van de Raad van 20 december 2002 tot uitvoering van de Kimberleyprocescertificering voor de internationale handel in ruwe diamant, Publicatieblad van de Europese Gemeenschap, 31/12/2002, L358/28-L358/48, www.niza.nl/docs/200301141555476489.pdf, (15/04/03). 193 Deze verordening voert een aanpassing door in verordening 2368/2002 van de raad van 20 december 2002. De wijziging bestaat uit een wijziging in de participerende landen. De lijst die in bijlage is opgenomen is een lijst die zeker geldig is tot en met 12 mei 2003.
60
Huidige aanpak van conflictdiamanten 4.1.4 Kritiek op het systeem Vanuit verschillende hoeken komt er echter wel commentaar op het KP. De belangrijkste zullen hier worden uiteengezet.
Een eerste kritiek die vaak gegeven wordt, is het feit dat het systeem berust op vrijwillige participatie van de overheid en de industrie. Landen kunnen vrijwillig toetreden en zichzelf het systeem opleggen 194. Er is dus geen plicht of dwang aan verbonden. Deze kritiek is terecht, maar we moeten er ook op wijzen dat reeds meer dan 50 landen participeren in het systeem en een niet-deelnemende natie er zeker nadeel van zal ondervinden, aangezien deze natie geen diamanten kan aankopen van of verkopen aan een deelnemende natie. De voorwaarde hiervoor is dat elk deelnemend land ook de maatregelen treft die ze dient te treffen volgens de akkoorden in het Kimberley proces. Een tweede belangrijke kritiek is dat de akkoorden getekend in het Kimberleyproces, enkel invloed hebben op conflictdiamanten en op diamanten die opgenomen zijn in de statistieken. Smokkel wordt dus niet aangepakt via deze akkoorden. In het Kimberley proces heeft men aangegeven dat er een extra document nodig is voor het verhandelen van diamant, een zogenaamd “Certificaat van Oorsprong ” dat moet aantonen vanuit welke mijn, vanuit welk land de diamant afkomstig is. Dit dient om te vermijden dat diamanten die afkomstig zijn uit oorlogsgebied verhandeld worden. In de huidige context worden dus enkel diamanten uit de statistieken geviseerd en dreigt het systeem een middel bij uitstek te worden om diamanten wit te wassen. De bloeddiamant op zich dient men niet enkel aan te pakken, men moet zich naar een hoger niveau richten en de volledige illegale en gesmokkelde diamanten aanpakken. Het certificaat dient ook in alle diamantproducerende landen te worden ingevoerd wil men enigszins een resultaat bekomen. Anders komen diamanten via omwegen, via een derde land, op de internationale markt terecht. De procedure kan dus slechts werken als alle lidstaten zich hiervoor engageren195. Als het Kimberleyproces en de maatregelen die dienen getroffen te worden effectief uitgevoerd worden en regeringen zich houden aan de strikte bepalingen zouden diamanten het land niet in of uit moeten kunnen zonder certificaat en zullen gesmokkelde diamanten hun weg niet vinden naar een afzetmarkt als Antwerpen. In realiteit lopen er echter genoeg corrupte en onbetrouwbare personen rond op deze planeet die op de ene of de andere manier toch zullen trachten de regels te omzeilen. Het is dus in feite ook de verantwoordelijkheid van de consument om geen diamanten aan te kopen die niet voorzien zijn van een degelijk certificaat en om geen diamanten te kopen van niet-erkende instanties. Een derde kritiek is dat een internationaal autonoom orgaan dat controle uitoefent en de regels doet naleven, ontbreekt. Naties moeten dus zelf een controlemechanisme oprichten en zelf sancties
194
Renner Michael, 2002, The anatomy of Resource Wars, Worldwatch paper 162, State of the world library, oktober 2002, pp.57-58 195 idem
61
Huidige aanpak van conflictdiamanten uitvaardigen tegen overtreders196. Dit is voor een hele hoop landen een uitdaging die misschien iets te groot is. In de Europese Gemeenschap hebben alleen het Verenigd Koninkrijk en België een controleorgaan en zal alle controle gebeuren via deze twee organen. Een land als België heeft een zeer goed uitgewerkt systeem voor de controle van diamanten, maar het is slechts één van de enige landen dat een betrouwbaar systeem heeft. De meeste landen oefenden tot nu toe geen of slecht beperkte controle uit op de diamantsector. Het oprichten van een controleorgaan zal dus in veel landen geen makkelijke opdracht zijn. Een andere kritiek is dat het plan vooral adviezen geeft en geen echte bindende regels opstelt over hoe diamanten moeten behandeld worden van het moment dat ze geëxploiteerd worden tot het moment dat ze voor de eerste keer geëxporteerd worden. Elk land dient dus zelf intern een regeling uit te werken voor de behandeling van de diamanten vanaf de exploitatie tot de eerste exportactiviteit, zoals het systeem in Angola. ASCorp heeft het Single Channel Systeem ingevoerd met onder andere de hulp van België197. Een andere kritiek die zeker ook aandacht moet krijgen is het feit dat een soortgelijk systeem ook nodig is voor andere natuurlijke rijkdommen. Dit is wellicht een uitdaging voor de toekomst.
