de invloed van nieuwe media op de rol als grafisch ontwerper
Naam! ! Opleiding! Datum! !
Noortje van Eekelen Grafisch ontwerpen januari 2009
1
INHOUDSOPGAVE
INLEIDING
1!
NIEUWE MEDIA!
!
!
!
!
!
!
!
!
4
!
!
!
!
!
!
!
4
1.2 Bestaande en opkomende nieuwe media!
!
!
!
!
!
5
1.3 Toekomst nieuwe media en Web 3.0!
!
!
!
!
!
6
NIEUWE MEDIA EN DE SAMENLEVING!
!
!
!
!
!
8
2.1 Het publiceren van gegevens!
!
!
!
!
!
!
8
2.2 Iedereen ontwerpt! !
!
!
!
!
!
!
9
2.3 Online samenwerken en netwerken! !
!
!
!
!
!
10
2.4 Het digitale publiek! !
!
!
!
!
!
10
GRAFISCH ONTWERPEN EN DE DIGITALE SAMENLEVING! !
!
!
12
3.1 Hedendaags ontwerper!
!
!
!
!
!
!
!
12
3.2 De praktijk! !
!
!
!
!
!
!
!
12
!
!
!
!
!
14
1.1 Definitie nieuwe media!
2!
3!
!
!
!
!
3.3 Het ontwerpen van gedrag en interfaces!
4!
DE INVLOED VAN NIEUWE MEDIA OP DE ROL ALS GRAFISCH ONTWERPER !
15
4.1 Een nieuwe rol als grafisch ontwerper!
!
!
!
!
!
15
4.2 Gedragsregels ontwerper en het nieuwe ontwerpen! !
!
!
!
16
BEGRIPPENLIJST!
!
!
!
!
!
!
!
!
18
BIBLIOGRAFIE!
!
!
!
!
!
!
!
!
20
2
INLEIDING Alle nieuwe technieken zijn welkom. Techniek staat in het teken van gemak, genot en ontwikkeling. Toch zijn we niet altijd gelukkig met de invloed van de technologie. De digitale revolutie is van invloed op veel aspecten van het leven. De positie van de grafisch ontwerper is sterk veranderd door de opkomst van nieuwe media. Het ontwerpen dat we van jaren geleden kennen is vrijwel verdwenen en onder invloed van de nieuwe media is het vak enorm uitgebreid. Ontwerpers hebben meer met internet en technologische ontwikkelingen te maken dan voorheen. Het ontwerpen neemt door de digitalisering steeds meer een andere vorm aan. Grafisch ontwerpen is een vakgebied dat met veel inzet naar maatschappelijke waardering streeft. Met deze scriptie beoog ik een bijdrage te leveren aan het inzichtelijk maken van de invloed die nieuwe media hebben op de rol als grafisch ontwerper. Nieuwe media hebben mij altijd al gefascineerd en vormen een rode draad door mijn studie. Het begrip nieuwe media kan vrij breed en technisch worden geïnterpreteerd. Door te zorgen voor een afbakening heb ik mij vooral gericht op het kennisniveau van de grafisch ontwerper. Voorafgaand aan het schrijven van mijn scriptie heb ik gedachten uitgewisseld met verschillende mensen die in relatie staan met nieuwe media en grafisch ontwerpen. Ontwerpers en docenten met individuele perspectieven op het onderwerp van mijn scriptie. De namen van deze personen staan vermeld in de bibliografie.
3
1 NIEUWE MEDIA
1.1 Definitie nieuwe media Het definiëren van het begrip ʻnieuwe mediaʼ is niet eenvoudig. Regelmatig wordt bij het ophelderen van een fenomeen uit de digitale omgeving gebruik gemaakt van begrippen uit de fysieke wereld. De term nieuwe media is complex. De definitie van nieuwe media draait vooral rond de vernieuwde communicatiemiddelen. Aangezien de technologie zich constant ontwikkelt, schuift het begrip eveneens mee met de beweging. Nieuwe media is een manier om media in te delen. Nieuwe media komen dan tegenover oude media te staan. Tegenwoordig worden vooral de digitale media bedoeld met de term nieuwe media. Internet, videogames, computers, digitale film, virtual reality, digitale fotografie, mobiele telefonie en meer digitale media vallen hier dan onder. Onder de oude media verstaan we traditionele film, televisie, analoge fotografie en gedrukte media. Steeds vaker worden niet alleen de hardware en dragers gezien als media, alle systemen en technologische mogelijkheden horen ook bij dit begrip. Het tempo van de ontwikkeling van nieuwe hardware ligt minder hoog dan de bewegingen rondom het aanbod van bijvoorbeeld nieuwe software. Dat internet wordt vaak als een nieuw medium bestempeld Dat geeft aan hoe relatief het begrip nieuwe media is, aangezien internet al weer een tijd bestaat. Programmeertalen en andere online toepassingen worden dagelijks verbeterd en vernieuwd. Men doelt dan ook vooral op de ontwikkelingen binnen de applicatie internet. Multimedia is een verwarrende term die heel dicht bij het begrip nieuwe media komt. Multimedia wordt vooral gezien als de kruisbestuiving tussen de verschillende soorten media; de koppelingen en wisselwerking tussen de diversiteit aan nieuwe en oude media. Mediamatic is gespecialiseerd in het bouwen van netwerken en koppelingen met de fysieke wereld. De organisatie maakt hierbij veelzijdig gebruik van nieuwe media en werkt samen met grafisch ontwerpers, nieuwe media ontwerpers en de gebruiker. Willem Velthoven is conceptontwikkelaar en begeleidt de projecten van Mediamatic. Velthoven heeft een eigen term om het gebruik van de media te definiëren. “De term monomedia heb ik noodgedwongen bedacht toen ik werd aangesteld als professor multimedia in Berlijn. Ik vind multimedia een mislukt woord. Je moet de diverse media zien als kanalen, die je als ontwerper of kunstenaar goed moet kunnen orkestreren. Het geheel als een medium zien is een eigentijdse manier van denken en werken, en heet dus monomedia.” 1 Crossmedia is een veelgehoord begrip waar nog veel onduidelijkheid over bestaat. Crossmedia gaat over het effectief overbrengen van een boodschap door middel van nieuwe media. De juiste keuze van de media is hierbij van cruciaal belang, aangezien het medium in dit geval dient te zorgen voor een versterking van de overdracht. Vaak worden meerdere nieuwe media tegelijkertijd ingezet voor het communiceren van een boodschap, wat een overwegend onderzoek naar de verschillende communicatiekanalen vergt. “The medium is the message” is een bekende uitspraak uit de jaren zestig van Marshall McLuhan; Canadees wetenschapper in de mediastudies. Hij wilde zeggen dat het gekozen medium waarmee een boodschap gepresenteerd wordt, bepalend is voor de beeldvorming en opvatting van de overdracht. Om de huidige wereld te begrijpen dient men de media te begrijpen. McLuhan ging er vanuit dat de moderne communicatiemiddelen esthetische gevolgen zouden hebben en zelfs de manier waarop we de wereld ervaren zouden kunnen veranderen. Hij wilde vooral duidelijk maken dat het belangrijk is je goed te verdiepen in de keuze van een medium. Een uitspraak waar de ontwerpers van nu iets van kunnen leren. Nieuwe media vereist een nieuwe manier van ontwerpen en kennis van de digitale mogelijkheden. Een medium kan de communicatie versterken, verzwakken en zelfs helemaal niet over laten komen.
