De kleuren van OVO Jaarverslag Jaarrekening 2011 1
“OVO biedt, als onderlinge verzekeraar en deskundig partner van overheden, continuïteit voor beheersing van fraude- en aansprakelijkheidsrisico’s, in goede en in kwade tijden.”
De kleuren van OVO Jaarverslag Jaarrekening 2011 1
Inhoud Bericht van de raad van commissarissen 5 Bestuursverslag Statistische gegevens
7 15
Jaarrekening 18 Balans per 31 december 2011
20
Winst-en-verliesrekening over 2011
22
Samenstelling van het totaalresultaat
24
Kasstroomoverzicht 25 Toelichting op de jaarrekening 26 Toelichting op de balans 28 Toelichting op de winst-en-verliesrekening 34 Resultaat per schadebranche 37 Risicoparagraaf 38
2
Uitloopresultaten 2011
39
Overige gegevens
40
3
Raad van commissarissen (per 18 april 2012)
Waarnemend burgemeester
mr.Heegde H.J. Touw drs. H.M.W. ter vice-voorzitter BurgemeesterGepensioneerd gemeente
gemeente Sliedrecht
raad van bestuur De Goudse N.V. Heerhugowaard
mw. A.G.M. van de Vondervoort
(voorzitter)
(vice-voorzitter)
mr. F.Th. Kremer
drs. H.M.W. ter Heegde
Directeur Stichting Personenschade
Burgemeester gemeente
Instituut van Verzekeraars
Heerhugowaard
drs. P.H.M. Versteeg Oud bestuurslid Allianz Nederland N.V.
4
Bericht van de raad van commissarissen Voor u ligt het jaarverslag van OVO over 2011, dat de raad van commissarissen u met genoegen aanbiedt. De raad van commissarissen heeft kennis genomen van het verslag van het bestuur over het boekjaar 2011 en de jaarrekening over 2011 goedgekeurd. Na controle door Ernst & Young is de jaarrekening voorzien van een accountantsverklaring. Op 18 april 2012 hebben de raad van commissarissen en het bestuur de jaarrekening, het verslag van de certificerend actuaris en de bevindingen van de externe accountant besproken, in het bijzijn van de externe accountant en certificerend actuaris. De raad van commissarissen stelt de algemene ledenvergadering voor de jaarrekening 2011 overeenkomstig de gepresenteerde stukken vast te stellen. Gezien de omvang van de organisatie heeft de raad van commissarissen besloten om in zijn geheel als audit commissie, remuneratiecommissie en risicocommissie op te treden. De raad heeft een gemêleerde samenstelling en ieder lid heeft zijn eigen aandachtsgebied. In het profiel en de samenstelling van de raad is hiermee rekening gehouden.
omstandigheden, constant bezig met het verkennen, onderzoeken en uitwerken van mogelijkheden om de continuïteit van OVO, zelfstandig of anderszins, ook voor de toekomst te waarborgen. In de vacature binnen de raad is in 2011 voorzien door de benoeming van drs. P.H.M. Versteeg. Gezien de ontwikkelingen in de financiële wereld is gericht gezocht naar een versterking van de specifieke financiële kennis in de raad. OVO viert in 2012 haar 75 jarig bestaan. OVO werd in 1937 door de VNG opgericht als Frauderisico-Onderlinge van Gemeenten (FOG) en heeft zich in de loop der jaren aangepast aan de veranderende behoefte van haar leden en ontwikkelingen in de maatschappij. Nu staat er een stabiele, moderne en toekomstgerichte maatschappij. Reden om tijdens de ledendag bij dit lustrum stil te staan. De raad dankt het bestuur en de medewerkers voor hun inzet voor OVO en haar verzekerden. De raad van commissarissen Leidschendam, 18 april 2012
In het verslagjaar kwam de raad van commissarissen vijf keer bij elkaar en werd één algemene ledenvergadering gehouden. Zowel het bestuur als de raad waren tijdens iedere vergadering compleet. Daarnaast werd de raad over ontwikkelingen geïnformeerd met schriftelijke rapportages. Daardoor heeft de raad van commissarissen goed kunnen toezien op de uitvoering van de taken van het bestuur. Bij de uitoefening van zijn taken heeft de raad steeds de belangen van leden, medewerkers en onderneming meegewogen. Tijdens vier reguliere vergaderingen is met name gesproken over de volgende onderwerpen: de opmaat naar Solvency II, het herverzekeringsbeleid, het premiebeleid, het beleggingsbeleid, het risicobeleid, de vernieuwing van de fraudeverzekering. De raad heeft ook een zelfevaluatie en een evaluatie van het functioneren van het bestuur uitgevoerd. Tijdens een extra bijeenkomst hebben de raad van commissarissen en het bestuur in een informele setting open gesproken over de langetermijnstrategie. Kwaliteit, kennis en service blijven de kernwaarden van OVO. Versteviging van de huidige branches en verbreding van het dienstenpakket zijn aan de orde geweest. Zo ook de trend van kostengestuurd inkoopbeleid bij overheden, en de gevolgen daarvan voor de omzet en dienstverlening van OVO. De RvC is samen met het bestuur, gegeven de markt
5
Het bestuur (per 18 april 2012)
mr. A. Khan Algemeen directeur
drs. R.A. Wezelenburg RA Financieel directeur
6
Bestuursverslag Het bestuur van Onderlinge Verzekeringen Overheid (OVO) u.a. biedt u het bestuursverslag en de jaarrekening over het jaar 2011 aan. De basis is stabiel Voor het derde achtereenvolgende jaar heeft OVO een positief resultaat geboekt. Het verzekeringsresultaat bedroeg € 0,6 miljoen en het beleggingsresultaat € 1,3 miljoen. 2011
2010
Technisch resultaat branche fraude
€
(553.000)
€
(13.000)
Technisch resultaat branche aansprakelijkheid
€
1.195.000 €
1.710.000
Opbrengst uit beleggingen
€
1.280.000 €
1.457.000
Totaal
€
1.922.000 €
3.154.000
In de opbrengst uit beleggingen is per saldo een vrijval uit de herwaarderingsreserve van € 1.725.000 begrepen, als gevolg van de realisatie van beleggingsresultaten door verkopen. Zonder deze vrijval zou het beleggingsresultaat € 445.000 negatief bedragen. Het eigen vermogen steeg in 2011 per saldo met € 196.000, van € 14.273.000 eind 2010 naar € 14.469.000 eind 2011. Beleggingsbeleid blijft defensief In 2011 heeft het belegd vermogen nagenoeg geen rendement opgeleverd. Per beleggingscategorie was het rendement verdeeld. De aandelenportefeuille deed het met een negatief rendement van 8% in 2011 minder goed dan de obligatieportefeuille, die een positief rendement opleverde van 2%. In 2011 is het defensieve beleggingsbeleid gecontinueerd dat eind 2008, bij het ontstaan van de financiële crisis, is ingezet. Vanaf dat moment is de rente sterk gedaald en vervolgens op een laag niveau gebleven. OVO ondervindt gevolgen van deze lage rentestand, omdat de vastrentende beleggingen hierdoor voor het derde achtereenvolgende jaar minder rendement opleveren. Begin 2011 is een deel van de obligatieportefeuille omgezet naar kortlopende liquiditeiten. Hierdoor is de looptijd verkort en zijn de beleggingen bestendiger gemaakt tegen een oplopende rente. In de loop van 2011 is het aandeel Europese staatsobligaties verder teruggebracht ten gunste van Nederlandse staatsobligaties. Het percentage Nederlandse staatobligaties steeg hierdoor in 2011 van 13% aan het begin van het jaar naar 76% aan het eind. Griekse staatsobligaties had OVO niet in portefeuille, waardoor de organisatie niet is geraakt door de Griekse schuldsanering in maart 2012. OVO heeft geen Portugese obligaties en de positie in Italiaanse en Spaanse obligaties is gering. Vanaf het vierde kwartaal van 2011 wordt naast de dollarpositie ook de positie in Engelse ponden afgedekt voor koersschommelingen.