4.1.5 Uitdagingen Wat alleszins vaststaat is dat het systeem waterdicht zal moeten zijn of er zal misbruik van gemaakt worden. Bijvoorbeeld: In Congo-Kinshasa ontbrak in de eerste 7 maanden van 1999, 200 miljoen dollar in de exportcijfers naar Antwerpen. Vermoedelijk is een groot deel van Angolese illegale diamanten met een valse identiteit, namelijk Congolese identiteit verscheept en terecht gekomen in ons land. In België controleert men immers enkel of diamanten waarvan men verklaart dat ze van Angolese oorsprong zijn, ook vergezeld zijn van een certificaat uitgekeerd door de MPLA regering198. Men kan dus lustig doorgaan met corrupte activiteiten, er zal immers geen haan naar kraaien, als de manier van controleren niet verandert. Om dit te vermijden dient de overheid in Angola betrouwbaar te zijn en dient de controle binnen de Europese Gemeenschap op een correcte manier te gebeuren. Een probleem dat men dus vooral zal moeten aanpakken is de onbetrouwbaarheid van de controle in andere landen. In vele Afrikaanse landen hebben we te maken met zeer onbetrouwbare en zelfs corrupte regeringen. Elk land dient dus zijn verantwoordelijkheid te nemen om ervoor te zorgen dat er een einde komt aan corruptie en dat het controlesysteem voor diamanten betrouwbaar en effectief wordt.
Global Witness geeft in zijn rapport “Can Controls Work” aanbevelingen voor de implementatie van het Kimberleyproces. Onder andere wijzen ze erop dat een geloofwaardig onafhankelijk controlemechanisme dient opgericht te worden dat kan controleren in welke mate het Kimberleyproces effectief werkt. In alle 196
Renner Michael, 2002, The anatomy of Resource Wars, Worldwatch paper 162, State of the world library, oktober 2002, p.57. 197 Shaxson Nicholas, Transparency in the international diamond trade, Global Corruption Report 2001, p.219, http://gcr.netscript.kunde.sserv.de/download/gcr2001/gi_diamond_trade.pdf, (26/03/03).
62
Huidige aanpak van conflictdiamanten landen die meewerken aan het Kimberleyproces moeten geloofwaardige verificatieprocedures opgesteld worden en gegevens over productie, import en export dienen vrijgegeven te worden door de landen die meedoen met het Kimberleyproces199.
Het Kimberleyproces heeft op 30 april 2003 de uitvoerregels aangescherpt. Men heeft hierbij beslist dat alleen landen die via hun wetgeving kunnen aantonen dat propere diamanten gescheiden worden van bloeddiamanten, vanaf 31 juli 2003 diamanten mogen uitvoeren. Andere landen mogen pas weer diamanten exporteren van zodra het Kimberley Proces het hen toelaat. Vroeger konden landen makkelijk participeren in het Kimberley proces, een verzoek tot deelname opsturen was voldoende. Vanaf 31 mei 2003 wordt het systeem iets gecompliceerder, landen moeten vanaf dat moment goedgekeurd zijn door de toelatingscommissie. Deze toelatingscommissie controleert of de wetgeving van de landen voldoet aan de bepalingen in het Kimberley proces200.
