WILLEM MENGELgERG VERENIGING MEDEDELINGENBLAD nr . l0 O:
De kascommissie 1988: D. Blokbe i"gen en J . Veurman met uw pei1ningmeester
C. Baurichter- Jonkers
BEZOEK AAN WILLEM NOSKE ======================= Kort na de interessante bijeenkomst van onze leden ten huize van Willem Noske in Den Haag op 10 december 1988, werd onze toenmalige gastheer ernstig ziek. Na een· verblijf van ongeveer 4 maanden in het ziekenhuis is hij gelukkig weer thuis. Hoewel zijn gezondheid helaas niet meer de oude is, heeft hij zich weer met grote energie op zijn werk gestort: een alomvattend onderzoek van het muziekleven in Nederland van vroeger tijden tot nu. Ondanks zijn drukke werkzaamheden, heeft de heer Noske op 3 augustus 1989 een kleine afvaardiging van het bestuur van onze vereniging willen ontvangen, bestaande uit A. van Kapel en ondergetekende. Het bezoek had ten doel, om namens onze Vereniging van onze belangstelling voor zijn gezondheid te doen blijken en hem onze beste wensen voor de toekomst over te brengen, onder aanbieding van een fleurige bloemenhulde. De heer Noske toonde zich verrast door deze attentie en ontving ons allervriendelijkst. Wij kunnen U verzekeren dat hij er uitstekend uitziet. Er ontspon zich onmiddellijk een levendig gesprek, waarin onze gastheer ons op boeiende wijze deelgenoot maakte van allerlei feiten en gebeurlijkheden, die bij zijn onderzoekingen aan het licht zijn gekomen en die tot dusverre onbekend zijn gebleven. Ook is hem gebleken, dat zich op vele gebieden in de loop der jaren vele misvattingen hebben gevormd, die een vertekend beeld van de historie geven en die in de literatuur een hardnekkig leven lijden doordat zij van generatie op generatie zonder verder onderzoek zijn overgenomen. Een ander, ook voor ons, belangwekkend onderwerp was de muziekinterpretatie. Heden ten dage is die, naar zijn oordeel, in het algemeen gesproken, vergeleken met vroeger, aan een ernstige verarming en verschraling onderhevig als gevolg van een bedenkelijke nivellering van de uitvoeringspractijk. Voorheen kon men aan de stijl van de ' uitvoering duidelijk herkennen wie de vertolker was. Dat gold zeker voor grote dirigenten als Mengelberg,Walter en Furtwängler. Ook bij grote violisten b.v. kon men aan het spel herkennen of een Kreisler of een Thibaud speelde, zelfs kon men horen of de vertolker een man of een vrouw was. Elke werkelijk grote kunstenaar had zijn eigen karakteristieke stijl- en interpretatie-kenmerken. Het lijkt er nu helaas op dat men streeft naar een uniforme, onpersoonlijke speeltrant, waardoor de muziek van de componist niet voldoende tot haar recht komt. Quintessens _ hierb~ is de inst~lling van de vertolker ten opzichte van de componist. Het is de taak van de executant het werk van de componist zo goed mogelijk aan het publiek over te brengen. De muziek kan alleen dan volledig tot haar recht komen, indien de vertolker zich met zijn gehele persoonlijkheid inzet om de bedoelingen van de componist over te brengen.
Uit het gesprek is wel duidelijk gebleken, dat muziekminnend Nederland uiterst interessante en waardevolle publicaties van Willem Noske over vele aspecten van de muziekuitoefening te wachten staan! Onze gastheer verklaarde tenslotte onze vereniging heel dankbaar te zijn vo6r de betoonde belangstelling en de goede wensen, en hij wenste op zijn beurt de Willem Mengelberg Vereniging veel succes toe.
Mr.E.E.N.Krans ========================================================================
GREGOR PIATIGORSKY
EN
WILLEM MENGELBERG
=============================================
Het seizoen 1929-1930 was het laatste waarin Willem Mengelberg een vaste verbintenis had met het New York Philharmonic Orchestra. Hij heeft toen van 28 november tot en met 19 januari voor zijn tweede "eigen orkest" gestaan en in totaal 30 concerten in New York gegeven. Er waren zware programma's bij, met o.a. de ge Symphonie van Beethoven en Das Lied von der Erde van Mahler. Voor de concerten op 26 en 27 december 1929 stond op het programma: 1. Vaughan Williams: Fantasy op een thema van 'Tallis 2. Dvorák: Cello-concert ", 3. Tschaikowsky: 5e Symphonie. Op 29 december was er weer een concert met op het programma: 1. Mozart: Ouverture "Die Zauberflöte" 2. Dvorák: Cello-concert 3. Glazoenow: 4e Symphonie. Solist op die drie avonden was de Russische cellist Gregor Piatigorsky (1903-1976), die toen voor het eerst in de Carnegie Hall optrad. Het was ook zijn eerste ontmoeting met Mengelberg. 0yer deze episode vertelt hij in zijn memoires, getiteld: "Mein Cello und ich und unsere Begegnungen" , een verrukkelijk boekje, als pocket uitgegeven door Deutscher Taschenbuch Verlag, München (No. 680). Hierna volgt de betreffende passage in foto-copie.