OVO speelt continu in op de ontwikkelingen in de financiële markten en handhaaft op deze wijze een voldoende defensieve portefeuille. OVO blijft alert voor negatieve beleggingsscenario’s en bepaalt aan de hand van stresstesten welke extreme risico’s zij aan kan met behoud van de vereiste solvabiliteit. Op basis van deze stresstesten worden de beleggingsstrategie en het beleggingsbeleid jaarlijks geactualiseerd en tussentijds geëvalueerd. Daarmee wordt beoogd een redelijk rendement te halen op het belegd vermogen bij een zo laag mogelijk risico. Ultimo 2011 had de beleggingsportefeuille de volgende samenstelling: Aandelen 12,6%
Kortlopende deposito’s 39,6%
Bedrijfsobligaties 26,3%
Staatsobligaties 21,6%
7
Solvabiliteit De onder de huidige wetgeving aan te houden minimumsolvabiliteit bedraagt € 3.500.000. Hier voldoet OVO ruimschoots aan. Door de lichte stijging van het eigen vermogen met € 0,2 miljoen stijgt de solvabiliteitsratio van 408% naar 413%. Solvabiliteit OVO € 16.000.000 € 14.000.000 € 12.000.000 € 10.000.000
€ 10.773.000
€ 10.969.000
€ 3.500.000
€ 3.500.000
OVO Jaarrekening
OVO Jaarrekening
OVO Jaarrekening
31-12-2009
31-12-2010
31-12-2011
325%
408%
413%
€ 8.000.000
€ 7.887.000
€ 6.000.000 € 4.000.000 € 2.000.000 0
€ 3.500.000
Wettelijke solvabiliteit OVO Overschot solvabiliteit
Branche fraude Voor het vijfde achtereenvolgende jaar is voor de branche fraude het jaar ongunstig afgesloten. Het resultaat bedraagt € 553.000 negatief. Het verlies is hiermee aanzienlijk groter dan in 2010, toen het resultaat € 13.000 negatief bedroeg. De oorzaak is vooral gelegen in een forse reservering voor één omvangrijke schade en een reeks kleinere schaden. De premieverhoging in 2011 voor ‘kleine’ verzekerden van in totaal € 0,2 miljoen heeft dit niet kunnen compenseren. In 2012 zijn de minimum verzekerde sommen verhoogd. Het premievolume zal hierdoor ook toenemen. Deze maatregel moet de fraudeverzekering weer toekomstbestendig maken. Preventie en advies In 2011 zijn de vernieuwde Algemene Voorwaarden voor de Fraudepolis vastgesteld. Deze voorwaarden sluiten beter aan op de moderne digitale betalingsmethoden en vormen een concreet handvat voor de inrichting van de administratieve organisatie van de verzekerde. De nieuwe Algemene Voorwaarden zijn voor alle leden van toepassing vanaf het polisjaar 2012. Verder is in samenwerking met Deloitte in 2011 bij een aantal leden de Fraud Control Quick Scan uitgevoerd. Met deze scan reikt OVO haar leden een instrument aan om snel en accuraat inzicht te krijgen in de opzet van de (preventieve) beheersmaatregelen voor de belangrijkste integriteit- en frauderisico’s.
8
Branche aansprakelijkheid Ook in 2011 was het resultaat van de branche aansprakelijkheid goed. De opbrengst bedraagt € 1.195.000, ten opzichte van € 1.710.000 in 2010. Met name de schadeafwikkeling van de oude jaren verloopt positief. Meerdere grote schaden kenmerken echter het jaar 2011, zowel in de gemeente- als in de politieportefeuille. Voor het grootste deel is het risico echter herverzekerd. Hierdoor heeft dit ongunstige schadeverloop, evenals in 2010, slechts beperkt invloed op het resultaat. De schadebehandeling is ook in 2011 verder verbeterd en versneld. Het werkproces is zo ingericht dat werkvoorraad en doorlooptijden actief worden gevolgd en beheerst, zonder daarbij de kwaliteit uit het oog te verliezen. Kennis en expertise bij de schadebehandeling zijn van belang voor het beheersbaar houden van de groeiende risico’s. In kennis en vaardigheden van de schadebehandelaars wordt dan ook blijvend geïnvesteerd. Preventie en advies Ook in 2011 is een actief preventiebeleid gevoerd. Zo zijn naast het blad Risicobewust, dat drie maal is verschenen, ook diverse publicaties en nieuwsbrieven uitgebracht. De publicatie ‘Aansprakelijkheidsclaims, tips uit de praktijk’ is een bijzondere vermelding waard. Deze omvangrijke uitgave van 115 pagina’s is speciaal voor de politie ontwikkeld. Verder is de Kennisbank in 2011 uitgegroeid tot een naslagwerk van meer dan 150 EOP’s (Educational One Pagers). Op de bestuursacademie is in 2011 met succes de opleiding ‘Overheidsaansprakelijkheid’ aangeboden, geheel door OVO ontwikkeld en verzorgd. Naast deze opleiding verzorgt OVO bij de bestuursacademie al
jarenlang de opleiding ‘verzekeringsambtenaar en schaderegeling’. In 2011 is de aanvullende dienstverlening nog intensiever onder de aandacht gebracht bij de leden. Het gaat hierbij om de producten ‘Verhaal van schade’, ‘Juridische dienstverlening’ en ‘Workshops’. Tijdens de regiodagen in oktober konden de leden nader kennis maken met een selectie uit onze workshops. Risicomanagement Risicomanagement betekent: het identificeren, analyseren, bewaken en beheersen van risico’s die bij manifestatie het behalen van de bedrijfsdoelstellingen kunnen verhinderen. Risicomanagement krijgt voortdurend aandacht, om te waarborgen dat OVO continu aan haar verplichtingen kan voldoen. Het risicobeleid rust op een aantal pijlers: • Op regelmatige basis identificeert en analyseert het management alle risico’s die met de onderneming samenhangen. Het management neemt de nodige maatregelen om de risico’s te reduceren en zorgt voor een goede balans tussen risico en rendement. • De herverzekeringsstrategie is een belangrijk middel om financiële risico’s te reduceren. Een aanzienlijk deel van de verzekeringsrisico’s wordt afgedekt met een gedegen herverzekeringsprogramma. • OVO is volop bezig met de voorbereidingen op en de implementatie van onderdelen van Solvency II, vooruitlopend op de regelgeving die vanaf 1 januari 2014 van kracht is. Hierdoor is er goed inzicht in toekomstige ontwikkelingen van risico’s en solvabiliteit. De belangrijkste risico’s in 2011 waren: Omgevingsrisico De schadeverzekeringsmarkt wordt gekenmerkt door een cyclische beweging. Jaren van zachte en harde markt wisselen elkaar af. Leden beseffen dat in- en uitstappende aanbieders in de aansprakelijkheidsmarkt een gevaar vormen voor de continuïteit van hun verzekering. Het aantal afgesloten aansprakelijkheidspolissen vertoont de afgelopen jaren een lichte daling. Bij Europese aanbestedingen is sprake van scherpe concurrentie op prijs. Het premievolume loopt daardoor terug. Als toonaangevende marktpartij blijft OVO zich sterk maken voor kwaliteit tegen een verantwoorde premie. Continuïteit en deskundigheid zijn zeer belangrijk voor een aansprakelijkheids- en fraudeverzekering. Beleggingsrisico Het grootste financiële risico zit in de waardeontwikkeling van de beleggingsportefeuille. OVO beheerst dit risico door het volgen van een duidelijke beleggingsstrategie en een beleggingsbeleid dat jaarlijks wordt vastgesteld en tussentijds wordt geëvalueerd. De uitgebalanceerde beleggingsmix voorkomt zoveel mogelijk grote fluctuaties in de waarde van de beleggingen. Eind 2008 is overgegaan op een defensiever beleggingsbeleid. In een neutrale positie bestaat 15% van de totale portefeuille uit aandelen. In het risicomijdende deel van de portefeuille worden de gemiddelde duur van de rentedragende beleggingen en
die van de verzekeringsverplichtingen op elkaar afgestemd. Het beleggingsrisico op obligaties wordt verminderd door spreiding in beleggingsfondsen. Vanwege het relatief grote deel vastrentende beleggingen heeft een wijziging in de rentestand wel forse invloed op het vermogen, te meer omdat de verzekeringsverplichtingen nominaal zijn opgenomen. OVO anticipeert op het nadelige effect van een eventuele toekomstige rentestijging door op dit moment rond de 38% liquide aan te houden. Het valutarisico is in 2011 verder beperkt door naast de dollarpositie de positie in Engelse ponden binnen de aandelenfondsen grotendeels af te dekken. Kredietrisico Het kredietrisico heeft met name betrekking op de vorderingen van OVO op herverzekeraars en banken. Voor zowel de herverzekeraars als de banken zijn ratingeisen vastgesteld. Om het risico te spreiden maakt OVO voor de herverzekering gebruik van een panel van diverse herverzekeraars. De kortlopende financiële beleggingen zijn ondergebracht bij een Nederlandse systeembank. Kasstroomrisico Het kasstroomrisico van OVO is minimaal. Het verloop van de verplichtingen is goed voorspelbaar en dus te plannen. Verder wordt meer dan 99% van de beleggingen in liquide of beursgenoteerde beleggingsfondsen aangehouden. Verzekeringstechnische risico’s Aansprakelijkheid en fraude zijn volatiele branches met fluctuerende resultaten. Langlopende aansprakelijkheidsschaden kunnen zich ongunstig ontwikkelen. Daar staat diversificatie van de verschillende ledencategorieën (gemeenten, politie, waterschappen en overig) en branches (aansprakelijkheid en fraude) tegenover. Deze diversificatie reduceert de risico’s. OVO heeft een aantal preventieve maatregelen genomen om de verzekeringstechnische risico’s te beheersen. Zo voert OVO een zorgvuldig acceptatie- en verzekeringstechnisch voorzieningenbeleid. OVO signaleert permanent ontwikkelingen in de maatschappij en in de wet- en regelgeving. Premies worden indien nodig aangepast en risico’s verder verminderd door herverzekering. Voor elke schade is het gedeelte boven € 250.000 voor 100% herverzekerd. Operationeel risico Kwaliteit van medewerkers is voor een gespecialiseerde verzekeraar van doorslaggevende betekenis. OVO streeft ernaar schaden zoveel mogelijk door eigen medewerkers te laten behandelen. In opleiding en begeleiding van medewerkers wordt dan ook veel geïnvesteerd. OVO beschikt sinds 2008 over een specifiek voor de organisatie ontwikkeld systeem voor schaderegistratie. Aansprakelijkheidsleden kunnen dit systeem online raadplegen.