Het is uiteindelijk de bedoeling van al deze controlemechanismen om bloeddiamanten uit te roeien en om het imago van “diamonds are a guerrilla ’s best friend ”om te vormen tot het zuivere imago van “diamonds are a girl ’s best friend ”201.
4.1.6 Uitdagingen voor België
In België hebben we reeds een aantal organen die gespecialiseerd zijn in diamant en dus de expertise over diamanten bezitten, zoals het Diamond office in Antwerpen. Dit is het interne douanekantoor van de Hoge Raad voor Diamant. Deze dienst werkt in naam van de staat, maar is bemand met mensen uit het circuit zelf, die gespecialiseerd zijn in de diamantsector. Deze dienst beoordeelt echter alleen de waarde van de stenen en houdt zich niet bezig met de oorsprong ervan. Het Diamond Office zal door de invoering van het Kimberley Proces instaan voor de controle van de diamanten. De meeste experts zijn het erover eens dat het vandaag de dag nog niet mogelijk is om de exacte oorsprong van een diamant te bepalen. Er zijn wel reeds een aantal projecten bezig met het aanpakken van dit probleem, maar het zal nog een aantal jaren duren vooraleer er een techniek operationeel zal zijn voor commerciële doeleinden202. Anderen spreken dit alweer tegen en beweren dat ondernemingen als De Beers reeds over technieken beschikken om de oorsprong van diamanten te
198
Misser Francois, 2002, Diamonds: Rebels best friend, In: New African, nr. 381, januari 2000, pp.14-15. Global Witness, 2001, Can Controls Work? A review of the Angolan diamond control system, December 2001, pp.3-4 200 Sargentini Judith, Uitvoerregels diamanten aangescherpt om Afrikaanse oorlogen te stoppen, 30 april 2003, www.niza.nl, (2/05/03). 201 Assis Malaquias, Diamonds are a guerrilla’s best friend: the impact of illicit wealth on insurgency strategy, In: Third World Quarterly, volume 22, nr. 3, 2001, p.311. 202 Hoge Raad voor Diamant, Situating the problem: diamonds, origin, conflicts, www.conflictdiamonds.com/pages/Interface/reportframe.html, (12/02/03). 199
63
Huidige aanpak van conflictdiamanten bepalen. Global Witness geeft in zijn rapport “Conflict Diamonds, Possibilities for the Identification, Certification and Control of Diamonds ”, een overzicht van mogelijke technieken om de oorsprong na te gaan van diamanten en geeft verder suggesties voor een striktere controle op diamanten203. Antwerpen zou een rol kunnen spelen in het zoeken naar oplossingen om de werkelijke oorsprong te bepalen van een diamant.
