Faculteit Rechtsgeleerdheid Universiteit Gent
Academiejaar 2009-2010
DE AANSPRAKELIJKHEID BIJ SCHENDING VAN DE PERSOONLIJKHEIDSRECHTEN
Masterproef van de opleiding ‘Master in de rechten’
Ingediend door
Sarah Vercruysse (20050017) (Burgerlijk recht en Strafrecht)
Promotor: Prof. dr. Ingrid Boone Commissaris: de heer Stephane Vereecken
2
Woord vooraf
Deze masterproef zou nooit tot stand gekomen zijn zonder de hulp van verschillende mensen, die ik hiervoor uitdrukkelijk wil danken. Een oprecht woord van dank wil ik richten tot mijn promotor, Prof. dr. Ingrid BOONE, voor de kritische inzichten die ze mij bijbracht, evenals voor de nuttige richtlijnen en de begeleiding die zij mij gaf tijdens de totstandkoming van deze masterproef. Tevens dank aan mijn commissaris, de heer Stephane VEREECKEN, voor de goede raad en tips. Vervolgens ook een speciaal dankwoord gericht aan Prof. dr. em. Hubert BOCKEN voor de begeleiding bij het voorbereidend werkstuk, in het academiejaar 2008-2009. Tot slot wens ik oprecht mijn familie en in het bijzonder mijn moeder en grootouders te bedanken voor hun onvoorwaardelijke steun en geloof in mij.
3
Inhoudstabel
INLEIDING ...........................................................................................................................................8 Probleemstelling ..................................................................................................................................9 Structuur ............................................................................................................................................10
DEEL I: PERSOONLIJKHEIDSRECHTEN: EEN VERKENNING ............................................11 Afdeling I: Persoonlijkheidsrechten: algemeen ...................................................................................11 Hoofdstuk I: Definitie van persoonlijkheidsrechten .........................................................................11 Hoofdstuk II: Ontstaansgeschiedenis ................................................................................................12 §1: Historische achtergrond van persoonlijkheidsrechten ......................................................12 §2: Ontstaan van persoonlijkheidsrechten in België................................................................13 Hoofdstuk III: Bescherming van persoonlijkheidsrechten ................................................................15 Hoofdstuk IV: Een algemeen persoonlijkheidsrecht? .......................................................................16 Hoofdstuk V: Kenmerken van persoonlijkheidsrechten....................................................................18 §1: Subjectieve rechten .............................................................................................................18 §2: Universaliteit.......................................................................................................................19 §3: Absoluut karakter ...............................................................................................................20 §4: Extrapatrimoniaal karakter ................................................................................................20 §5: Onbeschikbaarheid .............................................................................................................20 §6: Onverjaarbaarheid..............................................................................................................21 §7: Onoverdraagbaarheid bij overlijden ..................................................................................21 Hoofdstuk VI: Rechtspersonen en persoonlijkheidsrechten..............................................................22 Hoofdstuk VII: Verschil tussen persoonlijkheidsrechten en mensenrechten ....................................24 §1: België ..................................................................................................................................24 §2: Nederland ............................................................................................................................25 §3: Horizontale werking............................................................................................................25 Afdeling II: Twee specifieke persoonlijkheidsrechten .........................................................................27 Hoofdstuk I: Definitie .......................................................................................................................28 §1: Het recht op eerbiediging van het privéleven .....................................................................28 §2: Het recht op afbeelding .......................................................................................................30
4
Hoofdstuk II: Wettelijke bepalingen .................................................................................................31 §1: België ..................................................................................................................................31 A) Gemeenschappelijk aan beide rechten ...................................................................31 B) Recht op eerbiediging van het privéleven ..............................................................31 C) Recht op afbeelding ...............................................................................................33 §2: Nederland ............................................................................................................................33 §3: Europees niveau ..................................................................................................................34 Hoofdstuk III: Personeel toepassingsgebied .....................................................................................35 Hoofdstuk IV: Materieel toepassingsgebied .....................................................................................36 §1: Beeltenis van de persoon ....................................................................................................36 §2: De afbeelding ......................................................................................................................39 Hoofdstuk V: Conflicten met andere rechten en vrijheden ...............................................................40 §1: België .................................................................................................................................40 §2: Nederland ............................................................................................................................41
DEEL II: AANSPRAKELIJKHEIDSMECHANISMEN .................................................................42 Hoofdstuk I: Algemeen .....................................................................................................................42 Hoofdstuk II: Historische achtergrond ..............................................................................................43 Hoofdstuk III: Het gemeen aansprakelijkheidsrecht .........................................................................46 §1: Algemeen .............................................................................................................................46 A) Onrechtmatige daad - fout ......................................................................................46 B) Schade en causaal verband ....................................................................................47 §2: Schending specifieke regel: inbreuk op een persoonlijkheidsrecht ....................................49 §3: Wanneer is er sprake van een inbreuk op een subjectief recht? .........................................51 §4: Gedeelde en in solidum aansprakelijkheid .........................................................................52 §5: Het Nederlands aansprakelijkheidsrecht ............................................................................54 Hoofdstuk IV: Een inherente rechtsvordering...................................................................................55 §1: De stelling ...........................................................................................................................55 §2: Kritiek op de inherente rechtsvordering .............................................................................60 §3: Welke rol speelt het gemeen aansprakelijkheidsrecht nog? ...............................................62 §4: Bewijs van schending van een persoonlijkheidsrecht .........................................................63 §5: In de praktijk .......................................................................................................................64 Hoofdstuk V: De contractuele aansprakelijkheid ..............................................................................65 §1: Algemeen .............................................................................................................................65 §2: Specifiek voor wat betreft de persoonlijkheidsrechten ........................................................66 5
DEEL III: SCHENDINGEN VAN PERSOONLIJKHEIDSRECHTEN: TOEPASSINGEN ......68 Afdeling I: Schending van het recht op afbeelding..............................................................................68 Hoofdstuk I: De schending................................................................................................................68 §1: Geen toestemming van de afgebeelde persoon ...................................................................68 §2: Niet-conform gebruik van de afbeelding .............................................................................69 Hoofdstuk II: Kenmerken van de toestemming ................................................................................70 Hoofdstuk III: Bijzondere categorieën ..............................................................................................72 §1: Stilzwijgende toestemming ..................................................................................................72 A) Bepaalde personen .................................................................................................72 B) Bepaalde omstandigheden .....................................................................................74 §2: Uitzonderingen ....................................................................................................................76 A) Uitzonderingen op de stilzwijgende toestemming .................................................76 B) Uitzonderingen op de groepsfoto en de openbare plaats ........................................77 Afdeling II: De schending en bescherming van het recht op eerbiediging van het privéleven ..........79 Hoofdstuk I: De bescherming van de privacy: algemeen ..................................................................79 Hoofdstuk II: Grenzen aan de privacybescherming ..........................................................................80 §1: De wettelijke begrenzing .....................................................................................................81 §2: Jurisprudentiële begrenzing ................................................................................................83 A) Het Hof van Cassatie ..............................................................................................83 B) Journalistiek en literatuur .......................................................................................84 C) De geschiedschrijving ............................................................................................84 D) Het professionele leven ..........................................................................................84 E) De inrichting van de samenleving - bureaucratie ...................................................85 F) Wetenschap en techniek .........................................................................................86 Hoofdstuk III: Enkele voorbeelden uit de rechtspraak ......................................................................87 Afdeling III: Europees niveau: schending en voorbeeld uit rechtspraak ...........................................89
DEEL IV: PREVENTIE EN SANCTIONERING VAN SCHENDINGEN VAN PERSOONLIJKHEIDSRECHTEN ...................................................................................................93 Afdeling I: Civielrechtelijke sancties ....................................................................................................94 Hoofdstuk I: Preventieve maatregelen ..............................................................................................94 §1: Verbod van de schending en het bevel tot het nemen van herstelmaatregelen ...................94 A) Algemeen ...............................................................................................................94 B) Kortgeding of procedure ten gronde ......................................................................94 6
C) Voorlopig karkater .................................................................................................95 D) In de praktijk ..........................................................................................................96 E) Nederland ...............................................................................................................96 §2: De vernietiging....................................................................................................................97 §3: Beslag of sekwester .............................................................................................................97 §4: De dwangsom ......................................................................................................................98 Hoofdstuk II: Repressieve maatregelen ............................................................................................99 §1: Schadevergoeding in natura ...............................................................................................99 A) Publicatie van de gerechtelijke uitspraak .............................................................100 B) Verbod tot vervaardiging en/of gebruik van een afbeelding ................................102 C) De vernietiging .....................................................................................................103 D) Het beslag ............................................................................................................103 E) Terugname en afgifte ...........................................................................................103 F) Bijkomende veroordeling tot betaling van een dwangsom ..................................104 §2: Schadevergoeding bij equivalent ......................................................................................105 A) Vergoeding van de materiële schade ....................................................................106 B) Vergoeding van de morele schade .......................................................................107 Afdeling II: Strafsancties ....................................................................................................................110 Afdeling III: Begroting van de schadevergoeding .............................................................................112 Hoofdstuk I: Algemene beginselen .................................................................................................112 Hoofdstuk II: De materiële schade ..................................................................................................113 Hoofdstuk III: De morele schade ....................................................................................................115
BESLUIT.............................................................................................................................................117
BIBLIOGRAFIE ................................................................................................................................120
7
Inleiding Het onderwerp van deze masterproef is de aansprakelijkheid bij schending van de persoonlijkheidsrechten. Mijn interesse in dit onderwerp werd aangewakkerd door de verwijzing naar persoonlijkheidsrechten in verschillende opleidingsonderdelen. Vaak wordt er een definitie gegeven van dit soort rechten, maar een diepere inhoud wordt niet vermeld. Wat zijn persoonlijkheidsrechten? Welke persoonlijkheidsrechten bestaan er? Hoe worden ze nageleefd in onze hedendaagse maatschappij? Wat indien er toch een inbreuk op wordt gepleegd? Door deze masterproef kreeg ik dan ook de gelegenheid om mij in deze materie te verdiepen. De persoonlijkheidsrechten zijn daarenboven een omvangrijke materie. Dit kon ik reeds vorig academiejaar afleiden na het lezen van twee basiswerken, met name “Het algemeen personenbeschermingsrecht: de persoonlijkheidsrechten” van W. VAN GERVEN enerzijds en de bijdrage van E. GULDIX en A. WYLLEMAN betreffende “De positie en handhaving van de persoonlijkheidsrechten in het Belgisch Privaatrecht” anderzijds.1 De persoonlijkheidsrechten omvatten onder meer het recht op eerbied voor het leven, het recht op eerbied voor het lijk, het zelfbeschikkingsrecht, het recht op afbeelding, het recht op stem, het recht op eer en goede naam, het recht op communicatiegeheim en het recht op briefgeheim. Door dit ruime onderwerp is het mij onmogelijk om al deze rechten en de aansprakelijkheid bij schending van een specifiek persoonlijkheidsrecht tot in het detail te behandelen in deze masterproef.
Kort
zal
er
wel
een
algemeen
overzicht
geschetst
worden
van
persoonlijkheidsrechten, maar vervolgens ga ik mij toespitsen op het recht op eerbiediging van het privéleven en het recht op afbeelding. Na het doornemen van de literatuur omtrent persoonlijkheidsrechten spraken mij onmiddellijk het recht op eerbiediging van het privéleven en het recht op afbeelding aan. Met deze twee rechten worden we het vaakst geconfronteerd in de private sfeer en in onze hedendaagse maatschappij. Vaak worden er ook inbreuken gepleegd op deze rechten zonder het zelf te beseffen.
1
E. GULDIX en A. WYLLEMAN, “De positie en de handhaving van persoonlijkheidsrechten in het Belgisch Privaatrecht, TPR 1999, 1589-1664; W. VAN GERVEN, “Algemeen personenbeschermingsrecht: de persoonlijkheidsrechten” in P. SENAEVE, Compendium van het personen- en familierecht, Leuven, Acco, 2008, 179-250.
8
Probleemstelling Nemen we aan dat Prins Filip en Prinses Mathilde met vakantie zijn in Griekenland. Daags nadien verschijnen er foto‟s in allerlei Belgische kranten van hun verblijf in dit zonnige land of nog, stel dat bepaalde gegevens van pedofielen op het internet geplaatst worden door Amnesty International. Eén van de laatste voorbeelden waaraan gedacht kan worden: de pedofiel die zich op netlog bevond en meisjes lokte. De persoon dwong de meisjes om zich uit te kleden. Wat deze meisjes niet wisten was dat alles gefilmd werd met de webcam en enkele uren later op het internet werd geplaatst. Maar mag een krant of een tijdschrift wel zomaar foto‟s publiceren? Is dit eventueel toegelaten mits de uitdrukkelijke toestemming van de betrokkene? Mag iemand zomaar persoonlijke gegevens op het internet plaatsen? Vormt dit een inbreuk op het privéleven? Bij het voorbeeld van Amnesty International kan de vraag rijzen of dit gerechtvaardigd kan worden door een hoger belang, met name het algemeen belang en de bescherming van derden in onze maatschappij. Dit zijn uiteraard maar enkele vragen die kunnen rijzen omtrent het recht op afbeelding en het recht op eerbiediging van het privéleven. Natuurlijk stopt het niet bij het nagaan van een antwoord op bovenvermelde vragen. Het centrale gedeelte van deze masterproef is immers gericht op de aansprakelijkheid en de gevolgen hiervan. Aan welke voorwaarden moet er voldaan zijn opdat er sprake zou zijn van aansprakelijkheid? Geldt de klassieke aquiliaanse aansprakelijkheid waarbij fout, schade en causaal verband bewezen moet worden? Of wordt er de dag van vandaag enkel nog gebruik gemaakt van de eigen inherente rechtsvordering? Of kunnen deze beide mechanismen samen worden toegepast? Op al deze vragen en problemen die zich kunnen voordoen, wordt er getracht een antwoord te formuleren in deze masterproef.
9
Structuur Deze
masterproef
zal
worden
aangesneden
met
een
verkenning
van
wat
persoonlijkheidsrechten juist zijn, gaande van de kenmerken van persoonlijkheidsrechten tot de bescherming ervan. Door het ruime onderwerp, zal de bespreking beperkt worden tot enerzijds „het recht op eerbiediging van het privéleven‟ en anderzijds „het recht op afbeelding‟. Dit alles zal terug te vinden zijn in deel I. Het meest centrale maar ook belangrijkste deel van deze masterproef is uiteraard de vraag wat er gebeurt indien er een inbreuk wordt gepleegd op een persoonlijkheidsrecht en wat de gevolgen hiervan zijn. Dit zal worden toegelicht in de delen II tot V. In deel II zal dus het aansprakelijkheidsmechanisme worden toegelicht. Hierbij zal worden nagegaan of de klassieke aquiliaanse aansprakelijkheid nog toegepast kan worden. Of dat enkel de inherente rechtsvordering nog een rol speelt. Deel III heeft betrekking op de schendingen van persoonlijkheidsrechten, met name wanneer er sprake is van een schending van het recht op afbeelding of het recht op eerbiediging van het privéleven. Vervolgens heeft deel IV betrekking op de preventie en de sanctionering van persoonlijkheidsrechten, waarbij er een onderscheid zal worden gemaakt tussen enerzijds de burgerlijke sancties en anderzijds de strafsancties. Ook enkele beginselen en principes omtrent de begroting van een schadevergoeding zullen in dit deel worden toegelicht.
10
DEEL I: PERSOONLIJKHEIDSRECHTEN: EEN VERKENNING
Afdeling I: Persoonlijkheidsrechten: algemeen Hoofdstuk I: Definitie van persoonlijkheidsrechten 1.
Een wettelijke definitie van het begrip „persoonlijkheidsrechten‟ bestaat er niet. Door
de jaren heen heeft dit begrip zich ontwikkeld via rechtsleer en rechtspraak. Dit verklaart waarom er hieromtrent geen algemene wetgeving bestaat. Men zou dus eigenlijk kunnen stellen dat persoonlijkheidsrechten van pretoriaanse oorsprong zijn en evolueren onder invloed van nieuwe rechterlijke uitspraken en theorieën ontwikkeld door rechtsgeleerden.2 2.
Daarom is het zeer moeilijk om een accurate definitie te geven. Niettegenstaande
hebben een aantal rechtsgeleerden toch een poging ondernomen. 3.
W.
VAN
GERVEN,
geïnspireerd
door
G.
BAETEMAN
3
,
definieert
de
persoonlijkheidsrechten als volgt: “Persoonlijkheidsrechten noemt men het geheel van de subjectieve rechten waarvan elkeen door de enkele omstandigheid van zijn persoon-zijn, titularis is, en die ertoe strekken met betrekking tot de fysieke, psychische en morele bestanddelen van zijn persoonlijkheid rechtsbescherming te bieden”.4 4.
A. WYLLEMAN en E. GULDIX definiëren deze als volgt: “Persoonlijkheidsrechten zijn
subjectieve rechten, die de titularis juridische zeggenschap verzekeren ten overstaan van
2
W. VAN GERVEN, “Algemeen personenbeschermingsrecht: de persoonlijkheidsrechten” in P. SENAEVE, Compendium van het personen- en familierecht, Leuven, Acco, 2008, 183. 3 G. BAETEMAN omschrijft de persoonlijkheidsrechten als volgt: “De persoonlijkheidsrechten zijn subjectieve rechten die ieder individu, door de enkele omstandigheid van zijn persoon- zijn, ten overstaan van eenieder kan doen gelden en die ertoe strekken zijn fysische, psychische en morele integriteit te beschermen”; G. BAETEMAN en M.J. VAN VLASSELAER, De bescherming van het privéleven ten aanzien van de gegevensverwerking, Antwerpen, Kluwer Rechtswetenschappen, 1993, 169 p. 4 W. VAN GERVEN, “Algemeen personenbeschermingsrecht: de persoonlijkheidsrechten” in P. SENAEVE, Compendium van het personen- en familierecht, Leuven, Acco, 2008, 179.
11
derden over de bescherming en het gebruik van de intrinsieke bestanddelen of uitingen van de eigen persoonlijkheid”.5 5.
Net zoals in België zijn de persoonlijkheidsrechten in Nederland evenmin een
wettelijk begrip en zijn dergelijke rechten ook ontwikkeld via rechtsleer en rechtspraak. Daar het opzet van deze masterproef het niet toelaat dit begrip in Nederland uitvoerig te bespreken, vat ik toch kort samen wat de definitie ervan is, die trouwens reeds in 1947 door E.M. MEIJERS
6
werd neergeschreven: “Het erkennen van een rubriek, persoonlijkheidsrechten,
heeft voornamelijk zijn waarde voor de groepering der subjectieve rechten. Algemene, aan alle persoonlijkheidsrechten gemeenschappelijke regels zijn er niet, behalve dan de regel, dat de persoonlijkheidsrechten onvervreemdbaar zijn.” 7
Hoofdstuk II: Ontstaansgeschiedenis §1: Historische achtergrond van persoonlijkheidsrechten 6.
Het beginpunt van de historische ontwikkeling gaat enkele eeuwen terug. Op een
bepaald ogenblik kwam de mens tot het besef van de ontwikkeling van zijn eigen persoonlijkheid en dat hij als individu in de wereld stond. Het besef kwam dat men zich, als rechtssubject, moest beschermen tegen het gezag van de Staat. 8 De burgers zijn dan beginnen opkomen voor hun rechten en dit heeft onder meer geleid tot de Engelse „Bill of Rights‟ (1689), de Franse „Déclaration des droits de L‟Homme et du Citoyen‟ (1789) en de Amerikaanse „Bill of Rights‟ (1791).9 7.