9
Medewerkers OVO (per 18 april 2012)
10
Solvency II Op 1 januari 2014 treedt Solvency II formeel in werking, het nieuwe Europese raamwerk voor verzekeringstoezicht. Deze nieuwe regelgeving voor kapitaaleisen, waarderings grondslagen en risicobeheer leidt tot een risicogebaseerd solvabiliteitsregime. Dit houdt in dat het, in tegenstelling tot het slechts op verzekeringsrisico’s gerichte Solvency I-regime, rekening houdt met alle risico’s van de verzekeraar. De vereiste minimumsolvabiliteit beweegt mee met deze risico’s. Dat vereist een geavanceerd systeem voor risicobeheersing, waarbij meerdere jaren vooruit wordt gekeken. Verhoogde solvabiliteitseis OVO is in 2007 gestart met de voorbereiding op Solvency II. Het Solvency II-regime vereist een substantieel hogere solvabiliteit van alle verzekeraars. OVO voldoet nu al ruimschoots aan de toekomstige Solvency IIsolvabiliteitseisen. De interne doorrekening van de Solvency II-solvabiliteit op basis van de cijfers van de afgelopen drie jaren, geeft aan dat OVO voor deze jaren telkens uitkomt op een solvabiliteitsratio van meer dan 170%. In 2011 heeft OVO zich verder voorbereid op een ander onderdeel van de Solvency II-implementatie, namelijk de ORSA (Own Risk en Solvency Assessment). In 2012 volgt hierop de officiële ORSA-test vanuit DNB. OVO anticipeert continu, om verrassingen in een later stadium te voorkomen en in 2014 aan alle Solvency II-eisen te kunnen voldoen. Solvency II zal ook consequenties hebben voor de jaarrekening. De regelgeving op dit punt is op Europees niveau in een afrondende fase. Vast staat dat er meer en gedetailleerdere informatie moet worden gegeven over de marktwaarde van de schade en de verzekeringsverplichtingen en over de solvabiliteit op Solvency II-grondslag. Op dit moment waardeert OVO de schade en de verzekeringsverplichtingen nog niet tegen marktwaarde, waardoor het getoonde eigen vermogen lager ligt dan de toekomstige Solvency II-waardering aangeeft. Hoewel er bij de implementatie van Solvency II voor OVO inhoudelijk weinig zal wijzigen in het risicobeheer, verandert de presentatie naar buiten toe ingrijpend. Zo zal meer inzicht geboden worden in de verhouding tussen de risico’s en het daadwerkelijk aanwezige vermogen. Ook zal het vermogen onder Solvency II meer fluctuaties gaan vertonen. Maatschappelijk verantwoord ondernemen Maatschappelijk verantwoord ondernemen is bij OVO verankerd in de onderlinge rechtsvorm van de organisatie, met lagere overheden als leden. Duurzaamheid en betrokkenheid zijn kernbegrippen die invulling geven aan het verzamelbegrip maatschappelijk verantwoord ondernemen. Voor OVO betekent duurzaam ondernemen dat de manier van zaken doen in lijn ligt met de uitgangspunten van de leden. De maatschappelijke betrokkenheid komt tot uitdrukking in de corporate governance, het personeelsbeleid en het vermogensbeheer. Corporate governance Per 1 januari 2011 zijn de nieuwe governance principes voor verzekeraars (code verzekeraars) van kracht geworden.
De principes zijn besproken door het management en met de raad van commissarissen. Een element hierin is de vorming van een risicocommissie vanuit de raad van commissarissen. De raad van commissarissen heeft besloten in zijn geheel als risicocommissie op te treden. Het bestuur heeft vastgesteld dat OVO voldoet aan de intentie van de code. Voor zover bepalingen nog moeten worden geformaliseerd, is dit gepland en wordt dit gecombineerd met de veelal overlappende implementatie van de (administratieve) verplichtingen rond Solvency II. Op deze wijze kan OVO eind 2013 op efficiënte wijze en binnen de bestaande capaciteit aan alle formele verplichtingen voldoen. Ten behoeve van permanente educatie heeft het bestuur ook in 2011 meerdere relevante seminars en andere deskundigheidsbevorderende bijeenkomsten bijgewoond. De Regeling Beheerst Beloningsbeleid is een andere regeling die per 1 januari 2011 van kracht is. Deze regeling is bedoeld om excessieve en risicovolle beloningsstructuren bij financiële instellingen tegen te gaan. OVO kent als onderlinge verzekeraar geen bonussysteem waarbij vooraf bonussen worden afgesproken die afhankelijk zijn van het financieel resultaat. Hiermee wordt aan de belangrijkste eis uit de regeling voldaan. Over 2011 zijn zeer beperkt, voor ongeveer 1% van de loonsom, achteraf gratificaties toegekend. Uit efficiencyoverweging zijn deze gratificaties niet voorwaardelijk en gespreid toegekend. Voor zover relevant en van toepassing is de te publiceren informatie in deze jaarstukken opgenomen. Per 22 juni 2011 is bovendien de herziene Gedragscode Verzekeraars goedgekeurd door de Algemene Ledenvergadering van het Verbond van Verzekeraars. Het bestuur van OVO heeft de gedragscode inmiddels ondertekend. De basis van de gedragscode wordt gevormd door drie kernwaarden: ‘zekerheid bieden’, ‘mogelijk maken’ en ‘maatschappelijk betrokken zijn’. Het bestuur geeft met het ondertekenen van de gedragscode aan de gedragsregels te volgen en toe te passen. Onze leden en andere belanghebbenden mogen ons hierop aanspreken. Personeelsbeleid OVO biedt de mogelijkheid tot incidenteel thuiswerken, en draagt daarmee bij aan de reductie van woon-werkverkeer. Medewerkers worden gestimuleerd met het openbaar vervoer van en naar het werk te reizen en ontvangen een reiskostenvergoeding op basis van de kosten van openbaar vervoer. De locaties van bijeenkomsten die OVO voor leden en medewerkers organiseert, worden mede gekozen op basis van bereikbaarheid met het openbaar vervoer. Vermogensbeheer De maatschappelijke verantwoordelijkheid die OVO neemt, komt ook tot uiting in duurzaam beleggen. De vermogensbeheerder van OVO conformeert zich aan de internationale normen voor duurzaam ondernemen, de zogenaamde ‘Principles for Responsible Investment’. Deze principes hebben betrekking op het verbeteren van mensenrechten, werkomstandigheden, milieu en governance. Om duurzaam beleggen daadwerkelijk vorm te geven, 11
werkt onze vermogensbeheerder met een aanpak die is gebaseerd op ‘engagement’. Deze aanpak gaat verder dan het eenvoudigweg volgens bepaalde criteria uitsluiten van ondernemingen of het selecteren van de meest duurzaam opererende ondernemingen. Bij engagement gaat het om dialoog met de ondernemingen waarin belegd wordt, om zo tot verandering te komen. Ondernemingen die weten dat aandeelhouders hen zullen aanspreken op hun maatschappelijke verantwoordelijkheid, hebben goede reden zich extra in te spannen voor bovenstaande principes. OVO is ervan overtuigd dat de principes een effectieve manier vormen om een maatschappelijk verantwoorde beleggingsportefeuille te realiseren. Klantgerichtheid Ledenraadplegingen en ledenparticipatie zijn kenmerkend voor een ‘onderlinge’. OVO organiseert dit in de vorm van klankbordgroepen, enquêtes, bijeenkomsten en de Algemene Ledenvergadering. De ledenraadplegingen van dit jaar stonden vooral in het teken van de te trekken lessen uit het rapport ‘Behoorlijk omgaan met schadeclaims’ van de Ombudsman. Klankbordgroepen In 2011 zijn er twee bijeenkomsten van klankbordgroepen georganiseerd. Op 11 mei 2011 is er een bijeenkomst geweest op het kantoor van OVO in Leidschendam. Aan deze bijeenkomst namen de volgende personen deel: Wendy van Someren (Servicecentrum Drechtsteden) Carla van Dam (Servicecentrum Drechtsteden) Peter Kreukniet (Servicecentrum Drechtsteden) Marion Klinkenberg (gemeente Noordwijk) Anouska Ganesh (gemeente Nieuwegein) John Seijsener (gemeente Noordwijkerhout) Leon Kapteijn (gemeente Noordwijkerhout) Op 15 september 2011 vond er een bijeenkomst plaats in het gemeentehuis van Sittard-Geleen. Aan deze bijeenkomst hebben de volgende personen deelgenomen: Mascha van der Linden (gemeente Horst aan de Maas) Karel van Kessel (gemeente Sittard-Geleen) Ellis Bouten (gemeente Beesel) Jan Moonen (gemeente Nederweert) Raymond Batten (gemeente Eindhoven) Coby Siebers (gemeente Venray) Algemene Ledenvergadering Op 26 mei 2011 organiseerde OVO in Karel V te Utrecht de ‘OVO Ledendag’. In het ochtendgedeelte vond de Algemene Ledenvergadering plaats. Het middaggedeelte stond in het teken van het rapport ‘Behoorlijk omgaan met schadeclaims’ van de Nationale Ombudsman. De ledendag kende dit jaar een historisch grote opkomst, waarschijnlijk dankzij de inhoud van het programma. De Nationale Ombudsman, Alex Brenninkmeijer, was aanwezig om zijn rapport toe te lichten en deel te nemen aan een paneldiscussie over de gevolgen van het rapport voor de 12
praktijk. Mede dankzij de inspirerende dagvoorzitter werd het een interactieve en enerverende dag. De discussie met panelleden Vincent Affourtit (advocaat Houthoff Buruma), Alex Brenninkmeijer (Nationale Ombudsman), Marion Klinkenberg (gemeente Noordwijk) en Jasper Mols (hoofd schade OVO) heeft er met de goede inbreng van alle deelnemers mede toe geleid dat er een aantal nuances in het rapport van de Ombudsman zijn aangebracht. Regionale bijeenkomsten In het najaar zijn volgens traditie zes regionale bijeenkomsten georganiseerd, verspreid over het land. Naast de actuele onderwerpen, zoals de aanpassingen in de fraude- en berovingsverzekering waarbij de leden in de gelegenheid werden gesteld om een reactie te leveren op het beleid, heeft OVO ook een interactief programma verzorgd. Het centrale thema hierbij was ‘communicatie in schadebehandeling’. Deze aanpak is goed ontvangen, zo is gebleken uit de respons van de deelnemers op de schriftelijke enquête. Waterschapsdag en politiedag De politie en de waterschappen ziet OVO als aparte ledengroepen. Voor ieder van deze ledengroepen heeft OVO ook dit jaar weer een speciale dag georganiseerd. De politiedag, gehouden op 8 juni 2011 op de SS Rotterdam, bood naast een inhoudelijk programma en de presentatie van de publicatie ‘Aansprakelijkheidsclaims: tips uit de praktijk’ ook een rondvaart door de Rotterdamse haven. De Waterschapsdag is op 10 november 2011 georganiseerd op het kantoor van Waterschap Vallei en Eem. Deze bijeenkomst werd gecombineerd met een vergadering van het Landelijk Overleg Waterschappen. Tijdens deze bijeenkomst zijn de uitkomsten van de enquête over de klanttevredenheid gepresenteerd. Deze waren zeer positief. Verder is op verzoek van de waterschappen een aantal risico’s besproken. De dag is afgesloten met een korte workshop over ‘communicatie in schadebehandeling’. Ledenbezoeken In 2011 zijn ongeveer 50 leden bezocht. Deze bezoeken hebben vooral in het teken gestaan van relatiebeheer en acquisitie. Eind 2011 is het OVO Adviesteam opgericht. Dit team richt zich specifiek op het bezoeken van leden en op het onder de aandacht brengen van de overige juridische dienstverleningsproducten.