Bruinsma, M. De nieuwe cultuur? De nieuwe economie De Groene Amsterdammer, nr. 32 2000 1
4
1.2 Bestaande en opkomende nieuwe media Dagelijks worden nieuwe producten en technologieën ontwikkeld. Het snel groeiende medialandschap zorgt er voor dat het onmogelijk is alle nieuwe media te vermelden. Hieronder volgt een selectie van de meest opvallende en relevante nieuwe media in de vorm van een korte beschrijving. De ontwikkelingen rondom digitaal papier zijn volop gaande. iLiad is recent op de markt gebracht. iLiad is een digitaal boek voorzien van een pagina-indeling en kan naast ebooks ook actuele elektronische documenten zoals de krant weergeven. De afmetingen van de iLiad liggen dicht bij een A5-formaat en zijn voorzien van een touchscreen. Met een meegeleverde digitale pen kan men aantekeningen maken op het scherm. NRC Handelsblad biedt sinds kort de mogelijkheid dagelijks een digitale krant te ontvangen op de Ilaid. Het Global Positioning System, beter bekend als GPS, is een goed voorbeeld van nieuwe media. We zien de techniek momenteel vooral terug in de vorm van een navigatiesysteem in de auto en mobiele telefoon. De applicatie is ontworpen voor navigatiedoeleinden en bestaat uit tal van satellieten die ieder een eigen signaal uitzenden. Met een bereik van minimaal vier satellieten kan men door middel van een gps-ontvanger de positie op aarde bepalen. Het systeem is 24 uur per dag actief, nagenoeg overal ter wereld bruikbaar en werkt onder alle weersomstandigheden. iPhone is een combinatie van een iPod, mobiele telefoon en PDA. De iPhone beschikt over internet en biedt onder meer functies als telefoneren, muziek luisteren en fotograferen. Een van de dingen die dit apparaat onderscheidt van andere mobiele telefoons is dat het geen aparte toetsen heeft, maar gebruik maakt van een touchscreen. De iPhone gebruikt een aangepaste versie van Mac OS X, die zorgt voor de weergave van de virtuele toetsen die nodig zijn voor de bediening van het medium. Internet is misschien wel de meest revolutionaire ontwikkeling op gebied van de nieuwe media. Geen ander medium biedt zo een grenzeloze uitdaging aan de communicatie-industrie. De eerste fase van het internet wordt ook wel Web 1.0 genoemd. Dit is de periode waarin het web voorzichtig zijn bekendheid verkreeg en steeds meer gebruikers thuis aansluiting vonden. Web 1.0 betekende vooral het zenden van informatie via statische websites. Kenmerkend aan het daaropvolgende Web 2.0 is de toename van interactie binnen websites, fora en weblogs. In deze fase van het web staat het uitwisselen van gegevens tussen de gebruikers centraal. Interactie tussen meerdere personen werd het belangrijkste element van het internet. Het betekende daardoor de opkomst van websites als LinkedIn, YouTube en Hyves en de vorming van het internet zoals we het nu kennen. Tegelijkertijd ontstond mobiel internet, een ideale toegankelijke oplossing die het mogelijk maakt met populaire hardware als netbook, PDA en mobiele telefoon altijd en overal in verbinding te staan met het internet. De drempels die aanvankelijk voor mobiel internet bestonden zijn verdwenen en het aantal gebruikers neemt sterk toe door verbeterde toestellen. Het succes van de eerder genoemde iPhone en het hoge internetgebruik met dit toestel komt voort uit het gebruikersgemak en het feit dat diensten speciaal voor de iPhone worden ontwikkeld. De groei wordt gestimuleerd door het aantal mobiele websites die speciaal ontwikkeld zijn voor het gebruik op een mobiele telefoon. Een goede mobiele website biedt voor de verschillende telefoons aparte versies, zodat de site altijd optimaal wordt getoond. 2 Om toegang te krijgen tot het internet dient men een browser te installeren. Google Chrome is een veilige en lichte browser die volgens Google ontwikkeld is voor het moderne internet. Chrome is recent op de markt gebracht en beschikt over een snelle technologie voor de verwerking van programmeertalen. Het gebruiksgemak is groot en er worden veel functionaliteiten aangeboden. In eerste instantie is Google Chrome gemaakt voor Microsoft Windows, in latere stadia zullen ook versies voor andere besturingssystemen op de markt worden gebracht. Een populair gevolg van internet is een applicatie waar veel websites gebruik van maken. RSSfeed is een toepassing die men terug vindt op nieuwssites, weblogs en fora. RSSfeed houdt de gebruiker op de hoogte van de laatste artikelen en nieuwsberichten. De veranderingen online zijn te lezen via een RSS-lezer. Een Rovers, E. Mobiel internet is de toekomst http://www.nuzakelijk.nl/ 2000 2
5
bescheiden software applicatie die zorgt dat de gebruiker direct wordt ingelicht indien er een nieuw bericht wordt geplaatst op een favoriete website. RSS kan ook verwijzingen naar andere bestanden bevatten. De applicatie wordt eveneens gebruikt voor podcasting en vodcasting. De term podcasting is afgeleid van de woorden iPod en broadcasting. De technologie wordt gebruikt voor manieren waarbij audiobestanden op internet worden aangeboden en later beluisterd worden op de mp3 speler. Podcasting staat voor een systeem waarin audiobestanden beschikbaar worden gesteld via internet.. VODcasting is het aanbieden van video op aanvraag door middel van de bovengenoemde webfeed. De term is een combinatie van de woorden Video On Demand en broadcasting. VODcasts worden ingezet als on-demand televisie die op bijvoorbeeld de computer kan worden bekeken. Het bekende RFID wordt al op verschillende gebieden ingezet. RFID-tags zijn draadloos leesbare ʻetikettenʼ die gemakkelijk aan voorwerpen bevestigd kunnen worden. De intelligente computerchip kan objecten en mensen identificeren. De toepassing is breed. Leveranciers kunnen via RFID de voorraad beheersen, maar ook paspoorten en andere persoonlijke kaarten kunnen voorzien worden van de chip. Er bestaan RFID-tags in de meest uiteenlopende vormen en afmetingen. De computerchip kan behoorlijk veel informatie bevatten en zelfstandig een draadloos signaal uitzenden, wat door alle soorten materiaal dringt behalve metaal. Zelfs fietsen, bankbiljetten en autobanden kunnen op deze manier aan een netwerk hangen.
augmented reality
Bruno Setola, docent AKV St. Joost en creative director ontwerpbureau Setola en Gille, ziet in de toekomst een dienende technologie voor zich en geeft als voorbeeld augmented reality. “Als er geen geld meer is voor de werkelijkheid, is de augmented reality een idee. Financieel gezien is deze opkomende technologie wellicht een oplossing.” Augmented reality (vertaling: toegevoegde werkelijkheid) is een techniek die de echte wereld met de virtuele wereld combineert. Het idee is dat de computer zo realistisch mogelijke beelden toevoegt aan de werkelijkheid. Het maakt het verschil tussen de reële wereld en de virtuele wereld steeds kleiner en zorgt tegelijkertijd voor eenvoudigere en gebruikersvriendelijkere toepassingen. Augmented reality brengt beelden uit onze dagelijkse realiteit en driedimensionale bewegende beelden en objecten bij elkaar in een omgeving. In Second Life wordt een complete virtuele wereld nagebootst, maar hierbij komt alles voort uit technologie. Het doel van de virtual reality in Second Live is vooral een zo realistisch mogelijke omgeving visualiseren die lijkt op de echte wereld. Augmented Reality maakt tevens gebruik van de werkelijkheid. Door de nieuwe techniek is het mogelijk om dingen in het dagelijks leven te laten verschijnen die er niet zijn. De virtuele objecten of opgenomen beelden worden niet achteraf, maar op hetzelfde moment aan live beelden toegevoegd. De techniek is op
6
diverse gebieden in te zetten. Hier ontdekken we dat ontwerpen er in de toekomst heel anders uit kan gaan zien. Denk aan een kinderboek met bewegende dieren, driedimensionale bergen in een atlas, een menselijk lichaam in een biologieboek dat wordt ontleed en weer wordt opgebouwd. Andere toepassingen zijn bijvoorbeeld een brochure die verschijnt in 3D of een advertentie die verandert in een videofilm. Nog niet bestaande gebouwen zijn al in 3D te zien in hun echte omgeving. Een live opname van de bouwgrond wordt dan gecombineerd met de toekomstige gebouwen in 3D.
1.3 Toekomst nieuwe media en Web 3.0 De samenleving ontwikkelt zich geleidelijk van analoog naar digitaal en langzaam ontstaat een omgeving waarin techniek de overhand lijkt te krijgen. Nieuwe media zullen zich gaan verder ontwikkelen. De plannen voor Web 3.0 liggen al klaar. De realisatie hiervan zal nog even op zich laten wachten. De meningen verschillen over hoe de toekomst van deze media eruit zal zien. Er zijn voorspellingen over een einde van het internet en er wordt beweerd dat de nieuwe media gaan samensmelten. Nicholas Negroponte, Amerikaans computer wetenschapper, voorspelde in zijn boek ʻDigitaal levenʼ al jaren geleden het einde van al het gedrukte materiaal en andere klassieke media. 3 Drukwerk leeft nog steeds. Technologie brengt de mens niet dichterbij elkaar en mens en media zijn nog steeds niet versmolten. We maken nog altijd gebruik van boekwinkels en kantoren zitten nog gewoon vol. De digitale bezigheden zijn momenteel nog vergelijkbaar aan analoge menselijke behoeften of komen hier zelfs uit voort. Ondanks de aanvullende verschijning van virussen, ongewenste email, het onbewust delen van privégegevens, extremistische websites en oplichters zal vrijwel niemand ontkennen dat veel van de ervaringen op technologisch gebied een succes zijn. 4
Volgens Jan Peeters, vice directeur Academy for Media & User Experience (AMUX), veranderen nieuwe media en internet niet drastisch de komende jaren, maar ontstaat er meer interactie tussen computer en internet. De vertrouwde browser verdwijnt en wordt uiteindelijk samengevoegd met het programma en het besturingssysteem. Internet gaat dus steeds minder met de browser te maken hebben. De techniek van de fases Web 1.0 en Web 2.0 bepalen het opvolgende, nog te ontwikkelen, Web 3.0. Een andere veel gebruikte term voor dit internet is het semantische web. Web 3.0 biedt ons informatie die beter gesorteerd is op betekenis en samenhang. We denken vaak dat de browser het web is, maar internet is grotendeels onbereikbaar voor ons. Er is een groot deel van internet waar de intelligente online zoekprogrammaʼs nooit komen. De behoefte aan een gestructureerd internet wordt momenteel al opgelost door het verrijken van webpagina's met metadata. Door online documenten van etiketten te voorzien, worden webapplicaties en apparaten beter begrepen en gevonden. Een Web 3.0 dat informatie en data op een manier samenstelt zodat software de online gegevens zelf kan begrijpen en analyseren. Als de informatie in een door een computer leesbare vorm wordt vastgelegd, kan een programma voor het web zelf conclusies trekken. Ingebouwde intelligentie zorgt ervoor dat de zelfstandige internetsoftware leert van zijn gebruikers. De internetsoftware is in staat om te vergelijken en zal overeenkomsten herkennen in gegevens die in eerste instantie niets met elkaar te maken lijken te hebben. Naast structureren van gegevens zal er rondom Web 3.0 een zeer revolutionaire ontwikkeling gaan plaatsvinden. Michel Witter, docent en domeinmanager informatie & interactie design Academy for Media & User Experience (AMUX), noemt Web 3.0 een “leuke marketingterm” en denkt dat deze metafoor voor het internet niet lang stand houdt doordat de term trager is dan de feitelijke technologische ontwikkelingen.