Hier stopte de ontwikkeling van de bescherming van het individu tegenover het
staatsgezag uiteraard niet. De volgende stap bestond erin dat de rechten en de bescherming 5
E. GULDIX, “De rechtsbescherming van de persoonlijke levenssfeer door persoonlijkheidsrechten”, Vl.T.Gez. 1987, 204; E. GULDIX en A. WYLLEMAN, “De positie en de handhaving van persoonlijkheidsrechten in het Belgisch Privaatrecht”, TPR 1999, 1594. 6 E.M. MEIJERS, Algemene begrippen van het burgerlijk recht, Leiden, Universitaire pers, 1947, 267. 7 S. LINDENBERGH, “De positie en de handhaving van persoonlijkheidsrechten in het Nederlands Privaatrecht”, TPR 1999, 1668. 8 E. GULDIX, “De rechtsbescherming van de persoonlijke levenssfeer door persoonlijkheidsrechten”, Vl.T.Gez. 1987, 204-206. 9 E. GULDIX, “De rechtsbescherming van de persoonlijke levenssfeer door persoonlijkheidsrechten”, Vl.T.Gez. 1987, 204-206; W. VAN GERVEN, “Algemeen personenbeschermingsrecht: de persoonlijkheidsrechten” in P. SENAEVE, Compendium van het personen- en familierecht, Leuven, Acco, 2008, 180-182.
12
van het individu geïncorporeerd werden in de nationale grondwetten van de verschillende staten.10 8.
In de 20ste eeuw zijn het enerzijds de europeanisering wegens de oprichting van de
Europese Gemeenschap, thans de Europese Unie, en anderzijds de internationalisering, die hun invloed hadden op de bescherming van de persoonlijkheid van de mens. Deze bescherming werd opgenomen in verscheidene internationale instrumenten, zoals het „Europees Verdrag voor de Rechten van de Mens‟ Burgerlijke en Politieke Rechten‟.
11
en „Internationaal Verdrag inzake
12 13
§2: Ontstaan van persoonlijkheidsrechten in België 9.
De theorie omtrent persoonlijkheidsrechten ontwikkelde zich in het Belgische recht
vanaf de jaren ‟50. Grote invloed is terug te vinden uit het Franse recht, dat op zijn beurt dan weer beïnvloed werd door het Duitse recht.14 10.
In Duitsland ontwikkelde de theorie zich reeds in de 19de eeuw. Het individu streefde
immers naar een betere bescherming van de persoonlijkheid en dit kwam vooral tot uiting bij de voorbereidende werken van het Duitse „Bürgerliches Gesetzbuch‟.15 In Duitsland vonden de persoonlijkheidsrechten definitief bevestiging toen het Bundesgerichtshof uit de artikelen 1, alinea 1 en 2, alinea 2 van de federale Grondwet het bestaan afleidde van een algemeen persoonlijkheidsrecht.16
10
E. GULDIX, “De rechtsbescherming van de persoonlijke levenssfeer door persoonlijkheidsrechten”, Vl.T.Gez. 1987, 204-206. 11 Europees Verdrag tot bescherming van de Rechten van de Mens en de Fundamentele Vrijheden van 4 november 1950, http://www.echr.coe.int/NR/rdonlyres/655FDBCF-1D46-4B36-9DAB-99F4CB59863C/0/Dutch N%C3%A 9erla ndais.pdf (consultatie 1 april 2010). 12 Internationaal Verdrag inzake Burgerlijke en Politieke Rechten van 1966, http://www.vormen.org/informatie/downloads/BuPo.pdf (consultatie dinsdag 27 april 2010). 13 E. GULDIX en A. WYLLEMAN, “De positie en de handhaving van persoonlijkheidsrechten in het Belgisch Privaatrecht”, TPR 1999, 1591-1594; W. VAN GERVEN, “Algemeen personenbeschermingsrecht: de persoonlijkheidsrechten” in P. SENAEVE, Compendium van het personen- en familierecht, Leuven, Acco, 2008, 182-183. 14 W. VAN GERVEN, “Algemeen personenbeschermingsrecht: de persoonlijkheidsrechten” in P. SENAEVE, Compendium van het personen- en familierecht, Leuven, Acco, 2008, 180. 15 S. STROEMHOLM, Le droit moral de l‟auteur en droit allemand, français et scandinave, I, Stockholm, P.A. Norstedt & Söners förlag, 1967, nrs. 53-54. 16 BGH 25 mei 1954, BGHZ 1954, 334; BGH 25 mei 1954, JZ 1954, 698.
13
11.
Frankrijk werd beïnvloed door het Duitse recht bij diens ontwikkeling van de
persoonlijkheidsrechten.17 Dit heeft op termijn geleid tot de invoering van de wet van 17 juli 1970 inzake de bescherming van het privéleven.18 19 12.
Vervolgens heeft het Belgische recht de theorie van de persoonlijkheidsrechten
overgenomen van Franse rechtsgeleerden.20 Vanaf de jaren ‟50 is de ontwikkeling ervan begonnen in België maar pas in de jaren ‟70 waren er de eerste rechterlijke uitspraken. De rechtbanken beperkten zich toen enkel tot het vaststellen en sanctioneren van schendingen.21 13.
In de rechtsleer werden de persoonlijkheidsrechten voor het eerst grondig bestudeerd
in twee proefschriften. Het eerste proefschrift dateert uit 1982 en is van de hand van X. DIJON, het tweede proefschrift werd geschreven door E. GULDIX in 1986.22 14.
In de volgende jaren kwamen er geen allesomvattende rechtstheoretische werken meer
bij. Daarentegen werden er heel wat afzonderlijke bijdragen gepubliceerd die betrekking hadden op afzonderlijke persoonlijkheidsrechten, voornamelijk het recht op afbeelding en het recht op eerbiediging van het privéleven.23 Maar de persoonlijkheidsrechten zijn ook steeds meer terug te vinden in boeken betreffende het personen- en familierecht.24
17
E. GULDIX en A. WYLLEMAN, “De positie en de handhaving van persoonlijkheidsrechten in het Belgisch Privaatrecht”, TPR 1999, 1591-1592; W. VAN GERVEN, “Algemeen personenbeschermingsrecht: de persoonlijkheidsrechten” in P. SENAEVE, Compendium van het personen- en familierecht, Leuven, Acco, 2008, 180-182. 18 Deze wet heeft geleid tot de invoering van artikel 9 in het Franse Burgerlijk Wetboek. 19 http://www.senate.be/www/webdriver?MItabObj=pdf&MIcolObj=pdf&MInamObj=pdfid&MItypeObj =application/pdf&MIvalObj=16779416 (consultatie donderdag 8 april 2010). 20 H. DE PAGE en J.-P. MASSON, Traité élémentaire de droit civil belge, II, Les Personnes, I, Brussel, Bruylant, 1990, 17; E. GULDIX en A. WYLLEMAN, “De positie en de handhaving van persoonlijkheidsrechten in het Belgisch Privaatrecht”, TPR 1999, 1591-1592; W. VAN GERVEN, “Algemeen personenbeschermingsrecht: de persoonlijkheidsrechten” in P. SENAEVE, Compendium van het personen- en familierecht, Leuven, Acco, 2008, 180-182. 21 E. GULDIX en A. WYLLEMAN, “De positie en de handhaving van persoonlijkheidsrechten in het Belgisch Privaatrecht”, TPR 1999, 1592. 22 X. DIJON, Le sujet de droit en son corps. Une mise à l‟épreuve du droit subjectif, Proefschrift, Brussel, Larcier, 1982; 789 p; E. GULDIX, De persoonlijkheidsrechten, de persoonlijke levenssfeer en het privéleven in hun onderling verband, Proefschrift, Vrije Universiteit Brussel, 1986, 423 p. 23 L. DIERICKX, Het recht op afbeelding, Antwerpen-Oxford, Intersentia, 2005, 345 p. 24 G. BAETEMAN, Overzicht van het personen – en gezinsrecht, Antwerpen, Kluwer Rechtswetenschappen België, 1993, 65-79; H. DE PAGE en J.-P. MASSON, Traité élémentaire de droit civil belge, II, Les Personnes, I, Brussel, Bruylant, 1990, 17; P. SENAEVE, Compendium van het personen- en familierecht, Leuven, Acco, 2008, nr. 425.
14
Hoofdstuk III: Bescherming van persoonlijkheidsrechten 15.
In de 19de eeuw werd het individu meer blootgesteld aan verschillende risico‟s.
Hierdoor moest de publiekrechtelijke rechtsbescherming uitbreiden. Maar ook op privaatrechtelijk vlak bleef men niet stilzitten en ter bescherming van de relaties tussen particulieren onderling werden twee technieken gebruikt: het objectief en subjectief recht.25 16.
Het objectief recht is voornamelijk een instrument gericht op de ordening van de
samenleving waardoor er geen rechtstreekse bescherming wordt verleend aan het individu. Het objectief recht sanctioneert daarentegen wel de niet-naleving van de rechtsplichten in onze maatschappij. Maar wat meer van belang is, is dat het subjectieve recht gericht is op de rechtstreekse bescherming van de belangen van het individu.26 17.
In de 20ste eeuw was er dan vooral nood aan bescherming van afzonderlijke
bestanddelen van persoonlijkheidsrechten zoals de naam, de afbeelding, de stem, de privacy. Op dat ogenblik bestond er in ons recht geen zelfstandig mechanisme ter bescherming van de menselijke persoonlijkheid en de afzonderlijke bestanddelen. Hierdoor moest er gebruik worden gemaakt van het objectief en subjectief recht.27 18.
Gedurende een welbepaalde periode heeft men getracht om persoonlijkheidsrechten te
beschermen via de toepassing van artikel 544 van het Burgerlijk Wetboek.28 De reden was dat het individu eigenaar was van zijn privéleven, zijn afbeeldingen, zijn naam. Het eigendomsrecht werd beschouwd als het meest volstrekte genots- en beschikkingsrecht waardoor ook de persoonlijkheidsrechten als eigendomsrechten werden beschouwd.29 Dit standpunt werd heel snel verlaten.30 19.
Een andere benadering, die op dat ogenblik ook een rol speelde, was de theorie die
stelde dat de persoonlijke levenssfeer een intellectuele creatie van de mens was. Hierdoor 25
E. GULDIX, “De rechtsbescherming van de persoonlijke levenssfeer door persoonlijkheidsrechten”, Vl.T.Gez. 1987, 205. 26 E. GULDIX, “De rechtsbescherming van de persoonlijke levenssfeer door persoonlijkheidsrechten”, Vl.T.Gez. 1987, 206. 27 E. GULDIX, “De rechtsbescherming van de persoonlijke levenssfeer door persoonlijkheidsrechten”, Vl.T.Gez. 1987, 206. 28 Dit was te verklaren doordat de persoonlijkheidsrechten historisch gezien sterk aanleunden bij de zakelijke rechten en meer specifiek het eigendomsrecht; W. VAN GERVEN mmv S. COVEMAEKER, Verbintenissenrecht, Leuven, Acco, 2006, 329-351. 29 E. GULDIX en A. WYLLEMAN, “De positie en de handhaving van persoonlijkheidsrechten in het Belgisch Privaatrecht”, TPR 1999, 1599-1602. 30 E. GULDIX, “De rechtsbescherming van de persoonlijke levenssfeer door persoonlijkheidsrechten”, Vl.T.Gez. 1987, 207.
15
ontstond er een auteursrecht op zijn werk. Al snel bleek dit ook geen gepaste oplossing te zijn.31 20.
Uiteindelijk werd er besloten om het over een andere boeg te gooien met de
aquiliaanse aansprakelijkheidstheorie, waarbij fout, schade en causaal verband aangetoond moest worden.32 21.
De
bescherming
van
de
persoonlijkheidsrechten,
via
het
aquiliaanse
aansprakelijkheidsrecht en via de later ontstane eigen inherente rechtsvordering, wordt in deel II uitvoerig toegelicht.
Hoofdstuk IV: Een algemeen persoonlijkheidsrecht? 33 22.
De eerste schendingen van persoonlijkheidsrechten konden in ons Belgisch
rechtsstelsel worden gesanctioneerd via de toepassing van artikel 1382 van het Burgerlijk Wetboek. 23.
In Duitsland daarentegen was er in de Duitse Grondwet sprake van een algemeen
persoonlijkheidsrecht. De Duitse rechter die geconfronteerd werd met een rechtsgeschil moest het algemeen persoonlijkheidsrecht zoals vervat in artikel 823, alinea 1 BGB dan ook specificeren en er de afzonderlijke persoonlijkheidsrechten uit afleiden.34 24.
In België is een algemeen persoonlijkheidsrecht, zoals in de hiervoor genoemde
landen, niet gekend. Volgens sommige rechtsgeleerden, onder andere H. DE PAGE en J.-P.
31
X. DIJON, Le sujet de droit en son corps. Une mise à l‟épreuve du droit subjectif, Proefschrift, Brussel, Larcier, 1982, nrs. 365-379; E. GULDIX, “De rechtsbescherming van de persoonlijke levenssfeer door persoonlijkheidsrechten”, Vl.T.Gez. 1987, 207; E. GULDIX en A. WYLLEMAN, “De positie en de handhaving van persoonlijkheidsrechten in het Belgisch Privaatrecht”, TPR 1999, 1593. 32 E. GULDIX, “De rechtsbescherming van de persoonlijke levenssfeer door persoonlijkheidsrechten”, Vl.T.Gez. 1987, 207. 33 E. GULDIX en A. WYLLEMAN, “De positie en de handhaving van persoonlijkheidsrechten in het Belgisch Privaatrecht”, TPR 1999, 1620-1624. 34 E. GULDIX en A. WYLLEMAN, “De positie en de handhaving van persoonlijkheidsrechten in het Belgisch Privaatrecht”, TPR 1999, 1620-1624; H. VANDENBERGHE, “Bescherming van het privé-leven en het recht op informatie via de massamedia”, RW 1969-70, 1457.
16
MASSON, zou dit bovendien nutteloos zijn omdat er in België een min of meer algemene lijst bestaat van persoonlijkheidsrechten.35 36 25.
In Nederland worden er twee standpunten verdedigd: E.M. MEIJERS verdedigt het
bestaan van verschillende persoonlijkheidsrechten bestaan van een algemeen persoonlijkheidsrecht.38
37
en de Hoge Raad gaat echter uit van het
39
S. LINDENBERGH 40 meent dat de Hoge
Raad zich heeft laten inspireren door een soortgelijke zaak in Duitsland. Eén van de raadsheren bij de Hoge Raad verwees in zijn conclusie naar artikel 2, lid 1 en artikel 1, lid 1 van het Duitse Burgerlijk Wetboek, waarin het „algemeines Persönlichkeitsrecht‟ wordt erkend. 26.
Voor wat betreft de min of meer algemene lijst van persoonlijkheidsrechten
41
kan
worden opgemerkt dat iedere auteur zo zijn eigen indeling heeft. Zo maakt W. VAN GERVEN een onderscheid tussen enerzijds persoonlijkheidsrechten die betrekking hebben op de fysieke bestanddelen van de persoonlijkheid en anderzijds de persoonlijkheidsrechten die betrekking hebben op de psychische en morele bestanddelen van de persoonlijkheid.42 27.
Bij
onze
Noorderburen
bestaat
er
geen
algemeen
aanvaarde
lijst
van
persoonlijkheidsrechten. Daar dit begrip ontwikkeld is via rechtspraak en rechtsleer is er een zekere evolutie mogelijk. E.M. MEIJERS 43 vermeldt in zijn bijdrage dat onder meer het recht op eerbiediging van de lichamelijke integriteit, het recht op leven en het recht op privéleven erkend worden als persoonlijkheidsrechten.
35
H. DE PAGE en J.-P. MASSON, Traité élémentaire de droit civil belge, II, Les Personnes, I, Brussel, Bruylant, 1990, 17. 36 F. RIGAUX verwerpt ook een algemeen persoonlijkheidsrecht; F. RIGAUX, La vie privée. Une liberté parmi les autres?, Brussel, Larcier 1992, 725 en 745. 37 E.M. MEIJERS, Algemene begrippen van het burgerlijk recht, Leiden, Universitaire pers, 1947, 267. 38 De Hoge Raad der Nederlanden is de hoogste rechtsprekende instantie in Nederland, de Nederlandse Antillen en Aruba op civielrechtelijk, strafrechtelijk en belastingrechtelijk gebied. De Hoge Raad zetelt in Den Haag en is belast met het toezicht op de rechtseenheid en rechtsontwikkeling van het Nederlandse recht. 39 Dit werd beslist in de Zaak Valkenhorst; HR 15 april 1994, NJW 1994, 608; Een kind vorderde in deze zaak de bekendmaking van de naam van haar vader. 40 S. LINDENBERGH, “De positie en de handhaving van persoonlijkheidsrechten in het Nederlands Privaatrecht”, TPR 1999, 1672-1673. 41 Volgens H. DE PAGE en J.-P. MASSON bestaat er wel een min of meer algemene lijst van persoonlijkheidsrechten. 42 W. VAN GERVEN, “Algemeen personenbeschermingsrecht: de persoonlijkheidsrechten” in P. SENAEVE, Compendium van het personen- en familierecht, Leuven, Acco, 2008, 183-184. 43 E.M. MEIJERS, Algemene begrippen van het burgerlijk recht, Leiden, Universitaire pers, 1947, 267.
17
Hoofdstuk V: Kenmerken van persoonlijkheidsrechten §1: Subjectieve rechten 28.
Er wordt gesteld dat het begrip „persoonlijkheidsrechten‟ een afzonderlijke categorie is
van subjectieve rechten.44 De meeste Belgische rechtsgeleerden en juristen zijn deze mening toegedaan. Hierbij kan onder meer gedacht worden aan GULDIX, SENAEVE, BAETEMAN, DE PAGE, MASSON en DE CORTE. 29.
Maar niet alle auteurs delen deze mening en grote tegenstanders van de subjectieve
theorie zijn S. GUTWIRTH en F. RIGAUX 45. Volgens hen zijn persoonlijkheidsrechten helemaal geen subjectieve rechten maar zijn het burgerlijke vrijheden. Zij spelen pas een rol in het rechtsverkeer wanneer er een conflict ontstaat of wanneer het individu in contact komt met andere rechtssubjecten.46 30.
Deze auteurs hebben hun standpunt voornamelijk verdedigd voor wat betreft het recht
op privacy. Voor F. RIGAUX 47 en S. GUTWIRTH 48 bestaat er slechts één vrijheid, met name de privacyvrijheid. Zij wijzen erop dat het begrip „privéleven‟ verschillende inhouden of waarden toegekend krijgt naargelang de cultuur en het tijdperk.49 Bovendien heeft het privéleven een individuele en contextuele inhoud.50 Hieruit leiden beide rechtsgeleerden af dat privacy ondefinieerbaar is.51 Voor een kwalificatie als subjectief recht is er immers een duidelijk voorwerp vereist en bij de persoonlijkheidsrechten wordt dit in de weg gestaan door de onduidelijkheid van het voorwerp van de persoonlijkheid of de persoonlijkheidsrechten.52 31.
Hierbij kan verder nog worden opgemerkt dat de voorstanders van de theorie omtrent
de subjectieve rechten menen dat er een onderscheid gemaakt moet worden tussen het 44
Tot de subjectieve rechten behoren de zakelijke rechten, de vorderingsrechten, de familiale rechten en de intellectuele rechten. 45 F. RIGAUX noemt de persoonlijkheidsrechten een uitvinding van het burgerlijk recht; F. RIGAUX, La protection de la vie privée et des autres biens de la personnalité, Brussel, Bruylant, 1990, 607-609. 46 F. RIGAUX, La protection de la vie privée et des autres biens de la personnalité, Brussel, Bruylant, 1990, 734-750; F. RIGAUX, La vie privée. Une liberté parmi les autres?, Brussel, Larcier, 1992, 143-148; S. GUTWIRTH, Privacyvrijheid! De vrijheid om zichzelf te zijn, Amsterdam, Cramcinckel, 1998, 151 p. 47 F. RIGAUX, La protection de la vie privée et des autres biens de la personnalité, Brussel, Bruylant, 1990, 9; F. RIGAUX, La vie privée. Une liberté parmi les autres?, Brussel, Larcier, 1992, nr. 12. 48 S. GUTWIRTH, Privacyvrijheid! De vrijheid om zichzelf te zijn, Amsterdam, Cramcinckcel, 1998, 15-30. 49 S. GUTWIRTH, Privacyvrijheid! De vrijheid om zichzelf te zijn, Amsterdam, Cramcinckcel, 1998, 30-40. 50 F. RIGAUX, La protection de la vie privée et des autres biens de la personnalité, Brussel, Bruylant, 1990, nr. 547. 51 F. RIGAUX, La protection de la vie privée et des autres biens de la personnalité, Brussel, Bruylant, 1990, nr. 547; S. GUTWIRTH, Privacyvrijheid! De vrijheid om zichzelf te zijn, Amsterdam, Cramcinckcel, 1998, 622. 52 S. GUTWIRTH, Privacyvrijheid! De vrijheid om zichzelf te zijn, Amsterdam, Cramcinckcel, 1998, 650.
