De bedrijfseconomische betekenis van boer-burger initiatieven door: Gerwin Verschuur Schepje leven Willem Kloospad 17 4103 VC Culemborg 06 47456658
[email protected] www.schepjeleven.nl in opdracht van de Taskforce Multifunctionele Landbouw Arjan Monteny Kenniscoördinator 06-51230438
[email protected] www.multifunctionelelandbouw.nl Postbus 2085 3800 CB Amersfoort
De bedrijfseconomische betekenis van boer-burger initiatieven 04-07-2008
1
Inleiding De Taskforce Multifunctionele Landbouw heeft een zestal sectoren onderscheiden die op multifunctionele landbouwbedrijven tot ontwikkeling komen: zorg, kinderopvang, streekproducten, educatie, recreatie en natuurbeheer. Vier van de zes sectoren –zorg, kinderopvang, educatie en recreatie- zijn er opgericht om betalende ‘gasten’ op het bedrijf te ontvangen. Als de productie van streekproducten is gekoppeld aan huisverkoop komen er ook koopkrachtige klanten op het erf. Agrarisch natuur en landschapsbeheer wordt meestal betaald met middelen van gemeente, provincie of rijk. Bij de subsidieverlening is toegankelijkheid van het agrarisch natuurschoon en belangrijk thema zodat burgers kunnen genieten van wat met publieke middelen is betaald. De ondernemende boeren en boerinnen in deze zes sectoren hebben gemeen dat zij mensen aantrekken om het bedrijf te bezoeken. Hoeveel geld er aan de gasten wordt verdiend varieert sterk per sector en per bedrijf. Er wordt aangenomen dat er met multifunctionele landbouw meer te verdienen moet zijn, en dat het een krachtige impuls nodig heeft om de ontwikkeling ervan te versterken en te versnellen. Daarom is de Taskforce Multifunctionele Landbouw opgericht. De Taskforce Multifunctionele Landbouw heeft als missie het stimuleren van de verdere ontwikkeling van de multifunctionele landbouw als motor van een veelzijdig (en) ondernemend platteland. Daartoe wil de taskforce het marktaandeel van multifunctionele landbouw in de plattelandseconomie verdubbelen; ruimte bieden aan ondernemers door onnodige belemmeringen in wet-en regelgeving weg te nemen; ondernemerschap versterken in de ontwikkeling van nieuwe takken en maatschappelijke kwaliteitsproducten en diensten; en een kennisnetwerk vormen dat kennis ontwikkelt en toegankelijk maakt voor ondernemers. Ondernemers in multifunctionele landbouw hebben vergeleken met gespecialiseerde landbouwbedrijven veel contact met burgers. Burgers ontwikkelen door regelmatig contact met de boerderij een andere houding ten aanzien van het bedrijf: van klant (afnemer) van producten of diensten tot actief betrokken mensen. De beweging is van IK naar WIJ, en in die beweging ontstaan boer-burger initiatieven. De vraag die in deze paper centraal staat is wat de boer-burger initiatieven aan extra omzet en aan besparingen kunnen opleveren en wat de bijdrage kan zijn aan duurzame ontwikkeling van de multifunctionele landbouw. Deze vraag is van belang voor elke ondernemer die boer-burger initiatieven neemt en ook voor de rol die de taskforce mogelijk gaat spelen om ondernemerschap in deze richting te ondersteunen. Deze paper geeft geen definitieve antwoorden op deze vragen, maar geeft wel richtingwijzers op basis van ervaringen tot nu toe, en een aantal aanbevelingen voor de toekomst. Deze paper beoogt het gesprek en de uitwisseling van kennis en ervaring over de bedrijfseconomische betekenis van boer-burger initiatieven op gang te brengen. Het dient als allereerst als opwarmer voor een workshop over dit onderwerp op 25 juni 2008. Het ontstaan van boer-burger initiatieven Zoals geschetst is het logisch dat boer-burger initiatieven ontstaan op multifunctionele landbouwbedrijven waar al rechtstreeks contact bestaat tussen boeren en boerinnen met gasten of klanten. Het contact begint ‘koud’ en wordt geleidelijk ‘warm’ naarmate mensen elkaar beter leren kennen. Vanuit interesse in elkaar ontstaat betrokkenheid en behoefte aan verdergaande samenwerking bij zowel ondernemers als burgers. Vanuit die behoefte ontstaan initiatieven om samenwerking vorm te geven. Klanten geven bijvoorbeeld waardevolle feedback op (streek-)producten of verleende diensten op het gebied van zorg, kinderopvang, recreatie, educatie of natuur- en landschapsbeheer. Of ze denken mee over de organisatie van activiteiten of evenementen of de ontwikkeling van het bedrijf. Vaste gasten vinden het prettig om de handen uit de mouwen te steken en mee te helpen bij de werkzaamheden op de boerderij. En er zijn mensen die zakelijk interesse hebben in het bedrijf en op zoek zijn naar producten en diensten die in hun behoefte voldoen of die uitkijken naar mogelijkheden om te investeren in activiteiten waar ze achter kunnen staan. Op grond van deze verschillende behoeften zijn boer-burger initiatieven onder te verdelen in drie categorieën: 1. kennis maken en meedenken, 2. samenwerken en doen, en 3.
De bedrijfseconomische betekenis van boer-burger initiatieven 04-07-2008
2
samen zaken doen. Verderop in deze paper worden meer voorbeelden gegeven van concrete samenwerkingsvormen in elke categorie. Boer-burger initiatieven kunnen ook ontstaan door de inzet van brancheorganisaties of maatschappelijke organisaties die een makelaarsfunctie vervullen tussen boeren en burgers. De landbouwsector heeft Vrienden-van-het-platteland opgericht om landbedrijven waar iets te beleven valt voor bezoekers te ontsluiten. Biologica organiseert Biologische Open dagen en Adopteer-acties rond Kip en Appelboom om mensen kennis te laten maken met biologische landbouw. Stichting Milieubewustzijn heeft tijdens de MKZ crisis Adopteer een Koe opgezet om burgers de mogelijkheid te geven actief betrokken te zijn bij de ontwikkeling van een duurzame melkveehouderij. Inmiddels is dat initiatief in Stichting Koevoet verzelfstandigd. Ook zijn er een aantal maatschappelijk organisaties die contact tussen (hun) stad en het platteland bevorderen zoals Stichting Aarde-Werk in Den Haag, Stichting Aarde in Utrecht en Boerenstadswens in Amsterdam. Al deze organisaties bevorderen dat burgers boerderijen bezoeken, dat boeren met hun werk een inkomen kunnen verwerven, en ze verlagen de drempels of kosten voor boeren om burgers te ontmoeten en er een relatie mee op te bouwen. Boer-burger initiatieven kunnen ook ontstaan door de inzet van particulieren. De Pergola Associaties in Nederland zijn ontstaan door het initiatief van particulieren die zich tot voedselproductie voelden aangetrokken. Duizenden mensen hebben een moestuin, en in een aantal gevallen wordt daarbij met boeren samengewerkt. Het initiatief voor de ontwikkeling van het onderwijsconcept ‘Boerderijschool’ is genomen door een particulier die beter onderwijs voor haar kind wenst. De initiatiefneemster wil onderwijs bevorderen waarin een kind vanuit de directe ervaring met het leven kan leren. Natuur- en milieueducatie centra die van oudsher kinderboerderijen exploiteren werken in toenemende mate samen met ‘echte’ boeren om het natuur- en milieu onderwijs vorm te geven. Definitie van boer-burger initiatieven Op dit punt aangekomen is het belangrijk om het fenomeen boer-burger initiatieven te begrenzen en nauwkeurig te definiëren. Want niet elke initiatief op het snijvlak van boeren en burgers, stad en platteland is een boer-burger initiatief. Ik maak onderscheid tussen een boeren initiatief, een boer-burger initiatief en een burger initiatief. Boer-burger initiatieven onderscheiden zich van de andere twee categorieën door drie doelen: • een streven naar gezamenlijkheid van boer(in) en burgers, • een streven naar wederkerigheid, • een streven naar duurzame ontwikkeling. Aan de hand van voorbeelden zal ik duidelijk maken waar volgens mij het kantelpunt ligt. In volkstuincomplexen waar particulieren tuinieren bestaat een directe relatie tussen mensen en hun voedsel. Ik vind het geen boer-burger initiatief omdat de burger ook de boer is. Er is geen gezamenlijkheid met een boer. Verhalen van boeren op de verpakking van Zuiver Zuivel ondersteunt met informatie op de website, leggen een relatie tussen de klanten en een aantal boeren die melk produceren voor Zuiver Zuivel. Ik vind het geen boer-burger initiatief omdat de relatie ‘virtueel’ is. Er is geen echte gezamenlijkheid, en ook geen interactie tussen boeren en klanten. Adopteer een Kip is een initiatief van de biologische landbouwsector om de omzet van biologische eieren te verhogen door aandacht te vragen voor de kwaliteit van biologische leghennenhouderij, vooral op het gebied van dierenwelzijn. Klanten komen naar de natuurvoedingswinkel voor de eieren en krijgen nieuwsbrieven thuisgestuurd. Op Biologische Open dagen zijn de deelnemende bedrijven ook te bezoeken. Ik vind het geen boer-burger initiatief omdat de relatie die wordt gelegd met de leghennenhouder afstandelijk blijft. Er wordt interesse gewekt bij klanten maar die kan zich alleen maar uitdrukken in de natuurvoedingswinkel. De interactie boer en klanten is eenzijdig en daardoor kan geen wederkerige relatie ontwikkelen.