België zou verder een belangrijke rol kunnen spelen in het uitwerken van betere controlesystemen en trachten de smokkel en illegale handel in te perken aangezien vele van de bloeddiamanten toch nog steeds via achterpoortjes in Antwerpen terecht komen. Antwerpen is immers het Mekka van het diamantslijpen en de diamanthandel, 80% van alle ruwe diamant die aarde gevonden wordt, wordt fysiek in Antwerpen verhandeld. België heeft reeds een rol gespeeld in Angola, bij het opzetten van een controlemechanisme voor diamanten. De diamantsector in Antwerpen zou zijn expertise en kennis kunnen aanwenden om ook in andere landen mee te bouwen aan een betrouwbaar controlenetwerk. Volgens de Hoge Raad voor diamant zou België een bilaterale samenwerking kunnen uitbouwen met een aantal diamantexporterende landen in Afrika en zo via ontwikkelingssamenwerking fondsen ter beschikking stellen voor de implementatie van een controle-infrastructuur.204 Het probleem van de corruptie van vele landen is een andere uitdaging. Volgens Johan Peleman zijn er zeker zwarte lijsten voorhanden, het probleem is echter nog steeds dat men weigert verder dan zijn eigen omgeving te kijken en men dus weigert over grenzen heen te kijken. Een internationale aanpak is dus zeker aangewezen om de schakels in het netwerk van de conflictdiamanten aan te pakken en ze geen kans meer te geven hun praktijken voort te zetten.205
203
Global Witness, Conflict diamonds, Possibilities for the Identification, Certification and Control of Diamonds, mei 2000, 42p., www.globalwitness.org, (23/03/03) 204 Hoorzitting met vertegenwoordigers van de Hoge Raad voor Diamant, Belgische Senaat, Gewone zitting 20012002, parlementaire onderzoekscommissie “Grote Meren”, hoorzitting vrijdag 11 januari 2002, www.senaat.be, (23/03/03). 205 Hoorzitting met de heer J. Peleman en de heer C. Dietrich, Belgische Senaat, gewone zitting 2001-2002, Parlementaire onderzoekscommissie “Grote Meren”, Hoorzittingen vrijdag 7 december 2001 en vrijdag 11 januari 2002, URL: www.senaat.be, (22/11/02).
64
Huidige aanpak van conflictdiamanten België dient verder de rol na te gaan die Belgische bedrijven spelen in de legale en illegale handel van diamanten en zo deze bedrijven trachten aan te pakken en te vervolgen206.
Er zijn dus uitdagingen genoeg voor de toekomst, die ons land zou moeten aangaan en tot een goed einde moet trachten te brengen. De toekomst zal uitwijzen of het Kimberleyproces zijn objectieven heeft bereikt, of een degelijk internationaal controlemechanisme werkt en of België hierin zijn verantwoordelijkheid opneemt.
Conclusie Angola heeft van in het jaar 1961 tot 2002 bijna voortdurend een burgeroorlog meegemaakt. De rol die diamanten gespeeld hebben in de strijd is geëvolueerd doorheen de tijd en doorheen de strijd. Van 1962 tot het bereiken van de onafhankelijkheid vochten de verschillende partijen in Angola voor het verdrijven van de kolonisator. Na de onafhankelijkheid veranderde de strijd van aard. De verschillende partijen trachten vanaf 1975 allen de politieke macht te verwerven. De MPLA werd hierin de overwinnaar en trok de politieke macht naar zich toe. UNITA met leider Savimbi, konden zich hier niet bij neerleggen, waardoor ze hun strijd voortzetten. Verschillende buitenlandse spelers hebben steun geboden aan de verschillende politieke partijen. De supermachten zijn zelfs hun Koude Oorlog komen uitvechten in Angola. Bij het eindigen van de Koude Oorlog verlieten de verschillende grootmachten Angola en viel ook alle militaire en financiële steun weg. Natuurlijke rijkdommen, waaronder ook diamanten, werden wel al door de elite rond de regering gehanteerd om patroon-cliënt relaties op te bouwen, maar ze werden nog niet ingezet in de strijd tussen de verschillende partijen.
Pas vanaf het begin van de jaren negentig is er in feite sprake van problematisch gebruik of misbruik van diamanten. Met het wegvallen van de steun van de VS en Zuid-Afrika, was UNITA verplicht om andere financieringsbronnen te zoeken. Hierbij kwamen ze vooral terecht bij de enorme hoeveelheden alluviale reserves in Angola. Vanaf 1992 werden diamanten de voornaamste financieringsbron voor de rebellenbeweging. Door diamanten te exploiteren kon UNITA zich bewapenen en zo haar strijd verder zetten. In deze strijd vloeide heel wat bloed en lieten duizenden mensen het leven. Diamanten die dienen
206
Misser François, Hoorzitting met de heer François Misser, journalist, co-auteur van “Les gemmocraaties. L’économie politique du diamant africain.”, Belgische Senaat, Gewone Zitting 2001-2002, Parlementaire Onderzoekscommissie «Grote Meren”, Hoorzittingen van vrijdag 22 februari 2002., www.senaat.be, (22/11/02).