Mr.E.E.N.Krans
::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::================
CANTATE "SELIG IST DER MANN" van Bach
===================================== Op donderdag 7 november 1940 stond op het programma in het Concertgebouw door het Concertgebouworkest o.l.v. Willem Mengelberg de Cantate nr. 57 van J.S.Bach met de titel "Selig ist der Mann". De solisten waren Jo Vincent en Max Kloos. Liturgisch bestemde Bach deze cantate voor de Tweede Kerstdag. Vermoedelijk omdat in de tekst gesproken wordt van Stefanus en zijn sterfdag gevierd wordt in de Kerk op 26 December. Daar deze uitvoering, die destijds door de AVRO uitgezonden en opgenomen werd, nu na vele jaren op gramofoonplaat is verschenen, is het niet van belang ontbloot hier nader op in te gaan. De opname staat op de onlangs verschenen dubbel L.P.: Concertgebouw 100 Years. A tribute to Willem Mengelberg. De plaat is uitgegeven door Micael G.Thomas. Daar niet ieder de tekst binnen zijn bereik zal hebben, drukken wij deze hierbij af. Als we deze tekst nader bekijken, is het een typische uiting van een geloofsleven, zoals dat in de 18e eeuw bij sommigen gestalte kreeg. Het wereldvreemde element komt hier wel heel sterk naar voren. Het is een gesprek tussen Jezus (bariton) en de ziel (sopraan). Uitgangspunt is de tekst uit Jacobus 1 vers 12: "Zalig is de man, die in verzoeking volhardt want, wanneer hij de proef heeft doorstaan, zal hij de kroon des levens ontvangen, die God beloofd heeft aan wie Hem liefhebben". Deze tekst wordt aan het begin van de cantate als Aria door de Bariton gezongen en slaat wel bijzonder op Stefanus (Handelingen 7 : 55) En dan volgt een dialoog tussen Jezus en de ziel. De ziel (de gelovige) voelt zich bedreigd door de wereld om haar heen: de verzoekingen, die hier als wolven worden voorgesteld, die het schaap (de ziel) bedreigen. Dat zich eenzaam in deze wereld voelen en het verlangen naar de dood, waardoor men deze wereld ontvlucht en met Christus kan zijn is een gedachte, die vaak in de Kerk naar voren gekomen is en met name in de tijd van Bach, actueel weer. De uitgangstekst uit Jacobus die ZlJn toepassing heel duidelijk in Stefanus vindt, wordt in het recitatief van sopraan en bariton van betekenis: De ziel vraagt Jezus haar op te nemen in de hemelse heerlijkheid, zoals eenmaal Stefanus.
De cantate eindigt met het koraal "Richte dich, Liebste" op de bekende melodie, die wij kennen op de tekst Lof zij de Heer, de almac htige koning der ere (Liedboek voor de kerken 434). Mengelberg voegt er nog een extra couplet aan toe en wel Lobe den Herren den mächtigen König der Ehren meine geliebete Seele, das ist mein Begehren. Kommt 'zu hauf, Psalter und Harfe, wacht auf lasset den Lobg esang hören. De melodie is door Bach iets gewijzigd. Wat de uitvoering onder Mengelberg betreft: Al dadelijk treft de warme klank van de strijkers. De 56 jarige Max Kloos zingt dan met expressie de uitgangs_tekst. Het is een verrukking om da~rna de pure stem van Jo Vinc ent op deze opname te horen. Zij is dan 42 jaar en de stem heeft ook in de hoog te nog die prachtige klaar~ heid wat we ons nog van vroeger herinneren. Max Kloos zong jarenlang de Christenp a rt~ in dè ':Matthäus Pass ion-uitvoering in Naarden. Hier in deze cantate zingt hij als bariton de baspartij. Helaas is af en toe hoorbaar, dat dit soms te laag is voor zijn stem. Het meest werd ik getroffen door de prachtige vertolking va n het slotkoraal door Mengelberg. Helemaal de expressie vanuit de tekst. Wat een zeggingskracht! En wat indringend komt dan de tekst over. Dat is, wat wij tegenwoordig missen: Het zingen vanuit de tekst. Ab van Kapel
============================================================================
De Heer H.Nieman, Narcislaan nr. 35, 2241 VP WASSENAAR (tel.01751/10506) heeft ter overname de navolgende boeken, o.a.: Van Loon Reeser Vermeulen
Onder de Stenen Lier Mahler und Holland met de correspondentie Mahler/ Mengelberg Klankbord
f.
30,--
f. f.
25,-45,--
verhoogd met portokosten.
============================================================================
De Willem Mengelberg Vereniging telt 53 leden/begunstigers.
!
57. SELlG IST DER MANN (DIALOGUS)
Arie B. "Selig ist der Mann, der die Anfechtung erduldet; denn, nachdem er bewähret ist, wird er die Krone des Lebens aempfahen. "1 Rezitativ S. (Die Seele): Ach! dieser süBe Trost erquickt auch mir mein Herz, Das sonst in Ach und Schmerz Sein ewigs2 Leiden findet Und sich als wie ein Wurm in seinem Blute windet. lch muB als wie ein Schaf Bei tausend rauhen Wölfen leben; lch bin ein recht verlaBnes Lamm und muB mich ihrer Wut Und Grausamkeit ergeben. Was Abeln dort betraf,3 Erpresset mir auch diese Tränenfl.ut. Ach! Jesu, wüBt ich hier Nicht Trost von dir, So müBte Mut und Herze brechen, Und voller Trauern4 sprechen:
'~I
Arie S. lch wünschte mir den Tod, Wenn du, mein Jesu, mich nicht liebtest. Ja wenn du mich bannoch betiiibtest, So hätt ich mehr als Höllennot. Rezitativ S.B. (JeBUB): lch reiche dir die Hand Und auch damit das Herze. (Die Seele): Ach! süBes Liebespfand,5 Du kannst die Feinde stürzen Und ihren Grimm verkürzen. Arie B. (Jesus): Ja, ja, ich kann die Feinde schlagen, Die dich nur stets bei mir verklagen, Drum fasse dich, bedrängter Geist. Bedrängter Geist, hör auf zu weinen, Die Sonne wird noch helle scheinen, Die dir 'itzt6 Kummerwolken weist. Rezitativ (Dialog )S. B. In ameiner SchoB liegt Ruh und Leben, Dies will ich dir einst ewig geben. (Die Seele): Ach! Jesu, wär ich schon bei dir, Ach striche mir Der Wind schon über Gruft und Grab, 80 könnt ich alle Not besiegen. W ohl denen, die im 8arge liegen Und auf den 8chall der Engel hoffen! Ach! Jesu, mache mir doch nur, wie 8tephano, [den Himmel offen!1 Mein Herz ist schon bereit, Zu dir hinauf zu steigen. Komm, lromm, -r-ergnügte Zeit! Du magst mir Gruft und Grab Und meinen Jesum zeigen. Arie S. Ich ende behende mein irdisches Leben, Mit Freuden zu scheiden verlang ich Citzt6 eben. Mein Heiland, ich sterbe mit höchster Begier, Hier hast du die Seele, was schenkest du mid - Chora.l
at"'"
.q.......,
Richte dleb, LIebste, 1l&Ch >GefaDea1 ·macl ~ DaB Jek . . -8eel8Idrea.aclUuaer ... Der clleh .ergötzt .. --'.,- - -.. ~,. -.----~ --"'-"" , ~,_ .. '.:.:o",,, .",.
'. ':':;
~:: :a!:"'U:::=~~;> ':(.:j:~~;:: ,,·.~~it'::~;·~1~~····-'·:+;~&'.~1ft~:t::r":
;;.