De bedrijfseconomische betekenis van boer-burger initiatieven 04-07-2008
3
De Biologische Open Dagen is een initiatief van de biologische landbouwsector om aandacht te vragen voor de praktijk van de biologische landbouw. Bezoekers worden gastvrij onthaald op de boerderij. Campina heeft een vergelijkbaar initiatief genomen met aangesloten melkveehouders, en ‘Kom in de kas’ is een initiatief van kastelers. Open dagen zijn niet in alle gevallen een boer-burger initiatief. Ze zijn het wel als de gezamenlijkheid van de ontmoeting wordt gebruikt om in gesprek te zijn met burgers, en er na wederkerigheid (win-win) en duurzame ontwikkeling wordt gestreefd. Ze zijn het niet als de intentie is om producten, diensten en een positief beeld van de (biologische) landbouw te verkopen. Directe verkoop zoals huisverkoop, abonnementen en (biologische) boerenmarkten draait op de vaste relatie tussen boeren en klanten. Er is een gezamenlijkheid. Zolang die gezamenlijkheid alleen gebaseerd is op het kopen en verkopen van een product vind ik het geen boer-burger initiatief. Het wordt een boer-burger initiatief als er door gesprekken een relatie tussen boer en klanten ontstaat die van invloed is op de ontwikkeling van het assortiment en de activiteiten op de boerderij en op kennis, houding en gedrag van de klanten. Een skybox is een initiatief van boeren om bezoekers de mogelijkheid te bieden kennis te nemen van de huisvesting van varkens, kippen of koeien, zonder dat er direct contact tussen burgers en de dieren optreedt. In de skybox kan een TV of computer staan die toegang geeft tot een videoboodschap of aanvullende informatie over wat in de stal zichtbaar is. Of de boer(in) gaat zelf mee in de skybox om een toelichting te geven of vragen te beantwoorden. Ik vind skyboxen een boer-burger initiatief als er een gesprek mogelijk is tussen bezoekers en boer(in) over alle vragen die leven bij burgers over de veehouderij en als het streven naar duurzame ontwikkeling een rol speelt. Adopteer een Appelboom vraagt aandacht voor de kwaliteit van biologische fruitteelt, en biedt burgers daarbij de mogelijkheid om zelf van een fruitboom te oogsten. Ik vind dit een boer-burger initiatief omdat een fruitteler rechtstreeks met adoptieklanten kan communiceren, een relatie kan opbouwen waarin samen gewerkt kan worden aan duurzame ontwikkeling. Adopteer een Koe vraagt van boeren om te verduurzamen op sociaal, economisch en ecologisch gebied en vraagt van burgers omdat met aandacht en geld te ondersteunen. Boeren organiseren minstens 2 keer per jaar een adoptievriendendag en adoptievrienden ontvangen 5 keer per jaar een (elektronische) nieuwsbrief. Ik vind dat een boer-burger initiatief want het heeft de elementen gezamenlijkheid, wederkerigheid en duidelijke focus op duurzame ontwikkeling. Pergola Associaties vragen van boeren transparantie in de bedrijfsvoering en de boekhouding en van burgers vraagt het aandacht, uitvoering van taken en voorfinanciering van de oogst. Ik vind Pergola Associaties boer-burger initiatieven want ze streven de drie karakteristieke doelen na. Laat er geen misverstand over bestaan dat alle bovenstaande initiatieven op zichzelf waardevol zijn. Mijn aanzet om boer-burger initiatieven te definiëren is niet bedoeld om initiatieven van boeren of burgers te diskwalificeren. Vanuit een afbakening van boerburger initiatieven kunnen we beginnen met het formuleren van antwoorden op de vragen, die in deze paper centraal staan: Wat kunnen boer-burger initiatieven aan extra omzet en aan besparingen opleveren? En wat kan de bijdrage zijn aan duurzame ontwikkeling van de multifunctionele landbouw? Boer-burger initiatieven: extra omzet? Afhankelijk van de aard en doelstelling van een boer-burger initiatief kunnen bedrijfsprocessen zoals het primaire productieproces, het verkoopproces en het innovatieproces op de boerderij veranderen. De eerste twee processen beïnvloeden het financieel resultaat op de korte termijn, het innovatieproces werkt op de (middel-)lange termijn. Financieel succesvolle boer-burger initiatieven hebben een beter resultaat door de omzet op peil te houden of te verhogen al dan niet gecombineerd met kostenbesparingen en innovatie. In deze paragraaf zal ik inzoomen op de omzet.
De bedrijfseconomische betekenis van boer-burger initiatieven 04-07-2008
4
Boer-burger initiatieven kunnen de bedrijfsprocessen op verschillende manieren veranderen. Dat doen ze door de inbreng van aandacht en denkkracht, door de inbreng van arbeid en door de inbreng van verschillende kwaliteiten geld. In onderstaande tabel staat uitgewerkt hoe deze drievoudige inzet op negen manieren van invloed is op de omzet op korte en (middel-)lange termijn. Vervolgens licht ik ze kort toe. Invloed op de Omzet
1
Productieproces Voldoende grond
2
Meer productie
3
Betere productie
4 5
Verkoopproces Meer klanten Trouwe klanten
6
Betere verkoopprijs
7 8 9
Innovatieproces Nieuwe producten en diensten Hoogwaardiger producten& diensten Duurzamere productieprocessen
Aandacht & Denkkracht
Arbeid Betaald, Vrijwillig
Betere locatie en gebruiksvoorwaarden Slimmer en minder verliezen Feedback en extra deskundigheid
Inzet voor grondverwerving Inzet in productie
(erf-)pacht, aankoop Afzetgarantie
Inzet in productie
Investering in hulpmiddelen
Slimmere werving Transparantie, betere vertrouwensband Wederkerige relatie, kennis van productiekosten
Inzet bij werving Inzet in communicatie
Kadobonnen Voorfinanciering, Afzetgarantie
Inzet in distributie
Invloed op prijsvorming
Behoeften en ideeën
Inzet in ontwerp, test, en exploitatie fase Inzet in ontwerp, test, en exploitatie fase Inzet in ontwerp, test, en exploitatie fase
Leningen, schenkingen, borgstellingen Afzetgarantie, Leningen, schenkingen Leningen, Adoptie, Schenkingen
Feedback en extra deskundigheid Feedback en extra deskundigheid
Geld Koop, Leen, Schenk
De omzet kan stijgen als er in het productieproces meer grond beschikbaar is voor de landbouw, als er meer wordt geproduceerd of als de productie beter is dan voorheen. Om voldoende grond te verwerven om landbouw te bedrijven denken burgers mee, werken mee of trekken hun portemonnee. Op de Stadsboerderij de Kemphaan is er voor dit doel een vriendenstichting op gericht. De Nieuwe Ronde heeft ook meer gezamenlijk meer grond verworven. Het Lunters Landfonds is een initiatief om mensen te bewegen in grond te investeren. Om meer van het zelfde te produceren denken burgers mee, werken ze mee op het land of betalen ze mee aan voorzieningen om de productie uit te breiden. Om beter te produceren geven ze feedback of wat ze eten of wat ze zien, ze brengen deskundigheid in, voeren het mede uit en betalen mee aan voorzieningen om de productie te verbeteren. De omzet kan eveneens stijgen als er in het verkoopproces meer betalende klanten zijn, die regelmatig eenzelfde of betere prijs betalen. Boerderijen met groente, fruit of vlees abonnement zijn in een aantal gevallen van dat distributiesysteem afhankelijk om hun producten te kunnen verkopen. Ze kunnen niet verkopen aan groothandels, omdat ze te klein zijn of op een locatie liggen die het voor groothandels oninteressant maakt om zaken mee te doen. Zonder abonnementen is er op die bedrijven te weinig omzet en hebben ze geen bestaansrecht. Om meer betalende klanten te trekken denken, burgers mee over de promotie, werken ze mee in de werving en maken het voor vrienden en kennissen makkelijker om te proeven door ze een kadobon te geven. De beste reclame is mond-tot-mond reclame. Op tuinderij Ruimzicht is door toedoen van burgers het aantal abonnementklanten gestegen. Klanten krijgen is fijn, ze houden is beter. Iemand wordt trouwe klant als er een relatie ontstaat waarin wederzijds respect en vertrouwen is. Burgers geven door vragen te stellen aan op