65
Conclusie voor de financiering van het conflict en waaraan dus bloed hangt, worden dan ook bloeddiamanten of conflictdiamanten genoemd. De regering had ondertussen enorme oliereserves in handen, waarvan de opbrengsten aangewend werden om de strijd tegen UNITA te financieren. Van 1992 tot 1994 werd Angola aanzien als het Eldorado voor diamantgravers – garimpeiros - en kwamen duizenden garimpeiros naar Angola om hun geluk te beproeven. Voor de arme bevolking zijn diamanten steeds een overlevingsmiddel geweest. Zij hoopten een steen te vinden die hun ellendige leven zou veranderen. Voor de arme bevolking waren er immers weinig andere opties dan diamant zoeken door de voortdurende oorlog. De diamanthandel en diamantsmokkel van UNITA bereikte zijn hoogtepunt van 1993 tot 1997. Diamanten werden gebruikt door UNITA om zich te herbewapenen en voor de persoonlijke verrijking van de rebellen. Niet enkel UNITA hanteert natuurlijke rijkdommen ook de MPLA doet er zich aan tegoed. De VN tracht de situatie onder controle te krijgen door in 1993 een embargo af te kondigen tegen Angola. Hier lijdt de gewone bevolking echter meer onder dan UNITA, die via allerlei kanalen dit embargo tracht te omzeilen. In de jaren 1997-1998 worden een aantal drastische maatregelen genomen. De VN stelt nog een aantal strengere sancties op. De mijngigant kondigt een embargo af tegen Angolese diamanten en er wordt een controleorgaan gecreëerd door de regering namelijk ASCorp. Mobutu wordt in Zaïre vervangen door Kabila, waardoor Savimbi een zeer belangrijke bondgenoot verliest. UNITA verliest een aantal belangrijke diamantsites en Savimbi verliest de controle over zijn rebellenbeweging, die met interne onenigheid te kampen heeft. Al deze factoren dienen een serieuze klap toe aan de diamantopbrengsten van UNITA en verzwakken de rebellenbeweging enorm. UNITA gaat uit een wanhoopspoging meer en meer terugvallen op guerrillatechnieken en hanteert op dat moment diamanten om te overleven. De neerwaartse spiraal die zo is ingezet, zet zich voort en mondt uiteindelijk uit in de dood van Savimbi in februari 2002. Op dat moment ligt de weg open naar een vredesproces dat er in april 2002 uiteindelijk ook komt. Op het einde van 2002 heft de VN het embargo tegen Angola op. De toekomst zal uitwijzen of dit de juiste beslissing was of deze beslissing te vroeg is genomen.
Ondertussen hebben een aantal organisaties getracht het probleem van de conflictdiamanten onder de aandacht van het internationale publiek te brengen. De diamantindustrie start samen met een aantal NGO ’s en met de VN het Kimberleyproces. Met dit systeem wil men bloeddiamanten aanpakken en zo een stop toeroepen aan een heel aantal Afrikaanse oorlogen waarin deze conflictdiamanten een cruciale rol spelen. Het Kimberleyproces wil ervoor zorgen dat er geen reden meer is om illegale handel in diamanten te voeren. Dit Kimbeleyproces kent vanaf 13 februari 2003 zijn officiële start. Vanaf nu kan export en import van diamanten enkel nog gebeuren tussen participerende landen, diamanten dienen vergezeld te zijn van een certificaat van oorsprong en er moeten een aantal maatregelen getroffen worden. Hiermee tracht men de diamantsector te controleren, te centraliseren en te analyseren.