18
persoonlijkheidsrecht en de persoonswaarde. Het persoonlijkheidsrecht is onbeschikbaar en extrapatrimoniaal. Over de persoonswaarde kan men daarentegen wel beschikken, wel te verstaan binnen de grenzen gesteld door de wet, de openbare orde en de goede zeden. Men kan dus stellen dat het beschikken over de persoonswaarde de uitdrukking is van het persoonlijkheidsrecht.53 32.
De vele discussies in de rechtsleer, tussen voor- en tegenstanders, hebben tot op heden
nog geen invloed in de praktijk. Rechtbanken en hoven staan volledig buiten de discussie.54 In Nederland worden persoonlijkheidsrechten beschouwd als subjectieve rechten.55
33.
§2: Universaliteit 34.
Persoonlijkheidsrechten behoren aan de mens toe door de eigenschap van het mens56
zijn. Men kan stellen dat zij eigen zijn aan de natuurlijke persoon vanaf de geboorte tot het overlijden.57 Dit is niet het geval bij zakelijke en intellectuele rechten. 35.
Hierbij dient opgemerkt te worden dat persoonlijkheidsrechten niet uitsluitend aan
natuurlijke personen toekomen. Er zijn ook persoonlijkheidsrechten die toekomen aan rechtspersonen. Dit zal worden toegelicht in hoofdstuk VI van dit eerste onderdeel.
53
E. GULDIX en A. WYLLEMAN, “De positie en de handhaving van persoonlijkheidsrechten in het Belgisch Privaatrecht”, TPR 1999, 1600; E. GULDIX, De persoonlijkheidsrechten, de persoonlijke levenssfeer en het privéleven in hun onderling verband, Proefschrift, Vrije Universiteit Brussel, 1986, nr. 495. 54 E. GULDIX en A. WYLLEMAN, “De positie en de handhaving van persoonlijkheidsrechten in het Belgisch Privaatrecht”, TPR 1999, 1600. 55 S. LINDENBERGH, “De positie en de handhaving van persoonlijkheidsrechten in het Nederlands Privaatrecht”, TPR 1999, 1668. 56 De rechtbank van eerste aanleg oordeelde in haar vonnis van 31 januari 1990 dat “het recht op afbeelding een strikt persoonlijkheidsrecht is dat verbonden is aan de persoon van de afgebeelde”; Rb. Brugge 31 januari 1990, RW 1991-92, 234. 57 L. DIERICKX, Het recht op afbeelding, Antwerpen-Oxford, Intersentia, 2005, 2; E. GULDIX en A. WYLLEMAN, “De positie en de handhaving van persoonlijkheidsrechten in het Belgisch Privaatrecht”, TPR 1999, 1598-1600; F. SWENNEN, Geestesgestoorden in het burgerlijk recht, Antwerpen, Intersentia, 2000, nr. 573; P. SENAEVE, Compendium van het personen- en familierecht, Leuven, Acco, 2008, nr. 556.
19
§3: Absoluut karakter 36.
Het absolute karakter van persoonlijkheidsrechten duidt erop dat ze „erga omnes‟
gelden, wat wil zeggen dat ze tegenover iedereen kunnen worden ingeroepen. 58 Hiermee wil men niet zeggen dat de persoonlijkheidsrechten onbegrensd zouden zijn.59 Later zal nog blijken dat er beperkingen kunnen gesteld worden aan persoonlijkheidsrechten en dat deze ook in conflict kunnen komen met andere rechten en vrijheden.60
§4: Extrapatrimoniaal karakter 37.
Persoonlijkheidsrechten zijn niet in geld waardeerbaar en behoren niet tot het
vermogen van de natuurlijke persoon of rechtspersoon. Hierdoor zijn ze niet vatbaar voor beslag, daar enkel goederen die tot het vermogen behoren hiervoor in aanmerking komen.61
§5: Onbeschikbaarheid 38.
Onbeschikbaarheid wil zeggen dat persoonlijkheidsrechten geen deel uitmaken van het
rechtsverkeer. Zij zijn immers niet in de handel 62 en artikel 1128 van het Burgerlijk Wetboek kan ook geen toepassing vinden.63 39.
Beschikbaarheid over het persoonsbestanddeel of de persoonswaarde, die beschermd
wordt door het persoonlijkheidsrecht, is wel mogelijk. Dit doet geen afbreuk aan de onbeschikbaarheid van het persoonlijkheidsrecht maar het wordt beschouwd als de uitoefening ervan.64
58
W. VAN GERVEN, “Algemeen personenbeschermingsrecht: de persoonlijkheidsrechten” in P. SENAEVE, Compendium van het personen- en familierecht, Leuven, Acco, 2008,184. 59 L. DIERICKX, Het recht op afbeelding, Antwerpen-Oxford, Intersentia, 2005, 2; P. SENAEVE, Compendium van het personen- en familierecht, Leuven, Acco,2008, nr. 436. 60 Zie randnummers 119 tot 127. 61 W. VAN GERVEN, “Algemeen personenbeschermingsrecht: de persoonlijkheidsrechten” in P. SENAEVE, Compendium van het personen- en familierecht, Leuven, Acco, 2008, 184-185. 62 W. VAN GERVEN, “Algemeen personenbeschermingsrecht: de persoonlijkheidsrechten” in P. SENAEVE, Compendium van het personen- en familierecht, Leuven, Acco, 2008, 185. 63 Artikel 1128 van het Burgerlijk Wetboek.: “Alleen zaken die in de handel zijn, kunnen het voorwerp van overeenkomsten uitmaken”. 64 W. VAN GERVEN, “Algemeen personenbeschermingsrecht: de persoonlijkheidsrechten” in P. SENAEVE, Compendium van het personen- en familierecht, Leuven, Acco, 2008, 185.
20
§6: Onverjaarbaarheid 40.
De persoonlijkheidsrechten verjaren niet door verloop van tijd. Hierop bestaat één
uitzondering, met name het recht van antwoord. Voor periodieke geschriften heeft men drie maand de tijd na de publicatie, voor audiovisuele uitzendingen heeft men tot dertig dagen na de uitzending.65
§7: Onoverdraagbaarheid bij overlijden 41.
Persoonlijkheidsrechten zijn verbonden aan de eigen persoon.66 Ze gaan bijgevolg
teniet bij het overlijden en kunnen niet worden overgedragen op de rechthebbenden van de overledene.67
Er
kan
nog
wel
rechtsbescherming
worden
geboden
voor
de
persoonsbestanddelen en persoonswaarden na het overlijden. Hieruit mag niet worden afgeleid dat het gaat om een overname van het persoonlijkheidsrecht van de overledene. Het gaat hier om een eigen recht dat toekomt aan de erfgenamen, ter bescherming van de overledene.68 42.
Bepaalde
rechtsgeleerden
en
rechters
gaan
daarentegen
wel
uit
van
de
overdraagbaarheid.69 Waarschijnlijk komt dit door een te letterlijke interpretatie van artikel 10 van de Auteurswet.70 71
65
W. VAN GERVEN, “Algemeen personenbeschermingsrecht: de persoonlijkheidsrechten” in P. SENAEVE, Compendium van het personen- en familierecht, Leuven, Acco, 2008, 185 en 248. 66 W. VAN GERVEN, “Algemeen personenbeschermingsrecht: de persoonlijkheidsrechten” in P. SENAEVE, Compendium van het personen- en familierecht, Leuven, Acco, 2008, 186. 67 Rb. Brussel 12 maart 1996, Mediarecht 1996, 449; Rb. Brussel 12 maart 1996, Journ.proc. 1996, afl. 306, p. 26. 68 W. VAN GERVEN, “Algemeen personenbeschermingsrecht: de persoonlijkheidsrechten” in P. SENAEVE, Compendium van het personen- en familierecht, Leuven, Acco, 2008, 186. 69 L. DIERICKX, Het recht op afbeelding, Antwerpen-Oxford, Intersentia, 2005, 2-3; M. ISGOUR en B. VINCOTTE, Le droit à l‟image, Brussel, Larcier, 1998, nr. 71. 70 Dit artikel bepaalt dat: “De auteur of de eigenaar van een portret dan wel enige andere persoon die een portret bezit of voorhanden heeft, heeft niet het recht het te reproduceren of aan het publiek mede te delen zonder toestemming van de geportretteerde of, gedurende twintig jaar na diens overlijden, zonder toestemming van zijn rechtverkrijgenden.” 71 Wet 30 juni 1994, BS 27 juli 1994. Deze wet is in werking getreden op 1 augustus 1994.
21
Hoofdstuk VI: Rechtspersonen en persoonlijkheidsrechten 43.
Persoonlijkheidsrechten zijn van toepassing op natuurlijke personen maar deze kunnen
ook van toepassing zijn op rechtspersonen. Een rechtspersoon kan ook beschouwd worden als een rechtssubject en is eveneens drager van rechten en plichten.72 44.
In België is er geen wettelijke bepaling die de rechtsbekwaamheid van rechtspersonen
regelt. Het Hof van Cassatie heeft wel bepaald dat een natuurlijke persoon en een rechtspersoon dezelfde rechtsbekwaamheid hebben, tenzij de aard van de rechtspersoon of de wet daaraan beperkingen zou stellen.73 45.
Landen zoals Zwitserland en Oostenrijk hebben wetteksten waarin uitdrukkelijk de
natuurlijke persoon en rechtspersoon met elkaar worden gelijkgesteld. In andere landen, zoals Nederland en Duitsland, voorzien bepaalde rechtstakken in een gelijkschakeling.74 46.
De persoonlijkheidsrechten die van toepassing zijn op natuurlijke personen zijn dit
niet automatisch op rechtspersonen. Bij de toekenning moet rekening gehouden worden met de aard van de rechtspersoon maar ook met het maatschappelijk doel en de wetsgebonden activiteiten.75 47.
Hieronder volgt een korte toelichting van persoonlijkheidsrechten die al dan niet van
toepassing zijn op rechtspersonen. 48.
Een rechtspersoon heeft recht op commerciële activiteit, de vrijheid van vereniging,
het recht op eigendom en ook het recht op vrije meningsuiting.76 Het recht op arbeid daarentegen komt niet toe aan een rechtspersoon, daar deze geen arbeid kan verrichten in ondergeschikt verband.77
72
G.L. BALLON, “De persoonlijkheidsrechten Brussel, Story-Scientia, 1986, 127. 73 Cass. 31 mei 1957, Pas. 1957, 1176. 74 G.L. BALLON, “De persoonlijkheidsrechten Brussel, Story-Scientia, 1986, 127. 75 G.L. BALLON, “De persoonlijkheidsrechten Brussel, Story-Scientia, 1986, 130. 76 G.L. BALLON, “De persoonlijkheidsrechten Brussel, Story-Scientia, 1986, 133. 77 Arbh. Gent 12 maart 1973, JT 1973, 291.
van de rechtspersoon” in Liber Amicorum Jan Ronse, van de rechtspersoon” in Liber Amicorum Jan Ronse, van de rechtspersoon” in Liber Amicorum Jan Ronse, van de rechtspersoon” in Liber Amicorum Jan Ronse,
22
49.
Rechten met betrekking tot de persoonlijkheid zijn sterk verbonden aan de natuurlijke
persoon en kunnen bijgevolg niet worden toegekend aan een rechtspersoon.78 Ondanks dit principe is er een tegenvoorbeeld terug te vinden in de rechtspraak van het hof van beroep te Antwerpen. Het hof kende toch een schadevergoeding toe wegens esthetische schade aan de gemeente Houthalen - Helchteren. Deze schade werd toegekend omwille van een reclamebord dat werd opgehangen en zo het mooie uitzicht van het dorp verstoorde.79 50.
Daarnaast heeft de rechtspersoon wel recht op de naam, met name, de gekozen naam
waaronder de activiteiten worden doorgevoerd. Dit recht omvat het recht van verweer tegen aantasting, het recht om naar die naam genoemd te worden en het recht om die naam te gebruiken. Bovendien kan de rechtspersoon zich beschermen tegen misbruik van die naam, zowel wanneer het misbruik uitgaat van een derde als van een concurrerende rechtspersoon.80 51.
Het recht op professionele standing en het recht op reputatie komen ook toe aan de
rechtspersonen.81 52.
Het recht op afbeelding daarentegen geldt niet voor rechtspersonen. Zij hebben
immers geen fysiek uiterlijk, waardoor ze niet als rechtssubject afgebeeld kunnen worden.82 Ook voor wat betreft de roerende en onroerende goederen van de rechtspersoon kan het recht op afbeelding niet worden ingeroepen als grondslag.83
84
78
G.L. BALLON, “De persoonlijkheidsrechten van de rechtspersoon” in Liber Amicorum Jan Ronse, Brussel, Story-Scientia, 1986, 136. 79 Antwerpen 16 december 1983, Pas. 1984, 81. 80 G.L. BALLON, “De persoonlijkheidsrechten van de rechtspersoon” in Liber Amicorum Jan Ronse, Brussel, Story-Scientia, 1986, 140. 81 G.L. BALLON, “De persoonlijkheidsrechten van de rechtspersoon” in Liber Amicorum Jan Ronse, Brussel, Story-Scientia, 1986, 142. 82 L. DIERICKX, Het recht op afbeelding, Antwerpen-Oxford, Intersentia, 2005, 33. 83 E. GULDIX, “Algemene systematische beschouwingen over het persoonlijkheidsrecht op de eigen afbeelding”, RW 1980-81, 1167. 84 Zie randnummers 103 tot 117.
23
Hoofdstuk VII: Verschil tussen persoonlijkheidsrechten en mensenrechten 85 §1: België 53.
Persoonlijkheidsrechten en mensenrechten moeten duidelijk van elkaar onderscheiden
worden. Maar inhoudelijk zijn er enkele toenaderingen vast te stellen. 54.
Vooreerst beschermen de mensenrechten het individu maar ook groepen van
individuen tegenover het staatsgezag. De organen en instellingen van dat staatsgezag moeten bijgevolg de persoonlijkheidsrechten respecteren.86 55.
Een
tweede
punt
van
gelijkenis
is
dat
zowel
mensenrechten
als
persoonlijkheidsrechten fundamentele waarden beschermen zoals de goede naam, de lichamelijke integriteit en de afbeelding.87 Eenzelfde waarde kan dus beschermd worden door beide rechten. De rechtsgeleerden beschouwen dit niet als een overlapping, daar beide rechten naast elkaar blijven bestaan. Ze beïnvloeden en vullen elkaar aan.88 56.
Ondanks het bestaan van een zekere toenadering blijven er wel verschillen bestaan.
Een eerste verschil betreft het feit dat mensenrechten de persoon beschermen tegenover het staatsgezag. Ze bevatten dus verplichtingen die de Staat moet naleven in de relatie met de burgers, de zogenaamde verticale relatie (overheid-burger). Persoonlijkheidsrechten daarentegen leggen zowel aan de burgers als aan het individu verplichtingen op met betrekking tot de naleving van deze rechten, de zogenaamde horizontale relatie (burgerburger).89
85
E. GULDIX en A. WYLLEMAN, “De positie en de handhaving van persoonlijkheidsrechten in het Belgisch Privaatrecht”, TPR 1999, 1608-1620; W. VAN GERVEN, “Algemeen personenbeschermingsrecht: de persoonlijkheidsrechten” in P. SENAEVE, Compendium van het personen- en familierecht, Leuven, Acco, 2008, 181. 86 E. GULDIX en A. WYLLEMAN, “De positie en de handhaving van persoonlijkheidsrechten in het Belgisch Privaatrecht”, TPR 1999, 1608-1620; P. SENAEVE, Compendium van het personen- en familierecht, Leuven, Acco, 2008, nr. 431; W. VAN GERVEN, “Algemeen personenbeschermingsrecht: de persoonlijkheidsrechten” in P. SENAEVE, Compendium van het personen- en familierecht, Leuven, Acco, 2008, 181. 87 Tegelijkertijd kan hierbij opgemerkt worden dat het ook kan zijn dat een fundamentele waarde enkel beschermd wordt door een mensenrecht of door een persoonlijkheidsrecht en niet door beiden. 88 E. GULDIX en A. WYLLEMAN, “De positie en de handhaving van persoonlijkheidsrechten in het Belgisch Privaatrecht”, TPR 1999, 1608-1620; P. SENAEVE, Compendium van het personen- en familierecht, Leuven, Acco, 2008, nr. 431. 89 E. GULDIX en A. WYLLEMAN, “De positie en de handhaving van persoonlijkheidsrechten in het Belgisch Privaatrecht”, TPR 1999, 1608-1620; P. SENAEVE, Compendium van het personen- en familierecht, Leuven, Acco, 2008, nr. 431.
24
57.
Een volgend verschil: persoonlijkheidsrechten maken deel uit van de interne
rechtsorde en kunnen verschillen van land tot land. Mensenrechten daarentegen worden geacht toch een zekere Europese geldende werking te hebben.90 58.
Een laatste verschilpunt is dat de persoonlijkheidsrechten behoren tot het privaatrecht
en de mensenrechten tot het publieke recht.91
§2: Nederland 59.
Bij
onze
Noorderburen
wordt
er
ook
een
onderscheid
gemaakt
tussen
persoonlijkheidsrechten en mensenrechten.92 Hierbij wordt onmiddellijk de link gelegd met ons Belgisch rechtstelsel waar dit ook het geval is. Er kan bijgevolg worden verwezen naar wat reeds werd vermeld in verband met het Belgisch recht.93
§3: Horizontale werking 60.
Een deel van de rechtsleer aanvaardt dat mensenrechten ook van toepassing zijn op de
verhouding tussen burgers onderling. Dit is de Duitse theorie van de Drittwirkung of de derdenwerking (de horizontale werking). Door de opvatting dat mensenrechten ook in particuliere zaken kunnen doorwerken, krijgen ze het karakter van subjectieve rechten.94 61.
Er wordt een onderscheid gemaakt tussen de rechtstreekse en onrechtstreekse
horizontale werking.95 De rechtstreekse horizontale werking houdt in dat de Belgische rechter een verdragsbepaling in private geschillen onmiddellijk moet toepassen.96 De onrechtstreekse werking daarentegen houdt in dat mensenrechten een uitdrukking zijn van de fundamentele 90
E. GULDIX en A. WYLLEMAN, “De positie en de handhaving van persoonlijkheidsrechten in het Belgisch Privaatrecht”, TPR 1999, 1608-1620; W. VAN GERVEN, “Algemeen personenbeschermingsrecht: de persoonlijkheidsrechten” in P. SENAEVE, Compendium van het personen- en familierecht, Leuven, Acco, 2008, 181-182. 91 P. SENAEVE, Compendium van het personen- en familierecht, Leuven, Acco, 2008, nr. 432. 92 S. LINDENBERGH, “De positie en de handhaving van persoonlijkheidsrechten in het Nederlands Privaatrecht”, TPR 1999, 1668. 93 Zie randnummers 53 tot 58. 94 E. GULDIX en A. WYLLEMAN, “De positie en de handhaving van persoonlijkheidsrechten in het Belgisch Privaatrecht”, TPR 1999, 1608-1620; B. OVERSTEYNS, “Het recht op eerbiediging van het privé-leven”, RW 1988-89, 491-492; W. VAN GERVEN, “Algemeen personenbeschermingsrecht: de persoonlijkheidsrechten” in P. SENAEVE, Compendium van het personen- en familierecht, Leuven, Acco, 2008, 181. 95 B. OVERSTEYNS, “Het recht op eerbiediging van het privé-leven”, RW 1988-89, 491-492. 96 B. OVERSTEYNS, “Het recht op eerbiediging van het privé-leven”, RW 1988-89, 492.