13
sinds 1937
de fraudeverzekering opgezegd en werd de bescheiden winst het jaar erna voor het eerst belegd. Het gunstige beleggingsklimaat in de jaren ‘80 en ‘90 zorgde voor een spectaculaire groei van de vermogenspositie naar het huidige niveau.
75 jaar
Deze sterke vermogenspositie maakte veel mogelijk in de na het millennium sterk veranderende financiële wereld. Hieronder een aantal voorbeelden.
OVO 75 jaar, een terug- en vooruitblik De FOG is een onderlinge waarborgmaatschappij die in 1937 op initiatief van de Vereniging van Nederlandse Gemeenten is opgericht. Samen met de, in verband met het dreigende onverzekerbaarheid van aansprakelijkheid van gemeenten, in 1995 opgerichte Aansprakelijkheids Onderlinge van Gemeenten (AOG) vormt deze de rechts voorganger van OVO. Door de jaren heen heeft de onderlinge zich op verschillende momenten en op verschillende manieren aan moeten passen om de ‘tand des tijds’ voor te zijn en te doorstaan. Hieronder wordt stil gestaan bij de bepalende ontwikkelingen van toen, nu en in de toekomst.
sinds 1937
75 jaar
1937 - 2012
De aanleiding tot de oprichting van de FOG was een wijziging van de Gemeentewet die aan de gemeenten de verplichting oplegde: “eene regeling vast te stellen omtrent verzekering van gemeentegelden tegen benadeeling door plaatselijke ambtenaren en bedienden of door anderen.” (Artikel 170, tweede lid GW.) Deze wetswijziging schafte de zekerheidstelling voor de gemeente-ontvanger (de Gemeenteborgtochtenwet, die 1937 - 2012 tot dan gold) af en verplichtte in plaats daarvan tot een verzekering.
75 jaar
Voornamelijk in de bezettingsjaren gaf de FOG een expansieve groei te zien, mede als gevolg van de toetreding van gemeenten die tot dan op de Engelse markt verzekerd waren en die omtrent het voortbestaan van hun verzekering door gemis aan communicatie grote twijfels hadden. Deze twijfels werden nog eens extra in de hand gewerkt door de Engelse voorschriften t.a.v. ‘de handel met de vijand’ die het waarschijnlijk maakten dat de Engelse verzekeraars ook de fraudeverzekeringen van Nederlandse gemeenten dienden te beëindigen.
75 jaar
Hoewel de eerdergenoemde verplichting tot verzekering na de oorlog uit de Gemeentewet is verdwenen en het de gemeenten vrij stond hun verzekering opnieuw in de Engelse markt onder te brengen, hebben alle gemeenten hun verzekering bij de FOG gecontinueerd. Daarna sloten gemeenten, waterschappen, provincies, politieregio’s, gemeenschappelijke regelingen en een groot aantal organisaties dat een overheidstaak uitvoert, zich aan bij de onderlinge. Tot de jaren ’80 was de FOG een ‘noodlijdende’ onderlinge, waarbij tekorten door de leden geregeld dienden te worden aangevuld. Middels een aantal maatregelen van de toenmalige directeur drs. G.J. te Wechel is de vermogenspositie vervolgens sterk verbeterd. Zo is van een groep van leden, de woningcorporaties, die in die jaren zorgden voor de grote negatieve resultaten 14
Van 2000 tot 2003: drie premievrije jaren voor de FOG leden teneinde een deel van het opgebouwde vermogen aan de leden terug te geven. 2002-2008: Phoenix NV als dochter om tekort aan capaciteit op de brandverzekeringmarkt van gemeenten op te vangen. 2004: fusie FOG en AOG in OVO zodat het opgebouwde vermogen beide onderlingen een toekomst kan bieden met de sterk veranderende kijk op risico’s en solvabiliteit. Vanaf 2004: OVO weet met een nieuwe samenstelling in de RvC, professionelere aanpak, aanhouden van voorzieningen naar aanleiding van actuariële studies en de opmaat naar de insourcing van activiteiten de negatieve resultaten te keren. Vanaf 2006: Na de insourcing bouwt OVO verder aan professionalisering van dienstverlening, verslaglegging, beleggingsbeleid, herverzekeringsbeleid, voorziening structuur, personeelsbeleid, riskmanagement, governance, automatisering en bestendige kwaliteit. Vooral door deze ingrepen kon OVO de kredietcrisis van 2008 goed doorstaan. Verdere maatregelen zorgden voor goede resultaten in 2009, 2010 en 2011 en vormen tevens de basis voor de huidige solvabiliteitsratio van 413%. OVO maakt zich gereed voor Solvency II in 2014. Zoals te lezen valt in het bestuursverslag is het streven om de branche fraude weer toekomstbestendig te maken door de minimale verzekerde sommen te verhogen. De vernieuwde algemene voorwaarden en de fraude scan moeten bijdragen aan het gezond maken van deze branche. Op het gebied van de branche aansprakelijkheid voert OVO een actief preventiebeleid in de vorm van publicaties, nieuwsbrieven, opleidingen en bijeenkomsten. De aanvullende dienstverlening zal in de vorm van de nieuwe producten ‘Verhaal van schade’, ‘Juridische dienstverlening’ en ‘Workshops’ nog intensiever bij de leden onder de aandacht worden gebracht door het in 2011 opgerichte Adviesteam. Het bestuur is gegeven de marktomstandigheden (financiële wereld, aanbesteding, bezuiniging, regeldruk) constant bezig met het verkennen, onderzoeken en uitwerken van mogelijkheden om de continuïteit van OVO, zelfstandig of anderszins, ook voor de toekomst te waarborgen. OVO dankt haar leden voor het in haar gestelde vertrouwen gedurende de afgelopen 75 jaar. Het bestuur Leidschendam, 18 april 2012
Statistische gegevens Aansprakelijkheid De laatste jaren was een stijgende trend waarneembaar in het aantal schaden boven het eigen risico. Deze trend lijkt in 2011 te stoppen. Voor het eerst in vijf jaar is het aantal schaden boven het eigen risico afgenomen ten opzichte van het jaar daarvoor. In grafiek 1 is deze ontwikkeling zichtbaar gemaakt. Grafiek 1 Aantal schaden boven eigen risico ultimo 2011 600 500 400 300 200 100 0
2004
2005
2006
2007
2008
2009
2010
Het is te vroeg om te constateren dat hiermee een dalende trend is ingezet. Bovendien heeft de aansprakelijkheidsverzekering betrekking op een long tail risico, waarbij pas na verloop van een aantal jaren een meer definitief oordeel geveld kan worden over de ontwikkeling van een schadejaar. Gezien de maatschappelijke ontwikkelingen – een steeds meer terugtredende overheid in combinatie met een groeiend claimbewustzijn – lijkt de conclusie eerder gerechtvaardigd dat de daling in 2011 een incident is en vanaf 2012 de stijging weer inzet.
2011
Dat een negatieve ontwikkeling in het aantal schaden boven het eigen risico waarschijnlijk is, kan ook worden afgeleid uit de ontwikkeling van de gemiddelde schadelast. Vanaf 2006 is hier een stijging in te zien. Deze stijging zet door in 2011, zoals te zien is in grafiek 2. De gemiddelde schadelast kent een licht stijgende lijn en bedraagt in 2011 rond € 20.000. In 2001 was dit nog € 13.500. Oorzaken hiervan zijn onder andere de inflatie, de versoberde sociale zekerheid, negatieve effecten van wetgeving en jurisprudentie, rechtsbijstand en de veranderende maatschappij. Zoals gezegd is het meest recente jaar niet maatgevend, omdat de ervaring leert dat van het laatste schadejaar nog geen definitief beeld kan worden gevormd.