De bedrijfseconomische betekenis van boer-burger initiatieven 04-07-2008
5
welke onderdelen zij transparantie belangrijk vinden. Ze werken mee in het maken van nieuwsbrieven of een website of ze zijn bereid om een deel van de oogst voor te financieren. Dat spaart de kosten en moeite van een banklening uit, en biedt de boer afzetgarantie. Voorfinanciering van 1 week is in abonnementsystemen heel normaal. In Pergola Associaties wordt er aan het begin van het seizoen voor het hele seizoen vooruit betaald. De omzet kan ook stijgen door per klant een hogere verkoopprijs te ontvangen. Dat kan worden gelegitimeerd door een beter product, meer dienstverlening bij het product (levering aan huis) of door de productiekosten transparant te maken voor de klanten. Burgers zijn bereidheid mee te denken of mee te werken in de boerderijwinkel, in een afhaalpunt of als chauffeur van een bestelbusje. In experimenten met een open begroting is een aantal keren gebleken dat burgers niet kiezen voor de laagste prijs, maar voor een prijs die meer zekerheid geeft op continuïteit. De omzet kan (op termijn) ook stijgen door innovatie. Door iets nieuws te produceren, door waarde toe te voegen aan de bestaande producten of door het productieproces en het verkoopproces te verduurzamen. Vragen van burgers en feedback vormen een natuurlijke basis voor deze innovaties. Voor een deel van de burgers is het ontwikkelproces ook een uitdaging, omdat ze worden aangesproken op hun eigen kwaliteiten om iets nieuws tot stand te brengen. En er blijkt bereidheid te zijn om niet allen ideeën en inzet maar ook geld te stoppen in vernieuwing en verduurzaming. Die bereidheid kan geleidelijk groeien of er ineens zijn. Adopteer een Koe startte tijdens de MKZ epidemie, en een groep burgers was bereid geld te stoppen in de ontwikkeling van bedrijven die ze nog niet kenden. In het initiatief Adopteer een Koe is inmiddels door adoptievrienden ruim een half miljoen Euro overgemaakt aan veehouders om de melkveehouderij te verduurzamen. Van dat geld zijn koeborstels aangeschaft, zonnepanelen gekocht, is natuurbeheer uitgevoerd en zijn experimenten gefinancierd. Een mooi experiment waarin ecologisch kapitaal wordt opgebouwd is ‘kalf bij de koe’. Het experiment ontstond omdat adoptievrienden vaak de vraag stellen waarom en kalfje vrijwel direct na geboorte bij de moeder wordt weggenomen. Die vraagstelling heeft een aantal boeren ertoe aangezet te onderzoeken of het mogelijk is om kalveren bij de koe te houden. Door aanpassingen in het veehouderijsysteem blijkt dat mogelijk. Inmiddels zijn er een aantal melkveebedrijven toe die kalveren bij de koe houden, tot voldoening van zichzelf, het vee en de betrokken adoptievrienden. De Oosterwaarde in Diepenveen is een Pergola Associatie waarbij de betrokkenheid van deelnemers is opgebouwd. De deelnemers waren al gewend aan een open begroting en voorfinanciering van oogstaandelen. De betrokkenheid is doorgegroeid en heeft zich uitgebreid in de richting van een gezamenlijke investering in een nieuwe schuur. In mei 2008 is er 191.000 Euro aan leningen en 62.000 Euro aan schenkingen toegezegd [http://www.oosterwaarde.nl/nieuwsbrief.htm 5 mei 2008]. Recentelijk is 'boerZOEKTbuurvoorZONNEPANELEN' gestart. Er hebben zich 15 boeren aangemeld die bereid zijn om richting klimaatneutrale landbouw te werken door groene stroom te produceren. Greenchoice (aanbieder van duurzame energie) en Goede Waar & Co gaan hun achterban benaderen om in zonnepanelen (Photo Voltaïsche cellen) te investeren, door eenmalig 1 of meer aandelen van 250 Euro per stuk te kopen. In ruil daarvoor krijgen de investeerders (verder buur genoemd) van de boer gedurende 6 jaar producten en/of diensten ter waarde van 50 Euro per aandeel per jaar. De incasso loopt via Greenchoice die het bedrag voor 100% doorsluist aan een van de door de buur gekozen boerENbuur bedrijven. Buren stappen over op groene energie van Greenchoice en krijgen een kortingsgarantie van 0,25 eurocent per KWh en m3. Verder draagt Greenchoice 20 Euro bij aan het eerste aandeel van een buur die ook daadwerkelijk klant wordt van Greenchoice. In totaal komt dit neer op 7% rente indien jaarlijks een waardebon bij de boer te gelde wordt gemaakt voor producten en diensten van dit bedrijf. Boeren ontvangen de marktprijs voor groene stroom en ontvangen overheidssubsidie per KwH opgewekte stroom. Daardoor verdient de investering zich in 12 jaar terug. Deelnemende boeren beleggen voor eind 2009 hun schuurdaken met zonnepanelen (maximaal 3500 WP) en stappen over naar Greenchoice als energieleverancier zo spoedig als het huidige energiecontract dat toelaat. Na 6 jaar vallen de panelen, en de energieopbrengst volledig aan de boeren toe. Ook in dit initiatief is de insteek om het niet bij een koude relatie tussen boeren en particuliere investeerders te houden maar om die relatie te op te warmen zodat het meer omzet en voldoening oplevert voor de boeren en meer voldoening voor de buren. De
De bedrijfseconomische betekenis van boer-burger initiatieven 04-07-2008
6
boeren zullen de buren tenminste 1 keer per jaar op het bedrijf uitnodigen voor een ontmoetingsdag. We hebben het bij boer-burger initiatieven om een stabilisatie en verhoging van de omzet in een context van geliberaliseerde Europese en mondiale markten in landbouwproducten, die de omzet van landbouwbedrijven permanent onder druk houden. Boer-burger initiatieven spelen een rol in het oplossen van de neerwaartse druk op verkoopprijzen die in anonieme markten optreedt, door een drievoudige bijdrage aan het productieproces, het verkoopproces en het innovatieproces. Hoe die bijdrage tot stand komt zal ik verderop in deze paper toelichten. Ik vraag nu eerst uw aandacht voor de kosten van boer-burger initiatieven. Boer-burger initiatieven: kostenbesparingen? Door boer-burger initiatieven ontstaat een kwalitatief verschil met de uitgangssituatie, waarin rechtstreeks contact met burgers een middel is voor de boer om inkomen te verwerven. De bovengenoemde voorbeelden laten zien dat klant of gast verandert van een anonieme relatie (een wandelende portemonnee) in een betrokken mens. De betrokken mens levert het bedrijf veel meer op dan alleen inkomen. Het levert behalve omzet ook innovatieve ideeën voor een duurzamere en maatschappelijk verantwoorde bedrijfsvoering, draagvlak, extra arbeidkrachten, afzetgarantie en financiële middelen op. Het rechtstreekse contact met burgers verzekert het bedrijf op verschillende manieren van bestaansrecht en continuïteit. Door boer-burger initiatieven ontstaat gezamenlijkheid en samenwerking die is gericht op de instandhouding en gezondheid van het bedrijf en van de betrokken mensen zelf. Boer-burger initiatieven leveren niet alleen goede ideeën, menselijke warmte, menskracht en geld op, ze vragen het ook. In onderstaande tabel staat uitgewerkt om welke kostencategorieën het gaat. Vervolgens licht ik ze kort toe.