Ul ~
: è..1·Ja.!' d R. n e i ll~,-: " Gus t a \t l,ia.h l e~ Gu i cio _~ G. leT ."
:)~:. è.
Die erhaltenen geclruckten Panituren von Mahlers Werken, die sich in dem von der Universität Georgia erworbenen Teil von Adlers Bibliothek befinden, enthalten keinerlei Zeichen oder Notizen von Mahlers Hand, ausgenommen vieIleicht eines, das von Adler in einer Rede über Mahler erwähnt wurde: ein Doppelstrich, der im ersten Satz der Achten Symphonie den" Wiederholungsteil" angibt, womit Mahler "auf die strenge Beobachtung der Sonatenform . . . aufmerksam macht". 95 ) lm Jahre 1920 wurde Adler eingeladen, als Ehrengast am MahlerFest in Amsterdam teilzunehmen. Dieses Fest wurde zum Beginn einer Wiederannäherung zwischen den Künst!ern der im Ersten Weltkrieg feindlichen Staaten, und viele hervorragende Persönlichkei ten waren anwesend. Noch vor dem Ereignis half Adler bei der Propagierung der Veranstaltung durch einen Anikel in M usikblätter des Anbruch 96 ) . Während seines Aufenthaltes hielt er ei ne kurze Ansprache Gustav Mahlers Persön/ichkeit, die nachher in einem Sammelband von C. Rudolf Mengelberg herausgegeben wurde. 97) In dieser Rede fafhe Adler sein Mahler-Bild zusammen, wie er es bereits in seiner Studie dargelegt hatte, fügte aber noch ei~ige Einzelheiten hinzu, w ie den oben zitienen Hinweis auf die Achte Symphonie. Während seines Aufenthalts in Amsterdam fühne er auch ein kleines Tagebuch (unveröffentlicht), in das er einige zufällige Eindrücke notiene. Diese zei gen neben seiner sehr günstigen Aufnahme der Aufführungen - er hält Mengelberg zugute, daB er ihm endlich das Wesen der Fünften Symphonie verdeutlicht habe - seinen starken Eindruck von dem offenkundigen Reichtum und Gedeiges~lIt, daB es sich urn ein "GroBes Musik-Fest zu CasseI" handelte, bei dem Mahler am 29. Juni 1885 das Oratorium Paulus von Mendelssohn dirigierte. Siehe auch: Hans Joachim Schaefer, Gustav Mahler in Kassei, in der vom Magistrat der Stadt KasseI herausgegebenen Zeitschrift informationen, Juni, Juli / August 1975; Februar, April, Mai, Juni; Juli / August 1976; Februar, März, April, Mai 1977; wird fortgesetzt. 95) Guido Adler, Gustav Mahlers Persänlichkeit, in: Das Mahler-Fest Amsterdam Mai 1920, Vorträge und Berichte, Wien 1920, S. 20. 96) Zum Mahler-Fest in Amsterdam, in: Musikb/iitter des Anbruch, 2, S. 255 f. 97) Siehe Anmerkungen 10 und 95.
_..(~~: ':
.~~.:
i, ~..e liI"j'~
l~ .
l:r
if' ;:"
;f:"
1 ~,
'.':
hen Hollands im Vergleich mit der schrecklichen Armut, die zu dieser Zeit in seinem Heimatland herrschte. Nach dem Festival schrieb er einen kurzen Bericht für die Zeitschrift für M usikwissenschaft. 98) In den Beziehungen zwischen Adler; und Mahlers Witwe hielten die Spannungen mehr als ein Jahrzehnt nach dem Tod des Komponisten an. Sie gipfelten in Adlers Weigerung, das in seinem Besitz befindliche Briefmaterial zur Verfügung zu stellen, als Frau Mahler die Sammlung der Briefe ihres Gatten vorbereitete. So geschah es, daB Ironie des Schicksals! - der eine Brief an Adler, den die Sammlung enthält 99 ) , zugleich der einzige ist, der eine ernste Verstimmung zwischen Mahler und Adler zeigt, deren Ursache Frau Mahler war. Verdoppelte Ironie, faIls Mahler diesen Brief wirklich nicht abgeschickt haben sollte ! Adler mag sich dieser Ironie bewuBt gewesen sein, 'doch können auch andere Umstände zu seiner Entscheidung beigetrage~ haben wie etwa die Nennung Ferdinand Löwes oder Felix von Weinganners in früheren Briefen, die beide noch am Leben waren, oder die Notwendigkeit, die Anlässe und Bezugnahmen vieIer Briefe zu erläutern. Was immer seine Motive gewesen sein mögen, bleibt es bedauerlich, daB Adler nicht wie Friedrich Löhr 100 ) zu dieser Zeit alle an ihn gerichteten Briefe mit ausführlichem Kommentar zugänglich gem acht hat. Der Bruch zwischen Frau Mahler und Adler wurde schlieBlich in den J ah ren, die unmittelbar auf die Herausgabe der Briefe folgten, überbrückt. In einer Sitzung am 29 . November 1926 wurde ein Gustav-Mahler-Denkmal-Komitee gebildet. Wie Alma Mahler berichtet, stammte die typisch österreichische Idee, dem verstorbenen Komponisten eiri Denkmal zu errichten, von Adler. 101 ) Frau Mahler wurde eingeladen, im Exekutivkomitee rnitzuarbeiten, und nahm die 98 ) Guido Adler, Mahler-Fest in Amsterdam, in : Zeitschrift für Musikwissenschaft, 2
(1919-1920 ), S. 607f. 99) Siehe S. 57 f. der vorliegenden Studie. 100) lOl )
GMB , S. 471-492. Alma Mahler Werfel, And The Bridge is Love, London 1958, S. 193. Die deutsche Fassung von Alma Mahler-Werfels Memoiren, die unter dem Titel Mein Leben (Frankfurt 1960) erschien, enthält diesen Abschnitt nicht.
64
Ingezonden door dhr.Nieman
~-------------~- ~-
- ---
65
---_
_
......._ --_........ ... ...... __...--_.. _............ .._..._...
... - .............
............ .. "
""' '''
1.