Grafiek 2 Gemiddelde schadelast 30000 25000 20000 15000 10000 5000 0
1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011
15
Gemeenten In onderstaande grafiek zijn de zaken per schadecategorie weergegeven. Deze illustreert het aantal schaden en de hoogte van de gemiddelde schadelast per categorie in 2011. Weinig verrassend voert de categorie ‘wegbeheer’ de lijst van aantallen schaden aan. Deze categorie vormt in aantal al jaren het grootste risico voor gemeenten en dit zal voorlopig ook wel zo blijven. Dit kan worden verklaard door de risicoaansprakelijkheid voor de wegbeheerder in combinatie met het gegeven dat steeds meer mensen zich in de openbare ruimte begeven. Op basis van de gemiddelde schadelast valt op dat wegbeheer niet het grootste risico vormt en slechts terug te vinden is op de zesde plek. De ranglijst van de gemiddelde schadelast wordt aangevoerd door categorieën zaken die met een lage frequentie voorkomen. Aan kop staat, net als
vorig jaar, de categorie besluitvorming. Hierbij kan worden gedacht aan aansprakelijkheid door gemaakte fouten in vergunningverlening. Het grootste risico wordt gevormd door vertragingsschade, wanneer door fouten een vergunning later wordt afgegeven dan mocht worden verwacht. In deze categorie komen relatief weinig schaden voor. Als zich echter een schade voordoet, dan is dit in de regel een grote schade, zoals uit de gemiddelde schadelast van meer dan € 40.000 blijkt. Dit aansprakelijkheidsrisico wordt verder vergroot doordat gemeenten steeds meer taken krijgen. Een voorbeeld hiervan is de invoering van de WABO, in combinatie met een dalende capaciteit in geld en middelen door bezuinigingsmaatregelen. De preventieactiviteiten van OVO richten zich vooral op genoemde categorieën met een groot aansprakelijkheidsrisico, omdat hier de meeste winst te behalen is. Zo werkt OVO aan het beheersbaar houden van deze risico’s voor gemeenten.
Grafiek 3 Aantal schaden en gemiddelde schadebedragen 2000
50.000
1800
45.000
1600
40.000
1400
35.000
1200
30.000
1000
25.000
800
20.000
600
15.000
400
10.000
200
5.000
0
0
Aantal Wegbeheer
16
Groenbeheer
Riool/water
Besluitvorming
Onjuiste informatie
Handhaven
Werkgevers
Overig
Gemiddeld in €
Fraude Verzekerd bestand Eind 2011 bedroeg het aantal verzekeringnemers 623. De verzekering van 23 gemeenten en instellingen is beëindigd als gevolg van herindeling, fusie, opheffing of verlies van de publiekrechtelijke status.
Verzekeringnemers
Verzekerd bedrag
Brutopremies
(x € 1000,-)
(x € 1000,-)
2011
2010
2011
2010
168.535
169.655
884
735
Waterschappen
17.120
17.330
23
23
Instellingen
62.850
65.120
188
131
Politieregio’s
6.670
6.670
29
29
255.175
258.775
1.124
918
Gemeenten
Totaal
Schaden Het aantal in 2011 ontvangen schaden (28) is licht gedaald ten opzichte van 2010 (33). Het overzicht van premies en uitgekeerde schaden 2011 ziet er als volgt uit: Categorie leden
Aantal inwoners
Aantal
Schadebedrag*
* Betaald in boekjaar na aftrek van een
(x € 1000,-)
eventueel aanwezig eigen risico en aandeel herverzekeraar en verhoogd met
A. Gemeenten A1 t / m A3
wijzigingen in reserveringen in verband
0 - 20.000
155
108
A4
20.000 - 50.000
190
498
A5
50.000 - 100.000
45
27
A6
100.000 - 150.000
14
16
A7
150.000 - 300.000
8
0
A8
meer dan 300.000
3
0
Totaal gemeenten
415
649
B. Waterschappen
22
0
177
16
9
8
Totaal 2011
623
673
Totaal 2010
646
15
C. Instellingen D. Politieregio’s
met niet-afgewikkelde schaden.
17
Jaarrekening 2011 (bedragen x € 1000,-)
18
19
Balans Activa (x € 1000,-) per 31 december 2011 vóór verdeling resultaat 2011
2010
Beleggingen (1) Beleggingen in groepsmaatschappijen en deelnemingen Deelnemingen in groepsmaatschappijen
-
-
Vorderingen op groepsmaatschappijen
-
-
-
Financiële beleggingen Obligaties
5.902
669
Aandelen
18.017
28.699
Deposito’s
15.665
9.843
-10
28
Andere financiële beleggingen
39.574
39.239
Vorderingen Vordering uit directe verzekering op - Verzekeringsnemers Vordering uit herverzekering Overige vorderingen (2)
488
399
89
692
1
65 578
1.156
Overige activa (3) Materiële vaste activa
295
546
Liquide middelen
467
898 762
1.444
Overlopende activa
20
Lopende rente en huur
200
60
Overige overlopende activa (4)
314
263 514
323
41.428
42.162
Passiva (x € 1000,-) per 31 december 2011 vóór verdeling resultaat 2011
2010
Eigen Vermogen (5) Gestort en opgevraagd kapitaal Algemene Reserve Herwaarderingsreserve Onverdeelde winst
-
-
11.632
8.478
915
2.641
1.922
3.154 14.469
14.273
Technische voorzieningen (6) Voor te betalen schaden/uitkeringen Bruto
30.832
29.171
Herverzekeringsdeel
-4.412
-2.181
Overige voorzieningen
26.420
26.990
-
-
Schulden Schulden uit herverzekering
40
131
Overige schulden (7)
74
30
Overlopende passiva (8)
114
161
425
738
41.428
42.162
21
Winst-en-verliesrekening Winst-en-verliesrekening 2011 (x € 1000,-) 2011
2010
Verdiende premies eigen rekening Bruto premies (9) Af: uitgaande herverzekeringspremies
9.292
9.138
-959
-943 8.333
8.195
Wijziging technische voorziening niet verdiende premies Bruto premies
-
-
Af: aandeel herverzekeraars
-
-
-
Toegerekende opbrengst uit beleggingen (10)
534
812
Overige technische baten eigen rekening (11)
178
221
Schaden eigen rekening Bruto schaden
5.724
5.328
-295
-841
5.429
4.487
Te betalen bruto schaden
1.660
-11
Aandeel herverzekeraars
-2.231
-137
Aandeel herverzekeraars
Geboekte schaden eigen rekening
Wijziging voorziening voor:
Wijziging overige technische voorzieningen eigen rekening
22
4.858
4.339
-
-
2011
2010
Bedrijfskosten (12) Acquisitiekosten Algemene bedrijfskosten Afschrijving bedrijfsmiddelen Provisie en winstdeling ontvangen van herverzekeraars
55
18
3.230
2.897
260
277
-
-
Resultaat technische rekening schadeverzekering
Opbrengst uit beleggingen (13)
3.545
3.192
642
1.697
950
755
Opbrengst uit deelnemingen
-
1.171
Beleggingslasten (14)
6
-19
958
206
-100
156
1.814
2.269
-534
-812
Gerealiseerd resultaat op beleggingen (15) Niet gerealiseerd resultaat op beleggingen (16)
Toegerekend aan technische rekening
Opbrengst uit beleggingen eigen vermogen Andere lasten Resultaat uit gewone bedrijfsuitoefening
1.280
1.457
-
-
1.922
3.154
23
Samenstelling van het totaalresultaat Overzicht totaalresultaat 2011 (x € 1000,-) 2011
Netto resultaat Herwaardering financiële beleggingen Gerealiseerde herwaardering t.l.v. het eigen vermogen Totaal van de rechtstreekse mutaties in eigen vermogen Totaal resultaat
2010
1.922
3.154
84
779
-1.810
-1.047 -1.726
-268
196
2.886
Toelichting De herwaardering wordt bij realisatie verwerkt in de winst-en-verliesrekening. Het bedrag van de gerealiseerde herwaardering maakt ook onderdeel uit van het in het overzicht gepresenteerde netto-resultaat toekomend aan de rechtspersoon.