66
Conclusie
België speelt een belangrijke rol in de diamantindustrie en wil hier dan ook zijn verantwoordelijkheid opnemen. We trachten ons steentje bij te dragen om ervoor te zorgen dat rebellenbewegingen als UNITA geen afzetmarkt vinden voor hun bloeddiamanten, zodanig dat deze rebellenbewegingen afgezwakt worden. Dit tracht ons land te bereiken door actief mee te werken aan het Kimberleyproces en door zijn medewerking te verlenen aan landen als Angola bij de implementatie van een controlesysteem op diamanten. Het Westen zou ook zijn verantwoordelijkheid moeten opnemen. Het Westen heeft immers tijdens de kolonisatie en zelfs later tijdens de Koude Oorlog steeds zijn voordeel gehaald uit Afrikaanse landen als Angola, daarom is het ook mede verantwoordelijk om mee te helpen de conflicten in Afrika op te lossen, NIET met het oog op zijn eigen verbetering, maar met het idee om de Angolese bevolking een rustiger en geregelder bestaan te garanderen…
Lijst van geraadpleegde werken
(ANONIEM), Jonas Savimbi, de koning van de diamant, De Morgen, 25/02/02, uit Map Angola van IPIS Antwerpen
(ANONIEM), Blood diamonds kept UNITA fighting, 23/02/02, www.news24.com, (24/02/03
(ANONIEM), The structure of the Diamond Industry, www.fataltransactions.org/diamond_industry/industy_structure.html, (30/11/02)
(ANONIEM), Angola –Learn more, 2002, www.angolapress-angop.ao/saibamais-e.asp, (3/01/03)
(ANONIEM), Ex-UNITAS take to smuggling, 3/09/02, www.news24.com, (24/02/03).
(ANONIEM), Conflict Diamonds, Sanctions and War, gepubliceerd door the United Nations Department of Public Information, 21 maart 2001,www.un.org/peace/Africa/Diamond.html, (16/03/03)
(ANONIEM), UN office for the Coordination of Humanitarian Affairs, Angola, Interview with senior UNITA leader Isaias Samakuva, 6 maart 2003, www.irinnews.org, (30/03/03).
BEAUCHEMIN Eric, 2002, Geschiedenis van een vergeten oorlog, www.rnw.nl/special/nl/html/anghist020619.html, (21/01/03)
67
Geraadpleegde werken
CILLIERS Jakkie, DIETRICH Christian (eds.), Angola’s War Economy: The role of oil and diamonds, Pretoria, Zuid-Afrika, Institute for Security Studies, 2000, 370p.
DIETRICH Christian, 2001, Blood Diamonds, Effective African-based monopolies?, In: African Security Review, volume 10, nr. 3, 2001, 20p.
DIETRICH Christian, 2002, Hard Currency, The criminalized diamond economy of the Democratic Republic of the Congo and its Neighbours, The diamonds and human security project, blz. 24, http://action.web.ca/Rome/pac/attach/hc_report_e.pdf, (15/12/02)
DIETRICH Christian, Harde Valuta, De illegale diamantsector in de Democratische Republiek Congo en haar buurlanden, Augustus 2002, 12p. uit IPIS bibliotheek Antwerpen
FLESHMAN Michael, ‘Conflict diamonds ’ evade UN sanctions, Improvements in Sierra Leone, but continuing violations in Angola and Liberia, In: Africa Recovery, volume 15, nr. 4, december 2001, pp15-22.
FOWLER Robert R., United Nations Security Council, Letter dated 10 March 2000 from the chairman of the security council committee established pursuant to resolution 864 (1993) concerning the situation in Angola addressed to the president of the security council.
GLOBAL WITNESS, 2001, Can Controls work? A review of the Angolan Diamond Control System, December 2001, 15p., url: www.globalwitness.org, (23/03/03).
GLOBAL WITNESS, 2000, Conflict diamonds, Possibilities for the Identification, Certification and Control of Diamonds, mei 2000, 42p., www.globalwitness.org, (23/03/03)
GLOBAL WITNESS, A Rough Trade, The Role of Companies and Governments in the Angolan Conflict, December 1998, 18p., www.globalwitness.org (12/02/03)
GLOBAL WITNESS, Campaign Chronology, 1996-1997, www.globalwitness.org/campaigns/diamonds/chronology.php, (24/03/03)
GLOBAL WITNESS, Kimberleyprocess, www.globalwitness.org/campaigns/diamonds/kimberley.php, (24/03/03)
vii
Geraadpleegde werken GLOBAL WITNESS, Press Release, United Nations Lifts Diamond Sanctions On Angola But Keeps Sanctions On Sierra Leone Diamonds, Meanwhile Congo Still Has No Diamond Sanctions. Does The UN Have A Coordinated Conflict Diamond Policy? 10/12/2002, www.globalwitness.org/press_releases/display2.php?id=162, (24/04/03).