Was Mengelberg sympathiek? Dit vroeg iemand mij toen hij hoorde dat ik bezig was met een studie over de beroemde dirigent. Mij n antwoord was: "dat hangt er van af aan wie deze vraag gesteld wordt". De achtergrond van de vraag was natuurlijk: "ie~and die zich in het leven van een bepaalde persoon verdiept, zal hem wel sympathiek vinden." Dat is overigens geen vanzelfsprekendheid, immers als dat een wet zou zijn, dan zouden de biografen van A. Hitier, J. Stalin etcetera in een kwaad daglicht komen te staan. Mijns inziens ligt de motivatie om een biografie of studie over iemand te maken in de interesse die men voor zijn leven en prestaties (en de eventuele gevolgen daarvan) heeft; een interesse die niet in alle gevallen een sympathie voor die persoon hoeft in te houden. Dit laatste kan zelfs een belemmering voor de auteur betekenen: wanneer het uitgangspunt is een zo sympathiek mogelijk beeld te schetsen van 'de heldl, ontstaat een gekleurd beeld op grond van gefilterde informatie. Een dergelijk eenzijdig beeld zal slechts bepaalde aspecten van de persoon belichten - een voorbeeld hiervan is het boek van Edna Richo1son Sollitt: "Mengelberg and the symphonic epoch" waarin het betoog -.
doorspekt is met loftuitingen, hetgeen overigens bon ton was in die tijd (1930). Kritische geluiden ten aanzien van de maestro kànden toen eigenlijk niet ~ op zich een interessant gegeven voor de biograaf en degene die het culturele leven uit die tijd bestudeert; Sollitt blijft dus verplichte literatuur voor de Mengelberg-kenrier! Even eenzijdig is het beeld van Mengelberg dat is blijven hangen bij velen na de tweede wereldoorlog: dat van 'controversiële' of 'foute' figuur. Distantie is een eerste vereiste om tot een niet-eenzijdige, zo objectief
mog~lijke
weergave van leven en werk van een historische figuur
te komen, waarbij elke auteur ongetwijfeld zijn eigen accenten op bepaalde aspecten zal leggen, afhankelijk van specifieke interesses. Als voorbeeld van een goede gedistanciëerde beschrijving
van de oor-
logsperiode kan het hoofdstuk "het concertgebouw gedurende de tweede wereldoorlog" door Pauline Micheels in deel 1 van "Historie en Kroniek . van het Concertgebouwen het Concertgebouworkest" genoemd worden. Om nu terug te komen op de vraag die het uitgangspunt van deze beschouwing vormde: degenen die Mengelberg als vertolker kennen, zullen dáárover een bepaalde mening hebben - of Mengelberg als persoon sympathiek was, heeft daar weinig mee te maken.
2.
Anders ligt het bij mensen die in direct contact met hem stonden, bijvoorbeeld een orkestlid tijdens een repetitie of een familielid tijdens een verjaarsvisite. In dergelijke situaties spelen persoonlijke sym- en antipathieën een rol. Kortom, de vraag 'was Mengelberg sympathiek?' is onvolledig; echter het antwoord op de vraag 'wie vond Mengelberg ' sympathiek (of niet) op plaats X en op tijdstip Y en waarom?' kan een bijdrage leveren aan een beeld van de persoonlijkheid van Mengelberg.
Aarnout Coster.
==========================================================================
Volk s krant ~4.7.1989 "
,Elfc'optreden in -C()"c~t1gebouw .. gaat in comp".~tr
Het cOr,lcertgebouw heert zIJn el~en computerprogramma, "Concert . Dat meldt I)1M Magazine. IBM-medewerker Ruttd'jongeman heert gezot~d dat nu iederèen zo kan weten wat Willem Mengellie~g in 19~~ speelde. In 1985 stapte Jongeman bIJ het Concertgebouw binnen om enkele oude t8-toereil pla~en te ruilen voor een aantal ópnarilègegevens. Het kostte echter veel tijd om in he~ to~ri zeve~ennegen tig ja~lWde arChll1f lets te VlOden, Het:áUl~ '" niet atleei'l .om vrag~. van de eii~~ ir tie, ll1:aar ~)Qk om ~I-\'agen v'\fl PDt .M~ren die wlJl:n we,~en wJl ~tl b.epaalde~ohst~eè(t ~pgeAr mWlekstudenten die ~ezlg zij~t~n repertoire-an~t'l.se o!.de r~ddJM 'WÎI~yp'o,r de tijdsdu~ v,an ~en
co~· ,vltD~1~ is. I~~l\çl)t d~t m n,1l f.~!I(WlDell.. . l".l~' : ',
In Z Ïl vrntfP~t tóógJongel'Pfn aan ---- _.._-~------- -------
het werk. Pas na verloop.van~d bleek dat de oorspronkelijk opzet te krap was voor de veelheid vlin ~e~e vens. Het pakket dBas~ I1It'en Chp- , pèr brachten de oplo~mg..,!l)éb~- ; veelheid informatie die erm ttán IS glgaluisch, vijftien megabit." ~ IBM heeft de~omputer bes$.lfM,ar gesteld. Defiilancil!Ie consejiuFties zijn VO
een
' f'
'f:
J.C. van der Laan 27 3951 BR r1a F:l rn Bried~laan
Willem Mengelberg vereniging Postbus 25 NL 8330 AA Steenwijk Geachte mevrouw Baurichter, Na lezing van de brief van de h e er P . ~ . Za nder d. d . 19 f e bru 3ri 1989 heb ik mij dezer dagen naar het Geme ente-archief te Utr e cht begeven, waar ik het volgende te weten kw a m: Gemeenteraadsbesluit no. 3441/15 A ~ Van 12 mei 1920 betreffende wijziging van de Burgstraat in Mengelber g laan. Ui t rte do or mij geraad r leegde toelichting blijkt dat dez e wi j zig in g he ~ ft p l a3 t s gevonden om de dirigent te er e n, die z i jn 25 -jarig jul i leum a l s leider van het Concertgebouw-orkest vierde. De musicus Wi1lem Mengelberg kr i jgt o p 12 me i 132 0 v a n 8 & 0 bericht dat het college besloten he e ft a ls hulde ter ge le ge nheid va n zijn jubileum de Burgstraat - wanneer de Ooster s po or1ijn za l z ijn opgeheven - de naam van Mengelberglaan te geven.