Negroponte, N. Digitaal leven Amsterdam, Uitgeverij Promenteus 1995 3
De Hoog, T. Wereldbrein of wanorde De Groene Amsterdammer, nr. 1 2006 4
7
Witter ziet al helder voor zich hoe de technologieën rondom nieuwe media zich verder zullen gaan ontwikkelen. “Internet zal verworden tot wat het oorspronkelijk was; een informatiedrager, informatieuitwisseling en communicatieplatform waarop veel ontsluitende technologieën met elkaar samenwerken. De beschikbare informatie komt meer ten dienste te staan van onze persoonlijke behoeftes.” Web 3.0 zal veel meer gaan over het verbinden van objecten via draadloze netwerken en een constante aanwezigheid van het internet. Web 3.0 is een ʻverzamelnaamʼ voor het met elkaar in verbinding staan en apparaten die draadloos onderling communiceren. Deze nieuwe ontwikkeling heeft minder te maken met een computerscherm en wordt ook op allerlei andere plaatsen zoals mobiele apparaten en andere nieuwe media toegepast. Door deze te voorzien van een ipadres, is de communicatie tussen apparaten mogelijk. Alles met elkaar verbinden creëert veel nieuwe netwerken. Niet alleen tussen apparaten en gebruikers, maar ook tussen apparaten onderling. Web 3.0 zal er totaal anders uit gaan zien en op langer termijn gaan we websites niet of nauwelijks terugzien. Het zijn niet meer alleen de computers die met elkaar communiceren door middel van een netwerk. Huishoudelijke apparaten en RFID (beschreven in paragraaf 1.2) gaan eveneens online. In 2010 zal Web 3.0 volgens de experts voor een groot deel ontwikkeld zijn. Web 3.0 kan wereldwijd leiden tot nieuwe innovatieve diensten en efficiënte mogelijkheden. Een eventuele nieuwe stap is het combineren van technieken als GPS (beschreven in paragraaf 1.2), internet en mobiele telefonie. De eerste bescheiden ontwikkelingen richting Web 3.0 zijn al zichtbaar. De Amerikaanse website Loopt.com brengt een toepassing waarbij internet en GPS samenkomen. Na het installeren van de software op de mobiele telefoon, registreert Loopt.com hoe de gebruiker zich verplaatst. Andere gebruikers met dezelfde software worden ook geregistreerd. Mensen zijn zo in staat te zien waar vrienden zich in de nabije omgeving bevinden. Verder kunnen vrienden informatie delen en er is een toepassing voor het publiceren van favoriete locaties. Het systeem verschijnt op korte termijn in Europa. Google Maps biedt de mogelijkheid te zoeken naar een bestemming met behulp van een online wereldkaart. Het doel van Google Maps is gebruikers te helpen bij het vinden van een geografische locatie. Na het ontstaan van Google Maps probeert men deze techniek te combineren met andere online toepassingen. Recent is de combinatie Google Maps en Twitter gerealiseerd. Twitter is een website waarbij mensen elkaar op de hoogte houden over wat ze op dit moment aan het doen zijn. Een online dienst waarbij gebruikers elkaar op elk moment op de hoogte kunnen houden van nieuwe ontwikkelingen of bezigheden. Twitter Vision is een tool waarbij de bezigheden van de gebruikers van Twitter te zien zijn op een wereldkaart van Google Maps. Dit resulteert in interessante informatie voor de gebruiker. Het aardige is dat Twitter ondertussen al even bestaat, maar door de aansluiting met de geografische mogelijkheden van Google Maps iets totaal nieuws ontstaat. Op economisch vlak zijn de gouden kansen van de technologische mogelijkheden van de nieuwe media nog nauwelijks aangeboord. Het uiteindelijke technisch streven is het realiseren van een altijd en overal actief internet en dat meer te laten denken en handelen als de mens. 5 Een internet dat terug te vinden is in alle nieuwe media om ons heen en in staat is dienend te laten optreden.
2 NIEUWE MEDIA EN DE SAMENLEVING De samenleving reageert op nieuwe media. En aangezien we pas aan het begin staan van de digitale beweging, is het niet altijd helder hoe omvangrijk de invloeden van de nieuwe media zijn. De techniek brengt een maatschappij met nieuwe normen, waarden en omgangsvormen. Vincent van Baar, eigenaar ontwerpbureau Van Baar en docent aan de KABK Den Haag en Design Academy Eindhoven, “Er zal een andere vraag komen uit de markt, een vraag waar de ontwerper zich in zal Smits, E. Web 3.0 denkt en handelt als een mens http://sync.nl/ 2007 5
8
moeten gaan verdiepen.” We zien dat de digitale maatschappij constant in beweging is. Indien we een beeld willen schetsen van het nieuwe ontwerpen is het voornaam te kijken naar hoe de gebruiker van nieuwe media er op dit moment uit ziet en hoe de samenleving reageert op de digitalisering.
Flickr maakt gebruik van user generated content
2.1 Het publiceren van gegevens Een van de reacties op de nieuwe mediavormen is niet alleen de globalisering, maar ook de toenemende rol van de consument. De wereldwijde technische vooruitgang levert stabiele verbindingen en het uploaden van grote hoeveelheden data gaat veel sneller dan voorheen. De massa spreekt terug - als individuen.6 Mensen delen graag een mening en de nieuwe communicatiemiddelen geven hiervoor het nodige gereedschap. Een gewichtige ontwikkeling als gevolg van het ontstaan van Web 2.0, de tweede generatie van het internet is het online publiceren van materiaal. De bijdrage van een gebruiker aan online nieuwe media wordt user generated content genoemd. Het begrip kan vrij ruim worden geïnterpreteerd; de tekst op een weblog, een bericht op een forum en het publiceren van online bewegend beeld of geluid zijn allemaal vormen van user generate content. Dat het online publiceren populair is zien we op een website als YouTube. YouTube biedt met haar website het gemakkelijk en snel uploaden van videobeelden aan. Gebruikers voorzien het materiaal van tags, waardoor de beelden terug te vinden zijn door andere bezoekers van de website. Flickr kent eenzelfde werkwijze, maar maakt gebruik van door gebruikers gegenereerd fotomateriaal. Bezoekers oordelen online over de user generated content van andere bezoekers en laten recensies achter op de website. Andere voorbeelden van online media die gebruik maken van user generated content zijn onder andere Facebook, Hyves en Wikipedia. Het gemak van online publiceren resulteert in een groot en veelzijdig aanbod van user generated content. Wikipedia heeft als doel om in elke taal een complete encyclopedie te creëren en deze online kennis toegankelijk te maken. De encyclopedie is bewerkbaar en aanvulbaar door iedereen. De wereld Bruinsma, M. De opstand der Mobs Morf, nr. 7 2005 6
9
draagt zo zelf bij aan het ontwikkelen en uitbreiden van informatie en produceert online gemeenschappelijke kennis. Andrew Keen, Amerikaans auteur en criticus van ontwikkelingen op internet, is oordelend over websites als Wikipedia. Keen noemt de ontwikkeling een digitaal narcisme en stelt de praktijk als een bedreiging voor de creativiteit, doordat serieuze deskundigen niet gelijk gesteld worden aan amateurs. Keen is van mening dat iedere amateur inhoud aan Wikipedia kan geven, zonder dat er controle is door een expert op het betreffende gebied. Daarnaast meent hij dat de omschrijving encyclopedie niet op Wikipedia van toepassing kan zijn omdat de inhoud voortdurend wijzigt. Het betrekken van professionele redacteuren zou volgens Keen een verbetering kunnen zijn van de user generated content. 7 Toch zien veel mensen Wikipedia als een gerespecteerde manier van informatie delen. Zoekopdrachten binnen het populaire Google leveren veel verwijzingen naar Wikipedia. De samenwerking van Wikipedia en Google creëert zo nog meer vertrouwen bij de gebruiker. De wereld bepaalt nu zelf de waarde van informatie. De wijze waarop kennis beschikbaar wordt gemaakt is onvergelijkbaar met jaren geleden. Een groot en wereldwijd publiek heeft internet naast communicatiemiddel nu ook omarmd als publicatiemiddel.