25
waarden in onze maatschappij. Hieruit kan worden afgeleid dat mensenrechten ook een rol spelen in onderlinge relaties tussen burgers.97 62.
Hierbij rijst nu de vraag of er een horizontale werking is van deze mensenrechten. In
België is het antwoord hierop bevestigend, zoals vermeld in een arrest van het Hof van Cassatie.98 In Nederland kan uit artikel 94 van de Nederlandse Grondwet afgeleid worden dat deze vraag wordt opengelaten voor de Nederlandse feitenrechter.99
97
E. GULDIX en A. WYLLEMAN, “De positie en de handhaving van persoonlijkheidsrechten in het Belgisch Privaatrecht”, TPR 1999, 1608-1620; B. OVERSTEYNS, “Het recht op eerbiediging van het privé-leven”, RW 1988-1989, 488-498; W. VAN GERVEN, “Algemeen personenbeschermingsrecht: de persoonlijkheidsrechten” in P. SENAEVE, Compendium van het personen- en familierecht, Leuven, Acco, 2008, 181-182. 98 Cass. 6 maart 1986, Arr.Cass. 1985-86, 937; T.Not. 1986, 142; RW 1986-87, 236. 99 Artikel 94 van de Nederlandse Grondwet bepaalt dat de bepaling van verdragen en besluiten van volkenrechtelijke organisaties, die naar inhoud één ieder kunnen verbinden, verbindende kracht hebben nadat zij zijn bekendgemaakt; E.M. MEIJERS, Algemene begrippen van het burgerlijk recht, Leiden, Universitaire pers, 1947, 267.
26
Afdeling II: Twee specifieke persoonlijkheidsrechten 63.
In dit onderdeel worden „het recht op afbeelding‟ en „het recht op eerbiediging van
het privéleven‟ toegelicht. Dit zijn twee verschillende persoonlijkheidsrechten. 64.
Het recht op eerbiediging van het privéleven houdt de bescherming in van elk individu
tegen het verspreiden en verzamelen van persoonlijke informatie van het individu. Dit persoonlijkheidsrecht heeft enkel betrekking op de privésfeer.100 Het recht op afbeelding daarentegen houdt de bescherming in van elk individu tegen het gebruik van iemands afbeelding zonder toestemming, ook buiten de privésfeer.101 65.
Sommige rechters en rechtsgeleerden zijn ervan overtuigd dat het recht op afbeelding
een onderdeel vormt van het recht op eerbiediging van het privéleven.102 Hierbij verliezen deze rechters en rechtsgeleerden enkele situaties die zich kunnen voordoen uit het oog: in sommige gevallen kunnen beide persoonlijkheidsrechten van toepassing zijn103, in andere gevallen is dit slechts één van de twee.104 66.
Vandaar dat het van belang is om het recht op afbeelding en het recht op eerbiediging
van het privéleven van elkaar te onderscheiden.
100
L. DIERICKX, Het recht op afbeelding, Antwerpen-Oxford, Intersentia, 2005, 18. L. DIERICKX, Het recht op afbeelding, Antwerpen-Oxford, Intersentia, 2005, 18. 102 D. VOORHOOF, Actuele vraagstukken van Mediarecht. Doctrine en jurisprudentie, Deurne, Kluwer, 1992, 494; A. HEYVAERT, Het personen-en gezinsrecht ont(k)leed, Gent, Mys&Breech, 2001, nr. 177. 103 Brussel 5 februari 1999, AM 1999, 274; D. VOORHOOF, Actuele vraagstukken van Mediarecht. Doctrine en jurisprudentie, Deurne, Kluwer, 1992, 149. 104 L. DIERICKX, Het recht op afbeelding, Antwerpen-Oxford, Intersentia, 2005, 18. 101
27
Hoofdstuk I: Definitie §1: Het recht op eerbiediging van het privéleven 67.
Volgens E. GULDIX moet er eerst en vooral een onderscheid gemaakt worden tussen de
persoonlijke levenssfeer en het privéleven. Privésfeer, private levenssfeer of privacy worden wel beschouwd als synoniemen van het privéleven.105 Om deze begrippen beter te kunnen begrijpen, werkte E. GULDIX in haar doctoraatsproefschrift106 een systeem van drie concentrische cirkels uit ter bescherming van de persoonlijkheid. De persoonlijke levenssfeer is de omvattende benaming.107 68.
Er worden dus drie sferen opgebouwd, met name „het intieme leven‟, „het privéleven‟
en „het publieke leven‟. De kleinste cirkel (het intieme leven) omvat de gegevens die enkel betrekking hebben op het individu en die ook alleen maar door het betrokken individu gekend zijn. De middelste cirkel (het privéleven) wordt gekenmerkt door bepaalde aspecten van de persoonlijkheid die een zeker privékarakter hebben maar die naar de buitenwereld toe minder afgeschermd worden dan elementen die behoren tot de kleinste cirkel. De grootste cirkel (het publieke leven) omvat de elementen die kunnen gekend zijn door iedereen. Deze elementen spelen zich in het openbare leven af.108 69.
Zowel in rechtsleer, rechtspraak en wetgeving bestaat er geen algemene definitie of
geen algemeen aanvaarde bepaling van privacy. De rechtsgeleerden houden er verschillende visies op na en beperken zich tot een opsomming van elementen, die volgens hen behoren tot het privéleven.109
105
E. GULDIX, “De rechtsbescherming van de persoonlijke levenssfeer door persoonlijkheidsrechten”, Vl.T.Gez. 1987, 203-204. 106 E. GULDIX, De persoonlijkheidsrechten, de persoonlijke levenssfeer en het privé-leven in hun onderling verband, Proefschrift, Vrije Universiteit Brussel, 1986, 423 p. 107 E. GULDIX, “De rechtsbescherming van de persoonlijke levenssfeer door persoonlijkheidsrechten”, Vl.T.Gez. 1987, 203-204. 108 G. BAETEMAN en M.-J. VAN VLASSELAER, De bescherming van het privé-leven ten aanzien van de gegevensverwerking, Antwerpen, Kluwer Rechtswetenschappen, 1993, 8-9. 109 J.P. Masson geeft enkel een opsomming van de elementen die volgens hem behoren tot het privéleven, met name: “On concluera sur la notion de vie privée en disant que celle-ci englobe l‟identité, l‟intimité du foyer, la vie familiale et conjugale, les souvenirs personnels, la santé, la vie sexuelle, les aventures amoureuses, les loisirs, les opinions ou activités politiques, philosophiques et religieuses, la filiation, la race et l‟origine ethique, les ressources et la fortune, le secret des affaires et dans certains cas, la vie personelle.” ; H. DE PAGE en J.-P. MASSON, Traité élémentaire de droit civil belge, II, Les personnes, I, Brussel, Bruylant, 1990, 57.
28
70.
Zo definieert E. GULDIX het privéleven als volgt: “Het privéleven is een door het recht
beschermde zone in of rond de mens gelegen, die het individu selectief toegankelijk kan stellen voor derden en die essentieel is voor de ontplooiing van zijn persoonlijkheid.”110 71.
W. VAN GERVEN omschrijft het privéleven op de volgende wijze: “Het privéleven
vormt het geheel van de aspecten van de persoonlijkheid die, buiten de betrokkene zelf, uitsluitend en selectief door een beperkte kring van wisselende personen gekend zijn op grond van nauw contact met de betrokkene.”111 72.
H. VANDENBERGHE bepaalt dat onder meer het liefdesleven, het huwelijk, de
vriendschap, ziekte en godsdienst tot het privéleven behoren.112 Volgens J. VELU
113
omvat
het privéleven onder meer het recht op intellectuele vrijheid en het recht op bescherming tegen het gebruik van zijn naam, zijn identiteit of zijn afbeelding. 73.
Volgens het Hof van Cassatie behoren de persoonlijke medische behandeling
114
en de
telefoongesprekken ook tot het privéleven 115. 74.
Uit voorgaande definities kan worden afgeleid dat het recht op bescherming van het
privéleven twee rechten omvat. Enerzijds het recht om het leven zelf in te richten en het nemen van eigen beslissingen (liberté de la vie privée). Anderzijds omvat het ook het recht om het privéleven niet mee te delen aan de buitenwereld (secret de la vie privée).116
110
E. GULDIX, De persoonlijkheidsrechten, de persoonlijke levenssfeer en het privé-leven in hun onderling verband, doctoraatsproefschrift, Vrije Universiteit Brussel, 1986, 9. 111 W. VAN GERVEN, “Algemeen personenbeschermingsrecht: de persoonlijkheidsrechten” in P. SENAEVE, Compendium van het personen- en familierecht, Leuven, Acco, 2008, 220-221. 112 H. VANDENBERGHE, “Bescherming van het privé-leven en het recht op informatie via de massamedia”, RW 1969-70, 1457-1460. 113 J. VELU, “Het Europees Verdrag tot bescherming van de Rechten van de Mens en het recht op eerbiediging van het privéleven, van de woning en van mededelingen” in Privacy en rechten van de mens. Handelingen van het derde Internationaal Colloquium over het Europees Verdrag tot Bescherming van de Rechten van de Mens, Leuven, Acco, 1974, 35-53. 114 Cass. 23 juni 1980, Arr.Cass. 1979-80, 1323. 115 Cass. 19 februari 1985, Arr.Cass. 1984-85, 840. 116 A.J. NIEUWENHUIS, Tussen privacy en persoonlijkheidsrecht: een grondrechtelijk en rechtsvergelijkend onderzoek, Nijmegen, Ars Aequi Libri, 2001, 40.
29
§2: Het recht op afbeelding E. GULDIX definieert het recht op afbeelding als volgt: “Het zien en bekijken van iets of
75.
iemand veroorzaakt in de geest, een beeld. Wanneer dit waargenomen beeld door technische of andere middelen weergegeven wordt, staat men voor een afbeelding. Deze afbeelding kan het recht op afbeelding schenden.”117 76.
Ook andere rechtsgeleerden hebben het recht op afbeelding gedefinieerd, waaronder J.
LIEVENS118 en L. DIERICKX119. Er kunnen twee elementen worden afgeleid.120
77. -
Ten eerste heeft het rechtssubject de mogelijkheid om zich te verzetten tegen elke vorm van publicatie waarbij er een beeld wordt vastgelegd waarvoor geen toestemming werd verleend.121
-
Wanneer het rechtssubject toestemming verleent voor het gebruik van zijn beeld of afbeelding, dan geldt dit voor de doeleinden zoals de partijen overeengekomen waren. Wanneer dit niet gerespecteerd wordt, heeft het rechtssubject de mogelijkheid om een vordering in te stellen wegens schending van zijn recht op afbeelding.122
117
E. GULDIX, “Algemene systematische beschouwingen over het persoonlijkheidsrecht op de eigen afbeelding”, RW 1980-81, 1161. 118 “Het recht op afbeelding is het recht dat elke burger heeft om zich te verzetten tegen iedere publicatie van zijn afbeelding, waarvoor hij geen toestemming heeft verleend”; P. KAYSER, “Le droit dit à l‟image” in Mélanges P. Roubier, Parijs, 1961, II, 83; J. LIEVENS, “Het recht op afbeelding”, RW 1976-77, 1857. 119 “Het recht op afbeelding is het recht dat voor elke afbeelding van de menselijke beeltenis alsook voor elk gebruik van deze afbeelding voor niet – toegestane doeleinden toelating vereist van de afgebeelde persoon”; L. DIERICKX, Het recht op afbeelding, Antwerpen-Oxford, Intersentia, 2005, 1. 120 E. GULDIX, “Algemene systematische beschouwingen over het persoonlijkheidsrecht op de eigen afbeelding”, RW 1980-81, 1162; P. KAYSER, “Le droit dit à l‟image” in Mélanges P. Roubier, Parijs, 1961, II, 83; J. LIEVENS, “Het recht op afbeelding”, RW 1976-77, 1858. 121 J. LIEVENS, “Het recht op afbeelding”, RW 1976-77, 1858. 122 P. KAYSER, “Le droit dit à l‟image” in Mélanges P. Roubier, Parijs, 1961, II, 83.
30
Hoofdstuk II: Wettelijke bepalingen §1: België 78.
Er bestaat geen overkoepelende wetgeving betreffende het recht op afbeelding en het
recht op eerbiediging van het privéleven. Het is een creatie van rechtsleer en rechtspraak en komt tot uiting in tal van wettelijke bepalingen.123
A)
Gemeenschappelijk aan beide rechten
79.
Het recht op afbeelding en het recht op eerbiediging van het privéleven worden beiden
beschermd door artikel 22 van de Grondwet die bepaalt dat ieder recht heeft op eerbiediging van zijn privé- en gezinsleven.124 80.
Enkele voorbeelden uit de rechtspraak zijn terug te vinden in een arrest van het Hof
van Cassatie van 26 januari 1993 1997
126
125
, een arrest van het hof van beroep te Brussel van 27 juni
en een vonnis van de rechtbank van eerste aanleg te Antwerpen. Dit laatste vonnis
werd hervormd door het hof van beroep te Antwerpen.127 81.
De wet van 8 december 1992 inzake de verwerking van persoonsgegevens
128
biedt
ook bescherming aan beide persoonlijkheidsrechten.
B)
Recht op eerbiediging van het privéleven
82.
Hierna volgen enkele specifieke bepalingen die van toepassing zijn op het recht op
eerbiediging van het privéleven.
123
G. BAETEMAN en M.-J. VAN VLASSELAER, De bescherming van het privéleven ten aanzien van de gegevensverwerking, Antwerpen, Kluwer Rechtswetenschappen, 1993, 169 p; L. DIERICKX, Het recht op afbeelding, Antwerpen-Oxford, Intersentia, 2005, 3. 124 Artikel 22 van de Grondwet omvat dus zowel het recht op bescherming van het privéleven als het recht op afbeelding. 125 Cass. 26 januari 1993, Arr.Cass. 1993, 108. 126 Brussel 27 juni 1997, JLMB 1998, 768. 127 Rb. Antwerpen 9 mei 2003, AM 2003, 400; Antwerpen 11 oktober 2005, Juristenkrant 2005, 113 met D. VOORHOOF, “Johan Demol krijgt gelijk voor het hof van beroep Antwerpen”. 128 Wet 8 december 1992 betreffende de bescherming van de persoonlijke levenssfeer ten opzichte van de verwerking van persoonsgegevens, BS 18 maart 1993. Deze wet is in werking getreden op 28 augustus 2008.
31
83.
De wet van 30 juni 1994
129
ter bescherming van de persoonlijke levenssfeer tegen
het afluisteren, kennisnemen en openen van privé- en telecommunicatie biedt bescherming voor de privacy.130 Ook de artikelen 10 tot 13 van de wet van 8 augustus 1983 bevatten waarborgen voor de privacy met betrekking tot het rijksregister.131 84.
Op 16 juni 1998 sloot de Nationale Arbeidsraad de Collectieve Arbeidsovereenkomst
nr. 68 betreffende de bescherming van de persoonlijke levenssfeer van de werknemers ten opzichte van de camerabewaking op de arbeidsplaats.132 Artikel 4 bepaalt dat camerabewaking slechts is toegelaten voor onder andere het nastreven van de veiligheid, de gezondheid en de controle van de arbeid van de werknemer. Dit artikel bepaalt verder dat de werkgever duidelijk en expliciet het doel van de camerabewaking moet omschrijven, welke hij ook niet mag overschrijden. 85.
Er mag geen inmenging plaatsvinden in de persoonlijke levenssfeer van de
werknemer. Indien dit toch het geval zou zijn, moet dit tot een minimum beperkt worden (Artikel 8 CAO nr. 68). De CAO voorziet in bijzondere procedures van raadpleging en strenge vereisten in een dergelijke situatie. 86.
Voor wat betreft het plaatsen van verborgen camera‟s heeft het Hof van Cassatie in
een arrest van 27 februari 2001
133
geoordeeld dat het gebruik ervan door de werkgever als
geoorloofd aanvaard kan worden en dit geen inbreuk uitmaakt op de privacy, wanneer de camera niet aangekondigd geplaatst werd door de werkgever in een winkelruimte (= een verborgen camera). De werkgever plaatste die op grond van een vermoeden van diefstal met het oog op de aangifte bij de Overheid. Het Hof van Cassatie oordeelde dat het voorkomen of vaststellen van misdrijven door middel van een verborgen camera een gerechtvaardigde inmenging is in de privacy van de werknemer.134
129
Wet 30 juni 1994 betreffende de bescherming van de persoonlijke levenssfeer tegen het afluisteren, kennisnemen en openen van privé- en telecommunicatie, BS 24 januari 1995. 130 Deze wet werd gewijzigd door de wet van 10 juni 1998; Wet 10 juni 1998 tot wijziging van de wet van 30 juni 1994 ter bescherming van de persoonlijke levenssfeer tegen het afluisteren, kennisnemen en opnemen van privé- en telecommunicatie, BS 22 september 1998. Deze wet is in werking getreden op 2 oktober 1998. 131 Wet 8 augustus 1983 betreffende de regeling van een Rijksregister van de natuurlijke personen, BS 21 april 1984. Deze wet is in werking getreden op 1 mei 1984. 132 Collectieve Arbeidsovereenkomst nr. 68 betreffende de bescherming van de persoonlijke levenssfeer van de werknemers ten opzichte van de camerabewaking op de arbeidsplaats, BS 2 oktober 1998. 133 Cass. 2 februari 2001, www.cass.be (consultatie zondag 21 maart 2010). 134 Cass. 2 februari 2001, www.cass.be (consultatie zondag 21 maart 2010).
32
C)
Recht op afbeelding
87.
Ook voor het recht op afbeelding bestaan er enkele specifieke bepalingen.
88.
De waarborg van het portretrecht
Auteurswet van 30 juni 1994 Strafwetboek
137
136
135
kan teruggevonden worden in artikel 10 van de
. Verder bieden de artikelen 383 tot 385 en 433bis van het
enerzijds en de Antwoordrechtwet van 23 juni 1961
138
anderzijds ook
bescherming voor het recht op afbeelding. 89.
Artikel 5 van de Wet van 19 juli 1991 139 bepaalt dat het de privédetective verboden is
om op een private plaats personen te bespieden of te fotograferen, door behulp van een toestel, zonder dat men over de vereiste toestemming beschikt.
§2: Nederland 90.
Het recht op eerbiediging van de persoonlijke levenssfeer is terug te vinden in artikel
10 van de Nederlandse Grondwet. Daarnaast zijn er ook nog enkele specifieke grondwetbepalingen die deel uitmaken van het recht op eerbiediging van de persoonlijke levenssfeer. Hierbij kan gedacht worden aan het huisrecht, zoals vermeld in artikel 12 van de Nederlandse Grondwet.140 91.
Bij de bespreking van het recht op eerbiediging van de persoonlijke levenssfeer wordt
in Nederland ook verwezen naar de afbeeldingen en portretten.141 De publicatie ervan valt onder de Nederlandse Auteurswet. Een portret waarvoor men niet over de toestemming beschikt, kan in strijd zijn met artikel 21 van voormelde wet. Hiertoe is er wel „een redelijk belang‟ vereist vanwege de geportretteerde tegen de publicatie.