24
Kasstroomoverzicht Kasstroomoverzicht 2011 indirecte methode (x € 1000,-) 2011
2010
Kasstroom uit operationele activiteiten Nettowinst
1.922
3.154
-571
-147
Mutatie overige voorzieningen
-
-15
Stelselwijziging effecten
-
-
260
277
-360
230
514
-411
-127
-66
Vermeerdering technische voorziening eigen rekening
Afschrijving bedrijfsmiddelen Mutatie kortlopende schulden en overlopende passiva Mutatie vorderingen Mutaties overlopende activa
1.638
3.022
Kasstroom uit investerings- en beleggingsactiviteiten Investeringen en aankopen -Beleggingen in deelnemingen -Overige beleggingen -Materiële vaste activa
-
-1.171
-19.963
-27.090
-9
-99 -19.972
-28.360
Desinvesteringen, aflossingen en verkopen -Beleggingen in groepsmaatschappijen en deelnemingen -Overige beleggingen -Materiële vaste activa
-
7.245
17.903
18.365
-
17.903
25.610
Kasstroom uit financieringsactiviteiten Mutatie gestort kapitaal
-
-
Mutatie depots voor herverzekeraars
-
-
Mutatie liquide middelen
-
-
-431
272
25
Toelichting jaarrekening 2011 (bedragen x € 1000,-)
26
Algemeen Voor u ligt de enkelvoudige jaarrekening van Onderlinge Verzekeringen Overheid (OVO) u.a. (hierna OVO). OVO is de voortzetting van de per 1 januari 2004 samen gevoegde Frauderisico Onderlinge van Gemeenten (FOG) u.a. en de Aansprakelijkheids Onderlinge van Gemeenten (AOG) u.a. OVO is statutair gevestigd en houdt kantoor in Leidschendam. Grondslagen van waardering en resultaatbepaling De jaarrekening is opgesteld rekening houdend met de bepalingen in Titel 9 boek 2BW. Beleggingen Beleggingen in aandelen en obligatiefondsen, gepresenteerd als aandelen, worden gewaardeerd tegen marktwaarde per balansdatum. De ter beurze genoteerde aandelen worden gewaardeerd tegen beurskoers per balansdatum. Van de niet ter beurze genoteerde aandelen wordt de ‘net asset value’ per balansdatum opgenomen. Gerealiseerde resultaten bij verkoop van obligaties en aandelen, deelneming en valuta termijn contracten, zijnde de verkoopopbrengst minus de kostprijs, worden in het resultaat verantwoord. Niet-gerealiseerde koersresultaten worden in de herwaarderingsreserve in het eigen vermogen verantwoord m.u.v. niet gerealiseerde resultaten waarbij de marktwaarde lager is dan de kostprijs. Deze worden direct in het resultaat verantwoord. Bij stijging in een volgend boekjaar wordt deze afwaardering tot maximaal de kostprijs weer via het resultaat verantwoord. Herwaarderingsreserve De herwaarderingsreserve heeft betrekking op de nietgerealiseerde positieve koersverschillen per balansdatum op de beleggingen.
Technische voorziening voor te betalen schaden Deze worden per post beoordeeld en geschat met inachtneming van de laatst bekende gegevens. Bij het bepalen van de voorziening wordt rekening gehouden met de kosten van schade-afwikkeling. Met te verwachten baten uit subrogatie en regres wordt rekening gehouden indien er in voldoende mate zekerheid bestaat over de inbaarheid van het bedrag. Tevens worden IBNER voorzieningen getroffen om ongunstige schade-ontwikkelingen te kunnen opvangen. Overige activa en passiva Voor zover geen waarderingsgrondslag is aangegeven, worden de activa en passiva gewaardeerd tegen nominale waarde. Baten en lasten De baten en lasten worden toegerekend aan het jaar waarop zij betrekking hebben. Van de opbrengst uit beleggingen wordt een vast percentage van 2% (2010: 3%) over de technische voorzieningen toegerekend aan de technische rekening. Het verschil met het werkelijke beleggingsresultaat komt ten laste van de niet-technische rekening. Ook de beleggingslasten worden toegerekend aan de niet-technische rekening. Kasstroomoverzicht Het kasstroomoverzicht is opgesteld volgens de indirecte methode. Vanuit de nettowinst worden mutaties gepresenteerd voor resultaatposten die geen operationele kasstroom met zich meebrengen en voor kasstromen die in de betreffende periode geen resultaatpost zijn. Vennootschapsbelasting De onderlinge is vrijgesteld van de vennootschapsbelasting (artikel 2 lid 7 Wet Vpb).
27
Toelichting balans per 31 december 2011
28
(bedragen x € 1000,-)
(1) Beleggingen De financiële beleggingen met een balanswaarde ultimo 2011 van 39.574 bestaan uit: Aanschaffingswaarde
Balanswaarde
(Beurs-)waarde
Balanswaarde 2010
-
-
-
-
Obligaties
5.847
5.902
5.902
669
Aandelen
17.732
18.017
18.017
28.699
Deposito’s
15.220
15.665
15.665
9.843
-
-10
-10
28
38.799
39.574
39.574
39.239
Deelneming
Andere financiële beleggingen
De aandelenportefeuille bestaat volledig uit participaties in beleggingsfondsen. OVO participeert voor 13.047 in obligatiefondsen (2010: 22.137), voor 4.970 in aandelenfondsen (2010: 6.529) en niet meer in alternatieve beleggingsfondsen (2010: 33). De beleggingen muteerden in 2011 als volgt: 2011
2010
Balanswaarde deelneming 1 januari
-
6.704
Bij: aankopen
-
-
Af: verkopen
-
-7.245
Gerealiseerd op verkopen over het resultaat
-
1.171
Gerealiseerd op verkopen over het vermogen
-
-630
Ongerealiseerd over het resultaat
-
-
Ongerealiseerd over het vermogen
-
-
Balanswaarde deelneming per 31 december Balanswaarde obligaties 1 januari
-
-
669
-
5.170
2.930
Af: verkopen
-
-2.273
Gerealiseerd op verkopen over het resultaat
-
20
Gerealiseerd op verkopen over het vermogen
-
-
Ongerealiseerd over het resultaat
8
-8
55
-
Bij: aankopen
Ongerealiseerd over het vermogen Balanswaarde obligaties per 31 december Balanswaarde aandelen 1 januari Bij: aankopen Af: verkopen
5.902
669
28.669
22.494
4.910
12.446
-14.712
-7.117
Gerealiseerd op verkopen over het resultaat
999
378
Gerealiseerd op verkopen over het vermogen
-1.810
-417
-98
136
29
779
Ongerealiseerd over het resultaat Ongerealiseerd over het vermogen Balanswaarde aandelen per 31 december
18.017
28.699 29
Balanswaarde deposito’s 1 januari
9.843
7.657
Bij: inleg
9.720
11.500
-4.100
-9.500
202
186
Af: opname Gerealiseerde rente over het resultaat Balanswaarde deposito’s per 31 december
15.665
Balanswaarde valuta-afdekking 1 januari
9.843
28
-
Bij: waarde valuta termijn
6.849
6.197
Af: valuta termijn verkoop
-6.837
-6.075
Gerealiseerd op verkopen over het resultaat
-40
-122
Ongerealiseerd over het resultaat
-10
28
Balanswaarde valuta-afdekking per 31 december
-10
28
39.574
39.239
Per 31 december 2011 zijn er twee valutatermijn-verkoopcontracten met een omvang van respectievelijk $ 1.140.000 en £ 700.000, aflopend op 30 maart 2012.
Balanswaarde financiële beleggingen per 31 december
(2) Overige vorderingen 2011
2010
Depot porti
1
1
Restant betaling verkoop Phoenix
-
64
1
65
(3) Overige activa Afschrijvingen materiële vaste activa geschieden lineair tegen de volgende percentages op jaarbasis:
30
Inrichting Weigelia 25
20%
Meubilair
20%
Communicatieapparatuur
20%
Kantoorapparatuur
33%
Computerapparatuur
33%
Computerprogrammatuur
25%
Computernetwerk
25%
Bedrijfsauto’s
25%
174
124
1.287
-42
-133
-14
-16
-20
-386
-68
-62
-741
18
12
-
3
3
342
106
62
546
6
2
-
1
-
-
-
-
9
Computer
Kantoor
vaste activa
Bedrijfsauto’s
Totaal materiële
netwerk
728
Computer
23
Computer
19
apparatuur
14
apparatuur
145
apparatuur
Meubilair
60
Inrichting
Weigelia 25
Communicatie-
2011 (bedragen x € 1000,-)
programmatuur
Het verloop van de materiële vaste activa in het boekjaar is als volgt:
Stand 1 januari 2011
Aanschaffingswaarden Cumulatieve afschrijvingen Boekwaarde Mutaties Investeringen
-
-
-
-
-
-
-
-
-
Afschrijvingen
Desinvesteringen
-8
-9
-
-2
-2
-175
-43
-21
-260
Totaal mutaties
-2
-7
-
-1
-2
-175
-43
-21
-251
Stand 31 december 2011
Aanschaffingswaarden Cumulatieve afschrijving Boekwaarde
66
147
14
20
23
728
174
124
1.296
-50
-142
-14
-18
-22
-561
-111
-83
-1.001
16
5
-
2
1
167
63
41
295
De liquide middelen ad 467 staan ter vrije beschikking van het bedrijf.
(4) Overige overlopende activa 2011
2010
Vooruitbetaalde verzekeringspremies
8
8
Vooruitbetaalde huur
-
21
Nog te ontvangen dividend
75
-
Nog te ontvangen service fee/dienstverlening
52
58
Belastingen
78
92
BGK voorschotten letselschade
101
84
314
263
(5) Eigen vermogen 2011
2010
Algemene Reserve Stand per 1 januari
8.478
7.419
Resultaat
3.154
1.059
Stand per 31 december
11.632
8.478
31
2011
2010
Herwaarderingsreserve Stand per 1 januari
2.641
2.909
Gerealiseerde herwaardering Phoenix N.V.
-
-630
Ongerealiseerde herwaardering Phoenix N.V.
-
-
-1.810
-417
84
779
Gerealiseerd koersverschil effecten Ongerealiseerd koersverschil effecten Stand per 31 december
915
2.641
Onverdeelde winst Stand per 1 januari Toegevoegd aan Algemene Reserve
3.154
1.059
-3.154
-1.059
1.922
3.154
Onverdeelde winst boekjaar Stand per 31 december
1.922
3.154
Wettelijke reserves De herwaarderingsreserve is een wettelijke reserve. (6) Technische voorzieningen Voorziening voor te betalen schaden
2011
2010
Bruto voorzieningen Voorziening per 1 januari
29.171
29.182
Af: Afwikkeling oude jaren
-8.266
-6.668
Bij: voorziening lopend jaar
9.927
6.657
Voorziening per 31 december
30.832
29.171
Voorziening voor rekening herverzekeraars Voorziening per 1 januari
2.181
2.045
Af: Afwikkeling oude jaren
-94
136
Bij: voorziening lopend jaar
2.325
-
Voorziening per 31 december
Voorziening eigen behoud per 31 december
4.412
2.181
26.420
26.990
Uitsplitsing voorziening eigen behoud voor te betalen schaden Aansprakelijkheid Fraude Stand per 31 december
25.443
26.447
977
543 26.420
26.990
De voorziening wordt post voor post bepaald, met uitzondering van de IBNER voorziening en schadebehandelingsreserve.