HOGE
RAAD
VOOR
DIAMANT,
Situating
the
problem:
diamonds,
origin,
conflicts,
www.conflictdiamonds.com/pages/Interface/reportframe.html, (12/02/03).
HOORZITTING met de heer François Misser, journalist, co-auteur van “Les gemmocraties. L ’économie politique du diamant africain. ”, Belgische Senaat, Gewone Zitting 2001-2002, Parlementaire Onderzoekscommissie «Grote Meren ”, Hoorzittingen van vrijdag 22 februari 2002., www.senaat.be, (22/11/02).
HOORZITTING met de heer J. Peleman en de heer C. Dietrich, Belgische Senaat, gewone zitting 20012002, Parlementaire onderzoekscommissie “Grote Meren ”, Hoorzittingen vrijdag 7 december 2001 en vrijdag 11 januari 2002, URL: www.senaat.be, (22/11/02).
HOORZITTING met vertegenwoordigers van de Hoge Raad voor Diamant, Belgische Senaat, Gewone zitting 2001-2002, parlementaire onderzoekscommissie “Grote Meren ”, hoorzitting vrijdag 11 januari 2002, www.senaat.be, (23/03/03).
Kaart Angola, www.reliefweb.org, (13/03/03).
LIEBENBERG John, Angola ’s diamond chaos, In: New African, nr. 347, December 1996, p.32.
LIEBENBERG John, Diamonds are for death, New African, december 1996, nr. 237, p.32.
MALAQUIAS Assis, Diamonds are a guerrilla ’s best friend: the impact of illicit wealth on insurgency strategy, In: Third World Quarterly, volume 22, nr. 3, 2001, pp.311-325.
MINISTERIE van Economische Zaken, 24 januari 2003, In –en uitvoerregeling voor ruwe diamanten als gevolg van het Kimberleyproces, www.niza.nl, (13/04/03).
MISSER François, 2000, Diamonds: Arm-twisting Africa?, In: New African, april 2000, 2p.,uit Map Angola van het IPIS centrum Antwerpen.
viii
Geraadpleegde werken MISSER François, 2000, Oorlogsdiamant, een embargo tegen de oorlog, De Wereld Morgen, juni 2000, 5p. uit Map Angola van IPIS Antwerpen.
MISSER Francois, 2002, Diamonds: Rebels best friend, New African, nr. 381, januari 2000, pp.14-15.
PEARCE JUSTIN, 8 November 2002, UNITA resumes diamond mining, Johannesburg, URL: http://allafrica.com/stories/printable/200211070346.html, (3/01/03).
RENNER MICHAEL, The anatomy of Resource Wars, Worldwatch paper 162, State of the world library, oktober 2002, 91p.
SARGENTINI JUDITH, Uitvoerregels diamanten aangescherpt om Afrikaanse oorlogen te stoppen, 30 april 2003, www.niza.nl, (2/05/03).
SHAXSON Nicholas, Transparency in the international diamond trade, Global Corruption Report 2001, pp.214-222, http://gcr.netscript.kunde.sserv.de/download/gcr2001/gi_diamond_trade.pdf, (26/03/03).
SHERMAN Jake, The economics of war, the intersection of need, creed and greed, a conference report, 10 september 2001, 40p., www.ipacademy.org/Publications/Publications.htm, (15/12/02).
The structure of the diamond industry, website Fatal Transactions, www.fataltransactions.org/diamond_industry/industry_structure.html, (30/11/02).