135
Voorbeelden van het recht op afbeelding als persoonlijkheidsrecht komen in een verder deel nog uitvoerig aan bod. 136 Wet 30 juni 1994 betreffende het auteursrecht en de naburige rechten, BS 27 juli 1994, www.ejustice.just.fgov.be/wet/wet.htm (consultatie vrijdag 19 februari 2010). 137 Wet 8 juni 1867 betreffende het Strafwetboek, BS 9 juni 1867. Deze wet is in werking getreden op 15 oktober 1867. 138 Wet 23 juni 1961 betreffende het recht van antwoord, BS 8 juli 1961. Deze wet is in werking getreden op 18 juli 1961. 139 Wet 5 juli 1991 betreffende de regeling van het beroep van privédetective, BS 2 oktober 1991. Deze wet is in werking getreden op 2 oktober 1992. 140 A. J. NIEUWENHUIS, Tussen privacy en persoonlijkheidsrecht: een grondrechtelijk en rechtsvergelijkend onderzoek, Nijmegen, Ars Aequi Libri, 2001, 146. 141 A. J. NIEUWENHUIS, Tussen privacy en persoonlijkheidsrecht: een grondrechtelijk en rechtsvergelijkend onderzoek, Nijmegen, Ars Aequi Libri, 2001, 166.
33
92.
De interpretatie van de term „redelijk belang‟ heeft een evolutie gemaakt doorheen de
jaren. Daarnaast heeft de Hoge Raad, in 1988, een integratie tot stand gebracht van de term „redelijk belang‟ en het recht op privacy.142 De Hoge Raad redeneerde dat “uit het recht van ieder op eerbiediging van zijn persoonlijke levenssfeer voortvloeit dat indien de openbaarmaking van een portret op dit recht inbreuk maakt, in beginsel sprake is van een redelijk belang van de geportretteerde bedoeld in artikel 21 Auteurswet”.143 In ditzelfde arrest gaf de Hoge Raad ook aan dat er moet rekening gehouden worden met de aard en de mate van intimiteit, het karakter van de foto en de context van de publicatie.
§3: Europees niveau 93.
Op Europees niveau kan de bescherming van de privacy en het recht op afbeelding
teruggevonden worden in onder meer artikel 17 BuPo-verdrag en artikel 8 EVRM.144 94.
Het Hof van Cassatie heeft in zijn arrest van 6 maart 1986
145
de directe werking
erkend van artikel 8, lid 1 EVRM in de Belgische rechtsorde wanneer het aan de Staat het verbod oplegt om zich te mengen in het privéleven van individuen.146 147 95.
Opdat er sprake kan zijn van directe werking moet er aan twee voorwaarden voldaan
zijn, met name de objectieve en subjectieve voorwaarde. De objectieve voorwaarde wil zeggen dat de verdragsbepaling voldoende duidelijk en precies geformuleerd moet zijn. De subjectieve voorwaarde houdt in dat het de bedoeling moet geweest zijn van de verdragsmaker.148 96.
Uit de directe werking kan worden afgeleid dat een individu dat geschonden is in zijn
recht op privacy zich rechtstreeks voor de Belgische rechter kan beroepen op artikel 8 EVRM. Het moet wel gaan om een schending vanwege de Overheid. Indien alle interne 142
A. J. NIEUWENHUIS, Tussen privacy en persoonlijkheidsrecht: een grondrechtelijk en rechtsvergelijkend onderzoek, Nijmegen, Ars Aequi Libri, 2001, 166 - 167. 143 HR 1 juli 1988, NJ 1988, 1000. 144 Artikel 8 EVRM bepaalt dat eenieder het recht heeft op onder meer de eerbiediging van zijn privéleven en gezinsleven. Er mag geen inmenging plaatsvinden door de Overheid, behoudens in de gevallen voorzien in het tweede lid. 145 Cass. 6 maart 1986, Arr.Cass. 1985-86, 937; T.Not. 1986, 142; RW 1986-87, 236. 146 J. GERLO, “Het begrip privacy voor de jurist”, Vl.T.Gez. 1985-86, 180-181; P. LEMMENS, “De Raad van State en de internationale verdragen over de rechten van de mens”, TBP 1987, 373-375, B. OVERSTEYNS, “Het recht op eerbiediging van het privé-leven”, RW 1988-89, 490. 147 Cass. 10 mei 1985, T.Not. 1985, 157. 148 J. GERLO, “Het begrip privacy voor de jurist”, Vl.T.Gez. 1985-86, 180-181.
34
rechtsmiddelen uitgeput zijn, kan men zich wenden tot de Europese Commissie voor de Rechten van de Mens. Hierdoor zal de zaak meestal aanhangig gemaakt worden bij het Europees Hof voor de Rechten van de Mens.149
Hoofdstuk III: Personeel toepassingsgebied 150 97.
In beginsel kan men stellen dat elke natuurlijke persoon zich kan beroepen op zijn
recht op afbeelding of het recht op eerbiediging van het privéleven. 98.
Voor wat het recht op afbeelding betreft, dient er opgemerkt te worden dat men een
onderscheid moet maken tussen de gewone burger en de beroemdheden. De beroemdheden kunnen nog worden onderverdeeld in drie categorieën: de echte of volkomen publieke persoon, de relatief publieke persoon en de beroepsmatige publieke persoon.151 99.
De echte of volkomen publieke personen betreffen natuurlijke personen die op
regelmatige basis in het openbare leven optreden. Men bedoelt hiermee sportlui, bekende Vlamingen, modeontwerpers en politici.152 100.
De relatief publieke personen zijn de niet-publieke personen die door een actuele of
plotse gebeurtenis uit de anonimiteit treden. Door die gebeurtenis wordt de aandacht getrokken van de media.153 101.
De beroepsmatige publieke personen zijn voornamelijk fotomodellen. Ten aanzien van
hen doet het recht op afbeelding zich praktisch dagelijks voor.154
149
G. BAETEMAN en M.-J. VAN VLASSELAER, De bescherming van het privé-leven ten aanzien van de gegevensverwerking, Antwerpen, Kluwer Rechtswetenschappen, 1993, 12-16. 150 E. GULDIX, “Algemene systematische beschouwingen over het persoonlijkheidsrecht op de eigen afbeelding”, RW 1980-81, 1167-1168. 151 E. GULDIX, “Algemene systematische beschouwingen over het persoonlijkheidsrecht op de eigen afbeelding”, RW 1980-81, 1167-1168. 152 E. GULDIX, “Algemene systematische beschouwingen over het persoonlijkheidsrecht op de eigen afbeelding”, RW 1980-81, 1167-1168. 153 Enkele voorbeelden hiervan zijn: de redder van een hond, een toevallige voorbijganger die een bejaarde redt uit een hevige brand, maar ook natuurlijke personen die misdrijven plegen en daardoor uit de anonimititeit treden zoals Marc Dutroux en Hans van Themsche. 154 E. GULDIX, “Algemene systematische beschouwingen over het persoonlijkheidsrecht op de eigen afbeelding”, RW 1980-81, 1167-1168.
35
102.
Rechtspersonen kunnen zich niet beroepen op het recht op afbeelding.155 Maar ook het
recht op privacy is niet van toepassing op hen.156 Zij kunnen zich niet beroepen op het recht op bescherming van de privacy voor zichzelf. Bepaalde elementen van het recht op privacy kunnen immers niet van toepassing zijn, daar dit verklaard kan worden door de aard van het recht. Bovendien wordt geacht dat een bedrijf steeds deelneemt aan het maatschappelijke leven, waardoor het geen privésfeer heeft. Natuurlijk is het wel zo dat de rechtspersoon er belang bij heeft dat niet alle elementen worden meegedeeld.157
Hoofdstuk IV: Materieel toepassingsgebied 158 103.
Voor het materieel toepassingsgebied van het recht op eerbiediging van het privéleven
stelt er zich geen probleem. Maar voor wat betreft het recht op afbeelding, moet er een onderscheid gemaakt worden tussen de afbeelding en het beeld.
§1: Beeltenis van de persoon 104.
De natuurlijke persoon kan volledig worden afgebeeld maar kan ook voor een gedeelte
worden afgebeeld, bijvoorbeeld een teen of een hoofd.159 Daarnaast worden ook de uiterlijke gedragingen van de afgebeelde persoon beschermd. Hiervan is een voorbeeld terug te vinden in onze Belgische rechtspraak. De rechtbank van eerste aanleg te Brussel oordeelde in zijn vonnis van 20 september 2001
160
dat de acteerprestaties, waarbij de acteur een
ontsnappingspoging van de gevangene nabootste, het recht op afbeelding van de betrokken gevangene schond.161
155
Zie randnummer 52. Zie randnummer 49. 157 A.J. NIEUWENHUIS, Tussen privacy en persoonlijkheidsrecht: een grondrechtelijk en rechtsvergelijkend onderzoek, Nijmegen, Ars Aequi Libri, 2001, 49-50. 158 L. DIERICKX, Het recht op afbeelding, Antwerpen-Oxford, Intersentia, 2005, 54-74; E. GULDIX, “Algemene systematische beschouwingen over het persoonlijkheidsrecht op de eigen afbeelding”, RW 1980-81, 1168-1172. 159 E. GULDIX, “Algemene systematische beschouwingen over het persoonlijkheidsrecht op de eigen afbeelding”, RW 1980-81, 1168-1169. 160 Rb. Brussel 20 september 2001, AM 2002, 77. 161 Hierbij kan men onmiddellijk de link leggen met de comedyshows. 156
36
105.
Verder valt het scènebeeld ook onder het begrip „beeltenis‟. Dit wil zeggen dat dit de
persoonlijkheid is, nagebootst door een acteur in een film of toneel, die toegankelijk is voor het publiek.162 106.
163
Verder bestaat er in ons recht geen verschil tussen de afbeelding van een
oorspronkelijk beeld of een oorspronkelijke persoon en het afbeelden van een reeds afgebeelde persoon of beeld.164 Voorbeeld hiervan is een uitzending op televisie, waar er een foto wordt getoond van de betrokken persoon.165 107.
Waar er wel discussie over bestaat is het feit of het recht op afbeelding al dan niet van
toepassing is op roerende en onroerende goederen: er zijn voor- en tegenstanders. 108.
Uit een deel van rechtspraak en rechtsleer blijkt dat het voorwerp van het recht op
afbeelding „een zaak‟ kan zijn. Bijvoorbeeld een huis, een kasteel, een wagen of een computer. Deze strekking neemt aan dat de eigenaar van de betrokken zaak zijn recht op afbeelding kan uitoefenen.166 109.
Uit een ander deel van rechtspraak en rechtsleer blijkt dat er geen recht op afbeelding
kan worden uitgeoefend ten aanzien van roerende en onroerende goederen. Het voorwerp van het recht op afbeelding is immers de beeltenis of de afbeelding van een persoon. 167
168
Het
afbeelden van een huis of een dier, waardoor de betrokkene herkenbaar zou worden, heeft niets te maken met de beeltenis van de persoon. Hierbij kan het recht op afbeelding geen toepassing vinden.169 170 110.
E. GULDIX is van oordeel dat de afbeeldingen van de roerende en de onroerende
goederen van rechtspersonen en waardoor deze herkenbaar worden naar het publiek toe, niet onder het toepassingsgebied van het recht op afbeelding vallen. Bijgevolg kan een 162
Een voorbeeld uit de rechtspraak is terug te vinden in een vonnis van de rechtbank van eerste aanleg te Brussel; Rb. Brussel 19 juni 1981, RW 1981-82, 2671. 163 L. DIERICKX, Het recht op afbeelding, Antwerpen-Oxford, Intersentia, 2005, 56; E. GULDIX, “Algemene systematische beschouwingen over het persoonlijkheidsrecht op de eigen afbeelding”, RW 1980-81, 1171. 164 E. GULDIX, “Algemene systematische beschouwingen over het persoonlijkheidsrecht op de eigen afbeelding”, RW 1980-81, 1171. 165 Rb. Brussel 17 mei 2002, AM 2003, 138. 166 E. GULDIX, “Algemene systematische beschouwingen over het persoonlijkheidsrecht op de eigen afbeelding”, RW 1980-81, 1172-1175. 167 Zie randnummers 104 tot 118. 168 L. DIERICKX, Het recht op afbeelding, Antwerpen-Oxford, Intersentia, 2005, 57. 169 L. DIERICKX, Het recht op afbeelding, Antwerpen-Oxford, Intersentia, 2005, 57. 170 In een kortgeding procedure werd geoordeeld dat het recht op afbeelding geen betrekking kon hebben op een wetboek, uitgebracht door de uitgever Larcier; Voorz. Rb. Brussel 24 februari 2003, AM 2003, 283.
37
rechtspersoon zich in een dergelijke situatie niet beroepen op het recht op afbeelding.171 De rechtspersoon kan wel een vordering instellen tegen het verspreiden van dergelijke afbeelding, op grond van artikel 1382 van het Burgerlijk Wetboek.172 Er kan immers onrechtmatig gehandeld worden tegenover een rechtspersoon, door de afbeelding van goederen of gebouwen maar ook door de commentaar geuit op de rechtspersoon.173 111.
In Frankrijk daarentegen is deze discussie beslecht geweest door het Franse Hof van
Cassatie. Dit Hof
174
heeft echter beslist dat de eigenaar van een goed geen exclusief recht
bezit dat betrekking heeft op dat beeld van het betrokken goed. Hij heeft nog steeds de mogelijkheid om een vordering in te stellen, die gericht is op de aansprakelijkheid, wanneer het gaat om een abnormale storing van zijn of haar eigendom.175 112.
Tussen de verschillende persoonlijkheidsrechten bestaat er een zekere band. Indien het
afbeelden van roerende of onroerende goederen een inbreuk vormt op een ander persoonlijkheidsrecht, dan kan men een vordering instellen op grond van bijvoorbeeld de schending van het recht op eerbiediging van het privéleven.176 Dit is niet altijd het geval en moet in concreto door de feitenrechter worden beoordeeld. 113.
In een kortgeding procedure voor de rechtbank van eerste aanleg te Namen 177: er
werden strooibriefjes verspreid, met de afbeelding van een kasteel, in het kader van politieke campagnes. De eigenaars stelden een vordering in wegens schending van het recht op privacy. De voorzitter oordeelde echter dat er helemaal geen sprake was van schending van hun privéleven. Hij argumenteerde dat het uiterlijk van beide eigenaars niet werd afgebeeld en dat er bovendien geen enkel element aanwezig was dat kon leiden tot de identificatie van de eisers.178
171
E. GULDIX, “Algemene systematische beschouwingen over het persoonlijkheidsrecht op de eigen afbeelding”, RW 1980-81, 1171-1173. 172 L. DIERICKX, Het recht op afbeelding, Antwerpen-Oxford, Intersentia, 2005, 25. 173 G.L. BALLON, “De persoonlijkheidsrechten van de rechtspersoon” in Liber Amicorum Jan Ronse, Brussel, Story-Scientia, 1986, 127 174 Cass. 7 mei 2004, www.cass.be (consultatie donderdag 11 februari 2010); V.-L. BENABOU, “Droit à l‟image des biens: la guerre des droits n‟aura pas lieu”, AM 2005, 103. 175 V.-L. BENABOU, “Droit à l‟image des biens: la guerre des droits n‟aura pas lieu”, AM 2005, 103. 176 L. DIERICKX, Het recht op afbeelding, Antwerpen-Oxford, Intersentia, 2005, 58-59; M. ISGOUR en B. VINCOTTE, Le droit à l‟image, Brussel, Larcier, 1998, nrs. 62-63. 177 Voorz. Rb. Namen 12 september 2000, JLMB 2001, 870. 178 Nog een bijkomend voorbeeld: de voorzitter van het hof van beroep te Brussel heeft geoordeeld dat er wel sprake was van een fout, wanneer de publicatie van een foto van een gebouw in een politiek tijdschrift werd gepubliceerd en dit gebouw ook herkenbaar was voor een groot aantal personen. De voorzitter oordeelde dat derden op basis daarvan zouden kunnen geloven dat de persoon wel degelijk kampt met de problemen zoals vermeld in het artikel; Voorz. Brussel 12 maart 2004, AM 2005, 78.
38
§2: De afbeelding 114.
De afbeelding houdt de indruk in die personen krijgen bij het zien van een welbepaald
beeld. Deze indruk, die men te zien krijgt, is echter niet voldoende. Het beeld moet op de één of andere manier worden vastgelegd zodat het waarneembaar is.179 115.
De bescherming van het recht op afbeelding kan enkel een rol spelen wanneer het
criterium van herkenbaarheid is nageleefd. Het spreekt voor zich dat de afgebeelde persoon herkenbaar moet zijn, dit wordt unaniem in rechtspraak en rechtsleer aanvaard.180 116.
De afgebeelde persoon moet uiteraard zichzelf herkennen, maar het is de feitenrechter
die soeverein oordeelt over de al dan niet herkenbaarheid van de afgebeelde persoon.181 117.
De vraag is enkel vanuit welk oogpunt het moet worden bekeken. In de rechtsleer
182
beoordeelt men de herkenbaarheid vanuit de optiek van de andere personen die de afgebeelde persoon herkennen.183 118.
In de rechtspraak is er niet altijd duidelijkheid vanuit welk oogpunt de rechter oordeelt
met betrekking tot de herkenbaarheid. Er zijn rechterlijke uitspraken waarin de feitenrechter oordeelt vanuit het oogpunt van elke andere persoon dan de afgebeelde
184
maar er zijn ook
uitspraken terug te vinden waarin de rechter oordeelt vanuit het oogpunt van de afgebeelde persoon zelf 185.
179
E. GULDIX, “Algemene systematische beschouwingen over het persoonlijkheidsrecht op de eigen afbeelding”, RW 1980-81, 1165. 180 Gent 26 april 1996, RW 1999-00, 642; Brussel 7 april 2000, JT 2001, 779; Rb. Brussel 17 mei 2002, AM 2003, 138; L. DIERICXK, Het recht op afbeelding, Antwerpen-Oxford, Intersentia, 2005, 62-63; E. GULDIX, “Algemene systematische beschouwingen over het persoonlijkheidsrecht op de eigen afbeelding”, RW 1980-81, 1169. 181 M. ISGOUR en B. VINCOTTE, Le droit à l‟image, Brussel, Larcier, 1998, nr. 85. 182 Onder andere GULDIX, DIERICKX, ISGOUR en VINCOTTE zijn deze mening toegedaan. 183 E. GULDIX, “Algemene systematische beschouwingen over het persoonlijkheidsrecht op de eigen afbeelding”, RW 1980-81, 1169-1170. 184 Brussel 7 april 2000, JT 2001, 779; In een arrest van het hof van beroep te Antwerpen werd geoordeeld dat de herkenbaarheid beoordeeld werd aan de hand van de familieleden en vrienden. In casu was het zonder meer duidelijk dat de afgebeelde personen op hun huwelijksfoto herkend werden; Antwerpen 25 oktober 1999, TBBR 2002, 122. 185 Het hof van beroep moest uitspraak doen in een zaak over het criterium van de herkenbaarheid. Eiser beklaagde zich over een foto genomen gedurende zijn kinderjaren, deze foto werd gepubliceerd in een boek. De eiser herkende zichzelf uiteraard onmiddellijk op de foto. Het hof van beroep erkende dan ook dat er sprake was van een schending van het recht op afbeelding en hield geen rekening met het feit of derden al dan niet de afgebeelde persoon herkenden; Gent 26 april 1996, RW 1999-00, 642.
39
Hoofdstuk V: Conflicten met andere rechten en vrijheden §1: België 119.
Het recht op afbeelding en het recht op eerbiediging van het privéleven kunnen in
conflict komen met andere rechten en vrijheden. Doorheen deze masterproef zal blijken dat het niet altijd eenvoudig is om de twee vermelde persoonlijkheidsrechten te respecteren. Het is onmogelijk om alle conflicten in deze masterproef toe te lichten maar toch is er één belangrijk conflict die zich vaak voordoet, met name het recht op privacy in conflict met het recht op vrije meningsuiting 120.