32
(7) Overige schulden 2011
2010
74
30
2011
2010
1
1
148
174
Belastingen
89
86
Accountantscontrole
38
27
Actuariële ondersteuning
52
44
-
306
97
100
425
738
Handelscrediteuren
(8) Overlopende passiva
Vermogensbeheer Personeel
Vooruitontvangen premies Overig
Deze kosten zijn ultimo van het betreffende jaar nog niet in rekening gebracht.
Overige informatie
(bedragen x € 1000,-)
Financiële instrumenten De in de balans opgenomen financiële instrumenten bestaan uit beleggingen, vorderingen, overige activa, overlopende activa, schulden en overlopende passiva. Financiële instrumenten zijn opgenomen tegen marktwaarde, voorzover niet anders aangegeven. Reële waarde in de balans opgenomen financiële instrumenten Bij de bepaling van de marktwaarde van de financiële instrumenten zijn de financiële beleggingen gebaseerd op de beursnoteringen of op de net asset value ultimo boekjaar. Voor wat betreft de overige vorderingen en schulden is de marktwaarde gelijk aan de nominale waarde. Gestelde zekerheden OVO is deelgenoot in de Nederlandse Herverzekeringsmaatschappij voor Terrorismeschaden N.V. Bij schaden als gevolg van terrorisme kan OVO voor maximaal 80 worden aangesproken (2010: 50). OVO heeft een bankgarantie afgegeven van 19 ten behoeve van de verhuurder van het kantoorpand.
33
Toelichting winst-en-verliesrekening 2011 (bedragen x € 1000,-)
34
Omzet 2011
2010
9.292
9.139
950
755
10.242
9.894
2011
2010
Aansprakelijkheid
8.168
8.221
Fraude
1.124
918
9.292
9.139
Bruto premies Directe beleggingsopbrengsten
(9) Bruto premies
De stijging van de herverzekeringspremies is evenredig aan de stijging van de omzet bruto premies voor branche Fraude en Aansprakelijkheid. (10) Toegerekende opbrengst uit beleggingen De aan de technische rekening toe te rekenen opbrengst beleggingen wordt bepaald door een vast percentage van 2% (2010: 3%) over de gemiddelde technische voorziening in het boekjaar. Wanneer over 2010 ook het percentage van 2% wordt gehanteerd, zou dit een waarde van 541 vertegenwoordigen in plaats van 812. (11) Overige technische baten eigen rekening De overige technische baten betreft vergoedingen voor schadebehandeling beneden het eigen risico en betaalde dienstverlening. (12) Bedrijfskosten De algemene bedrijfskosten zijn in het boekjaar 2011 incidenteel hoger in vergelijking met voorgaand boekjaar. Pensioenen zijn ondergebracht bij het bedrijfstakpensioenfonds ABP. Er zijn onvoldoende gegevens beschikbaar om de pensioenverplichtingen te berekenen. Hiervoor is derhalve geen voorziening opgenomen. De pensioenlasten zijn verantwoord in het resultaat. In 2011 bedroeg het gemiddelde aantal personeelsleden 22,4 fte (2010: 22,6 fte). Specificatie algemene bedrijfskosten
2011
2010
Salariskosten
1.394
1.279
Sociale lasten
154
151
Pensioenlasten
181
172
71
61
Ingehuurd personeel
150
156
Huisvestingskosten
103
110
Overige personeelskosten
Ondersteuning derden
477
218
Overige bedrijfskosten
700
750
3.230
2.897
Bezoldiging bestuurders en commissarissen De bezoldiging van het bestuur inclusief werkgeversbijdrage pensioenen, bedroeg 242 (2010: 232), waarvan variabel 8 (2010: 0). De commissarissenvergoeding bedroeg 35 (2010: 26). Accountantskosten De kosten voor de accountantscontrole bedroegen 59 (2010: 50)
35
(13) Opbrengsten uit beleggingen 2011
2010
Obligaties
66
73
Aandelen
600
544
Deposito’s
267
131
17
7
950
755
2011
2010
-2
-7
8
-12
6
-19
2011
2010
Obligaties
-
20
Aandelen
998
378
Andere financiële beleggingen
-40
-122
-
-70
958
206
2011
2010
Obligaties
8
-8
Aandelen
-98
136
Andere financiële beleggingen
-10
28
-100
156
2011
2010
3.500
3.500
Aanwezige solvabiliteit
14.469
14.273
Overschot
10.969
10.773
6.125
6.125
Opbrengsten uit financiële beleggingen:
Liquide middelen
(14) Beleggingslasten
Bankprovisie en bewaarloon effecten Beheersvergoeding
(15) Gerealiseerd resultaat op financiële beleggingen
Deelneming
(16) Niet-gerealiseerd resultaat op financiële beleggingen
Solvabiliteitsmarge
Vereiste solvabiliteit
Interne solvabiliteitseis OVO
De interne solvabiliteitseis van 175% is bepaald aan de hand van de risico’s zoals omschreven in de risicoparagraaf van deze jaarrekening. OVO moet voldoende buffer hebben om deze risico’s te kunnen opvangen. Het overschot aan solvabiliteit is in 2011 gestegen met 196 (2010: 2.886).
36
Resultaat per schadebranche
(bedragen x € 1000,-)
Totaal 2011
Geboekte bruto premie Mutatie voorziening bruto premie
Aansprakelijkheid 2010
9.292
2011
9.139
Fraude
2010
8.168
2011
8.221
2010
1.124
918
-
-
-
-
-
-
9.292
9.139
8.168
8.221
1.124
918
959
943
709
694
250
249
-
-
-
-
-
-
959
943
709
694
250
249
Netto verdiende premie
8.333
8.196
7.459
7.527
874
669
Betaalde schaden
5.724
5.328
5.519
4.594
205
734
Mutatie schadevoorziening
1.660
-11
807
739
853
-750
Schadelast bruto
7.384
5.317
6.326
5.333
1.058
-16
295
841
330
807
-35
34
Mutatie schadevoorziening herverzekeraars
2.231
136
1.811
201
420
-65
Schadelast herverzekeraars
2.526
977
2.141
1.008
385
-31
Schadelast netto
4.858
4.340
4.185
4.325
673
15
Resultaat voor kosten en interest
3.475
3.856
3.274
3.202
201
654
55
18
55
18
-
-
Bruto verdiende premie Uitgaande herverzekeringspremie Mutatie voorziening herverzekeringspremie Verschuldigde herverzekeringspremie
Betaalde schaden t.l.v. herverzekeraars
Acquisitiekosten Mutatie overlopende acquisitiekosten
-
-
-
-
-
-
3.230
2.897
2.514
2.272
716
625
260
277
195
208
65
69
-
-
-
-
-
-
3.545
3.192
2.764
2.498
781
694
Toegerekende opbrengst uit beleggingen
534
812
519
785
15
27
Overige technische baten eigen rekening
178
221
166
221
12
-
Overige technische voorz. eigen rekening
-
-
-
-
-
-
642
1.697
1.195
1.710
-553
-13
Algemene bedrijfskosten Afschrijvingen Provisie / Winstdeling ontv.v.herverzekeraars Bedrijfskosten
Technisch resultaat
37
Risicoparagraaf
(bedragen x € 1000,-)
De belangrijke risico's voor OVO worden hieronder nader toegelicht. Omgevingsrisico Een omgevingsrisico op het gebied van aansprakelijkheid is het concurrentierisico. Het aantal aanbieders stijgt, de inkoop wordt meer prijsgedreven. Hierbij is er vaker sprake van collectieve Europese aanbestedingen. OVO concurreert op kwaliteit, met een verantwoorde premie. Sleutelwoorden voor OVO, en ook voor de leden, zijn lange termijn en continuïteit. Verzekeringstechnische risico’s Het belangrijkste verzekeringstechnische risico voor OVO betreft een mogelijke discrepantie tussen werkelijke en veronderstelde (ontwikkeling) van de schaden van de aansprakelijkheidsportefeuille. Een gedegen IBNER-beleid mitigeert dit risico. De toereikendheid van de technische voorzieningen is getoetst door een certificerend actuaris. De uitkomst van de toetsingen geeft aan dat OVO de technische voorzieningen prudent heeft vastgesteld. De verzekeringstechnische risico’s worden verminderd door een uitgebreid herverzekeringsprogramma. Het herverzekerings-programma voor 2011 (aansprakelijkheid en fraude) was als volgt samengesteld: Schaden die per gebeurtenis een bedrag van 250 te boven gaan worden voor het meerdere tot een maximum van 2.250, in de vorm van een Excess of loss-herverzekeringscontract afgedekt. Marktrisico Het marktrisico omvat het renterisico, het aandelenrisico, het spreadrisico en het valutarisico van de beleggingsportefeuille. De berekeningen zijn gebaseerd op de beleggingsportefeuille per ultimo boekjaar. Het renterisico is het risico dat wijzigingen in de rentestand ongewenste effecten heeft op balans en resultaat. De rentegevoeligheid van de obligatieportefeuille bedraagt ultimo 2011 gemiddeld 5,0 (2010: 4,9). De verwachte duur van de verzekeringstechnische verplichtingen is ten opzichte van 2010 fors gedaald en ligt ultimo 2011 rond de 2,5 jaar. Begin 2012 zijn de rentedragende beleggingen hier op aangepast, om het renterisico terug te brengen. Ultimo 2011 bedraagt het renterisico op basis van de Solvency II* parameters 1.000, vrijwel gelijk aan het voorgaand jaar. Het aandelenrisico is het risico van prijsdalingen in de aandelenportefeuille. OVO is ook in 2011 terughoudend geweest met aandelen. Het percentage aandelen bedroeg ultimo 2011 12,8% van de beleggingsportefeuille. Het beleggingsbeleid ging uit van 15% als neutrale positie. De onder Solvency II* aan te houden solvabiliteit voor het aandelenrisico bedraagt 1.500 ten opzichte van bijna 2.000 ultimo 2010. Het spreadrisico betreft het risico dat coupons en aflossingen van bedrijfsobligaties niet worden betaald. OVO houdt per ultimo 2011 10.400 bedrijfsobligaties aan (2010 11.000). De onder Solvency II* voor dit risico aan te houden solvabiliteit bedraagt 1.000 (2010 1.100). Het valutarisico is voor OVO beperkt. Alleen op niet euro aandelen wordt valutarisico gelopen. Ultimo 2011 zijn hiervan de aandelenposities in dollars en Engelse ponden vrijwel geheel afgedekt. De onder Solvency II* aan te houden solvabiliteit voor het valutarisico bedraagt ultimo 2011 400. Ultimo 2010 was dit nog 800 omdat de Engelse pond toen nog niet werd afgedekt. Kredietrisico OVO loopt op het terrein van premiedebiteuren nauwelijks kredietrisico’s. De risico’s zijn gespreid en de kredietwaardigheid van de leden is groot. Herverzekeraars vormen wel een potentieel risico. In de herverzekeringsstrategie van OVO is een aantal uitgangspunten gedefinieerd die dat risico moet minimaliseren: Herverzekeraars dienen een minimum rating te hebben van S&P A- of een gelijkwaardige rating van andere ratingbureaus. OVO streeft naar herverzekeringspanel van vijf herverzekeraars; de leider heeft een aandeel van maximaal 50% en de volgers ieder bij voorkeur maximaal 25%. Voor banken geldt een minimale rating van S&P A- of een gelijkwaardige rating van andere ratingbureaus. Op dit moment zijn de liquide middelen en deposito’s ondergebracht bij een bank met een A+ rating. De onder Solvency II* aan te houden solvabiliteit voor het kredietrisico (herverzekering + banken + debiteuren) is ten opzichte van ultimo 2010 gestegen van 800 naar 1.200, met name door een toename van de deposito’s.