Invloed op de Omzet
Arbeid Betaald, Vrijwillig
Geld Koop, Leen, Schenk
Administratie, Begeleiding Administratie, Begeleiding Verzekering Administratie, Begeleiding Verzekering
Waardering Verantwoording Waardering Verantwoording
Aandacht Transparantie Aandacht Transparantie Aandacht Transparantie
Administratie, Begeleiding Administratie, Begeleiding Administratie, Begeleiding
Waardering Verantwoording Waardering Verantwoording Waardering Verantwoording
Luisteren
Communicatie Begeleiding
Waardering Verantwoording Kinderziektes Waardering Verantwoording Kinderziektes Waardering Verantwoording Kinderziektes
Aandacht & Denkkracht
1
Productieproces Voldoende grond
Communicatie
2
Meer productie
Communicatie
3
Betere productie
Communicatie
4
Verkoopproces Meer klanten
5
Trouwe klanten
6
Betere verkoopprijs
7
Innovatieproces Nieuwe producten en diensten
8
Hoogwaardiger producten& diensten
Luisteren
Communicatie Begeleiding
9
Duurzamere productieprocessen
Luisteren
Communicatie Begeleiding
Waardering Verantwoording
De bedrijfseconomische betekenis van boer-burger initiatieven 04-07-2008
7
Om de aandacht en denkkracht van burgers goed te kunnen benutten voor de ontwikkeling van het productieproces zal een boer of een boerin allereerst moeten communiceren. De communicatie vraagt om informatieverstrekking en kennisoverdracht over de wijze van produceren. Als burgers op het bedrijf meewerken zal er een administratie nodig zijn en zal is er tijd nodig om de mensen in te werken, te begeleiden, controleren, en om het functioneren te evalueren. Omdat er fouten gemaakt kunnen worden kan het verstandig zijn om preventieve maatregelen te nemen of om een verzekering af te sluiten. En om de mensen betrokken en gemotiveerd te houden is het noodzakelijk om een bepaalde vorm van waardering te bieden. Dat kan materieel of immaterieel zijn. Er wordt nogal eens laagdunkend gedaan over immateriële waardering. Vrijwilligerswerk wordt dan beschouwd als een teken van armoede dat ‘werknemers’ niet betaald kunnen worden. Hoewel dat soms het geval kan zijn, wil ik graag de aandacht vestigen op gevallen waarin het werken op een boerderij burgers heel veel oplevert zonder dat ze ervoor worden betaald. Twee vormen van vrijwilligerswerk illustreren mijn punt. De eerste vorm is zelfoogst. Op een aantal bedrijven kunnen klanten ook (een deel) zelf oogsten. Bijvoorbeeld op De Stek in Lelystad mogen klanten zelf aardbeien oogsten. Adopteer een Appelboom maakt het ook mogelijk dat adoptanten zelf oogsten. Op de Nieuwe Ronde in Wageningen is zelfoogst het verst doorgevoerd. Daar wordt het hele oogstseizoen alle groenten, kleinfruit en bloemen door de leden van de vereniging zelf geoogst. De deelnemers kiezen daarvoor omdat ze daar plezier in hebben en er voldoening uit putten om de tuin (hun tuin) regelmatig te bezoeken. De tweede vorm van vrijwilligerswerk die mijn punt illustreert zijn vrijwilligers die in het kader van arbeidsreïntegratie tuinwerk uitvoeren. De Aardvlo heeft die vorm heel mooi uitgewerkt en het tuinwerk op de Aardvlo heeft veel mensen ondersteunt om ‘op poten’ te komen voor een betaalde baan. Vrijwilligerswerk kan dus verrijkend zijn voor de vrijwilligers. Ook kan vrijwilligerswerk uitmonden in betaald werk. Op veel multifunctionele boerderijen met zorg, recreatie, educatie, kinderopvang, streekproducten of natuurbeheer werken mensen vrijwillig en onbezoldigd mee, incidenteel of structureel, aan het uitvoeren van taken die de kwaliteit van de dienstverlening en van de (fysieke) ruimte vergroten. Dat trekt mensen aan waardoor er structureel meer omzet wordt gemaakt, waaruit ook vrijwilligersvergoedingen of nieuw personeel betaald kan worden. Om de aandacht en denkkracht van burgers goed te kunnen benutten voor de ontwikkeling van het verkoopproces zal een boer of een boerin wederom moeten communiceren. De communicatie vraagt hier om een aandacht voor de behoeften van de klant en voor transparantie over wat je de klant op de gewenste punten kunt bieden. Betrokkenheid van klanten in het verkoopproces, in de werving, in de communicatie of in de winkel, vraagt om administratie en begeleiding. Dus ook om afspraken, afstemming en evaluatie. En om de mensen betrokken en gemotiveerd te houden is het noodzakelijk om een bepaalde vorm van materiële of immateriële waardering te bieden. Om de aandacht en denkkracht van burgers goed te kunnen benutten voor innovatie zal een boer of een boerin wederom moeten communiceren. De communicatie vraagt hier om luisteren naar latente behoeften en naar de impuls van mensen om mede vorm te geven aan het ontwikkelingsproces. In het proces van idee naar vorm zijn er werkafspraken en begeleiding nodig om de ontwikkeling op koers te houden. Omdat de exacte uitkomst van het ontwikkelingsproces bij aanvang nog onzeker is zullen onderweg allerlei hobbels die genomen en kinderziektes die overwonnen moeten worden. Voor de mensen die vrije tijd, adoptiegeld of een schenking in het proces hebben geïnvesteerd willen een bepaalde vorm van waardering voor hun inbreng en verantwoording van het ontwikkelingsproces. In boer-burger initiatieven worden kosten gemaakt voor communicatie, transparantie, administratie (werk-)begeleiding, preventie, verzekering, waardering en verantwoording. Kosten in tijd en deels ook in geld. Het bedrijfseconomische resultaat van boer-burger initiatieven bestaat uit de extra omzet minus bijkomende kosten. Voor een bedrijf is het heel belangrijk om dat bedrijfseconomisch resultaat in de gaten te houden, en tijdig bij te sturen als de verhouding scheef trekt. Veel van wat tot nu toe is gebeurd aan boer-burger initiatieven heeft nog weinig bedrijfseconomisch resultaat opgeleverd, door twee bottlenecks aan de kostenkant: de
De bedrijfseconomische betekenis van boer-burger initiatieven 04-07-2008
8
kosten worden niet doorberekend in de prijs, en de kosten worden niet goed genoeg beheerst. Er wordt in veel boer-burger initiatieven leergeld betaald voor deze twee bottlenecks. Als die bottlenecks worden opgelost voorzie ik een voorspoedige ontwikkeling van boer-burger initiatieven.
De bedrijfseconomische betekenis van boer-burger initiatieven 04-07-2008
9
De bijdrage van boer-burger initiatieven aan duurzame ontwikkeling In de vorige paragraaf heb ik gesteld dat door boer-burger initiatieven een kwalitatief verschil ontstaat met individuele initiatieven van boeren of burgers omdat er veel meer wordt ‘verdiend’ dan alleen inkomen. Boer-burger initiatieven leveren het bedrijf behalve inkomen ook bestaansrecht, continuïteit, werkgelegenheid en innovatie. Deze ‘inkomsten’ corresponderen met verschillende kapitaalsvoorraden die voor duurzame ontwikkeling van belang zijn. Bestaansrecht en innovatie vormen de uitdrukking van cultureel kapitaal, continuïteit drukt uit wat er aan sociaal en ecologisch kapitaal is opgebouwd, en inkomen en werkgelegenheid drukken het economisch kapitaal uit. Duurzame ontwikkeling definieer ik als een proces van opbouw en circulatie van deze vier verschillende kapitaalsvoorraden: economisch, ecologisch, sociaal en cultureel. Hoewel het accent van deze paper ligt op het economisch kapitaal werkt het proces andersom. Het begint bij de opbouw van cultureel kapitaal, dat eerst tot uitdrukking komt in sociaal kapitaal, en dan in ecologisch en/of economisch kapitaal. Het is dus van belang om de ontwikkeling van al deze vier kapitaalsvoorraden in de gaten te houden als we het over duurzame ontwikkeling hebben, want ze zijn onderling van elkaar afhankelijk. De bijdrage van boer-burger initiatieven aan duurzame ontwikkeling zal ik analyseren aan de hand van deze vier kapitaalsvoorraden. Ik zal eerst in vogelvlucht een perspectief geven over hoe het er nu voor staat met deze kapitaalsvoorraden. De landbouw is doorgeslagen in aandacht voor het economisch kapitaal, en heeft ingeteerd op het ecologisch, sociaal en cultureel kapitaal. Ten aanzien van het ecologisch kapitaal heeft er de laatste 30 jaar een correctie plaatsgevonden. De landbouw is milieuvriendelijker geworden. Echter de afstand tussen landbouw en samenleving is in die periode toegenomen. In hoe ‘God verdween uit Jorwerd’ schetste Geert Mak het proces waarin binnen enkele decennia de economische, sociale en culturele relatie van burgers met de landbouw compleet veranderde. Werkgelegenheid in de landbouw en de sectoren erom heen daalde, er ontstond een fysieke afstand tot het boerenerf, de status van boeren in dorpen verminderde en hun rol veranderde, er ontstond onbegrip, en afkeuring ten aanzien van de bedrijfsprocessen. Mensen hebben geen natuurlijke relatie meer met boeren of het boerenleven. Doordoor is een kloof ontstaan tussen burgers die duurzaamheid met de mond bepleiten en consumenten die het in de winkel laten afweten. Dit is een verlies aan sociaal kapitaal waarvoor steeds meer aandacht komt. Helaas is die aandacht nog vaak beschuldigend richting consumenten die hun verantwoordelijkheid niet nemen. Dat komt omdat er nog steeds nauwelijks aandacht bestaat voor het afbrokkelende culturele kapitaal dat de waardenbasis vormt voor de motivatie van consumenten. Burgers en consumenten zijn in hoge mate vervreemd van de landbouw en het boerenleven, en in toenemende mate onverschillig ten aanzien van de ontwikkeling ervan. Afbrokkelend cultureel kapitaal ondermijnt het bestaansrecht en duurzame ontwikkeling van de landbouw het meest. In deze context bestaat volgens mij de belangrijke bijdrage van boer-burger initiatieven aan duurzame ontwikkeling van multifunctionele landbouw in het van de grond af opbouwen van cultureel kapitaal, sociaal kapitaal, ecologisch en economisch kapitaal, in die volgorde. De lijst die op de website www.boerENbuur.nl wordt gebruikt om boer-burger initiatieven te profileren geeft een indruk waaruit de initiatieven tussen boeren en burgers momenteel bestaan in Nederland. Ik heb aan die lijst vier kolommen toegevoegd met de vier kapitaalsvoorraden waaraan die initiatieven bijdragen. Ik heb een inschatting gemaakt van de mate waarin die initiatieven aan de opbouw van de verschillende kapitaalsvoorraden bijdragen door 1, 2, 3 of 4 sterretjes te plaatsen. De sterretjes in deze overzichtstabel geven een indruk van de potentiële bijdrage van boer-burger initiatieven aan duurzame ontwikkeling. In welke mate de initiatieven daadwerkelijk bijdragen aan opbouw van kapitaalsvoorraden hangt af van de kwaliteit van het initiatieven op de boerderijen. Het is mijn indruk dat veel initiatieven in de pioniersfase zitten en nog niet uitontwikkeld zijn. Er is nog veel ruimte voor kwaliteitsontwikkeling.