•
Historische gegevens: De Mengelber g 18an werd eer s t onjui s t vernoemd naar Friederich Hilhelm Mengelber ~ u i t Keulen, die een Rle lier va n kerkelijke kunst dre e f. Hij v e stigt zi.ch i n 1870 on 't Ho og t no. lG, waar zijn vierde zoon, de musicu s Will.em Menge1ber g in 18 71 g eboren werd. In hetzelfde jaar verhuisde de f a mi lie na a r 1'-a 1ieban n no. 80 . Willem Menge1berg overleed op 2 2 maa rt 19 51 te ~uort in Zwit s erl a nd. Toen op 7 maart 1929 voorgestel d werd een stra a t t e be no em en naa r wethouder de Wa a l ~a lefijt maakte bur gemeester Fook e ma Amdrea bezwaar hiertegen, omdat het een nog in lev e n z ijnde pe rso on be t ro f. rf oen ui t de Ra a d 0 pgemer kt werd "En Tle n ljG lb er g da n F' ze i. de burg~meester ten onrechte dat het d e ge hele f a mi li e bet ro f e n niet de dirigent alleen. Dit alles heb ik o~er g enomen van de ge g ev ~ns die mij i n het Gemeente-archief te Utrecht ter hand werden g e s t e ld. Ik ma::lk hieruit op dat de t1enge1ber g l aa n, di e o p 25 juli 19 115 we rd omgedoopt in Wolter Heukelslaan, toch wel de g elijk n aa r de di ri g ent Willem Mengelberg is vernoemd. Met vriendelijke groeten,
J. C. va n der La a n
Desgewenst te publiceren in Uw mededelingenblad
I ,
:i~t!{~;~--::e:oo~~r-:m-~foo~_e::=~t-------~::~C~:~-:::~~ ~an boord van de
11
ADONIS"
,
t1' &.t
Dr. Willem Mengel berg diri G8e rt 1 ,;' ~!.tj, ~:',fAi Stuurman
SwaaBstra v e rtelt:
.t\(1,*5;t;< /I We lagen in Barcelona en het stortre gende . :~e n drJ j fnatte J'len e er
'::~~;~'if\, komt de loopplank op,Willem Mengelbere, kondigt de t erllgc;eke ercle bezoeker :1.~l n. Ik schud ';>~?,}~hém de hand. ''j}' 1l:r is een concert (lat ik gr :1.ag tot de pO,llze no g zou wi llen bijwon en, . ' bernià.delt de d.irigent. Ik moet e r zelf een JllUlT'ler d:iri t.:eren en zou ·d.an graae met c1ez e boot n aar Genua g 'F lll. Zou h et J'!ogel:L J le z:i. jn wat .later te vertrekken? . Tien uur, m ~a r geen mi n uut l a t ~ r • . Twee hutten \'lorden in ge r ee r'lheül ce lw a cht. l~en v oor ':'.'illem :':en f el' berg en zijn echtgenote, de tweelle v oor Dr. Rndolf l"Ien c:e lberg en (l.e ebretaris van de meester • y,' . •) .
. avond v a lt. Aan b oo rd wacht Flell nog 5 minuten , l'lé'. ar niet lane;e r. autohoorn verscheurt de avondlijke stilte. arrissie! ~eester blijkt een ge woon mens, zoals alle be roe mdh e den. "Adonis" blijl<:t alle nodi ge confort te l) ezitten. otseling weerklJnken in oe kuil, het schipcJee l tussen voor- en chterdek, de eerste tonen van een v an Be ethoven's Symphonie~n. tweede stuurman had zijn ouv/e fono [S.r é1,af op <.l e e;roente ld.st en de . regulateur op zijn l a.n {?;z'l,amst Ge zet. Onmiddellijk stapt e de beroem.' de man erop af, terwijl on genoe Den zichtllanr op :üjn C;~Lvtt lag. Dat is niet het vereiste tempo, mer k te ~e meestAr op. D1:j.t wJst de stuurman niet, •••• Tn :l[1J' als men(~ er LIen ge l here dacht •••• . \::·n::,~;\;:,·:.~ E"n voor de stuurman er op be (;acht v/as strekte (l e .n1ce st e r van het : Concerteebouw zijn handen ree ds uit n a ar de m~chine die in lang ver'vlogen ti j d8n betere dagen had uel-:::end. ·' Aanvanlcelij~ ·: teverc;eefs vlrie me lde de r;rote ,'HLLem ':u w de re Gulateur, tot het v ereiste tempo verh:re ce n was. Geboeid en n.;:J, i1 :' él.chU. ['; lu i sterde men toe, tot e eheel onve rwa chts eerl jubel e.ilc1 c;e l ,r)~ ch (~. e mee ster ·opschrikte. Door een v an de matrozen was - I.ervdjl a JJen vol 'l.D)1': :l. cht cle verrichtin gen van de diri ge nt gé1,clesloe c en - een c;r c: ot t :'xt.on n ee rc;ezet, Vl;l.ar. p met rod e verf stond gepensee ld: GH :\I'IOFOO NCEH T o.l.van Willem Mence lberg , aan boord s. s. "AD O],HS ". t 1:[en c;elher[S. de e rap waa rd eerde ,
"De Gramofoon-Revue" Jan uari 1933 Die opname kon in elk niet Van het C.O. zijn1! gev~l
Vri e ): (1 e Ii J ke
) .-.
":";
Ç~T u'~ ten,
» 7..(:·.:·. . . . ,.t) J . Geleedst ..
./
.
;
, ;
.