2.2 Iedereen ontwerpt Een begrijpelijk gevolg van de technologische ontwikkelingen is dat de consument zelf initiatief neemt producten en diensten te gaan ontwikkelen. De amateur ontwerpt nu zelf haar website en voor het ontwerpen van een huisstijl is niet direct meer een professional nodig. Nieuwe media creëren een gelijk speelveld tussen de expert en amateur. Als de ontwerptools voor iedereen beschikbaar komen zou de discipline ʻontwerpenʼ kunnen verdwijnen. Toenemende intelligente designtools stellen iedereen in staat ontwerper te zijn. In drie stappen ontwerpt de leek online een huisstijl aan de hand van een gekozen thema. Deze ontwikkelingen zien we ook terug bij warenhuisketen Hema. Hema biedt naast het samenstellen van een fotoalbum, ook de online applicatie voor het naar wens ontwerpen van een agenda, T-shirt en kookboek. Sinds kort ontwerpt de consument zelfs haar eigen behang, wijnetiket of persoonlijk kinderboek bij Hema. Veel bedrijven zien een markt in het betrekken van de consument bij het ontwerpproces. Zo heeft Nike destijds een service gelanceerd waarmee de gebruiker haar eigen, persoonlijke sportschoen kan ontwerpen. Dr. Martens, Puma en Timberland bieden later eenzelfde online ontwerpgereedschap aan. De modemerken Converse en Eastpak geven vrijheid voor het ontwerpen van een unieke tas. Douwe Egberts en Philips laat de consument zelf zijn eigen Senseo ontwerpen. Nederland ontwerpt graag. IKEA organiseerde onlangs de populaire wedstrijd ´iedereen = designerʼ. De ontwerpers van het beste interieur konden een cadeaubon winnen. IKEA geeft haar klant de boodschap mee dat iedereen in staat is haar interieur naar eigen inzicht samen te stellen en biedt op haar website de tools. Waar de amateur voorheen op zoek ging naar een professional, leveren de nieuwe media gebruiksvriendelijke software en gereedschappen voor het eenvoudig ontwerpen van een product. Open source is een term voor een vrije toegang tot de broncode van een digitaal product. Open source houdt in dat iedereen vrij is software en andere materialen te gebruiken. De gebruiker kan de broncode inzien en zelfstandig bewerken. Open source heeft als kenmerk dat de informatie beschikbaar en toegankelijk is. Linux is een voorbeeld van een open source software. Linux is een besturingssysteem voor computers. Alle onderliggende broncode is door het publiek vrij te verkrijgen, te wijzigen en te verspreiden. Deze praktijk is terug te zien op veel gebieden. Een relevant voorbeeld van open source zijn de content management systemen (CMS) die online worden aangeboden. Het programmeren van een website leek lange tijd iets voor de gevorderde technici. Menig mens ziet graag iets van zich zelf online en een content management systeem biedt de oplossing voor de amateur. Een content management systeem is een softwaretoepassing die het mogelijk maakt dat mensen eenvoudig, zonder veel technische kennis eigen gegevens op internet kunnen publiceren. De functionaliteit van een CMS is dat gegevens zonder lay-out kunnen worden ingevoerd, terwijl de gegevens online worden gepresenteerd aan bezoekers met lay-out door toepassing van templates. Templates zijn online te verkrijgen ʻsjablonenʼ die het ontwerp van een website bepalen. Online zijn VPRO Tegenlicht Wiki’s waarheid http://www.vpro.nl/ 2008 7
10
diverse complete templates kosteloos en eenvoudig te downloaden. Andere populaire voorbeelden van content management systemen zijn Joomla, Mambo en Drupal. Heel eenvoudig kan de amateur aan de slag met het ontwerpen van een eigen website. Nieuwe media en technologische ontwikkelingen betekenen veel nieuwe vrijheden en mogelijkheden voor onbekend talent en ongehoorde stemmen van de amateur en de professional. De stap van creëren en publiceren is veel kleiner geworden. De gebruikelijke rol van de ontwerper wordt hierdoor minder belangrijk. Voorheen was de ontwerper degene die de kracht van ontwikkelen en toegankelijk maken van data in handen had. Het communiceren van een boodschap was een taak van de ontwerper. De werkplaatsen van de amateur en de professional zijn nu identiek en ontwerpen worden met hetzelfde medium gecreëerd. Ontwerpen is niet langer het specialisme dat uitsluitend voorbehouden is aan de vakman. Taak van de professional is zich te onderscheiden van de amateur door opnieuw de rol van de ontwerper uit te zoeken.
2.3 Online samenwerken en netwerken Internet wordt actief gebruikt door mensen die bouwen aan veelzijdige netwerken. Het ontmoeten van mensen en het delen van kennis is verschoven van analoog naar digitaal. Overal zien we communities opduiken waarbij gemeenschappen via internet communiceren en samenwerken. De mensen zijn om eigen redenen verbonden met elkaar en het communiceren en discussiëren met mensen kan nu direct en wereldwijd. Het toevoegen van informatie aan een forum of het samenwerken aan een online project behoren tot activiteiten van zoʼn virtuele gemeenschap. De nieuwe technologieën stellen mensen, groepen en communities in staat samen intelligenter te worden. Web 2.0 wordt vooral gekarakteriseerd door het ontstaan van communities als Flickr, Hyves en Del.icio.us. Web 3.0 kan wereldwijd leiden tot meer efficiëntie en een hogere productiviteit indien er op de juiste manier gebruik van gemaakt wordt. Charles Leadbeater, Brits auteur en bedenker van ʻWe thinkʼ pleit voor het gebruik van internet om creativiteit te ontwikkelen. In ʻWe thinkʼ is de mens wat hij deelt. Gezamenlijk krachten en talenten bundelen. De gedachte van de gebruiker is niet meer ʻdit heb ik nodig of dit wil ikʼ maar ʻdit kan ik en ik wil dat mijn stem gehoord wordtʼ. Een groep gemotiveerde mensen kan volgens Leadbeater meer bereiken en komt tot betere oplossingen dan een sterk geregisseerde werknemers onder strikt management. Leadbeater gelooft in collaboratie; het samenwerken met de tegenstander. 8 Het samenwerken met het publiek zien we op internet al in lichte mate gebeuren. Regelmatig worden consumenten betrokken bij de ontwikkeling van nieuwe software. Door het uitgeven van alpha en beta versies testen gebruikers de software voordat het eindproduct op de markt komt. De ervaringen worden teruggekoppeld naar de programmeurs. Een ander voorbeeld is de omvangrijke communitie php.net. De kennisdelers beheersen allen dezelfde programmeertaal en er wordt gezamenlijk gebouwd aan steeds complexere technische websites met PHP al basis. Hetzelfde zien we terug bij de recent gelanceerde zoekmachine Wikia. Gebruikers krijgen bij Wikia de gelegenheid zelf een bijdrage te leveren aan de zoekmachine. Volgens Jimmy Wales, oprichter van Wikipedia en Wikia, is er op het internet veel behoefte aan transparantie en openheid. Andere zoekmachines, zoals Google, zijn gesloten systemen waar de gebruiker geen invloed op kan uitoefenen en niet kan zien hoe een zoekresultaat tot stand komt. 9 Het mensen betrekken bij projecten en het samenwerken via internet is een praktijk die goed aansluit bij de realisatie van Web 3.0 (beschreven in paragraaf 1.3). Niet alleen software intelligent maken, maar eveneens groepen mensen helpen intelligenter te worden. De mens niet zien als consument, maar als deelnemer binnen een project.