De bedrijfseconomische betekenis van boer-burger initiatieven 04-07-2008
10
Bijdrage van boer-burger initiatieven aan duurzame ontwikkeling Kennismaken en meedenken Bezoeken en beleven: Deelnemen aan rondleiding, open dag, seizoensfeesten, oogstfeest, wandel of fietsroute over het bedrijf Kennismaken vanuit huis: Nieuwsbrief, weblog, website, tijdschrift en krantenartikelen, transparantie over financiën Leren en beleven: Lesprogramma voor scholen, maatschappelijke stages, boerderij arrangementen, teambuilding, bedrijfsuitjes Meedenken en adviseren: Teeltplan, landschapsplan, bebouwingsplan, ondernemingsplan, business plan Meebeslissen: In een panel, kerngroep, in bestuur, bijeenkomsten over plannen en financiën Samen werken en doen Werken op het land: Boerderijschool, tuinieren, oogsten, dierverzorging, landschapsbeheer, bomen snoeien, zuring steken Verwerken producten: Wassen, verpakken, sap, jam, chutney of groenteconserven maken, kaas maken, kookrecepten aandragen Verkopen aan klanten: Pakketten met groente, fruit of vlees inpakken, vervoer naar afhaalpunten, afhaalpunt zijn, in boerderijwinkel bedienen Informatie geven: Stukjes schrijven of foto’s maken voor de nieuwsbrief of website, vormgeving van huisstijl, website bouwen en beheren Mee organiseren: Workshops, cursussen, kinderactiviteiten, boerderij arrangementen, open dag, seizoensfeesten, oogstfeest
cultuur
sociaal
****
***
ecologisch
*
****
***
*
****
***
**
***
****
***
**
****
****
**
**
cultuur
sociaal
ecologisch
economisch
***
****
****
***
***
****
**
***
**
***
*
****
****
***
**
**
****
***
cultuur sociaal ecologisch Samen zaken doen * ** *** Producten kopen van de boerderij: Vaste winkel klant, groente, fruit of vlees abonnement, oogstaandeel, tegoed bonnen * ** * Diensten kopen van de boerderij: Ondersteunende of activerende begeleiding (zorg), boerderijarrangement, overnachting op camping of bed&breakfast, vergader of feestruimte Werkkapitaal verstrekken: Voorfinanciering *** *** ** van abonnementsprijs of oogstaandeel *** *** ** Mee financieren: Van grond, gebouwen, machines door middel van langlopende leningen, schenkingen, of borgstellingen voor een bancaire lening *** *** *** Schenken en adopteren: Adopteer een koe, Adopteer een appelboom, gift voor gezamenlijk vastgestelde goede besteding op de boerderij, samen dragen van oogstrisico of schade [Bron: http://www.boerenbuur.nl/index.cfm?fuseaction=actie.overzicht]
economisch
economisch
**** ****
**** ****
****
De bijdrage van boer-burger initiatieven aan duurzame ontwikkeling werkt twee kanten op. Het draagt bij aan ontwikkeling van de boer en zijn bedrijf en aan de ontwikkeling van de burger en zijn huishouden. Ik heb de sterretjes in de tabel geplaatst met een bias op de ontwikkeling van de boer en zijn bedrijf. Wat de ervaring op de boerderij met burgers doet
De bedrijfseconomische betekenis van boer-burger initiatieven 04-07-2008
11
is minstens zo interessant. Ik verwacht dat ervaringen op de boerderij doorwerken in werk en privé-leven van burgers in de ontwikkeling van kennis, houding en gedrag. Ik verwacht dat er houdingsveranderingen optreden in de waardering van boeren, van voedselproductie of van het leven in al haar verschijningsvormen in ruimere zin. Ook verwacht ik dat er positieve ontwikkelingen in koopgedrag, initiatiefkracht en (ecologische) levensstijl uit voortkomen. Er wordt bijvoorbeeld niet alleen ecologisch kapitaal op het bedrijf opgebouwd maar ook in de leefomgeving van burgers. Aan de inschatting van de potentiële bijdrage aan instandhouding en ontwikkeling van ecologisch kapitaal bij de burgers thuis heb ik me nog even niet gewaagd. Maar ik veronderstel wel dat in de kolom ecologisch kapitaal op plekken die nu leeg zijn dan wel sterretjes zullen verschijnen. De bedrijfseconomische betekenis van boer-burger initiatieven heb ik ingeschat in de kolom economisch kapitaal. Een snelle blik op die kolom maakt duidelijk dat niet elke initiatief even goed scoort op economisch kapitaal. Er zijn zelfs initiatieven die meer geld kosten dan ze direct opleveren. In de praktijk vinden er (onzichtbare) verrekeningen plaats tussen de kosten en baten van verschillende initiatieven op een bedrijf. De onzichtbare verrekeningen zijn er ook tussen de vier kapitaalsvoorraden. Zonder een stevig fundament in cultureel kapitaal is geen burger bereid zijn portemonnee te trekken als hem of haar wordt gevraagd om samen zaken te doen. De bufferwerking van cultureel en sociaal kapitaal In het voorgaande heb ik gesteld dat er onzichtbare verrekeningen plaatsvinden tussen verschillende initiatieven en tussen kapitaalsvoorraden. Eerder heb ik aangegeven dat u de opbouw van de kapitaalsvoorraden als een ontwikkelingsproces in de tijd kunt zien, waarbij ontwikkeling bij de opbouw van cultureel kapitaal begint. Het economisch kapitaal waar deze paper vooral over gaat is volgens mij het resultaat van de aandacht die er is besteed aan het opbouwen van cultureel, sociaal en ecologisch kapitaal. Economisch zwaar weer is normaal gesproken het moment dat naar de stand van drie andere kapitaalsvoorraden worden gekeken. De rek van het ecologisch kapitaal wordt in de landbouw als eerste op de proef gesteld. Kan de grond of het vee nog wat meer produceren? Daar is veel aandacht voor maar er zit niet vel rek meer in. Het loopt tegen natuurlijke grenzen en tegen de grens van maatschappelijke acceptatie aan. De aandacht verschuift richting cultureel en sociaal kapitaal en boeren komen tot de ontdekking wat het potentieel daarvan is. Vooral in boer-burger initiatieven wordt duidelijk hoe cultureel en sociaal kapitaal werkt. In de bijlage staat voor de liefhebbers een beschouwelijk stuk over hoe cultureel en sociaal kapitaal volgens mij werkt. Ik wil het in de hoofdtekst praktisch houden door een aantal voorbeelden te geven. Op tuinderij de Witte Raaf werd de tuinder plotseling ziek en stond een groep betrokken burgers klaar om in te springen en de sla te oogsten. Op multifunctionele boerderij de Beekhoeve ontbrak een noodzakelijke vergunning en kreeg het gemeentelijk apparaat ineens een hele groep betrokken burgers tegenover zich. Op stadsboerderij de Kemphaan organiseert een groep burgers zich, geconfronteerd met stadsuitbreiding, om zeker te stellen dat het bedrijf voldoende landbouwgrond overhoudt voor een gezonde bedrijfsvoering. In de ontwikkeling van Adopteer een Koe was de inzet om 100% van de bijdrage van adoptievrienden aan boeren over te maken. De transactiekosten kwamen bij stichting milieubewustzijn terecht. Toen die stichting dat niet meer kon dragen, stonden de boeren klaar om de stichting contributie te betalen voor het werk dat de stichting voor hen deed. Het culturele en sociale kapitaal werkt dus als een ‘levensverzekering’. Het geeft een boerderij of een initiatief veerkracht als het onder druk komt te staan. Het zou interessant zijn om met banken in gesprek te gaan over het kwantificeren van cultureel en sociaal kapitaal als objectief criterium bij de risicobeoordeling van een banklening. Volgens mij heeft een bank minder zekerheden (onderpanden) nodig als cultureel en sociaal kapitaal dat in boer-burger initiatieven worden opgebouwd geobjectiveerd kan worden. Voor de ontwikkeling van multifunctionele landbouw is objectivering van de waarde van cultureel en sociaal kapitaal een belangrijke steun in de rug. Want het maakt zichtbaar wat de waarde van de multifunctionele landbouw voor de landbouw als geheel is en het vergroot het zelfbewustzijn van de multifunctionele landbouw. De als het eerst in het oog springende waarde van bedrijven die in de multifunctionele landbouw voorop lopen in het
De bedrijfseconomische betekenis van boer-burger initiatieven 04-07-2008
12