•
HISTORIC RECORDiNGS lEETHOVEN. Symphony No. 51n C minor. Op. 67". Ij) Symphony No. 81n F major. Op. 93 h. Royal Concertgebouw Orchelltra. I Wlllem Mengelberg. TeldeelASV ®
the New World". Royal Concertgebouw Orchelltra I Wlllem Mengelberg. Teldeel ASV ® certgebouw Orchelltra I Wlllem Mongelberg. Taldee/ASV ®
Orchestra I Wlllem Mengolborg . Archive Docurnents
times when, armed with minimal inrormation about Mcngclberg's last years, I have fallcied hearing the jingle or spurs and crash or jack boots in the finale or Beethoven's Fifth Symphony as Mengclherg directs il. The ract is, more often than ally of us dares admit, wc hear what wc expec t to hear; which is why the kind orprolonged study or Mengclberg's work thatthese dozen or 50 records invite is a salutary corrective. With the exception or the Thomas LPs and an EMI on CD, "The First Mengelberg Recordings, 1926-3 1". all the records come rrom the Tclerunken lists and the ycars 1937-42. The Beethoven recordings rrom 1937-38 reached the UK and were noticed in these columns; the rest a re new to the UK . Every disc in the Telerunken series carries th e same essay on Mengelberg by Helmut Haack and a date or rccordillg. but nothing clse. The assumption is that these are not live recordings but it is frustrating notto have conflrmation or the Cact; and though insertnotes may be a roregoable option wherc Beethoven is concerncd, many collectors will be irked to have no background inrormat ion onthe intriguing collectioll or Dutch compositions asscmbled 011 8 44157. In these resJlects Tcldec have served us hadly . In o ther respects. they put us substantially in theirdebt. tho ugh there are technical biernishes on several discs- the Bralll11S Fourth Symphony is rarticularly hadly afTected- that the non-special Ist collector will hlcnch al. At best , though. these records allow us to morc than glimpse the sheer so nie splelldour or the Concertgebouw Orchestra in its heyday. 1'00 many or the originàl Mengelberg recordings that Philips have reissued, illchlding the 1977 LP Beethoven cyde some of which is now on CD, have sufTered rrom anaemic sound, the orchestra distantly and palcly callght on li ve radio transmissions . Thc results were a hit like trying to drink darct thro ugh a straw, whcrc the Tclefunkell recordings gathered here gellcrally give one a gohlet and the hottie and somcthing altogether more ruil bodied. The I 'J.17-X rCl'Ilnlings of the Fifth and Eighth Symphonics of Beelhovcn have grcater flrn1l1ess and presence than Philips's 1940 Hilversum recordings. Here we really do catch Ihe weight of the basscs a nd the tro mbones. the flerce ring orthe tnlmpets. and somcthing ofthe shcell, weight, and flre or string pla ying that we have prohahly hea rd since only rrom the Lellingrad under M ravinsky or the Berliners under Karajan . Mengeiberg's reading or the Fifth Symphony is vital, powerrul, and weil paced without any taint or ranaticism. There arc hints or triumphalism in the finale and in thc slow movcmc nt, but the latter has a fine comsing energy that avoids dullness :lI1d generally shows Ihe IIIU SÎC to goml advanlagc . In this April 19]7 recording Ihe I-ïrth Sylllpholly has ils exposition repcat (missing on the Philips) hut the 1938 Eighth loses il. The finale or the Eighth, steadily paced. shows Mengclberg's unOagging command or his rorces, the music opening out like a Chinese OOIver in water. Everything is expertly balanced top and bottorn- the climax orthe first movement sou \1(1 5 in all voices and registers-a nd though the Allegrello scherzalldo is taken below the metronome mark at a somewhat eonsequential st rut, the playing has great keenness and style. The trills are richly soundcd, genuincly drolI, and gracious touches or portamento give the musie a charmillgly bitter-sweet afterglow . The account or the 1'1Islora/, one of the I'hilips successes, sounds unyielding hy contrast. There is no exposition repeat and Ihe transfers arc seriously marred by the poor quality ofthe record used ofthc final four minutes of the nrst rnovernenl. This is a pity hecausc in spite or OIlC pal'ticularly nasty side-changc, the perrormance of the Me;slersillger Overture on the sallle disc is livcly and joyful. finely voiccd, with nothing snatched or over-driven .
GRAMOl'1I0NE
Listenlng to the newly released performances of slandard repertory works, I was surprised how levcl-headed much ofMengelberg's conducting is. Wllen Pearl teissued his 1928 Concertgebouw recording of Tchaikovsky's Fifth Symphony on LP in Fèbruary 1982, RL drew attention 10 moments of "hysterica I intcnsity", "agogic posluring", poor Intonation, and culs. In those days Ihe Concertgebouw woodwind playing did have a certain characteristic rawness that is not always congeilial to us now, and there are cuts iil thé Tchaikovsky whlch are retáined in the 1940 Berlin recording. Two substantial portions of the finale go, including the whole of the start of the coda. If anything, the BerIIn Tchaikovsky Fifth is rat her bland, wlth the Berliners evidently enjoying a less symbiotic relatIonship wlth Mengelberg than the Amsterdam players. Jn general, I think Mengelberg's reputatlon as a free-wheellng hysteric, much given to altering the scores of the great masters, has been eltaggerated. In rilany instances, he moulds ihe muslc far Ie ss freely than Furtwängler, though perhaps with Mengelber~ one is more conscious of even the smallest agoglc adjustmen\ because of his extraordihary control of the players. He also makes much more extensive use of portamento and in this respect is perhaps the last great European cónductor to do so on this kind of scale. The 1937 Amsterdam recording of the Pa/hé/iqll!! Symphony Is véry fine, with few distortions, one or two strongly underlined 'points' notwithstanding. In the hall itself, the power and richnesg of the orchestral tone must have been truly astonishing. The burnlshedstring playing is still a joy, Ihe great melodies tenderly and passionately inOected, wlth extensive but always stylish use of portamento. Tbe concluding Adagio is played really rather qulckly, with fierce attack and great c1arity of Ihie but with a surging commitment in the çentral outbursts thatkindles the music freshly into life. As that most dispassionate of orchestral observers, Bernard Shore, wrote in his book The nrclreslro speakS (London: 1938): "His interpretalions, intenselr personal aiHI vivid, have his great conviclion behIlId them." In the 11112 Overture, which I!ccompanies the Pa/lréliqll!! on the disc, there are no histrionics; only flrm direction Rnd string tone that glows like a Ryzantine mozaie. Anothet performance I greatly enjoyed, despite a slightlyrecessed recording, is Ihe 1941 account of Dvof~k's New World Symphony, It is worth recallins that when Mengelberg took over clirection of the Concertgebouw Orchestra in 1895, this symphony was barely a year old. Vet here, wilhin a fcw dar! of hls 70th birthday, Mengelberg directs it wlth a zest and Iyricism that bring it up newly minled in a manner few German-born conductors could emulate. The slow movement is played wlth a sreat sense of longing, expressive bul never maudlin, and in the Scherzo, Mengelberg ensures that the music's strong dance impulse al50 embraces the symphony's continuing song. No wonder Monteux admired Mengelberg in this repcrtory. . A profound, almost Eigarian sadness and sobriely casts lts shadow over the slow movement of Brllhms's Fourth Syniphony as Menge\berg conduct! it. Elsewhere, one or two gestures apart-an acceleration in the first inovement coda, R comma before bar 5 of the scherzo, mannerisms you wlll flnd in Klemperer's LP Philharmonia recording (nla)-this is a remarkably c1assical reading. I only wish the transrers were not so poor, At times the sound breaks up al most completely, as though there was a giant piece or tluff on the stylus. There are also problems with the recordlng of Brahms's Setond Symphony: a shift of level neilr the start of the slow movement, and a nolsy record in the <1uietest part ofthe finale just before the recapitulatIon. But this, too, is fine Brahma, a Second to think of in the same general league 85 the 1931 Max Fiedler rccording wilh the Ilerlin Philharmonlc or the several post-wnr Karaja n versions. If Mengelberg had a mannerism, it was his allnost fanatica I concern to get the cleanest attack on--or artlculation of-a ehord or a note that launches somckey motivating phrase. In his September i 989