* De hier vermelde bedragen zijn gebaseerd op nog niet definitief door de Europese regelgever vastgestelde parameters.
38
Uitloopresultaten 2011
(bedragen x € 1000,-)
OVO Totaal Boekjaar
Schadejaren voor 2008
Schadejaar 2008
Schadejaar 2009
2009
3282
-830
-7770
2010
1304
1665
-98
-7211
2011
446
815
2420
-211
5032
1650
-5448
Schadejaren voor 2008
Schadejaar 2008
Schadejaar 2009
2009
2739
-392
-7319
2010
1022
1623
7
-6977
2011
445
910
2416
-224
4206
2141
-4896
Schadejaren voor 2008
Schadejaar 2008
Schadejaar 2009
2009
543
-438
-451
2010
282
42
-105
-234
2011
1
-95
4
13
826
-491
-552
-221
Totaal
Schadejaar 2010
Schadejaar 2011
Schadelast Netto
Technisch Resultaat
Uitloop Netto
Uitloop Bruto
-5318
902
272%
302%
-4340
1697
169%
112%
-8329
-4859
642
540%
509%
-7422
-8329
-14517
3241
Schadejaar 2010
Schadejaar 2011
Schadelast Netto
Technisch Resultaat
Uitloop Netto
Uitloop Bruto
-4972
1198
196%
212%
-4325
1710
155%
96%
-7733
-4186
1195
297%
310%
-7201
-7733
-13483
4103
Schadejaar 2010
Schadejaar 2011
Schadelast Netto
Technisch Resultaat
Uitloop Netto
Uitloop Bruto
-346
-296
-35%
-63%
-15
-13
-1685%
-1915%
-596
-673
-553
14%
78%
-596
-1034
-862
OVO Aansprakelijkheid Boekjaar
Totaal OVO Fraude Boekjaar
Totaal
Toelichting Het uitlooppercentage van de twee branches gezamenlijk fluctueert van jaar tot jaar. Dit geldt met name voor de branche Aansprakelijkheid, in verband met de aard van de branche (long-tail) en de wisselende technische resultaten. De branche Fraude varieert veel minder.
39
Overige gegevens Resultaatbestemming Overeenkomstig de statutaire bepalingen van OVO, met name artikel 39, lid 4 wordt het voordelige saldo ad € 1.922.000 ten gunste van de algemene reserve gebracht. Dit is nog niet in de jaarrekening verwerkt. Het bestuur Leidschendam, 18 april 2012
Aan: het Bestuur en de Raad van Commissarissen van Onderlinge Verzekeringen Overheid u.a. Controleverklaring van de onafhankelijke accountant Verklaring betreffende de jaarrekening Wij hebben de in dit rapport opgenomen jaarrekening 2011 van Onderlinge Verzekeringen Overheid u.a. te Leidschendam gecontroleerd. Deze jaarrekening bestaat uit de balans per 31 december 2011 en de winst-en-verliesrekening over 2011 met de toelichting, waarin zijn opgenomen een overzicht van de gehanteerde grondslagen voor financiële verslaggeving en andere toelichtingen. Verantwoordelijkheid van het bestuur Het bestuur van de onderlinge is verantwoordelijk voor het opmaken van de jaarrekening die het vermogen en het resultaat getrouw dient weer te geven, alsmede voor het opstellen van het jaarverslag, beide in overeenstemming met Titel 9 Boek 2 van het in Nederland geldende Burgerlijk Wetboek (BW). Het bestuur is tevens verantwoordelijk voor een zodanige interne beheersing als het noodzakelijk acht om het opmaken van de jaarrekening mogelijk te maken zonder afwijkingen van materieel belang als gevolg van fraude of fouten. Verantwoordelijkheid van de accountant Onze verantwoordelijkheid is het geven van een oordeel over de jaarrekening op basis van onze controle. Wij hebben onze controle verricht in overeenstemming met Nederlands recht, waaronder de Nederlandse controlestandaarden. Dit vereist dat wij voldoen aan de voor ons geldende ethische voorschriften en dat wij onze controle zodanig plannen en uitvoeren dat een redelijke mate van zekerheid wordt verkregen dat de jaarrekening geen afwijkingen van materieel belang bevat. Een controle omvat het uitvoeren van werkzaamheden ter verkrijging van controle-informatie over de bedragen en de toelichtingen in de jaarrekening. De geselecteerde werkzaamheden zijn afhankelijk van de door de accountant toegepaste oordeelsvorming, met inbegrip van het inschatten van de risico’s dat de jaarrekening een afwijking van materieel belang bevat als gevolg van fraude of fouten. Bij het maken van deze risico-inschattingen neemt de accountant de interne beheersing in aanmerking die relevant is voor het opmaken van de jaarrekening en voor het getrouwe beeld daarvan, gericht op het opzetten van controlewerkzaamheden die passend zijn in de omstandigheden. Deze risico-inschattingen hebben echter niet tot doel een oordeel tot uitdrukking te brengen over de effectiviteit van de interne beheersing van de onderlinge. Een controle omvat tevens het evalueren van de geschiktheid van de gebruikte grondslagen voor financiële verslaggeving en van de redelijkheid van de door het bestuur van de onderlinge gemaakte schattingen, alsmede een evaluatie van het algehele beeld van de jaarrekening. Wij zijn van mening dat de door ons verkregen controle-informatie voldoende en geschikt is om een onderbouwing voor ons oordeel te bieden. Oordeel betreffende de jaarrekening Naar ons oordeel geeft de jaarrekening een getrouw beeld van de grootte en samenstelling van het vermogen van Onderlinge Verzekeringen Overheid u.a. per 31 december 2011 en van het resultaat over 2011 in overeenstemming met Titel 9 Boek 2 BW. Verklaring betreffende overige bij of krachtens de wet gestelde eisen Ingevolge artikel 2:393 lid 5 onder e en f BW vermelden wij dat ons geen tekortkomingen zijn gebleken naar aanleiding van het onderzoek of het jaarverslag, voor zover wij dat kunnen beoordelen, overeenkomstig Titel 9 Boek 2 BW is opgesteld, en of de in artikel 2:392 lid 1 onder b tot en met h BW vereiste gegevens zijn toegevoegd. Tevens vermelden wij dat het jaarverslag, voor zover wij dat kunnen beoordelen, verenigbaar is met de jaarrekening zoals vereist in artikel 2:391 lid 4 BW. Den Haag, 18 april 2012 Ernst & Young Accountants LLP w.g. S.B. Spiessens RA
40
Onderlinge Verzekeringen Overheid (OVO) u.a. Rechtsopvolger van FOG u.a., opgericht in 1937 en AOG u.a., opgericht in 1995 Postbus 1155 2260 BD Leidschendam t 070 - 3017010 f 070 - 3017039 e
[email protected] i www.owm-ovo.nl Handelsregister Haaglanden 27089464
Uw deskundig partner in risicobeheersing