contact met de samenleving is dat zij de landbouwsector als geheel een positief imago geven. Er komen veel mensen en er wordt door de media veel aandacht aan de besteed. Het zijn de visitekaartjes van de landbouwsector. Die promotiefunctie is van grote waarde voor de landbouw als geheel, en mogelijk effectiever dan allerlei promotie en reclamecampagnes. Die positie heeft een schaduwzijde want de sector is niet zo zonnig en stralend als de mooie visitekaartjes doen geloven. Een vinnig berichtje in mijn mailbox naar aanleiding van de uitnodiging voor deelname aan boerENbuur illustreert dat: ‘Zolang exploitanten van bio-industrie zich boer (of agrariër) noemen, weigeren wij mee te werken aan het verbeteren van het imago van deze beroepsgroep.” Wat de schrijvers van deze mail uitdrukken is het onbehagen met de ontwikkeling van een deel van de landbouwsector, die zij niet willen vertegenwoordigen. Ze willen geen deel uitmaken van façade voor de bio-industrie. Dit berichtje illustreert ook dat uit verzet tegen de ontwikkeling van een deel van de landbouwsector ze zelf met een goed initiatief onzichtbaar blijven. Door zichzelf buiten spel te plaatsen kan hun goede initiatief niet scoren en navolging krijgen. Ze reageren vanuit angst van wat ze afwijzen in plaats vanuit liefde voor wat ze zelf willen opbouwen. Dat brengt me terug bij het effect van objectivering van de waarde van cultureel en sociaal kapitaal op het zelfbewustzijn van bedrijven in de multifunctionele landbouw. Als je kunt zien wat je opbouwt kan je daar kracht uit putten om door te gaan. Boer-burger initiatieven en winstdeling In het voorgaande is gesteld dat de opbouw van cultureel en sociaal kapitaal werkt als een levensverzekering, en dat het belangrijk is om cultureel en sociaal kapitaal te objectiveren, zodat de waarde ervan voor bedrijven zelf, voor banken en voor de sector als geheel duidelijker wordt. Ook voor burgers is het belangrijk om meer duidelijkheid te krijgen over wat zij bijdragen aan de ontwikkeling van een bedrijf door betrokken te zijn. Burgers streven die deelnemen aan boer-burger initiatieven streven naar wederkerigheid. Burgers delen vrijwillig in de risico’s die bij een ‘levensverzekering’ horen en daarbij hoort ook dat ze delen in de winst. Winst verruim ik daarbij doelbewust van een financieel boekhoudkundig begrip in de richting van positieve resultaten in levenskwaliteit. De winst van boer-burger initiatieven is in kwalitatieve en kwantitatieve zin uit te drukken, want ze is zowel materieel als immaterieel van aard. Voordat ik me richt op de kwantitatieve winst (de pecunia) zal ik een aantal kwalitatieve resultaten voor burgers noemen. De kwalitatieve resultaten voor burgers hebben betrekking op menselijke behoeften op vier niveaus: 1. op fysiek niveau behoefte aan goede voeding, schoon water, schone lucht en een levende bodem. 2. op emotioneel niveau behoefte aan contact met andere mensen en met de natuur (dieren, planten, landschap). 3. op mentaal niveau behoefte aan goede informatie en kennis zodat bewuste besluiten genomen kunnen worden 4. op spiritueel niveau behoefte aan identiteit en zingeving (waarheid, schoonheid, goedheid). Winst in pecunia voor burgers kan bestaan uit besparingen in het bevredigen van hun behoeften doordat het prijsniveau op de boerderij lager ligt dan elders. Het kan ook bestaan uit betaling in natura, een vrijwilligersvergoeding of uit loon. Verder behoren rente op een lening of dividend op aandelen tot de mogelijke pecuniaire resultaten van betrokkenheid bij een boer-burger initiatief. De kwalitatieve resultaten voor boeren hebben ook betrekking op de vier genoemde niveaus: 1. op fysiek niveau feedback op producten en productiewijze. 2. op emotioneel niveau interesse, aandacht, draagvlak en steun van gemotiveerde mensen en medewerkers voor een bepaalde ontwikkelingsrichting. 3. op mentaal niveau innovatieve ideeën voor een duurzamere en maatschappelijk verantwoorde bedrijfsvoering.
De bedrijfseconomische betekenis van boer-burger initiatieven 04-07-2008
13
4.
op spiritueel niveau bevestiging van identiteit als boer en voldoening dat de ontwikkelingsrichting inhoudelijk klopt, maatschappelijk klopt en voldoende wordt gewaardeerd voor continuïteit van het bedrijf. De kwantitatieve resultaten voor de boer bestaan uit een betere marge tussen inkomsten en uitgaven (omzet en besparingen) en betere perspectieven op continuïteit door innovatie. Burgers beïnvloeden die resultaten door de inzet van aandacht en denkkracht, betaalde en vrijwillige arbeid, en koop-, leen- en schenkkwaliteiten van geld. Tot slot De ontwikkeling van boer-burger initiatieven staat aan het begin van haar levenscyclus. Ze ontstaan ‘vanzelf’ op multifunctionele landbouwbedrijven, door inzet van maatschappelijke organisaties en door particuliere initiatieven. De dieper liggende reden voor het ontstaan ervan is dat er lange tijd is ingeteerd op de beschikbare voorraad cultureel en sociaal kapitaal, waardoor deze twee fundamenten onder landbouwontwikkeling zijn verzwakt. De landbouw heeft weinig waarde meer voor burgers en de betrokkenheid is gering, en dat roept initiatieven op. Initiatieven van boeren, van burgers en boer-burger initiatieven. Boer-burger initiatieven zijn in deze context te begrijpen als een proces van relatievorming dat begint bij het opbouwen van cultureel kapitaal, sociaal kapitaal en uiteindelijk uitmondt in economisch en ecologisch kapitaal. Ik heb boer-burger initiatieven gedefinieerd als een drievoudig streven naar gezamenlijkheid van boer(in) en burgers, wederkerigheid en duurzame ontwikkeling. De inzet van burgers in boer-burger initiatieven bestaat uit een bijdrage in de vorm van aandacht en denkkracht, betaald of vrijwillige arbeid en geld. Dat levert een boer extra omzet op door optimalisatie van productieprocessen, verkoopprocessen en innovatieprocessen op. Het betekent ook extra kosten of kostenbesparingen. De marge tussen extra inkomsten en extra kosten is nog niet altijd positief. Er wordt volop leergeld betaald. Daarin zijn behalve tegenvallers ook meevallers zichtbaar. De toename van cultureel en sociaal kapitaal begint zich op spannende momenten uit te betalen. Door de ervaringen is duidelijk geworden dat de resultaten materieel en immaterieel van aard zijn. Dat er in boer-burger initiatieven meer wordt verdiend dan alleen geld. Door zowel boeren als burgers. Kortom de vorderingen in de pioniersfase van boer-burger initiatieven zijn veelbelovend voor de toekomst. Het is aannemelijk dat er veel meer winst voor boeren en samenleving uit kan komen als het ondernemerschap met burgers zich verder ontplooit. Hieronder volgende een aantal aanbevelingen om het ontwikkelingsproces van boer-burger initiatieven te volgen en te ondersteunen. Ik sluit daarbij aan op het mandaat van de Taskforce Multifunctionele Landbouw. Marktaandeel multifunctionele landbouw verdubbelen Zichtbaar maken van bestaande kwaliteit. -Bekendheid geven aan het fenomeen boer-burger initiatieven door promotie van de site boerENbuur.nl, verbetering daarvan en door ondersteuning van een gezamenlijke communicatiestrategie van ondernemers op dit gebied. -Zichtbaar maken van de verhalen van burgers. Ondersteunen van een interactief (virtueel) platform waarop burgers hun boerderijervaringen kunnen delen. Prijsberekening/marktwaarde bepaling verbeteren -Kostenstructuur van boer-burger initiatieven transparant maken. -Seminar met boeren over de vraag: Wat durf ik te vragen? -Faciliteren van een verrekenmechanisme in de landbouwsector waarin bedrijven die relatie met burgers opbouwen en onderhouden daarvoor een financiële beloning ontvangen. Kostenbeheersing verbeteren -Verminderen van transactiekosten door ontwikkeling van administratieve systemen en ICT hulpmiddelen die de werkdruk voor boeren en tuinders verminderen. -Treffen van voorzieningen voor een collectieve risicoverzekering voor bedrijven waarbij burgers betrokken zijn.