De feitenrechter zal een belangenafweging moeten maken, rekening houdend met de
concrete omstandigheden van de zaak.186 Het Hof van Cassatie
187
heeft dit ook uitdrukkelijk
bevestigd. 121.
Een situatie die bijzondere aandacht verdient is de affaire Dutroux. Voor de aanvang
van het assisenproces had Dutroux gevraagd om niet gefotografeerd te worden tijdens de volledige duur van het proces. Dit verzoek werd ingewilligd en in de meeste kranten werd Dutroux dan afgebeeld met zwarte hokjes. Maar praktisch iedereen herkende in die afbeelding Dutroux. Uiteindelijk werd geopteerd om de fotografen de toegang tot de rechtszaal te ontzeggen.188 In deze rechtszaak kwam het recht op afbeelding in conflict met het recht op informatie, maar ook met de nood aan een behoorlijke rechtsgang.189 122.
Het hof van beroep
190
oordeelde in zijn arrest van 8 februari 1999 dat de publicatie
van een afbeelding toelaatbaar is als die publicatie gericht is op het verschaffen van informatie in het kader van de actualiteit. De voorwaarde is wel dat er geen inbreuk wordt gepleegd op het recht op privacy. Volgens het hof ontstaat het recht op informatie wanneer de actualiteit het privédomein overstijgt. Het wordt dan een kwestie van algemeen belang.
186
A. WYLLEMAN, “Persoonlijkheidsrechten en bescherming van de persoonlijke levenssfeer: status quaestionis en perspectieven” in Privaatrecht in de reële en virtuele wereld, Antwerpen, Kluwer, 2002, 436. 187 Cass. 13 september 1991, Arr.Cass. 1991-92, 46. 188 F. PETILLION, “De media in het Dutroux-proces”, RABG 2004, 383. 189 F. PETILLION, “De media in het Dutroux-proces”, RABG 2004, 383. 190 In casu betrof het hier een verzoek van de ouders van Julie en Melissa, twee slachtoffers van Dutroux. De ouders hadden gevraagd of de foto‟s van hun kinderen verwijderd zou worden uit een boek. Het Hof weigerde dit verzoek omdat het algemeen belang meer doorwoog dan het privébelang, met andere woorden de actualiteit oversteeg het privébelang.
40
Hierdoor houdt het recht op afbeelding op toe te behoren aan de titularis en wordt het een voorwerp van het recht op informatie van de bevolking.191 123.
De rechtbank van eerste aanleg te Brussel oordeelde dat indien er een conflict bestaat,
er een belangenafweging moet gemaakt worden. De rechter moet nagaan of de aantasting van de persvrijheid niet verder gaat dan datgene wat vereist is voor de bescherming van het recht op afbeelding of het recht op privéleven.192
§2: Nederland 124.
In Nederland komt het recht op eerbiediging van het privéleven ook vaak in conflict
met betrekking tot de berichtgeving in de media, met andere woorden persvrijheid en privacybescherming staan daar ook tegenover elkaar. 125.
In sommige gevallen zal de informatie die door de pers werd verzameld onrechtmatig
zijn.193 In een arrest uitgesproken door de Hoge Raad, op 4 maart 1988, werd geoordeeld dat de pers als onrechtmatig handelde door zich gedurende vier dagen te gaan vestigen voor het internaat van de kinderen van prinses Irene. De rechter oordeelde dat dit opdringerig was, waardoor er sprake was van een onrechtmatige daad.194 126.
Soms kan de informatie vanwege de pers wel degelijk op een rechtmatige manier
verkregen zijn, maar dit wil uiteraard nog niet zeggen dat deze informatie openbaar mag gemaakt worden.195 In sommige gevallen zal het recht op eerbiediging van het privéleven zwaarder doorwegen dan de persvrijheid.196 127.
Net zoals in het Belgisch recht moet er ook een belangenafweging gemaakt worden
tussen de persoonlijke levenssfeer en de perspublicatie. Er moet immers rekening worden gehouden met de concrete omstandigheden van een zaak.197
191
Antwerpen 8 februari 1999, AJT 1998-99, 789; F. PETILLION, “De media in het Dutroux-proces”, RABG 2004, 384. 192 Rb. Brussel 4 november 2008, AM 2008, 493. 193 A. J. NIEUWENHUIS, Tussen privacy en persoonlijkheidsrecht: een grondrechtelijk en rechtsvergelijkend onderzoek, Nijmegen, Ars Aequi Libri, 2001, 164. 194 HR 4 maart 1988, NJ 1989, 361. 195 A. J. NIEUWENHUIS, Tussen privacy en persoonlijkheidsrecht: een grondrechtelijk en rechtsvergelijkend onderzoek, Nijmegen, Ars Aequi Libri, 2001, 164. 196 Hof Amsterdam 8 december 1994, KG 1995, 274. 197 HR 4 maart 1988, NJ 1989, 361; A. J. NIEUWENHUIS, Tussen privacy en persoonlijkheidsrecht: een grondrechtelijk en rechtsvergelijkend onderzoek, Nijmegen, Ars Aequi Libri, 2001, 165.
41
DEEL II: AANSPRAKELIJKHEIDSMECHANISMEN
Hoofdstuk I: Algemeen 128.
Zoals reeds is gebleken,198
199
200
bestaat er heel wat discussie omtrent de
persoonlijkheidsrechten, meer bepaald de theorie van de subjectieve rechten. De volledige discussie kan verklaard worden vanuit de wijze waarop de bescherming van persoonlijkheidsrechten moet plaatsvinden. 129.
De centrale vraag, met betrekking tot de aansprakelijkheid bij schending van de
persoonlijkheidsrechten, is welke voorwaarden vervuld moeten worden opdat er sprake zou zijn van aansprakelijkheid.201 130.
Hierbij kan onmiddellijk gedacht worden aan de toepassingsvoorwaarden van de
onrechtmatige daad zoals vermeld in artikel 1382 van het Burgerlijk Wetboek, waarbij fout, schade en causaal verband moet worden aangetoond (= de klassieke aquiliaanse aansprakelijkheid). Juist dit vormt het probleem van het ganse verhaal. In zijn zuiver rechtstechnische betekenis verwijst de onrechtmatige daad immers naar de artikelen 1382 en 1383 van het Burgerlijk Wetboek. Men zou kunnen stellen dat de theorie van de persoonlijkheidsrechten vaak in aanraking komt met het leerstuk van de onrechtmatige daad. Het is van belang om dit twistpunt te bespreken, want zoals zal blijken, gaat het immers meer om een botsing dan om een aanraking.202 131.
Steeds meer rechtsgeleerden en juristen zijn ervan overtuigd dat de bescherming van
de persoonlijkheidsrechten ontrokken is aan de klassieke aquiliaanse aansprakelijkheid maar dat dit ook zo moet blijven.203 Zij zijn menen dat er een eigen specifieke rechtsvordering aan
199
Zie randnummers 28 tot 42. E. GULDIX en A. WYLLEMAN, Belgisch Privaatrecht”, TPR 1999, 1631. 201 E. GULDIX en A. WYLLEMAN, Belgisch Privaatrecht”, TPR 1999, 1632. 202 E. GULDIX en A. WYLLEMAN, Belgisch Privaatrecht”, TPR 1999, 1631. 203 E. GULDIX en A. WYLLEMAN, Belgisch Privaatrecht”, TPR 1999, 1632. 200
“De positie en de handhaving van persoonlijkheidsrechten in het “De positie en de handhaving van persoonlijkheidsrechten in het “De positie en de handhaving van persoonlijkheidsrechten in het “De positie en de handhaving van persoonlijkheidsrechten in het
42
persoonlijkheidsrechten is gekoppeld. Hiermee wordt bedoeld dat de schending van het persoonlijkheidsrecht reeds voldoende is om aanleiding te geven tot aansprakelijkheid.204 132.
Het is uiteraard niet zo dat persoonlijkheidsrechten steeds aan de buitencontractuele
aansprakelijkheid gelinkt moeten worden. Schendingen van persoonlijkheidsrechten kunnen zich ook situeren in de sfeer van de contractuele aansprakelijkheid. Zo kan de inmenging in het privéleven of het gebruik van een afbeelding tussen beide partijen wel overeengekomen zijn, maar toch kan er sprake zijn van een contractuele wanprestatie. Dit zal onder meer het geval zijn wanneer de afbeelding niet wordt gebruikt voor de overeengekomen doeleinden of wanneer privégegevens worden meegedeeld, buiten de overeengekomen voorwaarden. De oplossing van het geschil zal dan afhankelijk zijn van de afspraken en voorwaarden die de partijen gemaakt hadden.205 133.
Deze volledige problematiek betreffende de aquiliaanse aansprakelijkheid, de eigen
inherente rechtsvordering en de contractuele aansprakelijkheid zal in de verdere hoofdstukken uitvoerig worden toegelicht.
Hoofdstuk II: Historische achtergrond 134.
Om
de
discussie
tussen
enerzijds
het
toepassen
van
het
aquiliaanse
aansprakelijkheidsrecht en anderzijds het bestaan van de eigen inherente rechtsvordering beter te begrijpen, is er enige historische achtergrond vereist. 135.
Doorheen de tijd is de positie van het slachtoffer aanzienlijk verbeterd. In vele
gevallen moest men de fout, als zijnde de schending van een wettelijke bepaling of de overtreding van de zorgvuldigheidsnorm door een gebrek aan voorzorg, niet langer meer
204
E. GULDIX en A. WYLLEMAN, “De positie en de handhaving van persoonlijkheidsrechten in het Belgisch Privaatrecht”, TPR 1999, 1632. 205 E. GULDIX en A. WYLLEMAN, “De positie en de handhaving van persoonlijkheidsrechten in het Belgisch Privaatrecht”, TPR 1999, 1632.
43
bewijzen.206 Deze stelling werd door Procureur-generaal P. LECLERCQ, bij het Hof van Cassatie, ingevoerd.207 136.
P. LECLERCQ heeft deze theorie verdedigd aan de hand van de slachtoffers van
verkeersongevallen. Hij was immers van oordeel dat deze betere bescherming moesten krijgen. Volgens hem is het zo dat elke handeling een fout uitmaakt, wanneer een derde wordt geraakt in een fundamenteel recht.208
209
P. LECLERCQ stelt dat ieder individu de verplichting
heeft om de fundamentele rechten van derden te respecteren. Een inbreuk op een dergelijk recht wordt beschouwd als onrechtmatig en dit kan verklaard worden door het feit dat men te maken heeft men een verbintenis om iets niet te doen. Het slachtoffer moet de inbreuk op zijn of haar recht aantonen en de aansprakelijke kan nog ontkomen indien hij een verschonings- of rechtvaardigheidsgrond aantoont.210 137.
Deze stelling werd gevolgd van ongeveer 1929 tot 1939. Verschillende
rechtsgeleerden, onder andere J. LIMPENS en L. CORNELIS, traden deze stelling niet bij.211 138.
J. LIMPENS argumenteerde dat de wet niet verbiedt om iemand te kwetsen, schade toe
te brengen of inbreuk te plegen op iemand zijn recht. De wet verbiedt dit te doen door een gebrek aan voorzorg of door middel van opzet. J. LIMPENS heeft zijn argumentatie gestaafd aan de hand van een voorbeeld, met name de handelsconcurrentie. Door de concurrentie die de handelaars elkaar aandoen, zou er namelijk voortdurend een inbreuk worden gepleegd op elkaars recht op cliënteel.212
206
H. BOCKEN, “Nog iets over inbreuk op recht?” in Liber Amicorum Walter Van Gerven, Deurne, Kluwer, 2000, 183-184. 207 P. LECLERCQ, “Le conducteur d‟une automobile qui tue ou blesse un piéton, commet-il un acte illicite? Discours prononcé à l‟audience solennelle de rentrée de la Cour de Cassation, le 15 septembre 1927, RGAR 1927, nr. 168. 208 P. LECLERCQ, “Le conducteur d‟une automobile qui tue ou blesse un piéton, commet-il un acte illicite? Discours prononcé à l‟audience solennelle de rentrée de la Cour de Cassation, le 15 septembre 1927, RGAR 1927, nr. 168. 209 Dit fundamenteel recht omvat onder meer het recht op fysieke integriteit. 210 P. LECLERCQ, “Le conducteur d‟une automobile qui tue ou blesse un piéton, commet-il un acte illicite? Discours prononcé à l‟audience solennelle de rentrée de la Cour de Cassation, le 15 septembre 1927, RGAR 1927, nr. 164 ; W. VAN GERVEN mmv S. COVEMAEKER, Verbintenissenrecht, Leuven, Acco, 2006, 330. 211 H. BOCKEN, “Nog iets over inbreuk op recht?” in Liber Amicorum Walter Van Gerven, Deurne, Kluwer, 2000, 183-186. 212 J. LIMPENS, “La faute et l‟acte illicite en droit comparé” in J. DABIN, Mélanges en l‟honneur de Jean Dabin, Brussel, Bruylant, 1963, 735; A. WYLLEMAN, “Persoonlijkheidsrechten en bescherming van de persoonlijke levenssfeer: status quaestionis en perspectieven” in Privaatrecht in de reële en virtuele wereld, Antwerpen, Kluwer, 2002, 443-445.
44
139.
L. CORNELIS daarentegen is van oordeel dat een inbreuk op een subjectief recht op
zich geen schending uitmaakt van de algemene zorgvuldigheids – of gedragsnorm.213 Hij vermeldt dat een subjectief recht enkel maar een reflectie is van algemene en abstracte rechtsregels op de concrete en individuele rechtstoestand waarin het rechtssubject zich bevindt, het subjectief recht vindt dus zijn oorsprong in die regels.214
L. CORNELIS is
bovendien de mening toegedaan dat er slechts een sanctie kan worden uitgesproken als de algemene en abstracte rechtsregels daarin voorzien. Indien de sanctie zou verwijzen naar de toepassingsvoorwaarden van de artikelen 1382 en 1383 van het Burgerlijk Wetboek, stelt L. CORNELIS dat er voor de fout-beoordeling moet worden nagegaan of een normaal en redelijk zorgvuldig persoon, in dezelfde feitelijke omstandigheden, zich anders zou gedragen hebben (= pater familias criterium). Het is juist dat pater familias criterium dat, volgens L. CORNELIS, geen aandacht meer krijgt wanneer de loutere miskenning van het subjectief recht en de buitencontractuele fout als synoniemen worden gebruikt.215 140.
Het Hof van Cassatie heeft uiteindelijk deze stelling van P. LECLERCQ niet gevolgd.216
Zij was van oordeel dat de fout en de schade, juist door deze stelling, met elkaar verward werden. Er werd immers een vermoeden van schuld afgeleid uit het bestaan van de schade.217 141.
In 1938 verliet P. LECLERCQ het Hof van Cassatie en vanaf 1940 keerde het Hof van
Cassatie terug naar een traditionelere benadering van het fout-begrip.218 Hiermee wordt bedoeld
dat
er
teruggekeerd
werd
naar
het
fout-begrip
in
het
aquiliaanse
aansprakelijkheidsrecht. Het element fout kent verschillende definities in de rechtsleer,219
213
L. CORNELIS, Beginselen van het Belgische buitencontractuele aansprakelijkheidsrecht. De onrechtmatige daad, Antwerpen-Apeldoorn en Brussel, Maklu Uitgevers, CED. Samson en Bruylant, 1989, 147151; W. VAN GERVEN mmv S. COVEMAEKER, Verbintenissenrecht, Leuven, Acco, 2006, 328-337. 214 L. CORNELIS, Beginselen van het Belgische buitencontractuele aansprakelijkheidsrecht. De onrechtmatige daad, Antwerpen-Apeldoorn en Brussel, Maklu Uitgevers, CED. Samson en Bruylant, 1989, 147151. 215 L. CORNELIS, Beginselen van het Belgische buitencontractuele aansprakelijkheidsrecht. De onrechtmatige daad, Antwerpen-Apeldoorn en Brussel, Maklu Uitgevers, CED. Samson en Bruylant, 1989, 147151. 216 W. VAN GERVEN mmv S. COVEMAEKER, Verbintenissenrecht, Leuven, Acco, 2006, 330-331. 217 Cass. 22 augustus 1940, Pas. 1940, 205; W. VAN GERVEN mmv S. COVEMAEKER, Verbintenissenrecht, Leuven, Acco, 2006, 337. 218 H. BOCKEN, “Nog iets over inbreuk op recht?” in Liber Amicorum Walter Van Gerven, Deurne, Kluwer, 2000, 184. 219 “Une erreur de conduite, l‟acte ou le fait que n‟aurait pas commis une personne prudente, aivée, soucieuse de tenir compte des évantualités malheureuses qui peuvent en résulter pour autrui”; H. DE PAGE en J.P. MASSON, Traité élémentaire de droit civil belge, II, Les Personnes, I, Brussel, Bruylant, 1990, nrs. 933-939.
45
maar volgens ons Belgisch recht is een fout enerzijds een inbreuk op de zorgvuldigheidsnorm, anderzijds een inbreuk op een gedragsregel.220 142.
Ondanks het principe dat de stelling van P. LECLERCQ op niet veel bijval kon rekenen,
zal blijken dat ze wel uitermate van belang zal zijn voor de persoonlijkheidsrechten.221 143.
Het was uiteindelijk E. GULDIX die voor het eerst uitvoerig de persoonlijkheidsrechten
bestudeerde
in
haar
Proefschrift
in
1985.222
Zij
stelde
toen
dat
er
aan
de
persoonlijkheidsrechten een eigen rechtsvordering werd verbonden. Hiertoe analyseerde zij rechtspraak en rechtsleer.223 In 1999 werd deze materie, in een preadvies, nog uitvoerig besproken door E. GULDIX en A. WYLLEMAN. Daarin stellen zij dat een inbreuk op een persoonlijkheidsrecht niet alleen een fout oplevert maar ook schade. Het kan dan ook gesanctioneerd worden door een autonoom vorderingsrecht, daardoor zou het niet meer nodig zijn om nog langer gebruik te maken van de artikelen 1382 en 1383 van het Burgerlijk Wetboek.224
Hoofdstuk III: Het gemeen aansprakelijkheidsrecht §1: Algemeen A) 144.
Onrechtmatige daad - fout H.
BOCKEN
heeft
een
overzicht
gegeven
van
verschillende
sferen
van
aansprakelijkheid, gaande van de aansprakelijkheid wegens eigen handelen tot de aansprakelijkheid wegens schending van rechten en vrijheden.225 Juist dit verdient bijzondere aandacht in deze masterproef.226
220
A. WYLLEMAN, “De redactie privaat: Wie zonder “fout” is, werpe de eerste steen…”, TPR 2002, 1620-
1622. 221
W. VAN GERVEN mmv S. COVEMAEKER, Verbintenissenrecht, Leuven, Acco, 2006, 330. E. GULDIX, De persoonlijkheidsrechten, de persoonlijke levenssfeer en het privéleven in hun onderling verband, Proefschrift, Vrije Universiteit Brussel, 1986, 691 p. 223 E. GULDIX, De persoonlijkheidsrechten, de persoonlijke levenssfeer en het privéleven in hun onderling verband, Proefschrift, Vrije Universiteit Brussel, 1986, nrs. 184 en 292. 224 E. GULDIX en A. WYLLEMAN, “De positie en de handhaving van persoonlijkheidsrechten in het Belgisch Privaatrecht”, TPR 1999, 1589-1664. 225 H. BOCKEN, “Wat wij zelf doen, doen we beter?”, TPR 1991, 277-284. 226 W. VAN GERVEN mmv S. COVEMAEKER, Verbintenissenrecht, Leuven, Acco, 2006, 328-329. 222
46
145.
Het gemeen aansprakelijkheidsrecht is gesteund op de artikelen 1382 en 1383 van het
Burgerlijk Wetboek. Het gaat hier voornamelijk om de aansprakelijkheid voor het eigen foutief handelen.227 146.