THIRD WORLD TRAVELER, Conflict diamonds are forever, from the 11-part series, Making a killing, The business of war, The center for Public Integrity website, url: www.thirdworldtraveler.com/Weapons/Conflict_Diamonds_MAK.html (14/04/03)
UN Security Council, 12 oktober 2001, Letter dated 12 october 2001 from the Chairman of the Security Council Committee established pursuant to resolution 864 (1993) concerning the situation in Angola addressed to the President of the Security Council , 50p.,www.un.org/Docs/sc/committees/Angola/966e.pdf, (15/03/03)
VANDER STYCHELE Myriam, Conflict Diamonds: Crossing European Borders? A Case Study of Belgium, the United Kingdom and the Netherlands, Fatal Transactions, International Diamond Campaign, 2001, 54p., www.niza.nl/fataltransactions, (27/02/03).
ix
Geraadpleegde werken VAN LAERE MARC, 1999, Impasse in Angola, de honderdjarige oorlog, In: Wereldwijd Magazine, www.wereldwijd.be/archief/ww300-16.html, (12/12/02).
VENTER AL J, Angola on the brink, In: New African, nr. 344, September 1996, pp.18-19.
Verordening (EG) nr. 418/2003 van de commissie van 6 maart 2003 tot wijziging van verordening (EG) nr. 2368/2002 van de Raad tot uitvoering van het Kimberleyprocescertificering voor de internationale handel in ruwe diamant en toe rectificatie van Verordening (EG) nr. 257/2003, 7/03/03, blz. 13-17, http://europa.eu.int/eurlex/nl/dat/2003/l_064/l_06420030307nl00130017.pdf, (1/05/03).
Verordening (EG) nr 2368/2002 van de Raad van 20 december 2002 tot uitvoering van de Kimberleyprocescertificering voor de internationale handel in ruwe diamant, Publicatieblad van de
Europese
Gemeenschap,
31/12/2002,
L358/28-L358/48,
www.niza.nl/docs/200301141555476489.pdf, (15/04/03).
Website HRD, Hoge Raad voor Diamant in Antwerpen, www.diamonds.be, (5/03/03)
WELDON ROBERT, Angola ’s Tangled Web, Diamondnews, februari 2001, www.professionaljeweler.com/archives/articles/2001/feb01/0201dn.html, (28/03/03).
World Diamond Council, The essential guide to implementing The Kimberley Process, www.worlddiamondcouncil.com, (24/04/03)
x
Bijlage
Bijlage: 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30 31 32 33 34 35 36 37 38 39 40 41 42 43 44 45 46 47 48 49
Algerije Angola Armenië Australië Belarus Botswana Brazilië Burkina Faso Canada Centraal Afrikaanse Republiek China (Volksrepubliek China) Hongkong Congo (Democratische Republiek Congo) Congo (Republiek Congo) Cyprus Europese Gemeenschap Filippijnen Gabon Ghana Guinee Guyana Hongarije India Israël Ivoorkust Japan Korea (Democratische Volksrepubliek Korea) Korea (Republiek Korea) Laos (Democratische Volksrepubliek) Lesotho Libanon Maleisië Malta Mauritius Mexico Namibië Noorwegen Oekraïne Roemenië Russische Federatie Sierra Leone Sri Lanka Swaziland Taiwan, Penghu, Kinmen en Matsu Tanzania Thailand Togo Tsjechië (Republiek Tsjechië) Venezuela
xi
Bijlage 50 51 52 53 54 55
Verenigde Arabische Emiraten Verenigde Staten van Amerika Vietnam Zimbabwe Zuid-Afrika Zwitserland
Bron: Verordening nr. 418/2003 van de commissie van 6 maart 2003207
207
Verordening (EG) nr. 418/2003 van de commissie van 6 maart 2003 tot wijziging van verordening (EG) nr. 2368/2002 van de Raad tot uitvoering van het Kimberleyprocescertificering voor de internationale handel in ruwe diamant en toe rectificatei van Verordening (EG) nr. 257/2003, 7/03/03, blz. 13-17, http://europa.eu.int/eurlex/nl/dat/2003/l_064/l_06420030307nl00130017.pdf, (1/05/03).
xii