De bedrijfseconomische betekenis van boer-burger initiatieven 04-07-2008
14
Wegnemen onnodige belemmeringen in wet-en regelgeving -Verminderen van de regeldruk, vergunningen en belastingdruk van overheden op boerderijen waar burgers actief zijn. Ondernemerschap versterken Zelfbewustzijn vergroten -Objectiveren van cultureel en sociaal kapitaal -Profilering van boer-burger initiatieven binnen de landbouwsector. Zich sterk maken voor erkenning van de positieve PR-rol voor de gehele land en tuinbouw die multifunctionele bedrijven en vooral bedrijven die relatie met burgers opbouwen spelen. Innovatie bevorderen -Ontwikkelpilots boer-burger initiatieven inrichten -Ondersteunen van de ontwikkeling van nieuwe producten en diensten van ondernemers in samenwerking met betrokken burgers. Bijvoorbeeld op het gebied van boerderijbeleving. Kennisnetwerk vormen voor ondernemers -Ondersteunen van gemeenschappen van boeren en burgers die op een bepaald thema kennis en ervaring opbouwen, en beschikbaar maken van die kennis en ervaring. Bijvoorbeeld door ondersteuning van kringen binnen boerENbuur. -Ondersteunen van promotieonderzoek op het gebied van boer-burger initiatieven. Tot slot wil ik iedereen bedanken die zijn of haar ervaringen met boer-burger initiatieven met mij heeft gedeeld. Ik ben blij dat ik door deze paper te schrijven iets kan teruggeven. Ik hoop uiteraard dat het de zoektocht op de gezamenlijk ingeslagen weg versterkt. Gerwin Verschuur
De bedrijfseconomische betekenis van boer-burger initiatieven 04-07-2008
15
Bijlage Beschouwing over de werking van cultureel en sociaal kapitaal Het opbouwen van cultureel kapitaal is als het voorbereiden de ‘bodem’ waarin gezamenlijke initiatieven gezaaid kunnen worden, die de kwaliteit van het leven versterken en uiteindelijk mooie producten en diensten en klinkende munt opleveren. Duurzame ontwikkeling definieer ik als een proces van opbouw en circulatie van vier verschillende kapitaalsvoorraden: economisch, ecologisch, sociaal en cultureel. Het proces begint bij de opbouw van cultureel kapitaal, dat eerst tot uitdrukking komt in sociaal kapitaal, en dan in ecologisch en/of economisch kapitaal. Cultuur is wat mensen verbindt en het leven en werken zin geeft en bestaat uit gedeelde waarden en overtuigingen die het gedrag van groepen mensen stuurt. Door het verval van cultureel kapitaal ten aanzien van de landbouw te schetsen wil ik duidelijk maken wat het belang van cultureel kapitaal is. Het verval van cultureel kapitaal blijkt uit vervreemding van de landbouw. Dat is zichtbaar op vier niveaus: mensen vervreemden van de natuurlijke omgeving, van hun eigen natuurlijke behoeften, van elkaar, en van inspiratiebronnen. Richard Louv, een Amerikaanse onderzoeker naar de gevolgen van vervreemding van de natuur stelt in zijn boek getiteld: ‘Het laatste kind in het bos’ dat de nieuwe generatie kinderen een gebrek aan ervaring met het ‘echte’ leven heeft, en leeft in een wereld die met abstracte en illusoire beelden is opgebouwd. Hij concludeert kinderen directe ervaringen in de natuurlijke omgevingen keihard nodig hebben om zich te ontplooien. Zijn pleidooi is in Nederland onder andere door stichting wAarde opgepakt, door het begrip ‘scharrelkinderen’ te introduceren om te wijzen op de noodzaak van beschikbaarheid en toegankelijkheid van natuurlijke omgevingen voor de ontplooiing van kinderen. De vervreemding is ook zichtbaar in de natuurlijke behoefte aan voedsel. Voedselproductie is voor een nieuwe generatie mensen bijna betekenisloos geworden. Stadskinderen hebben geen directe ervaring met voedselproductie die hun die betekenis zou kunnen verlenen. Rotterdamse kinderen die een lammetje in de klas krijgen zijn in ‘shock’ omdat het dier zo groot is. Vanuit de abstracties in de plaatsjesboeken hebben ze een beeld opgebouwd die helemaal niet overeenstemt met de realiteit. Voor veel volwassenen is voedselproductie een activiteit waar ze ver vanaf staan, waar zelden of nooit contact mee is, die ze niet leren kennen en daardoor verliest het betekenis. Dat heeft gevolgen voor de bereidheid om (h)eerlijke voeding te kopen. Onder (h)eerlijke voeding versta ik verse, ambachtelijke, regionale, seizoensgebonden en biologische producten. De vervreemding is ook zichtbaar in de relatie tussen boeren en burgers. In hoe ‘God verdween uit Jorwerd’ schetste Geert Mak het proces waarin binnen enkele decennia de economische, sociale en culturele relatie van burgers met de landbouw compleet veranderde. Werkgelegenheid in de landbouw en de sectoren erom heen daalde, er ontstond een fysieke afstand tot het boerenerf, de status van boeren in dorpen verminderde en hun rol veranderde, er ontstond onbegrip, en afkeuring ten aanzien van de bedrijfsprocessen. De vervreemding van inspiratiebronnen uit zich door gebrek aan inspiratie en bezieling in het dagelijkse leven en werken. Logische gevolgen van vervreemding zijn dat mensen zich geen raad meer weten in de natuur, ziek worden, sociaal geïsoleerd raken, en plezier in het leven en werken verliezen. Ik hoop dat ik duidelijk heb gemaakt waar erosie van cultureel kapitaal in de landbouw toe leidt. Ik zal nu laten zien op welke manier cultuur de economie aanstuurt. Economie is een uitdrukking van cultuur. Dat is gemakkelijk in te zien als je in het economisch proces naar de transactiemomenten kijkt. Elke transactie is een uitdrukking van waarden. Want als ik in en winkel iets koop en daarvoor geld op de toonbank leg is mijn voornaamste zorg: krijg ik waar voor mijn geld? Daarvoor informeer ik me over het product, en eventueel vraag ik het op proef of dek me in met het recht van ruilen of een garantiebewijs. Ik vraag me vervolgens af of ik het de prijs die gevraagd wordt wel waard vind en of ik me de aankoop kan veroorloven. Daarmee is voor mij de kous niet af, want ik wil ook weten of het aan de andere zijde van de transactie klopt. Of er in het productieproces kosten zijn gemaakt die worden afgewenteld op het milieu of op mensen die onmachtig zijn om zich daartegen te verweren. Ik wil ook weten of de verkopende partij uit te kosten komt en kan blijven werken, en of het geld dat ik betaal in de keten van winkelier, groothandelaar, producent en grondstoffenleverancier eerlijk is verdeeld. Ik
De bedrijfseconomische betekenis van boer-burger initiatieven 04-07-2008
16
kan er helaas niet blind op vertrouwen dat het wel goed zit want door machtsverhoudingen en prijsvervalsing worden mensen in de keten en het milieu vaak ondergewaardeerd. Uiteindelijk krijg ik daarvoor ook de rekening gepresenteerd. Ik zie het als mijn eigen belang dat het aan beide zijden van de transactie klopt. Kortom mijn economisch handelen is een uitdrukking van waarden ten aanzien van mezelf en wat ik nodig heb, ten aanzien van andere mensen die (in)direct betrokken zijn en ten aanzien van het milieu en de natuur. Maar mijn bereidheid om me te verdiepen in en mede verantwoordelijkheid te nemen voor de andere kant van de transactie heeft te maken met de betekenis van dat product voor mij. Door vervreemding van de landbouw wordt de betekenis van landbouwproducten steeds geringer, neemt mijn bereidheid af om het boerenleven te leren kennen en neem ik dus ook geen verantwoordelijkheid voor duurzame landbouw. Zo beschouwt is de neerwaartse prijsspiraal van landbouwproducten een afspiegeling van de betekenis en daarmee de waarde die het voor consumenten heeft. De ontwikkeling van het cultureel kapitaal van de landbouw lijkt op een bak met water die snel door de gootsteen leegloopt. De landbouwsector is zich in toenemende mate bewust van de vervreemding en de gevolgen daarvan. Vaak wordt erover gesproken in termen van de kloof tussen burger en consument. De burger die kwaliteit wil en er als consument niet voor wil betalen. De consument krijgt de zwarte piet toegespeeld omdat die zijn verantwoordelijkheid niet neemt. Zwarte pieten op consumenten die niet willen betalen voor duurzame producten heeft geen zin, want daarmee verzwak je de wankele relatie met consumenten en neemt de vervreemding toe. De uitdaging waarvoor de (multifunctionele) landbouw staat is dat vervalproces van vervreemding te stoppen en om te keren in een opbouwproces van ontdekking en verbinding. Met een persoonlijk verhaal wil ik illustreren hoe dat kan. Aanvankelijk zag ik de vervreemding van voedselproductie, van boeren en het boerderijleven als iets dat er niet zou mogen zijn, en dat zover niet had mogen komen. Daardoor werd het zwaar en pijnlijk, en de zwaarte drukte op mijn communicatie en dat stootte mensen af. Het resultaat van hard werken was gering. Werken vanuit angst en pijn bleek contraproductief. Toen deed de vraag zich voor hoe ik vanuit persoonlijke passie en innerlijke kracht aan het opbouwproces van ontdekking en verbinding kan werken. De pijn over de vervreemding was er nog steeds, en daarmee de valkuil. Ik heb twee manieren gevonden om uit die valkuil te blijven. De eerste