Leadbeater, C. We think Londen, Profile Books 2008 8
Wikia http://nl.wikipedia.org/ 2008 9
11
2.4 Het digitale publiek De digitalisering brengt een vorm van samenwerking waarbij men op een heel nieuwe manier omgaat met informatie. Door opkomst van de vele discussiefora en weblogs is de macht en de regie van de massamedia sterk teruggedrongen. De overvloed aan meningen, informatie en uitingen beheersen de digitale ruimte. Iedereen kan door het gebruik van de nieuwe media moeiteloos het massapubliek bereiken. Het achterlaten en aanvullen van gegevens en bevindingen van anderen is succesvol; gebruikers dragen graag bij en geven online een mening. De overvloed aan ongeorganiseerde informatie laat het overzicht verdwijnen. Het resulteert in een oppervlakkige samenleving met een brede interesse. De consument krijgt slecht fracties mee van de dagelijkse informatiestroom. Dit zal veel gaan betekenen voor de manier waarop wij communiceren. Er heerst een kloof tussen degenen die profiteren van de digitale technologie en zij die dit niet kunnen door een technologische achterstand. De digitale wereld verandert zo snel dat jongeren al zeggen een kloof te voelen tussen de digitale generatie na hen. De laatste generatie gebruikers zijn vertrouwd met de nieuwe media. Veel hedendaagse gebruikers zijn constant op de hoogte van de laatste ontwikkelingen rondom nieuwe software en andere middelen. De natuurlijke relatie tussen deze gebruiker en nieuwe media is een duidelijk gevolg van het dagelijks in contact staan met de ontwikkelingen. De gebruiker is op dit moment niet zo zeer op zoek naar gegevens, maar houdt zich bezig met de communicatie binnen het netwerk en het creëren van een gewenste online persoonlijkheid. De zogenaamde nieuwe media generatie leeft voor een groot deel in de wereld van internet en bouwt daar aan een digitale identiteit. Internet is een tweede complete wereld. De analoge wereld lijkt minder van invloed. Internet geeft ieder de gelegenheid de gewenste identiteit aan te meten. Web 3.0 (beschreven in paragraaf 1.3) zal voor een groot deel gaan draaien om het overzichtelijker en bereikbaar maken van de verschillende online persoonlijkheden. Er zal in de toekomst voor iedereen nog maar één identiteit van zich zelf online terug te vinden zijn. Hierin is alle informatie van die persoon terug te vinden die men van zichzelf online wil laten zien. De toekomstige zoekmachines kunnen gemakkelijk bij deze gegevens en zijn in staat van ieder persoon een compleet beeld te laten zien. De tijd dat er vooral gewezen werd op de risicoʼs van het gebruik van nieuwe media is voorbij. De mobiele telefoon, GPS (beschreven in paragraaf 1.2) en internet zijn geaccepteerd en veilig verklaard. De analoge omgeving slinkt en het leven van de mens breidt zich uit via de digitale eindeloze wereld. Iedere stap binnen de digitale omgeving wordt geregistreerd. Dat zien we bij het hedendaagse internet, maar in de toekomst zal dat waarschijnlijk nog extremer worden. Privacy is een begrip dat in het hedendaagse en digitale tijdperk aandacht vraagt. De plannen voor Web 3.0 (beschreven in paragraaf 1.3) laten zien we dat nieuwe media en privacy niet samengaan. Privacy wordt aangetast wanneer we ontwikkelingen als RFID en metatag gaan combineren. Bij een technologie als loopt.com is het praktisch te weten dat vrienden in de buurt zijn, maar er blijft weinig ruimte voor de mens die graag een anoniem leven leidt. Volgens Veldhuijzen, een van de eerste internetondernemers in Nederland en oprichter van vele internet gerelateerde websites, moet daar echter niet te zwaar aan getild worden en wordt privacy overschat. “Mensen vinden privacy belangrijk, tenzij het ze korting geeft op een product. Alleen voor criminelen is het vervelend dat nieuwe media straks al hun sporen verraadt.” 10
3 GRAFISCH ONTWERPEN EN DE DIGITALE SAMENLEVING De digitalisering laat verwarrende omgeving met kansen en bedreigen ontstaan. De digitale gebruiker heeft de toekomst. Een toekomst waar de ontwerper mee moet leren omgaan. Hoe reageert de ontwerper op de digitale samenleving. De huidige positie van de ontwerper.
Lammers, L. Nieuwe kansen voor het internet Brabants Dagblad 13 september 2008 10
12
3.1 Hedendaags ontwerper Een traditioneel grafisch ontwerper verzorgt naar eigen inzicht uiteenlopende soorten drukwerk en media. De ontwerper heeft als kenmerkend doel het communiceren van een boodschap. Regelmatig wordt samengewerkt met andere professionals voor het vervaardigen van beeldmateriaal en het verzorgen van illustraties. Bij de uitwerking van een opdracht houdt de ontwerper rekening met het beoogd publiek en de technische verwerking van het ontwerp. Een ontwerper poogt hierbij het communicatief vermogen te versterken en bewaakt de technische realisatie van het ontwerp. Jan Jaap Rypkema, coördinator en docent Academy for Media & User Experience (AMUX) en ontwerper ʻJanJaap Rypkema Visual Communicationʼ, vraagt zich af of het traditionele vak grafisch ontwerpen nog wel bestaat. “Is het grafisch ontwerpen een containerberoep geworden? Of misschien niet meer dan een doorgeefluik van informatie?” We weten dat grafisch ontwerpers niet achter kunnen blijven, ook zij moeten mee in de digitalisering. Het vak breidt zich uit en vraagt de ontwerper kennis van veel meer disciplines. Een verscheidenheid aan vakrichtingen komen samen bij de ontwerper. Alles draait in principe nog steeds om professionele communicatie en uiteindelijk gaat het over informatie die van a naar b dient te gaan. Wellicht is er een nieuwe term nodig voor de fase waarin het beroep terecht is gekomen. De visuele expertise en het conceptueel inzicht zijn kwaliteiten die de ontwerper altijd een voorsprong zullen bieden. Dingeman Kuilman, managing director Premsela ziet slechts twee opties voor de ontwerpers, ”Ze kunnen zich toeleggen op de beheersing van een bepaald aspect, waarmee ze zich op basis van hun meesterschap onderscheiden, of ze kunnen slimme, commerciële volharders worden, die zich meer met slimheid dan met talent overeind houden. Maar ze moeten er wel rekening mee houden dat veel amateurs werk zullen overnemen.” 11 De veranderlijke omgeving wordt bepaald door een combinatie van ontwikkelingen op het gebied van de nieuwe media en de grafische tradities die hier vervolgens op reageren. Het is duidelijk dat het grafisch ontwerpen er voor de aanstaande generaties anders uit zal zien. Ontwerpers bevinden zich materialistisch, maar ook maatschappelijk gezien in een andere omgeving. Ontwerpen voor nieuwe media en ontwerpen voor oude media is onvergelijkbaar. Ontwerpers zullen een zichzelf een nieuwe werkwijze moeten aanleren bij het benaderen van nieuwe media. Ieder medium bezit weer andere kwaliteiten. Het is van belang om die kwaliteiten te ontdekken en op de hoogte te blijven van de technologische ontwikkelingen. Het streven naar controle en het zoeken naar stabiliteit is kenmerkend voor ontwerpers. Een patroon dat in strijd is met de manier waarop de nieuwe media benaderd dienen te worden. Ontwerpen voor nieuwe media vraagt de controle te laten varen.
3.2 De praktijk Zonder de stand van zaken te bekijken in de praktijk is het lastig een mening te vormen over hoe het hedendaags ontwerpen eruit ziet. Het klassieke denkbeeld van wat ontwerpen inhoud in het veranderlijke nieuwe medialandschap niet meer van deze tijd. Hier volgen een aantal voorbeelden waarbij een duidelijke combinatie van nieuwe media en grafisch ontwerpen te zien is. Het laat zien dat grafisch ontwerpen veel breder kan worden geïnterpreteerd. Ontwerpbureaus investeren voordurend in de deskundigheid en het talent van nieuwe of eigen ontwerpers. Fabrique omschrijft zichzelf als een multidisciplinair ontwerpbureau met onder andere de verschillende disciplines nieuwe media en grafisch ontwerp. Twan Minten, werkzaam als art director en grafisch ontwerper bij Fabrique vindt dat grafisch ontwerpers en grafische opleidingen zich meer horen te verdiepen in de mogelijkheden van de nieuwe media. Ontwerpbureau Fabrique doet al een eerste poging om de disciplines nieuwe media en grafisch ontwerp bij elkaar te laten komen. De ruimtes in het bedrijf zijn zo ingedeeld dat werknemers met uiteenlopende kwaliteiten gezamenlijk aan eenzelfde project werken. Volgens Minten werkt het vaak forcerend om de traditionele grafisch ontwerper in te zetten voor nieuwe media projecten. Door een multimediale achterstand heeft de hedendaags grafisch ontwerper weinig affiniteit
Vlemmings, M. De beste stuurlui stappen aan boord in Items, nr. 2 2007 11
13