Er zijn in de artikelen 1382 en 1383 van het Burgerlijk Wetboek twee vormen van
onrechtmatigheid terug te vinden. Een gedraging is immers ongeoorloofd wanneer zij in strijd is met een wettelijke, reglementaire of specifieke gedragsnorm (1). Maar ook elke inbreuk op de zorgvuldigheidsnorm wordt beschouwd als onrechtmatig (2).228 147.
Op de inbreuk van een recht wordt onmiddellijk verder ingegaan.229 De
zorgvuldigheidsnorm daarentegen wil zeggen dat men niet enkel rekening houdt met het eigen belang, maar dat er ook in onze hedendaagse maatschappij rekening wordt gehouden met de belangen van anderen. De vraag of men deze zorgvuldigheidsnorm overtreden heeft, wordt beoordeeld aan de hand van het bonus pater familias-criterium (= de goede huisvader).230 148.
Het Hof van Cassatie
231
heeft in een oud arrest beslist dat de kleinste afwijking ten
aanzien van de goede huisvader voldoende is om aanleiding te geven tot aansprakelijkheid.
B)
Schade en causaal verband
149.
Het weze opgemerkt dat het buitencontractuele aansprakelijkheidsrecht meerdere
doelstellingen heeft willen verwezenlijken: de vergoeding van de veroorzaakte schade en de verplaatsing van de schade van het slachtoffer naar de aansprakelijke.232 150.
De schade kan worden omschreven als het verschil tussen de actuele toestand, waarin
het slachtoffer zich nu bevindt, en de hypothetische toestand waarin het slachtoffer zich zou hebben bevonden moest de schadeverwekkende gedraging zich niet hebben voorgedaan.233 151.
Er wordt een onderscheid gemaakt tussen patrimoniale en extrapatrimoniale schade.
Patrimoniale of materiële schade houdt in dat het slachtoffer aangetast is in zijn vermogen.
227 228 229 230
W. VAN GERVEN mmv S. COVEMAEKER, Verbintenissenrecht, Leuven, Acco, 2006, 330. W. VAN GERVEN mmv S. COVEMAEKER, Verbintenissenrecht, Leuven, Acco, 2006, 364-370. Zie randnummers 157 tot 170. A. WYLLEMAN, “De redactie privaat: Wie zonder „fout‟ is, werpe de eerste steen …”, TPR 2002, 1620-
1622. 231 232 233
Cass. 22 maart 1957, Pas. 1957, 885. W. VAN GERVEN mmv S. COVEMAEKER, Verbintenissenrecht, Leuven, Acco, 2006, 323-326. L. SCHUERMANS, e.a., “Overzicht van rechtspraak”, TPR 1994, 856.
47
Extrapatrimoniale of morele schade daarentegen houdt in dat het slachtoffer verdriet of pijn heeft of geraakt is in zijn psychische integriteit.234 152.
Overeenkomstig artikel 1382 van het Burgerlijk Wetboek moet enkel de werkelijk
geleden schade vergoed worden, niet meer maar ook niet minder.235 Hieruit kan worden afgeleid dat zowel de morele als materiële schade in aanmerking worden genomen. 236 Voor wat betreft de toekenning van de schadevergoeding kan deze ruim worden geïnterpreteerd. De vergoeding kan een herstel in natura of in specifieke vorm zijn, maar ook een herstel bij wijze van equivalent.237 153.
Een vraag die rijst in verband met de persoonlijkheidsrechten: is de teruggave of het
afgeven van winsten, gehaald uit de onrechtmatige daad, aan het slachtoffer mogelijk? Hierbij kan gedacht worden aan de schending van het recht, juist door het maken van winst.238 154.
In België is hieromtrent geen rechtspraak terug te vinden. In Duitsland wordt
dergelijke schade gezien in het licht van de bescherming van iemand zijn leven en zijn persoonlijke vrijheid, zoals gewaarborgd in de Duitse Grondwet. Hieruit kan worden afgeleid dat de schadevergoeding voldoende hoog moet zijn om de schade, die het slachtoffer heeft geleden, te vergoeden.239 155.
Bij het gemeen aansprakelijkheidsrecht moet naast de fout en de schade ook het
causaal verband worden aangetoond. De artikelen 1382 en 1383 van het Burgerlijk Wetboek bepalen dat men aansprakelijk is voor de schade die men veroorzaakt heeft door zijn schuld. Hieruit kan men afleiden dat er moet worden aangetoond of de schade zich zou hebben voorgedaan, zonder die ene of meerdere fout(en) van de aansprakelijke. Indien het antwoord positief is, dan kan er worden aangenomen dat de schade het gevolg is van de fout. Hier is er dan sprake van een feitelijk causaal verband en dit principe is ook beter gekend als de causaliteitsleer.240
234
W. VAN GERVEN mmv S. COVEMAEKER, Verbintenissenrecht, Leuven, Acco, 2006, 454. Dit is gekend als het verrijkingsverbod. 236 Artikel 1382 van het Burgerlijk Wetboek; Cass. 24 februari 1975, Arr.Cass. 1975, 711; Cass. 28 oktober 1974, Arr.Cass. 1975, 270; E. DIRIX, Het begrip schade, Brussel, Ced Samson, 1984, nr. 28. 237 J. RONSE, “Schade en schadeloosstelling”, APR 1957, 245-246; W. VAN GERVEN mmv S. GOVEMAEKER, Verbintenissenrecht, Leuven, Acco, 2006, 323. 238 W. VAN GERVEN mmv S. GOVEMAEKER, Verbintenissenrecht, Leuven, Acco, 2006, 324. 239 W. VAN GERVEN mmv S. GOVEMAEKER, Verbintenissenrecht, Leuven, Acco, 2006, 324-325. 240 In België wordt er gebruik gemaakt van de „conditio sine qua non test‟. Hierbij moet men zich de vraag stellen of de fout een noodzakelijke voorwaarde was voor het ontstaan van de schade. Is het antwoord hierop negatief, dan is er geen sprake van een causaal verband. Is het antwoord daarentegen positief, dan zal er wel een causaal verband bestaan. 235
48
156.
Artikel 870 van het Gerechtelijk Wetboek bepaalt dat iedere partij het bewijs moet
leveren van de feiten die zijn aangevoerd. Dit is in overeenstemming met artikel 1315 van het Burgerlijk Wetboek.241 Fout, schade en causaal verband moeten bewezen worden door de eiser. Indien de verweerder zich echter baseert op een fout die begaan werd door eiser, dan moet hij het bewijs gaan leveren.242 Voor wat betreft de schade, moet de omvang en het bestaan ervan bewezen worden.243 De rechter oordeelt soeverein over de bewijswaarde, met name of zij voldoende zekerheid biedt. Er moet wel sprake zijn van gerechtelijke zekerheid, de eiser moet dus een hoge graad van waarschijnlijkheid aantonen zodat er geen ernstige twijfel meer bestaat. Alles zal natuurlijk ook afhangen van de concrete omstandigheden.
§2: Schending specifieke regel: inbreuk op een persoonlijkheidsrecht 244 157.
Bij de verschillende aansprakelijkheidssferen verwees H. BOCKEN naar de
aansprakelijkheid wegens schending van een specifieke of wettelijke regel. Dit houdt in dat elke schending bijgevolg een onrechtmatige daad is.245 Het bewijs hiervan kan makkelijker worden geleverd. Het is immers de overtreding van die welbepaalde regel, die beschouwd wordt als onrechtmatig. Er moet niet meer worden nagegaan of de aansprakelijke al dan niet zorgvuldig heeft gehandeld.246 158.
Bij de schending van de specifieke regel kan er worden verwezen naar de
persoonlijkheidsrechten. Deze rechten moeten worden gerespecteerd door derden en mogen niet worden overtreden.247 159.
De vraag die hierbij kan rijzen is of een inbreuk op een persoonlijkheidsrecht op zich
wel een onrechtmatigheid oplevert. Op deze vraag zijn er twee antwoorden mogelijk: ja en neen. 160.
De rechtsgeleerden die er vanuit gaan dat een inbreuk op een recht op zich geen
onrechtmatigheid uitmaakt, staven hun argument aan de hand van het feit dat een subjectief 241
Artikel 1315 van het Burgerlijk Wetboek: “Hij die de uitvoering van een verbintenis vordert, moet het bestaan daarvan bewijzen. Omgekeerd moet hij die beweert bevrijd te zijn, het bewijs leveren van de betaling of van het feit dat het tenietgaan van zijn verbintenis heeft teweeggebracht”. 242 Cass. 23 september 1977, Arr.Cass. 1997, 847. 243 Cass. 21 juni 1990, Arr.Cass. 1989-90, 1385. 244 W. VAN GERVEN mmv S. COVEMEAKER, Verbintenissenrecht, Leuven, Acco, 2006, 365. 245 H. BOCKEN, “Wat wij zelf doen, doen we beter?”, TPR 1991, 277-284. 246 W. VAN GERVEN mmv S. COVEMAEKER, Verbintenissenrecht, Leuven, Acco, 2006, 365. 247 W. VAN GERVEN mmv S. COVEMAEKER, Verbintenissenrecht, Leuven, Acco, 2006, 365.
49
recht enkel maar de weerspiegeling is van abstracte en algemene rechtsregels, toegepast in individuele en concrete omstandigheden. Een aantasting van het subjectief recht, kan volgens hen, enkel maar gesanctioneerd worden wanneer die algemene en abstracte rechtsregels dit voorzien.248 161.
Daarnaast zijn er rechtsgeleerden die van mening zijn dat een inbreuk op een
subjectief recht onrechtmatig is. Zij zijn de mening toegedaan dat een persoon beschikt over een exclusief subjectief recht en dat dit recht bijgevolg moet worden gerespecteerd door derden. Degene die een inbreuk pleegt op dat recht, begaat een overtreding en handelt op een onrechtmatige wijze.249 Het feit dat een inbreuk op een subjectief recht onrechtmatig is, wil uiteraard nog niet zeggen dat er daarom ook een schadevergoeding betaald zou moeten worden. Voor het bekomen van een schadevergoeding moet het bewijs van de schade en het causaal verband nog steeds aangetoond worden.250 162.
Uiteindelijk wordt door de meeste rechtsgeleerden deze mening bijgetreden, zeker
voor wat betreft de persoonlijkheidsrechten.251 Hierbij kan gedacht worden aan H. BOCKEN, M.E. STORME en W. VAN GERVEN. Deze meningen worden vervolgens toegelicht. 163.
H. BOCKEN is van mening dat een inbreuk op een subjectief recht wel voldoende kan
zijn om toch aanleiding te geven tot het ontstaan van aansprakelijkheid. Hij argumenteerde dat het individu over een exclusief subjectief recht beschikt, waardoor er voor derden een plicht is om deze rechten te respecteren. Wanneer er een inbreuk zou gepleegd worden, komt men tot de conclusie dat er een gedragsnorm overtreden werd en er bijgevolg een fout begaan werd.252 In Nederland kreeg deze mening bijval, in Vlaanderen daarentegen niet. 164.
M. E. STORME is eveneens van mening dat er aan alle subjectieve rechten een eigen
rechtsvordering verbonden is, met andere woorden, er is sprake van een eigen beschermingssysteem.253
248
W. VAN GERVEN mmv S. COVEMAEKER, Verbintenissenrecht, Leuven, Acco, 2006, 337; Voor een volledige bespreking zie randnummer 139. 249 H. BOCKEN, “Nog iets over een inbreuk op recht?” in Liber Amicorum Walter Van Gerven, Deurne, Kluwer, 2000, 183-202; E. GULDIX, De persoonlijkheidsrechten, de persoonlijke levenssfeer en het privé-leven in hun onderling verband, Proefschrift, Vrije Universiteit Brussel, 1986, 89-93. 250 W. VAN GERVEN mmv S. COVEMAEKER, Verbintenissenrecht, Leuven, Acco, 2006, 338. 251 W. VAN GERVEN mmv S. COVEMAEKER, Verbintenissenrecht, Leuven, Acco, 2006, 338-339. 252 H. BOCKEN, “Nog iets over inbreuk op recht?” in Liber Amicorum Walter Van Gerven, Deurne, Kluwer, 2000, 188. 253 H. BOCKEN, “Nog iets over inbreuk op recht?” in Liber Amicorum Walter Van Gerven, Deurne, Kluwer, 2000, 188-189.
50
165.
Ook W. VAN GERVEN lijkt de richting uit te gaan van de erkenning van de inbreuk als
een onrechtmatigheidscriterium. Hij schreef neer dat er gemakkelijk wordt aangenomen dat een inbreuk op een subjectief recht hoge bescherming verdient en bijgevolg op zich onrechtmatig is. De aansprakelijkheid kan hier alleen maar worden vermeden door het bewijs te leveren van de afwezigheid van het causaal verband of van het bestaan van een rechtvaardigheids- of verschoningsgrond. Hiervan zijn de persoonlijkheidsrechten de voornaamste toepassing, op voorwaarde dat de vordering tot het bekomen van herstel als een zelfstandige vordering kan beschouwd worden en waarvan het nog amper gebonden is aan de toepassing van artikel 1382 van het Burgerlijk Wetboek.254
§3: Wanneer is er sprake van een inbreuk op een subjectief recht? 166.
Indien er wordt uitgegaan van het feit dat een inbreuk op een subjectief recht
onrechtmatig is, dan rijst de vraag wanneer er sprake is van een inbreuk volgens de regels van het aansprakelijkheidsrecht.255 167.
In Nederland zijn er drie categorieën die als onrechtmatig kunnen worden aangemerkt:
een inbreuk op een recht (1), een doen of nalaten in strijd met wettelijke en reglementaire bepalingen (2) en het nalaten te handelen overeenkomstig een wettelijke verplichting (3). Dit is terug te vinden in artikel 6:162, lid 2 van het Nederlands Burgerlijk Wetboek.256 168.
In België daarentegen zijn er slechts twee categorieën van onrechtmatig handelen. 257
Juist daarom is het zo moeilijk om een inbreuk op een recht duidelijk te omschrijven. Bij onze Noorderburen wordt er een onderscheid gemaakt tussen twee groepen: enerzijds de groep die betrekking heeft op handelingen, waarvoor enkel de rechthebbenden bevoegd zijn en anderzijds de handelingen die betrekking hebben op de fysieke aantasting van of het toebrengen van letsels.258 Bij die eerste groep is de inbreuk op een subjectief recht
254
W. VAN GERVEN, Verbintenissenrecht, II, Verbintenissen uit de wet, Leuven, Acco, 1999-2000, 260. W. VAN GERVEN mmv S. GOVEMAEKER, Verbintenissenrecht, Leuven, Acco, 2006, 338-339. 256 Nederlands Burgerlijk Wetboek; http://www.wetboek-online.nl/site/home.html?IS4SSN =20507404 &IS4BOOT =1272884085299 (consultatie zaterdag 10 april 2010); R. POLAK, “Het onrechtmatigheidsbegrip – 40 jaar na 1919”, WPNR, 1959, 86; L. RUTTEN, “Het onrechtmatigheids-criterium „inbreuk op een anders recht‟”, WPNR 1953, 418. 257 Zie randnummer 146. 258 Asser-Hartkalp, Verbintenissenrecht, Verbintenis uit de wet, 2006, 38 en 46-47. 255
51
onrechtmatig, bij de tweede groep is dit niet het geval en moet het bijgevolg nog getoetst worden aan het criterium van de onzorgvuldigheid.259 169.
In België bestaat er dus geen duidelijke afbakening voor wat betreft de inbreuk op een
recht. 170.
Vervolgens komen we bij de vraag hoe dit alles zich uiteindelijk verhoudt tot de
persoonlijkheidsrechten en of het ook niet beter zou zijn om persoonlijkheidsrechten los te koppelen van de onrechtmatige daad en enkel nog te werken met de eigen autonome rechtsvordering.260
Hierbij zou het slachtoffer niet langer meer fout, schade en causaal
verband moeten bewijzen, maar moet enkel nog de inbreuk worden bewezen. Dit zal worden toegelicht in hoofdstuk IV.
§4: Gedeelde en in solidum aansprakelijkheid 171.
Bij het gemeen aansprakelijkheidsrecht kan er bovendien sprake zijn van een gedeelde
of een in solidum aansprakelijkheid. 172.
Bij een gedeelde aansprakelijkheid wordt deze verdeeld overeenkomstig het aantal
personen die aansprakelijk zijn en naar verhouding met hun aandeel in het causale verband. Bij de schending van persoonlijkheidsrechten komt een gedeelde aansprakelijkheid maar weinig aan bod.261 173.
Bij de in solidum aansprakelijkheid zijn er meerdere personen aansprakelijk. Alle
personen, die een fout hebben gemaakt bij de totstandkoming van de schade, zijn in solidum aansprakelijk.262 Elk individu kan dan worden aangesproken voor het totale bedrag van de schadevergoeding. Deze aansprakelijkheid komt in onze rechtspraak, met betrekking tot de persoonlijkheidsrechten, meer aan de orde.263 264 174.
Het is wel zo dat het slachtoffer een schadebeperkingsplicht heeft. Indien de
benadeelde schade lijdt, ten gevolge van een fout van de aansprakelijke, dan moet het 259
H. BOCKEN, “Nog iets over inbreuk op recht?” in Liber Amicorum Walter Van Gerven, Deurne, Kluwer, 2000, 188; C. H. SIEBURGH, “Wat is een rechtsinbreuk?”, NJB 1997, 628. 260 W. VAN GERVEN mmv S. GOVEMAEKER, Verbintenissenrecht, Leuven, Acco, 2006, 341. 261 L. DIERICKX, Het recht op afbeelding, Antwerpen-Oxford, Intersentia, 2005, 287; W. VAN GERVEN en S. COVEMAEKER, Verbintenissenrecht, Leuven, Acco, 2001, 322-323. 262 W. VAN GERVEN en S. COVEMAEKER, Verbintenissenrecht, Leuven, Acco, 2001, 334-335. 263 L. DIERICKX, Het recht op afbeelding, Antwerpen-Oxford, Intersentia, 2005, 288. 264 Rb. Brussel 12 maart 1996, AM 1996, noot F. RINGELHEIM.
52
slachtoffer alle redelijke maatregelen nemen om de schade te beperken. 265 Enkel maatregelen die noodzakelijk zijn om de schade te beperken worden in aanmerking genomen, buitensporige maatregelen niet. Gaat de benadeelde geen redelijke maatregelen nemen ter beperking van de schade, dan begaat hij een fout waarvoor hij zelf aansprakelijk kan gesteld worden.266 175.
Enkele voorbeelden uit de rechtspraak: er is een voorbeeld terug te vinden, met
betrekking tot het recht op afbeelding, waarbij er sprake is van gedeelde aansprakelijkheid. Hier wordt verwezen naar een Flair-rechtszaak.267 Aan de ingang van discotheek „Carré‟ stond een make-up stand ter promotie van „Parfums Christian Dior‟. Er werd make-up aangebracht bij de discotheekbezoekers, ook bij twee minderjarigen. Na het aanbrengen van deze make-up poseerden deze minderjarigen, nadat ze hiervoor hun toestemming hadden verleend.268 Deze foto werd gepubliceerd in het tijdschrift Flair, maar hiervoor hadden de minderjarigen geen toestemming gegeven.269 De publicatie werd uitgegeven door de uitgeverij NV Mediaxis en de rechtbank van eerste aanleg te Brussel oordeelde dat, de NV Mediaxis en Parfums Christian Dior, aansprakelijk waren voor de geleden schade. Deze schade vloeide voort uit de schending van het recht op afbeelding. De rechtbank verdeelde de aansprakelijkheid, voor de publicatie van de foto, bij helften: „Parfums Christian Dior‟ en NV Mediaxis dienden dus elk de helft van de schadevergoeding te betalen. 176.