manier is door mijn eigen passie en kracht te ontdekken en daarop te bouwen. De tweede manier is door de zin en oorsprong van de vervreemding te onderzoeken. De zin en oorsprong van vervreemding is ook onderzocht door Lex Bos in een boekje met de titel ‘Vertrouwen, Fundament voor een gezonde samenleving’. In mijn eigen woorden zegt Lex Bos dat het proces van vervreemding dat wij in de landbouw waarnemen heel algemeen is en te maken heeft met de ontwikkeling van de (Westerse) mens tot een vrij mens met een wakker, zelfbewust en objectief bewustzijn. In dat proces zijn alle vanzelfsprekende vertrouwensrelaties met de natuur, met de medemens en met God verbroken. De zelfbewuste mens kan zich in vrijheid tot de natuur, de medemens en God verhouden. Die vrijheid is nog relatief jong en het zelfbewustzijn is nog niet sterk, maar mensen zijn met vallen en opstaan aan het leren om op dat nieuwe fundament in zichzelf te gaan staan, en om die vrijheid zelfbewust te hanteren. Daarbij zijn er twee grote valkuilen. De eerste is wantrouwen. Het loslaten van oude zekerheden heeft mensen losgemaakt van hun fundament en dat geeft een gevoel van onveiligheid en vormt de bron voor wantrouwen in de vorm van twijfel, angst of haat. De samenleving is doordrongen van wantrouwen. Dat blijkt bijvoorbeeld uit de overmaat aan informatie en voorlichting (om vertrouwen te wekken), zware systemen van (democratische) controle, certificering en accreditatie, en het verzekeringswezen. Door een overmaat aan wantrouwen zijn mensen vereenzaamd en vervreemd geraakt van elkaar, van de natuur en van Goddelijke inspiratiebronnen. Een tweede valkuil is dat mensen in reactie op die eenzaamheid doorslaan in blind vertrouwen. Om zich niet eenzaam te voelen stellen mensen een blind vertrouwen in de wetenschap of een charismatische leider, of ze sluiten zich aan bij een sex scene, drugscene of (fundamentele) ideologische stroming. Het ontbreekt die mensen aan zelfvertrouwen in hun eigen denken en aan moed om te staan voor wat ze zelf willen. Deze twee extremen zijn nodig om met vallen en opstaan in het dagelijks doen en laten
De bedrijfseconomische betekenis van boer-burger initiatieven 04-07-2008
17
een gouden middenweg te kunnen ontdekken. De gulden middenweg tussen de twee valkuilen wantrouwen en blind vertrouwen is (zelf)vertrouwen. Vervreemding kan dus worden omgekeerd door het opbouwen van vertrouwensrelaties. Vertrouwen in eigen kracht en vertrouwen in klanten en gasten. Boer-burger initiatieven zijn de voorhoede van dat opbouwproces en daarin worden stap-voor-stap nieuwe vormen van samenwerking ontwikkelt om concrete doelen te realiseren. We maken hier de stap van cultureel kapitaal naar sociaal kapitaal. Het opbouwen van sociaal kapitaal In het voorgaande heb ik gesteld dat cultureel kapitaal in de landbouw wordt ondermijnt door het proces van vervreemding dat het gevolg is van een overmaat aan wantrouwen. Ik heb erop gewezen dat het geen zin heeft tegen vervreemding te vechten door mensen te dwingen om verantwoordelijkheid te nemen voor duurzame productie. Dan blijft wantrouwen of blind vertrouwen het uitgangspunt en gaat de vervreemding gewoon door. De weg voorwaarts is de gulden middenweg tussen wantrouwen en blind vertrouwen: het opbouwen van vertrouwensrelaties. De vraag die nu aandacht verdient is hoe je dat doet. Waarin wordt door boeren en burgers vertrouwen gesteld? En hoe verloopt dat opbouwproces van sociaal kapitaal binnen boer-burger initiatieven? Volgens Lex Bos kunnen mensen vertrouwen hebben in intenties en capaciteiten van andere mensen en in afspraken. Daarnaast kunnen mensen vertrouwen hebben in ideeën, in zaken en in het denken zelf. Onbewust doen we heel veel dingen op de automatische piloot in het vertrouwen dat ze gaan zoals we verwachten. Die automatische piloot valt pas op als het anders gaat dan we verwachten. We maken deel uit van een wereldwijd web van relaties en wederzijdse afhankelijkheden waarvan we ons zelden bewust zijn. In veel gevallen wordt die wederzijdse afhankelijkheid niet erkend en wordt aangestuurd op eenzijdige afhankelijkheid door de uitoefening van macht over anderen. In zo’n situatie van dwang en angst kan vertrouwen niet gedijen. Vertrouwen is niet af te dwingen want ik kan beslissen of ik het schenk of terugneem als het beschaamd wordt. Een vertrouwensrelatie is een wilsrelatie, vertrouwen schenken is de eigen wil inhouden om de wil van een ander de ruimte te geven zich uit te drukken. Daarvan ben ik afhankelijk en dat maakt mij kwetsbaar. Angst en wantrouwen liggen op de loer. Daarom heeft vertrouwen verzorging nodig, in de vorm van positieve ervaringen (met zaken), warmte (in de omgang met mensen), inspiratie (met betrekking tot ideeën) en ritme (in zelfreflectie). Daaruit kan ik moed putten om vertrouwen te schenken. Boer-burger initiatieven heb ik onderverdeeld in drie categorieën: 1. kennis maken en meedenken, 2. samenwerken en doen, en 3. samen zaken doen. De eerste categorie sluit aan op het niveau van ideeën. Burgers stellen op dat niveau bijvoorbeeld vertrouwen in de ideeën van de boer of boerin ten aanzien van duurzame landbouw. Of de boer(in) neemt de ideeën van de betrokken burger serieus. De tweede categorie sluit aan op het niveau van mensen (intenties, afspraken en capaciteiten). De boer(in) delegeert taken aan betrokken mensen in het vertrouwen dat het werkt of geeft ze ruimte voor een eigen initiatief in het vertrouwen dat er iets moois uitkomt. Burgers stellen op dit niveau bijvoorbeeld vertrouwen in een adequate begeleiding door de boer(in). De derde categorie sluit aan op het niveau van zaken. Burgers vertrouwen dat de Euro die ze uitgeven aan producten of een boerderij arrangement brengt wat ze ervan verwachten. Of als ze investeren in een zonnepaneel dat die het doet en dat de boer in natura terug betaald. Of als ze een adoptiekoe hebben dat de boer zich zal inspannen om het bedrijf te verduurzamen. Omgekeerd vertrouwt de boer erop dat hij over het geld kan beschikken, en dat het niet onverwachts wordt teruggevraagd. Ontwikkeling van sociaal kapitaal in de tijd Opbouwen van sociaal kapitaal is een proces van relatie-ontwikkeling op basis van vertrouwen. In boer-burger initiatieven gebeurt dat op het niveau ideeën, mensen en zaken, onderverdeeld in drie categorieën: 1. kennis maken en meedenken, 2. samenwerken en doen, en 3. samen zaken doen. De vraag hoe je nu vertrouwen kunt stellen in feilbare ideeën, mensen en zaken is nog niet helemaal beantwoord, want de dynamiek in de tijd is nog niet echt aan bod geweest.
De bedrijfseconomische betekenis van boer-burger initiatieven 04-07-2008
18
Volgens Lex Bos is vertrouwen een thema dat zich door een mensenleven heen ontwikkelt. De eerste 21 jaren worden de kiemen gelegd voor vertrouwen in zaken, in mensen en in denken, tussen 21 en 42 jaar wordt zelfvertrouwen opgebouwd in zaken, mensen en in de kracht van ideeën, tussen 42 en 63 jaar wordt vertrouwen in waarheid, schoonheid en goedheid in de wereld opgebouwd en de laatste levensfase gaat over levensvertrouwen. Kortom, er zijn per levensfase verschillen in de aandachtsgebieden van vertrouwen, van dichtbij naar veraf, van materie naar zingeving en spiritualiteit. Vertrouwen groeit geleidelijk met de uitbreiding van het zelfbewustzijn mee. In boer-burger initiatieven is de tijdspanne veel korter dan een mensenleven. Vertrouwen ontwikkelt zich tussen boeren en burgers in een noodzakelijke spanning tussen wantrouwen en blind vertrouwen, aanvankelijk vanuit een beperkte vrijheidsruimte voor degene die bewegingsvrijheid, geld en bevoegdheden ontvangt. Als blijkt (uit waarnemingen) dat de ontvanger dat vertrouwen waard is wordt de ruimte uitgebreid. De ruimte voor vertrouwen wordt dus bewust begrensd. Verwachtingen worden uitgesproken zodat er geen misverstanden ontstaan over de motieven, het proces of het verwachte resultaat. Als zaken anders lopen dan verwacht wordt interesse getoond in het hoe en waarom, worden confronterende vragen gesteld en worden snelle oordelen ingehouden. De beproeving van boeren en burgers is om vertrouwen te stellen in intenties, afspraken en capaciteiten van elkaar. Daardoor ontstaat al doende lerend zelfbewustzijn (innerlijk weten) over het waarheidsgehalte van uitgesproken intenties en ideeën, over de rechtvaardigheid van afspraken in het samen werken en doen, en over het morele gehalte van het samen zaken doen. Van sociaal kapitaal naar bedrijfseconomisch resultaat Het is nu duidelijk geworden waarom cultureel kapitaal belangrijk is en hoe dat momenteel ten aanzien van de landbouw erodeert. Dat proces van cultureel verval en economische marginalisatie kan omgekeerd worden door wederzijdse afhankelijkheid als uitgangspunt te nemen, waardoor een vertrouwensbasis ontstaat om sociaal kapitaal op te bouwen. Dat gebeurt in boer-burger initiatieven.
De bedrijfseconomische betekenis van boer-burger initiatieven 04-07-2008
19