chapter on Mengelberg, Shore describes in detail how Mengelberg prcparcd Ihe opening bars of Strauss's Eilllle(delllebell, inserting a conIlIla inlo the tie in bar land ensuring a brilliantly dear arpeggio notjust a dumpy slur of E Oat major; and how he gave the players space in bar 2 10 attack the up-beat, the viohls and cellos striking the E tlat with the point of the how. It is this kind of conscious articulacy thaI makes his reading of Tchaikovsky's Serellade fol' strings so compelling (it is coupled with an unexceptionable performance of Ihe Firsl Piano Concerto with the Edwin Fischer Fupil, Conrad Hansen, as soloist) though I wish could be more enthusiastic about the Amsterdam Held!!lIlebell. Here, after all, arc the dedieatees at work, though I don't suppose any players survived from those heady days at thc turn of the century when Stmuss, Mengc\bcrg, and Ihe Concertgebouw dazzled audicnces (including London audiences, in 1903) with the piece and the orchestra's masterly realization of it. In the cvent, Mengeiberg's 1928 New _York Philhannonic recording (RCA- nla) remains unchallenged. There one senscs Mcngclberg at the pcak of his powers, characterizing the music brilliantly and holding the orchcstra in his thrall with that concenlrated mastery that rew conductors have ever achieved. (Karajan has it, but he told me it took years to achieve; one of his models was Václav Talieh, another conductor who, despite thc best efforts or BBC Radio 3, is toD little noticcd these days.) By MengeIberg's staildards, the 1941 Eill Heldelllebell is oddly raueous and free-wheeling. The recording does nol help, with the trumpets subject to some unpleasing distortion and discolouration, but where things do work oul weil there is often a sense or meticulousness turning into mannerism. The 1938 recording of Strauss's DOIl J/lall, coupled wilh the Bralulls Fourth Symphony, is also oddly lethargie. The orchestra do not seem to warm up until the second love bout, atid the poorly playcd glockenspiel is horrihly prominent in places. The orcheslra \\'ere to play beller for Karajan in 1943 (DG CD 423 527-2DO(i, 4/H!!). Even Toscanini hns his ('ailures with this piece in his last years. It is not music ('or old men to conduct. The record of Dutch music is of particular interest. The Wagenaar Overture has always bI a reasonably successful independent life, and there is the elegiac Ci(/('Olllla GOlica by Cornelius Dopper (1870-1939) who had been Mengeiberg's deputy at the Concertgebouw from 1908-31. The two charming Dutch dances by Roentgen arc music after the manner of Respighi's AI/rielll airs aI/(l dallces. Jo Vincent is mther distantly recordC'l in the Andriessen but it is intcresting to hear snip' pets of music from the early twentietir centl1ry flowering of the Dutch Catholic choral traditioll. The two LPs issued by Michael G Thomas in a iimited edition or 500 copies indude asinging, surging account or Ihe 7Hs/all exlracts, some oldfashioned Handel, and Bach with hints of a mo\'e to a new-found buoyancy and graee th at sOl11e younger conductors were now looking to in the performánce or music of that period. In the Mahler songs, Mengeiberg's aim is c1arity of textmes and diction. I don't have from Hcrlllann Schey the kind or burning insights Fischer-Dieskau broughl to the songs in his EM I rccording with Furtwiingler (CD CDC7 47(i57-2, (i/87), bilt the performance is of interest, as, in a rather more tangenlial way, is Gaspar Cassado's aristocratie playing of his own arrangement ror cello and orchestra of Schubert 's A /'pegginl/C' Somlta. The EMI collection, carefully asscmhled allli annotated, is of great historical interest, though with no substantial works on the disc it is very much - a collection of orchestral lollipops. In December 191 I, Th!! Mllsical Times described Mengeiberg's conducting of Liszt's Les p/'éllldi's as "one of the most magnificent performances of un orchestral work that has cvcr been given in the Queen's Hall", though many pcopte missed it as they had tra ins to cateh and Raehmaninov had hogged the stage playing endless encorcs. Perhaps a rew or them were able to console themselves for the loss wh en this 1929 recording was isslled . The
classica I good sense or Mcngclberg's condueting is evident in his accounl or Cherubini's Overtllre AnC/aeoll, bilt by far the most significant item on the disc is the 1926 recording or the Adagiel/o rrom Mahler's Fifth Symphony. I have long Ihought this movement should be played relativc\y swiftly, at arollnd sevenminutes rather than the now ustml 12, as Mengelberg and Walter used to treat it (with Kubclik and Barbirolli at least slill vaguc\y in touch with Ihis tradition). In a long and absorbing essay" Aspects or Mahler's Fifth Symphony: performance practice and intcrpretation" in the Mny MI/skaI Times, Paul Banks exalllines the qllestion in great detail, drawing, lImong other things, on Mengeiberg's annotated conducting scorc of the Firth Sylllphony that dates from the initial period of work on the sylllphony with Mahler himsc\f. Prom this it is dear that the Adagiello, far from heing some piece of death-hllunted nostalgia, is far more prohably a love-song that prefaces a joyous cclebration ol"love. In this, as in many other things, there is plenty of evidencc to slIggest that Mengelberg, both as technician and interpretcr, is somcone yOllngcr mlJsicians lose sight of at their peri!. R.O.
Ons lid: de Heer A.Pruyt zond ons dit artikel
11
,
Dr. Pieter Vis stelde ons ter hand de bijgesloten partituren. Voor alle zekerheid stelde het secretariaat zich in verbinding met Buma/Bevaart: De voorwaarden, waaronder deze partituren mochten worden bijgesloten, zijn: 1. De muziek mag niet worden uitgevoerd 2. de partituren mogen niet - buiten onze leden om - worden vermenigvuldigd
3. en tevens niet op mechanische wijze worden gereproduceerd. Aldus Mr. Bevaart van de Stichting Chasa. Mocht een der leden besluiten wel tot uitvoering te willen overgaan dan kan men contact opnemen met Mr.J.Bevaart, p/a Kamer van Koophandel te Amsterdam, daar de Zwitserse Stiftung de toestemming i.v.m.
de rechten
zal dienen te geven . (in enkele gevallen). Telefoon: 020/172882 (Bij Buma/Stemra stond Mengelberg niet ingeschreven) =========================================================================== Ons lid, H. van Lith, ging deze zomer naar Amerika en Canada op platenjacht naar platen met Willem Mengelberg en enig orkest. Hij ~ al ons zeker in een vol gend Mededelingenblad kunnen inlichten of hij daarin is geslaagd.