met de nieuwe media. “Laat de specialist de specialist zijn.” Gebruik maken van de verschillende kwaliteiten en samen versterken is een oplossing om de disciplines naar tevredenheid te kunnen laten samenwerken. Organisatie zal er voor moeten zorgen dat er op de werkvloer uiteindelijk kwaliteit wordt geleverd. Ontwerpbureaus zouden misschien moeten streven naar een sturing van eerste klas ontwerpers en een groot netwerk van gespecialiseerde medewerkers op freelance basis. Het waarborgen van kwaliteit en vaardigheden aan de hand van een combinatie van nieuwe media ontwerpers en grafische ontwerpers. Ontwerpbureau LUST houdt zich bezig met een combinatie van grafisch ontwerpen en nieuwe media. LUST ziet ontwerpen als een proces. Elk ontwerp vloeit voort uit een concept waaraan een uitgebreid onderzoek aan vooraf gaat. Het ontwerpbureau uit Den Haag heeft een Dutch Design Award gewonnen voor het ontwerpen van interactieve elementen voor het Graphic Design Museum in Breda. Lust bedacht onder andere de grote interactieve tafels, waar door middel van aanraakschermen het mogelijk is om informatie op te vragen voor een aantal tentoongestelde ontwerpen. Andere tafels laten interviews zien met ontwerpers door middel van een zeer toegankelijke de interface. De ontwerpers van LUST zien de wereld als een constructie van flarden die bij elkaar telkens nieuwe verhalen vertellen, ingericht door intelligente database systemen. 12 De typografen Just van Rossum en Erik van Blokland ontworpen de Beowolf. Een letter die zo geprogrammeerd is dat hij bij het uitprinten telkens een andere vorm aanneemt. Voor de letter is een bepaalde software geprogrammeerd die dit mogelijk maakt. De letter bestaat dus uit oneindig veel varianten. Jonathan Harris bundelt interactie en visueel ontwerp in een interessante applicatie die een beeld geven van de oneindige hoeveelheid informatie op het web. De ontwerper is bekend van zijn website en project ʻWe Feel Fineʼ. Op deze site kun je van minuut tot minuut volgen hoe de wereldbevolking zich voelt. Harris probeert het leven documenteren en weer te geven. Harris brengt de gevoelens van miljoenen mensen op een site bij elkaar. Op ʻWe feel fineʼ worden ongeveer 20.000 gevoelens per dag bij elkaar gebracht. In de database staan op dit moment meer dan 9 miljoen gevoelens. De boodschap die hij met zijn ontwerp wil meegeven is dat mensen over heel de wereld hetzelfde zijn, maar dat niet zien. Later ontwerpt hij nog de twee vergelijkbare applicaties ʻYahoo Time Capsuleʼ en ʻUniverseʼ.13 AnyMeta, is een systeem, ontwikkeld door Mediamatic (beschreven in paragraaf 1.1), dat collectieve projecten op internet een informatiestructuur biedt. AnyMeta is geschikt voor het onderhouden van netwerken en samenwerkingsprojecten. Een systeem waarbij de gebruikers actief kunnen deelnemen. Informatie wordt dankzij het gebruik van metadata automatisch op de juiste plek en in een relevante context wordt geplaatst. Bezoekers kunnen dankzij AnyMeta op verschillende manieren actief aan de website bijdragen. Gebruikers kunnen eenvoudig informatie toevoegen en het systeem zorgt voor een constante heldere opbouw. AnyMeta biedt ook de mogelijkheid om informatie uit te wisselen met andere projecten.14
De Putter, M. Lust http://www.depaviljoens.nl/ 2007 12
Harris, J. We feel fine http://www.ted.com/ 2008 13
14
14
De Symbolic table van Mediamatic Symbolic Table van Mediamatic is een universeel mediaspeler. Een gereedschap voor wie met media wil werken zonder bedieningselementen. De Symbolic Table is een eenvoudige tafel zonder knoppen. Als er een object op de tafel wordt gelegd dan speelt de tafel de video of het geluid die bij dat voorwerp hoort. De tafel bevat een enorm potentieel aan toepassingen.15 De bediening van de speler is vervangen door het spelen met voorwerpen. De tafel herkent de objecten aan hun RFID-tag (beschreven in paragraaf 1.2). De chip wordt gekoppeld aan audio en visuele bestanden. De software is op afstand bedienbaar via internet. De tafel werkt ook zonder internetaansluiting. 3.3 Het ontwerpen van gedrag en interfaces Het ontstaan van nieuwe media en de ontwikkelingen rondom Web 3.0 (beschreven in paragraaf 1.3) creëren meer interactie tussen gebruiker en gebruiker, maar ook tussen gebruiker en ontwerper. Aangezien de mens anders omgaat met informatie wordt het belangrijk opnieuw te kijken naar de informatie. Voorheen zagen we dat informatie slechts vanuit één kant werd gecommuniceerd. Tegenwoordig zien we een wisselwerking tussen mensen en informatie. De toekomst gaat draaien om interactie. Ontwerp en technologie zijn hierin nog niet echt samengekomen. Interface is een begrip dat door de opkomst van de nieuwe media meer bekendheid kreeg. Mens en nieuwe media kunnen niet zonder problemen met elkaar communiceren. Zo denkt een technologie vaak in enen en nullen en de mens in beeld en tekst. Hier is een interface voor nodig. Een interface zet complexe, overvloedige en verschillende gegevens om in begrijpelijke en herkenbare informatie voor de gebruiker. Een website is een voorbeeld van een interface tussen een computer en een gebruiker. Het draagt de digitale informatie van de computer over in een tekstuele of grafische vorm. De techniek heeft een gebruiksvriendelijk masker nodig. Een toegankelijke omgeving waar in de gebruiker zijn weg kan vinden, de schil om de techniek. Interface omvat de interactie, uiterlijkheden, bediening en navigatie. Indien de ontwerper mee wil gaan met de technische ontwikkelingen van de nieuwe media zal het ontwerpen voor interfaces steeds belangrijker worden. De nieuwe media brengen interactie met zich mee en hebben een nieuwe handige begrijpelijke schil nodig. Web 3.0 (beschreven in paragraaf 1.3) Kuitenbrouwer, K. Culturele en maatschappelijke mogelijkheden van RFID Hybride ruimte, nr. 11 2006 15
15
heeft ontwerpers nodig die zich verdiepen in gebruiksvriendelijke omgevingen. Ontwerpers die esthetische kracht kunnen combineren met interactie. Het ontwerpen van het gedrag van de gebruiker en de interactie tussen de mens en informatie soepel laten verlopen. De ontwerper hoeft in dat geval dus niet de kennis van programmeertalen te beheersen. Het gedrag van de gebruiker dient gestuurd en ontworpen te worden. De techniek en het ontwerp dienen samen te werken en op elkaar afgestemd te zijn. Een structurele kant die de gebruiker begeleidt en de technische gecompliceerde kant van nieuwe media omzeilt. Als expert in de omgang met informatie zou een ontwerper deze discipline aan kunnen bieden. Een grafisch ontwerper zou zich breder kunnen ontwikkelen door zich te verdiepen in interactie. De complexe nieuwe media en diversiteit aan informatie vragen een toegankelijk ontwerp.
16
4 DE INVLOED VAN NIEUWE MEDIA OP DE ROL ALS GRAFISCH ONTWERPER
4.1 Een nieuwe rol als grafisch ontwerper Techniek is neutraal. Hoe het ontwerpen zich esthetisch gezien zal gaan ontwikkelen onder invloed van nieuwe media is aan de ontwerper. Het grafisch ontwerpen van deze tijd is uitgebreid met technische mogelijkheden. Het is duidelijk dat het vak zich voor een groot deel binnen de nieuwe media bevindt. Het is ondenkbaar dat zo een geweldige revolutie zou worden ontkend door de creatievelingen. De invloed die nieuwe media op de samenleving heeft gehad brengt de ontwerper de gelegenheid hier iets mee te gaan doen. Ontwerpers kunnen niet aan de zijlijn blijven staan zonder een standpunt in te nemen. Zij hebben een taak te vervullen. 16 Ontwerpers dienen zich verantwoordelijk te voelen voor het ondervinden van de nieuwe media. Zij horen vooraan te staan bij het experimenteren hiermee. De hedendaagse ontwerpen waarbij gebruik is gemaakt van nieuwe media bezitten nog maar weinig kwaliteit. De eenzijdige blik van ontwerpen voldoet niet meer in deze tijd. Wat ʻontwerpenʼ is, zal gaan veranderen. Ontwerpen voor nieuwe media is vrijwel onvergelijkbaar met ontwerpen voor oude media. Moderne mogelijkheden bieden eigentijdse ontwerpen. Men is geneigd gecontroleerd te werk te gaan bij het ontwerpen voor de moderne media. Een ontwerper dient zich over te geven aan onvoorspelbaarheid en chaos. Creativiteit is gebaat bij destabilisatie. Ontwerpen kan niet meer zo scherp afgebakend worden als voorheen en zal zelfs verweven worden met andere vakgebieden die in relatie staan met nieuwe media. De rol als grafisch ontwerper zal er in de toekomst breed en veelzijdig uitzien. Ontwerpers zouden de drijvende krachten op het gebied van nieuwe media kunnen zijn.17 Het is noodzakelijk ontwerpen te gaan zien als een onderdeel van een veel ruimer verband dan voorheen. Het ontwerpen heeft een bredere positie ingenomen in de maatschappij. Met een ruim referentiekader kan de kijk op grafisch ontwerpen alleen maar verrijkt worden. Waar het kader ophoudt en waar de ontwerper zich bevindt is aan de ontwerper zelf. Wellicht zijn nieuwe media voor veel grafisch ontwerpers nog een complicerende factor. Toch is het duidelijk dat de ontwerpers ook binnen de nieuwe media ontwikkelingen thuishoren. Er ligt veel werk voor de ontwerper die openstaat voor een positie binnen een digitale omgeving met nieuwe regels en wetten. De taak van de ontwerper blijft het leveren van iets waardevols voor het publiek. Nieuwe media biedt aantrekkelijke kansen voor de ontwerper. Technologie gaat het ontwerpen steeds meer bepalen; tegelijkertijd zal het nieuwe onbekende ontwerpen brengen. We staan nog maar aan het begin. Laten we gebruik maken van deze kans.18
Bruinsma, M. De opstand der Mobs Morf, nr. 7 2005 16
Bruinsma, M. De nieuwe cultuur? De nieuwe economie De Groene Amsterdammer, nr. 32 2000 17
Brace, C. Mediamatic, Hollandse kaas en DTP http://www.lim.nl 1992 18
17
4.2 Gedragsregels ontwerper en het nieuwe ontwerpen
Het ontwerpen van gedrag Het is belangrijk te realiseren dat het traditioneel aanbieden van informatie veranderd is in een constante communicatie tussen gebruiker en ontwerper. Het nieuwe ontwerpen is een boodschap overbrengen en tegelijkertijd informatie ontvangen. Nieuwe media zorgt voor een doorlopende wisselwerking tussen ontwerper en gebruiker. Ontwerpen is een goed dialoog aangaan met de gebruiker. De uitdaging ligt bij niet meer bij tweedimensionaal en statisch, maar bij ruimtelijk en dynamisch communiceren. Nieuwe media zorgt niet voor emotie, het is de interactie die ervoor zorgt dat er iets gebeurt tussen de ontwerper en het publiek. De inhoud ontstaat pas als de ontwerper iets doet met het standpunt van de toeschouwer. De betekenis van beeld als wordt misschien zelfs minder relevant. Omgaan met de reacties van de deelnemer en rekening houden met het feit dat meerdere gebruikers tegelijkertijd verbonden zijn via een ontwerp. Het ontwerpen van gedrag (beschreven in paragraaf 3.3) gaat over structuren en relaties leggen. Denken in processen en het creëren van feedback. Leren interactie ontwerpen is noodzakelijk. Ontwerpen zal steeds meer gaan over interactie. Het gedrag ontwerpen gaat veel dieper en is niet meer zo statisch als voorheen. Ontwerpen voor netwerkomgevingen is grenzeloos. Alles draait om de feitelijke structuur van een ontwerp. De nieuwe rol van de ontwerper is het ontwerpen van kaders waarop de gebruikers kunnen voortborduren.
Ontwikkelingen nieuwe media ! In de conceptfase moet de ontwerper ook na kunnen denken over de uiteindelijke toepassing van het medium. Een ontwerper die dat inzicht niet heeft of niet gebruikt zal zichzelf beperken in de uiteindelijke realisatie van een concept. De grafisch ontwerper is vaak niet op de hoogte van de perspectieven, mogelijkheden en toepassingen die de nieuwe media (beschreven in paragraaf 1.2) bieden. De nieuwe media en technologische ontwikkelingen zijn voordurend aan veranderingen onderhevig. Het correct inzetten van de verschillende technologieën is een belangrijke basis om uiteindelijk gericht te kunnen communiceren. Een essentieel onderdeel van ontwerpen is zich niet beperkt te voelen en kennis te bezitten van de techniek. Het gekozen medium is gelijk aan de boodschap die wordt gecommuniceerd. Het uiteindelijke werk moet op zichzelf staan, voor zichzelf spreken en in logisch verband liggen met het gekozen medium. Nieuwe media zijn een uitbreiding van het ontwerp. De media combineren en verbindingen leggen maakt een ontwerp van deze tijd zinvol. Het zal aansporen tot nieuwe benaderingen en levert nieuwe mogelijkheden. Flexibiliteit en het openstaan voor nieuwe ontwikkelingen is een pre binnen het nieuwe ontwerpen. De ontwerper hoort voortdurend te participeren aan de mogelijkheden die geboden worden. Techniek gebruiken om ideeën te ontwikkelen en statements te kunnen maken. Door verruimend en middelenonafhankelijk te kunnen denken, komt een ontwerper vaak tot een nieuwe benadering en uitvoering. De nieuwe media mogen niet gezien worden als een belemmering, maar als nieuwe mogelijkheden. De context waarin een boodschap wordt gepresenteerd is allesbepalend voor de uiteindelijke communicatie. Vorm en inhoud bestaan samen en vorm is inhoud. Een goed ontwerp hoort te verleiden en een emotionele respons op te roepen.
Structureren van informatie De digitale gebruiker van nu consumeert en produceert tegelijkertijd een diversiteit aan informatie. Nieuwe media maken alle informatie overal en altijd toegankelijk. Voor de gebruiker is het moeilijk te analyseren welke informatie nog belangrijk is en door het overaanbod van opinies wordt het steeds moeilijker om een eigen mening te formuleren. Gebruikers weten in veel gevallen niet eens of de informatie op internet echt dan wel geënsceneerd is. Het gevolg hiervan is dat alles gerelativeerd wordt en de gebruiker niet altijd meer werkelijk betrokken is. Er ontstaat nog weinig diepgang tussen gebruiker en informatie. Wel is de interesse van de gebruiker gegroeid in breedte. Wellicht ligt hier een taak voor de ontwerper. De samenleving en het bedrijfsleven hebben mensen nodig hebben die gewend zijn om op een ordelijke manier met informatie om te gaan. De ontwerper dient in staat te zijn 18
chaotische informatie op een selectieve manier te verwerken. Er wordt een hoop informatie gegeven waar de gebruiker zelf maar uit moet zien te komen. De taak van de ontwerper is deze nieuwe omgeving te organiseren. Het leveren van informatie op maat. Belangrijk is lateraal te denken door het opnieuw ordenen van de bestaande informatie om zodoende nieuwe informatie te laten ontstaan. Nu alle nieuwe media bij elkaar komen, is het belangrijker naar de samenhang van informatie te kijken dan naar de veelheid. De ontwerper hoort informatie te filteren en systematisch aan te dragen. Oog te hebben voor de verteerbaarheid van de informatie.
Netwerk inzetten Het ontwerpproces is meer en meer een multidisciplinaire taak. Ontwerpers zijn conceptdenkers en regisseurs. Kruisingen leggen tussen de verschillende mogelijkheden die geboden worden. Professionaliteit is gebruik maken van een vakkundig netwerk. Ontwerpers combineren en verzorgen de diversiteit aan mediavormen en disciplines. De rol van de ontwerper is het coördineren tussen uitvoerders en techneuten. De ontwerper kent de technologische mogelijkheden, waarna er uitvoerende specialisten ingeschakeld kunnen worden. Ontwerper zouden ernaar moeten streven de beste auteurs, fotografen en eindredacteuren aan zich te binden. Samenwerken met de gebruiker Digitalisering brengt een andere vraag vanuit de markt. Ontwerpen gaat een toekomst van democratisering tegemoet. Nieuwe media brengen de samenleving bij elkaar. Internet is toegankelijk voor iedereen en de consument is steeds vaker de ontwerper. Het gesprek van de ontwerper met de samenleving dient uitgangspunt te zijn voor het bepalen van de kwaliteit van het ontwerp. In principe gaat de ontwerper een stap achteruit. Als we de praktijk van het ontstaan van communities, de theorieën van het Web 3.0 (beschreven in paragraaf 1.3) en de ideeën van Leadbeater (beschreven in paragraaf 2.3) samenvoegen ontstaan er interessante nieuwe vormen waar de mens verder komt door samen te werken. De consument meenemen en gebruiken in ontwerpproces en in dialoog gaan met de gebruiker. Waar ligt de behoefte van de consument? Nieuwe media bieden de mogelijkheid nog dichter bij deze consument te komen. De wens van de gebruiker is niet de voornaamste leidraad, maar datgene wat gecommuniceerd dient te worden. Deze manier van samenwerken en correcte verbindingen leggen kost tijd. De ontwerper kan tegenwoordig niet meer zelf bepalen wat belangrijk is en zal moeten luisteren en samenwerken met de consument. De consument opzoeken. Een ontwerp dat niet alleen de eigen persoonlijke uitgangspunten als vertrekpunt neemt van zijn onderzoek, maar een onderzoek dat bovendien gevoed is met een heldere terugblik op de omgeving. De nieuwe media consument zal een prominente ruimte gaan innemen binnen het ontwerpen. Het is essentieel de gebruiker niet te zien als een storende factor van een ontwerp proces, maar gebruik te maken van de informatie die de gebruiker te bieden heeft.
Zelfvertrouwen en professionaliteit Ontwerpen kan meer zijn dan alleen het creëren van dingen. Het is een manier van denken die misschien kan helpen de toekomst van nieuwe media te vormen. De verwachting dat de amateur belangrijke functies van het ontwerpen zouden kunnen overnemen is de afgelopen jaren niet uitgekomen. Aan professionele ontwerper zal altijd behoefte zijn en er zal dus ook een markt voor zijn al zal die misschien verder krimpen. Ontwerpen is macht. De digitalisering staat hier los van. Velthoven (beschreven in paragraaf 1.1) deelt deze mening, “We veranderen elke dag de wereld met ons werk. Als wij een website ontwerpen voor een bedrijf, ontwerpen we het bedrijf zelf opnieuw. Als we een website maken voor de stad waar we wonen, ontwerpen we de politiek en de gemeenschap opnieuw. Als we muziek online verspreiden, is dat een nieuwe vorm van entertainment. En elk intranet
19
dat we aanleggen is een herontwerp van arbeid.”19 Ontwerpers zijn conceptdenkers. De werkwijze van de ontwerper biedt nog steeds de meest effectieve communicatie en dat is precies ook de reden waarom veel klanten nog steeds op professionals vertrouwen en transparantie. De vraag van de opdrachtgevers aan ontwerpers zijn niet altijd meer eenduidig, daarom is meer eigen initiatief nodig. Professioneel ontwerpen is niet onpartijdig, maar kiest. Met het bieden van inzichten, verbanden kunnen leggen en het beargumenteren van gemaakte keuzes als basis. Een kracht waar de grafisch ontwerper gebruik van kan maken is inhoud geven aan de communicatie door redactioneel onderzoek te doen en een kritisch standpunt in te nemen. Deze eigenschappen zal een ontwerper als basis al moeten bezitten als hij niet gebukt wil gaan de amateur ontwerper. Er ontstaat een effectieve communicatie situatie als de nuchtere doelgerichte houding van de ontwerper plaats maakt voor een kritische en reflectieve houding.