=========================================================================== Op o~ze aanvraag of de Vereni ging de filmopnamen van het filmmuseum op video-band wil aankopen, mochten wij tot heden slechts toezeggingen ontvangen tot een bedrag van f. 275,--, zodat wij h~laas niet tot aankoop zullen overgaan.
=========================================================================== Buma/Stemra is bereid een artikel te wijden aan onze Vereniging in haar oktober-uitgave. De voorzitter, tot 1 november in Italië, zal daartoe een artikel schrijven. Mocht een en ander doorgang vinden, dan volgt een overname in ons Mededelingenblad van december/januari.
=========================================================================== Mevrouw Guilleron van Wijk zal inderdaad op 5 november a.s. een mu ziekmiddag houden in "De Studiekamer", waartoe de leden worden uitgenodigd. Zie bij : AKTIVITEITEN ------------
MEDEDELINGEN Prof. Dr.W.A.M.VAN DER KWAST te Amsterdam zal een lezing houden over WILLEM MENGELBERG voor de ROTARY Het secretariaat stuurde Prof.Dr.van der Kwast de Mededelingenbladen nr. 3 t/m 9 toe (als studiemateriaal). Prof. Dr.. van der Kwast bracht onlangs een bezoek aan de Chasa en trof daar ons lid Mevrouw Schütte aan, die eveneens in de Chasa haar vacantie doorbracht. Als gastheer/vrouw fungeerden: De heer en Mevr. A. van WOUDENBERG De keukenbrigade bestond uit twee dames van de HOTELSCHOOL ======================================================================
Ons lid, Drs. PAUL KORENHOF werd benoemd tot HOOFDREDACTEUR van LUISTER Ons lid, Hans Tuijten werd bID van de
HOOFDREDACTIE
van PIANOWERELD
De leden doen het maar goed! Namens de WILLEM MENGEL BERG VERENIGING
VAN HARTE GEFELICITEERD
=======================================================================
Mr. RONALD KLETT van de Willem Mengelberg Society (U.S.A.) is wegens ziekte een tijdlang uitgeschakeld geweest. Hij stelde de leden van zijn Society geheel op de hoogte van het ziekteverloop. Het nieuwe adres van zijn Society is: Mr.Ronaid Klett Willem Mengelberg Society 6954 CROCUS Ct. App. 2 GREENDALE Wisconsin 53129 U.S.A.
======================================================================== Ir.Steffen meende, dat er sedert kort in Duitsland een Mengelberg-Vereniging bestond. Weet een der leden een adres?
I, AKTIVITEITEN 7 oktober 1989 in Caf~-Restaurant "DE ENGEL" te Houten (Burg.Wallerweg 2) 13.30 uur Bestuursvergadering 15.00 uur Ledenbijeenkomst 5 november 1989 13.30 uur MUZIEKMIDDAG te Haaksbergen, onder de titel: "LUISTEREN NAAR WILLEM MENGELBERG" Mevrouw Guilleron van Wijk houdt op deze middag een samenkomst voor muziek-docenten en studenten van het Twents Conservatorium en muziekscholen, waarbij tevens de leden van onze Vereniging aanwezig kunnen zijn. De entreeprijs voor onze leden bedraagt: f. 7,50 (inclusief soep). Genoemd bedrag te storten op girorekening nr. 3085905 t.n.v. Mevrouw C.Guilleron van Wijk, Beethovenstraat 59, 7482 TG HAAKSBERGEN De middag zal worden gehouden in "De Studiekamer". (In De Studiekamer mag niet worden gerookt)! Entreeprijs voor niet-leden: f. 10,-- p.p. (excl. soep - bij overmaking vermelden wel/niet soep). 2 december 1989
JAARVERGADERING
in Hotel De Engel - HOUTEN
13.30 uur bestuursvergadering 14.30 uur worden de leden verwacht. Globaal ziet de agenda er uit als volgt: 1. verslag voorzitter 2. verslag secretaris
3. verslag kascommissie 4. benoeming nieuwe kascommissie 5. aktiviteiten voor het komende jaar 6. voorstellen van de leden hoe de Vereniging dient te fungeren naar de mening der leden (inspraak!) 7. contributie (kan er voor 1990 een bedrag ad f. 50,-- worden gevraagd)?
17 december 1989
KERSTCONCERT in de R.K.Kerk te Houten (zie elders in dit blad)
*******
MENGELBERG ALS COMPONIST
******************************************************************* KERSTCONCERT op 17 december 1989, des avonds te half acht in de R.K.Kerk (Oude Dorp) te Houten met het Stadsknapenkoor uit Elburg o.l.v. Pieter-Jan Leusink, met medewerking van Dr. PIETER VIS: Bas-Bariton, m.m.v.het Gents kamerorkest o.l.v. Pieter Vi s . Uitge voerd zullen worden composities van Willem Mengelberg (vier jeugdkoorwerkjes) ALS PRIMEUR IN NEDERLAND o.a. SELIGE NACHT (3 stemmig) ZU BETHLEHEM GEBOREN (op 9/10 jarige leeftijd door Willem Mengelberg gesch r eve n) 4 stemmig jongens koor à capella AVE MARIA (1919) 2 stemmige koorzetting bewerkt op 8 oktober 1934 in de Chasa op thema van de klokken ES F~HRT DREI K~N-GE
(op 8 jarige leeftijd geschreven) 4 steromig koor (Partituur van Donemus, als aan de leden onlangs toegezonden).
Kaartbespreking via PIETER VIS te Houten (tel. 03403/72455). f. 10,-- p.p. Verder staat er verschillende populaire en klassieke koorzang op het programma. ===================================================================
wordt Uw secretaris-penningmeester 50 jaar!! Voor u wellicht een reden een kaartje te sturen ... .. .. .
------------
Helaas ontbreekt ditmaal een opvolgende lijst van R.Ch.Kruijt. Il ij zal zijn lijst aan vull en met de gegevens van J.Geleedst, zodat u deze in het volgende Mededelingenblad zult aantreffen.