Communicatie Wat wilden we ook al weer? Naast het verzorgen en ordenen van leesbare informatie ligt de expertise van ontwerpen ligt bij het communiceren en de overdragen van een boodschap. De dagelijkse verscheidenheid en snelheid van informatie resulteert in een oppervlakkige houding en weinig oog voor detail bij de gebruiker. Diepgaande communicatie zal nog weinig bereiken bij het digitale publiek. Kennisoverdracht is door de invloed van de technologische vernieuwingen diep veranderd. Nu de publieke ruimte steeds meer gecommercialiseerd raakt, is de noodzaak van een neutraal en nuchter ontwerp groter dan ooit. De hedendaagse oppervlakkige digitale gebruiker verwacht een andere vorm van informatie. Reclame vraagt om heel scherp in een zeer korte tijd een verhaal te communiceren voor een specifiek publiek. Een interessant gegeven voor een ontwerper. In de advertising wordt al jaren zo gewerkt, maar voor grafisch ontwerpen is deze werkwijze redelijk nieuw. De essentie van het communiceren voor de nieuwe media is het leveren van direct communicerend beeld. Ontwerpers dienen zich meer te richten op communicatie, leesbaarheid en toegankelijkheid. Een ontwerp is pas authentiek als de informatie ook echt overkomt.
Menselijkheid De enorme hoeveelheid intelligente materialen, apparaten en draadloze nieuwe media geven nergens een antwoord op. Nieuwe media veroorzaken vrijwel geen emotie en betrokkenheid. Waar is de mens? Belangrijk is menselijkheid en lijfelijkheid niet uit het oog te verliezen, aangezien daar altijd behoefte aan zal zijn.
Bruinsma, M. De nieuwe cultuur? De nieuwe economie De Groene Amsterdammer, nr. 32 2000 19
20
BEGRIPPENLIJST Alpha Een alfaversie is de naam een software in ontwikkeling. Het is meestal de eerste versie van software waar een beetje van de functionaliteit van de uiteindelijke versie in zit. besturingssysteem De software is nodig om een computer te laten werken. Software die hardware beheert en zorgt voor een interface voor toepassingen. Windows en MacOS X zijn voorbeelden. Bèta Een bètaversie is de naam een software in ontwikkeling. Het is meestal de tweede versie van software waar een groot deel van de functionaliteit van de uiteindelijke versie in zit. broncode De code die door de programmeur in een programmeertaal is geschreven. De leesbare codes zijn om programmaʼs of websites te maken en aan te passen. browser Een programma waar webpagina's mee bekeken kunnen worden. Populaire browsers zijn: Internet Explorer, Firefox en Google Chrome. communitie Een virtuele gemeenschap, internetgemeenschap. Een groep mensen die communiceren en samenwerken via internet. Delicious Del.icio.us is een bookmarking-website. Een website om favoriete websites op te slaan en te delen met andere mensen. ebook Een e-boek is een elektronische tekst die minimaal voorzien is van een pagina-indeling. Facebook Facebook is een Amerikaanse sociale netwerksite voor onder andere scholieren, studenten en werknemers. Flickr Flickr is een website voor het delen van digitale foto's. forum Virtuele ontmoetingsplaats gebruiker De persoon die een webpagina raadpleegt en gebruik maakt van nieuwe media. gps-ontvanger Ontvanger voor gps-signalen Hyves Hyves is een gratis Nederlandse profielensite. interface Bedieningsdeel en vormgeving van het beeld op je scherm.
21
ip-adres Een combinatie van getallen waarmee een computer in een online netwerk kan worden herkend. Iphone Een product van Apple. Het is een combinatie van een iPod, mobiele telefoon en PDA. iPod Een iPod is een draagbare muziek- en mediaspeler van het technologiebedrijf Apple. LinkedIn LinkedIn is een online sociaal netwerk, actief sinds mei 2003, dat gericht is op professionals. metadata Metadata zijn gegevens die online de karakteristieken van bepaalde gegevens beschrijven. netbook kleine laptop PDA Een zakcomputer PHP Programmeertaal Programmeertaal Leesbare en schrijfbare taal voor het ontwerpen en bouwen van websites en programmaʼs Second Life Een virtuele wereld en game op internet. tag Een tag is een sleutelwoord toegewezen aan een digitaal bestand template Sjabloon waarin de vorm en ontwerp van een pagina is vastgelegd. touchscreen Een gevoelig beeldscherm voor het invoeren van gegevens voor een medium. virtual reality Een digitale omgeving die gesimuleerd is door een computer. Web 1.0 Eerste fase van het internet. Web 2.0 Tweede en huidige fase van het internet. Web 3.0 Nog te realiseren fase van het internet. weblog Een weblog is een website waarop regelmatig nieuwe bijdragen verschijnen. Wikipedia Vrije online encyclopedie. De data is door iedereen aan te vullen en te corrigeren.
22
BIBLIOGRAFIE boek Blanken, H. & Deuze, M. PopUp. De botsing tussen oude en nieuwe media Amsterdam, Uitgeverij Atlas 2007 Negroponte, N. Digitaal leven Amsterdam, Uitgeverij Promenteus 1995 Leadbeater, C. We think Londen, Profile Books 2008 Stikker, M. Internet als publiek domein Metatag Amsterdam, De Waag 2008 Meijerink, G. Internetdesign: transparantie en strategie Metatag Amsterdam, De Waag 2008 Garcia, D. Niet nieuwe media, maar nieuwe gereedschappen Metatag Amsterdam, De Waag 2008 Helfand, J. Screen: New Media and visual culture New York, Princeton Architectural Press 2001 artikel Brace, C. Mediamatic, Hollandse kaas en DTP http://www.lim.nl 1992 Bruinsma, M. & Greiman, A The Way of the Mouse Items, nr. 3 1995 Bruinsma, M. De nieuwe cultuur? De nieuwe economie De Groene Amsterdammer, nr. 32 2000 Bruinsma, M. Being John Thackara Items, nr. 6 2003 23
Bruinsma, M. De opstand der Mobs Morf, nr. 7 2005 Kentie, P. Geheugenverlies Morf, nr. 1 2004 De Hoog, T. Wereldbrein of wanorde De Groene Amsterdammer, nr. 1 2006 Kuitenbrouwer, K. Culturele en maatschappelijke mogelijkheden van RFID Hybride ruimte, nr. 11 2006 Minten, H. Iedereen = ontwerper Scriptie student AKV l St. Joost 2007 De Putter, M. Lust http://www.depaviljoens.nl/ 2007 Rovers, E. Mobiel internet is de toekomst http://www.nuzakelijk.nl/ 2000 Schwartz, I. Verslag van een debat over een Centrum voor Beeldcultuur http://www.debalie.nl/ 2000 Smits, E. Web 3.0 denkt en handelt als een mens http://sync.nl/ 2007 Vlemmings, M. De beste stuurlui stappen aan boord in Items, nr. 2 2007 Wikia http://nl.wikipedia.org/ 2008 Zijlstra, S. Vormgeving in het tijdperk van de chaos Morf, nr. 6 2007 website http://www.anymeta.net/ http://www.debalie.nl/ http://www.mediamatic.nl/ 24
http://www.mediamatic.net/ http://nl.wikipedia.org/ http://nl.youtube.com/ http://www.picnicnetwork.org/ http://www.platform21.nl/ http://www.superuse.org/ http://www.ted.com/ http://the-brights.net/ http://www.v2.nl/ http://www.virtueelplatform.nl/ http://www.waag.org/
film Michael Radford Nineteen Eighty-Four 1984 Steven Spielberg Minority Report 2002 VPRO Tegenlicht Ik en het web http://www.vpro.nl/ 2007 VPRO Tegenlicht Wikiʼs waarheid http://www.vpro.nl/ 2008 Harris, J. We feel fine http://www.ted.com/ 2008 Maeda, J. Simplicity patterns http://www.ted.com/ 2007 Leadbeater, C. The rise of the amateur professional http://www.ted.com/ 2007 gesprek Van Baar, V. ontwerper en eigenaar Buro Van Baar docent KABK Den Haag docent Design Academy Eindhoven voorheen: design director Studio Dumbar
25
Minten, T. art director en grafisch ontwerper Fabrique voorheen: grafisch ontwerper studio Dumbar Peeters, J. vice directeur Academy for Media & User eXperience docent Academy for Media & User eXperience voorheen: ontwerper en eigenaar Studio Jan Rypkema, J. coördinator Academy for Media & User eXperience docent Academy for Media & User eXperience ontwerper en eigenaar JanJaap Rypkema Visual Communication Setola, B. creative Director Setola & Gille docent AKV St. .Joost voorheen: ontwerper en eigenaar Bruno Setola, senior ontwerper Barlock en design director Studio Dumbar Witter, M. Docent informatie & interactie design Academy for Media & User eXperience Domein manager informatie & interactie design Academy for Media & User eXperience voorheen: senior interactie ontwerper TecDec Solutions en senior ontwerper Codim Interactive
krant Lammers, L. Nieuwe kansen voor het internet Brabants Dagblad 13 september 2008 Oosterbaan, W. & Wansink, H. Blogs gaan de krant echt niet vervangen NRC Next 11 november 2008
26