De rechtbank van eerste aanleg te Antwerpen
270
moest zich uitspreken over de
aansprakelijkheid bij schending van het recht op afbeelding. Een free-lance beroepsfotograaf had aan de buren toelating gevraagd om foto‟s te maken van het gezin en zij stemden in. De fotograaf heeft deze foto‟s echter in 1983 doorverkocht aan een katholieke organisatie, die ze gebruikte voor affiches aan kerkdeuren en kerkportalen. Deze organisatie beschikte niet over de vereiste toestemming voor het gebruik ervan. Zowel de beroepsfotograaf als de katholieke organisatie werden aansprakelijk gesteld en ze werden in solidum veroordeeld.
265
Cass. 14 mei 1992, Arr.Cass. 1991-92, 855. L. DIERICKX, Het recht op afbeelding, Antwerpen-Oxford, Intersentia, 2005, 288. 267 Rb. Brussel 17 mei 2002, AM 2003, 138. 268 Een minderjarige moet vertegenwoordigd worden door zijn wettelijke vertegenwoordiger. Dit moet echter genuanceerd worden door rekening te houden met de leeftijd. Een kind van 16 jaar kan reeds voldoende volwassen worden geacht waardoor het zelf zijn recht op afbeelding kan uitoefenen; zie randnummers 241 tot 243. 269 Zoals reeds vermeld moet de toestemming restrictief worden geïnterpreteerd. De toestemming tot het nemen van een foto impliceert niet dat deze foto dan ook mag worden gepubliceerd. Voor de publicatie is een nieuwe toestemming vereist. 270 Rb. Antwerpen 24 juni 1985, RW 1985-86, 2645. 266
53
177.
In een andere rechtszaak waren er twee VZW‟s aansprakelijk voor de schending van
het recht op afbeelding. Zij hadden een foto gepubliceerd, op een affiche van een politieke partij, waarvoor zij niet over de vereiste toestemming beschikten. De rechtbank te Gent
271
veroordeelde beiden in solidum voor de geleden schade. 178.
Bij de reclamecampagne voor kalfsvlees werd een afbeelding gebruikt van een
bekende artiest. Het hof van beroep te Brussel oordeelde dat er drie overtreders waren voor het recht op afbeelding maar kon niet vaststellen welke de draagwijdte was van ieders aansprakelijkheid. Daarom werd een veroordeling in solidum uitgesproken.272
§5: Het Nederlands aansprakelijkheidsrecht 179.
Volgens de algemene principes van het Nederlands aansprakelijkheidsrecht moet de
aansprakelijke de volledige materiële schade vergoeden aan het slachtoffer, niet meer en niet minder.273 Deze algemene principes zijn terug te vinden in de artikelen 6:95 en verder van het Nederlands Burgerlijk Wetboek. 180.
Artikel 6:95 van het NBW bepaalt dat de schade, op grond van een wettelijke
verplichting, vergoed moet worden. Artikel 6:96 van dit wetboek bepaalt wat er onder vermogensschade moet worden verstaan.274 Het causaal verband is terug te vinden in artikel 6:98 van het NBW en bepaalt dat slechts de schade die in verband staat met de gebeurtenis, die aanleiding heeft gegeven tot aansprakelijkheid, in aanmerking komt voor vergoeding.275 181.
De voordeelstoerekening staat vermeld in artikel 6:100 van het NBW Artikel 6:101
van het NBW bevat de bepalingen betreffende de eigen schuld. De gerechtigden zijn terug te 271
Rb. Gent 24 juni 2002, AM 2003, 143. Brussel 2 september 2003. Dit arrest is niet uitgegeven. Als bron wordt verwezen naar: L. DIERICKX, Het recht op afbeelding, Antwerpen-Oxford, Intersentia, 2005, 288. 273 Ook bij ons is dit het geval: enkel maar de werkelijk geleden schade moet vergoed worden (artikel 1382 van het Burgerlijk Wetboek). 274 Artikel 6:96 van het NBW: “1 Vermogensschade omvat zowel geleden verlies als gederfde winst. 2 Als vermogensschade komen mede voor vergoeding in aanmerking: a redelijke kosten ter voorkoming of beperking van schade die als gevolg van de gebeurtenis waarop de aansprakelijkheid berust, mocht worden verwacht; b redelijke kosten ter vaststelling van schade en aansprakelijkheid; c redelijke kosten ter verkrijging van voldoening buiten rechte, wat de kosten onder b en c betreft, behoudens voor zover in het gegeven geval krachtens artikel 241 van het Wetboek van Burgerlijke Rechtsvordering de regels betreffende proceskosten van toepassing zijn.” 275 Artikel 6:98 van het NBW heeft betrekking op het causaal verband. Het artikel bepaalt het volgende: “Voor vergoeding komt slechts in aanmerking schade die in zodanig verband staat met de gebeurtenis waarop de aansprakelijkheid van de schuldenaar berust, dat zij hem, mede gezien de aard van de aansprakelijkheid en van de schade, als een gevolg van deze gebeurtenis kan worden toegerekend.” 272
54
vinden in de artikelen 6:107-108 van het NBW. Verder zijn er nog de artikelen betreffende de matiging (artikel 6:109) en de limitering (artikel 6:110). 182.
Hierbij moet worden opgemerkt dat de persoonlijkheidsrechten zich hier ook niet
enkel situeren in de buitencontractuele aansprakelijkheid maar dat deze ook terug te vinden zijn in de contractuele aansprakelijkheid. Dit zal het geval zijn wanneer één van beide contractspartijen de verplichtingen niet nakomt. Werd er toestemming verleend voor het gebruik van een foto voor een welbepaalde doelstelling maar deze doelstelling werd niet gerespecteerd, dan begaat men een contractuele wanprestatie.276 183.
In sommige gevallen kan de schending van het persoonlijkheidsrecht tevens ook een
onrechtmatige daad uitmaken.277 Uit artikel 6:162, lid 2 van het NBW kan worden afgeleid dat er sprake is van een onrechtmatige daad wanneer men een inbreuk pleegt op een wettelijke norm of de zorgvuldigheidsnorm niet naleeft. Dit principe is ook in België terug te vinden. 184.
Verder bevat artikel 6:162 van het Nederlands Burgerlijk Wetboek de voorwaarden
betreffende de aansprakelijkheid op grond van de onrechtmatige daad. Er moet sprake zijn van toerekenbaarheid, schade en een causaal verband.
Hoofdstuk IV: Een inherente rechtsvordering §1: De stelling 185.
De stelling is dat er aan persoonlijkheidsrechten een eigen beschermingssysteem
gekoppeld is, met name de eigen rechtsvordering.278 Dit geeft aanleiding tot een apart handhavingsmechanisme in geval van een inbreuk op het persoonlijkheidsrecht. Er is niet langer meer fout, schade en causaal verband vereist, dit in tegenstelling tot het gemeen aansprakelijkheidsrecht.279
276
Zie randnummer 132. Zie randnummers 167 en 168. 278 De achterliggende idee is dat er aan subjectieve rechten een eigen rechtsvordering gekoppeld is en dat de persoonlijkheidsrechten behoren tot de subjectieve rechten. 279 E. GULDIX en A. WYLLEMAN, “De positie en de handhaving van persoonlijkheidsrechten in het Belgisch Privaatrecht”, TPR 1999, 1632. 277
55
186.
Zoals reeds vermeld,280 is het E. GULDIX die deze stelling voor het allereerst heeft
onderzocht. Zij stelde voor om de persoonlijkheidsrechten volledig los te koppelen van de onrechtmatige daad. Het is immers zo dat bij de schending van persoonlijkheidsrechten het slachtoffer en de bescherming centraal moeten staan. Bovendien is er een automatisme van aansprakelijkheid 281 en herstel verbonden aan de schending van een persoonlijkheidsrecht.282 De schade, die ontstaat door de schending, zou liggen in de krenking van het subjectief recht, zoals bepaald in artikel 41 EVRM. Door een herstelvordering kan de titularis van dat recht preventieve maatregelen vorderen indien het vaststaat dat de inbreuk zich gaat realiseren. Het slachtoffer heeft de mogelijkheid om een bevel tot stopzetting van de inbreuk te vorderen, het verbod van herhaling kan worden gevraagd om naar de toekomst toe een nieuwe inbreuk te vermijden. Indien de inbreuk zich reeds heeft voltrokken, kan het slachtoffer een herstel vorderen.283 Indien de schade niet volledig werd hersteld of vergoed, kan er nog een bijkomende vordering op grond van artikel 1382 en 1383 van het Burgerlijk Wetboek worden ingesteld.284 187.
E. GULDIX analyseerde hiervoor Franse en Belgische rechtspraak en kwam tot het
besluit dat de rechtbanken en hoven steeds lakser omgingen met de toepassingsvoorwaarden van artikel 1382 van het Burgerlijk Wetboek.285 286 188.
Het achterliggende idee is terug te vinden in de oorsprong van de buitencontractuele
aansprakelijkheid. Er wordt niet enkel gestreefd naar vergoeding, maar ook naar
280
Zie randnummer 143. De loutere schending van het persoonlijkheidsrecht opent de rechtsvordering die aan het recht verbonden is; E. GULDIX, De persoonlijkheidsrechten, de persoonlijke levenssfeer en het privéleven in hun onderling verband, Proefschrift, Vrije Universiteit Brussel, 1986, 685-686. 282 De vraag die hierbij kan rijzen is of de eigen inherente rechtsvordering kan bestaan binnen de klassieke buitencontractuele aansprakelijkheid. Persoonlijkheidsrechten zijn immers rechten die men kan doen gelden ten aanzien van elkeen en men kan aantastingen dan ook bijgevolg afweren. Toch blijft het steeds zo dat de schade moet worden bewezen; W. VAN GERVEN, “Algemeen deel” in R. DILLEMANS en W. VAN GERVEN, Beginselen Belgisch Privaatrecht, Antwerpen, SWU, 1969, 95. 283 E. GULDIX, De persoonlijkheidsrechten, de persoonlijke levenssfeer en het privéleven in hun onderling verband, Proefschrift, Vrije Universiteit Brussel, 1986, nr. 191. 284 E. GULDIX, De persoonlijkheidsrechten, de persoonlijke levenssfeer en het privéleven in hun onderling verband, Proefschrift, Vrije Universiteit Brussel, 1986, 685-686. 285 Persoonlijkheidsrechten werden vroeger gesanctioneerd door toepassing te maken van artikel 1382 van het Burgerlijk Wetboek; E. GULDIX, De persoonlijkheidsrechten, de persoonlijke levenssfeer en het privéleven in hun onderling verband, Proefschrift, Vrije Universiteit Brussel, 1986, nrs. 184-196. 286 E. GULDIX, De persoonlijkheidsrechten, de persoonlijke levenssfeer en het privéleven in hun onderling verband, Proefschrift, Vrije Universiteit Brussel, 1986, nrs. 184-196. 281
56
compensatie.287 In Engeland was er sprake van een speciale categorie van onrechtmatige daad die aanleiding gaf tot aansprakelijkheid: „torts actionable per se‟.288 189.
Frankrijk heeft het voortouw genomen met de bescherming van de privacy.
Aanvankelijk werd deze ook beschermd via de toepassing van de artikelen 1382 en 1383 van de Franse „Code Civil‟. Algauw werd de aantasting van de privacy, bij de wet van 17 juli 1990, beschouwd als een autonome onrechtmatige daad. Deze werd beschouwd als een zelfstandig subjectief recht en artikel 9, lid 1 van de „Code Civil‟ luidt als volgt: “Chacun a droit au respect de sa vie privée”.289 Hieruit kan worden afgeleid dat er in Frankrijk geen band meer bestaat met de klassieke aquiliaanse aansprakelijkheid. 190.
Voor wat België betreft kan er worden opgemerkt dat door de minder strikte aanpak
van de rechters een lakser fout-begrip ontstond. Men had immers een fout begaan wanneer men geen toestemming had van het slachtoffer of men de overeenkomst tussen de dader en het slachtoffer niet had nageleefd.290 191.
Verder wijst E. GULDIX in haar Proefschrift erop dat de term fout nog gebruikt wordt
maar dat het niet noodzakelijk moet worden beschouwd als een aquiliaanse fout. Aan de hand van haar studie kwam zij tot het besluit dat een schending van het persoonlijkheidsrecht op zich ongeoorloofd is.291 192.
Naast de fout kreeg ook de schade een andere invulling. Zo ging de feitenrechter de
schade in aanmerking nemen omdat het slachtoffer in het verleden reeds soortgelijke inbreuken had ondergaan zonder zich hiertegen te verzetten, al kon de schade betwijfeld worden. In andere gevallen werd de schade vermoed en beschouwd als een onafscheidelijk element dat verbonden is aan de inbreuk op het persoonlijkheidsrecht.292
287
W. VAN GERVEN, “Remedies for Infringements of Fundamental Right”, European Public Law 2004, 261-284. 288 W. VAN GERVEN mmv S. COVEMAEKER, Verbintenissenrecht, Leuven, Acco, 2006, 343. 289 W. VAN GERVEN mmv S. COVEMAEKER, Verbintenissenrecht, Leuven, Acco, 2006, 343. 290 E. GULDIX en A. WYLLEMAN, “De positie en de handhaving van persoonlijkheidsrechten in het Belgisch Privaatrecht”, TPR 1999, 1633. 291 E. GULDIX, De persoonlijkheidsrechten, de persoonlijke levenssfeer en het privéleven in hun onderling verband, Proefschrift, Vrije Universiteit Brussel, 1986, nr. 176; A. WYLLEMAN, “Persoonlijkheidsrechten en bescherming van de persoonlijke levenssfeer: status quaestionis en perspectieven” in Privaatrecht in de reële en virtuele wereld, Antwerpen, Kluwer, 2002, 438. 292 E. GULDIX en A. WYLLEMAN, “De positie en de handhaving van persoonlijkheidsrechten in het Belgisch Privaatrecht”, TPR 1999, 1633.
57
193.
Uit de voorgaande paragrafen wordt afgeleid dat er sprake is van een schending van
het persoonlijkheidsrecht wanneer er, zonder een geldige toestemming, een inmenging in de privésfeer plaatsvindt.293 194.
Vandaag de dag krijgt de stelling
294
van E. GULDIX meer bijval. In 1986 was dit niet
het geval wegens het nieuwe karakter ervan. Bovendien was er niet voldoende rechtspraak en rechtsleer aanwezig die ondersteunend waren voor deze stelling. Meer rechtsgeleerden erkennen dat er aan de persoonlijkheidsrechten een eigen rechtsvordering verbonden is. Meerdere rechterlijke uitspraken 295 bevestigen deze stelling, soms expliciet, soms impliciet. 195.
De rechtbank van eerste aanleg te Antwerpen oordeelde in een vonnis dat al wie zijn
vordering laat steunen op het recht op afbeelding, geen fout, noch schade noch causaal verband tussen beide hoeft te bewijzen en dat het bedoelde recht los staat van de quasidelictuele aansprakelijkheid. Dit recht is geschonden door het feit van de publicatie zonder toestemming van de afgebeelde persoon.296 196.
In sommige gevallen wordt de schending van een subjectief recht gelijkgesteld met het
bewijs van een fout.297 Andere rechtspraak gaat er dan weer vanuit dat een dergelijke inbreuk sowieso schade met zich meebrengt, omdat het slachtoffer in zijn machtsbevoegdheid gekrenkt is.298 197.
M. ISGOUR en B. VINCOTTE vermelden nog een andere strekking. Zij gaan ervan uit dat
er niet noodzakelijk schade moet zijn opdat er sprake zou zijn van een schending van een persoonlijkheidsrecht.299 198.
Soms wordt de schending van een persoonlijkheidsrecht enkel gekoppeld aan een feit
om op die manier aan de rechter herstelmaatregelen te vragen, zoals bijvoorbeeld de stopzetting van verdere inmenging.300
293
X. DIJON, Le sujet de droit en son corps. Une mise à l‟épreuve du droit subjectif, Proefschrift, Brussel, Larcier, 1982, nrs. 352-356 en 414-432; E. GULDIX, De persoonlijkheidsrechten, de persoonlijke levenssfeer en het privéleven in hun onderling verband, Proefschrift, Vrije Universiteit Brussel, 1986, nr. 188; E. GULDIX en A. WYLLEMAN, “De positie en de handhaving van persoonlijkheidsrechten in het Belgisch Privaatrecht”, TPR 1999, 1633. 294 Zie randnummer 185. 295 Rb. Antwerpen 24 juni 1985, RW 1985-86, 2645, noot G. BALLON; Rb. Antwerpen 12 mei 1989, RW 1989-90, 654; Rb. Brussel 16 december 1997, Journ.proc. 1998, 24. 296 Rb. Antwerpen 24 juni 1985, RW 1985-86, 2645, noot G. BALLON. 297 Rb. Brussel 12 oktober 1988, TBBR 1990, 250; M. ISGOUR en B. VINCOTTE, Le droit à l‟image, Brussel, Larcier, 1998, 125. 298 Rb. Brugge 27 juni 1994, RW 1994-95, 473; Rb. Luik 12 december 1997, JLMB 1998, 819. 299 M. ISGOUR en B. VINCOTTE, Le droit à l‟image, Brussel, Larcier, 1998, 124.
58
199.
Bepaalde rechtsgeleerden en rechters gaan nog een stapje verder en verbinden aan de
schending van een persoonlijkheidsrecht een quasi-automatische toekenning van morele en materiële schadevergoeding.301 200.
Al deze vermelde ideeën hebben zich in de rechtspraak en rechtsleer voornamelijk
ontwikkeld met betrekking tot het recht op afbeelding en het recht op eerbiediging van het privéleven. De tegenstanders van de inherente rechtsvordering zien daarin een verklaring om aan te nemen dat de klassieke aansprakelijkheidsregels wel van toepassing zijn en er afwijkende regels bestaan voor het recht op afbeelding en het recht op bescherming van het privéleven.302 201.
De reden dat het voornamelijk die twee persoonlijkheidsrechten zijn die in rechtspraak
en rechtsleer aan bod komen, kan verklaard worden door het feit dat die twee het meest bestudeerd worden. Uiteraard zijn er ook schendingen van andere persoonlijkheidsrechten.303 202.
In sommige gevallen moet de ene rechter al een grotere belangenafweging maken dan
de andere rechter. Dit zal bijvoorbeeld het geval zijn wanneer het recht op privacy in conflict komt te staan met het recht op informatie. Indien het recht op informatie in conflict komt met het recht op afbeelding zal er minder aandacht worden besteed aan de belangenafweging omdat berichtgeving kan plaatsvinden zonder afbeelding.304 203.
De ultieme toetssteen bij uitstek is het akkoord van de partijen.305 Deze wilsuiting
vormt de concretisering van de vrijheid die vervat ligt in het subjectief recht. Meestal zal het akkoord een eenzijdige wilsuiting zijn, die geen rechten en verbintenissen bevat voor de partijen. Er is enkel de verplichting voor de begunstigde om zich aan de overeengekomen voorwaarden te houden.306 204.
In een arrest van 20 september 2006 oordeelde het hof van beroep te Gent dat het recht
op afbeelding geschonden is zodra een privépersoon zonder zijn toestemming wordt afgebeeld 300
H. DE PAGE en J.-P. MASSON, Traité élémentaire de droit civil belge, II, Les Personnes, I, Brussel, Bruylant, 1990, 38. 301 Rb. Mechelen 29 maart 1983, RW 1984-85, 62; Corr. Turnhout 24 mei 1983, RW 1983-84, 2110. 302 Brussel 12 januari 1994, RW 1994-95, 225; E. GULDIX en A. WYLLEMAN, “De positie en de handhaving van persoonlijkheidsrechten in het Belgisch Privaatrecht”, TPR 1999, 1636. 303 E. GULDIX en A. WYLLEMAN, “De positie en de handhaving van persoonlijkheidsrechten in het Belgisch Privaatrecht”, TPR 1999, 1636. 304 E. GULDIX en A. WYLLEMAN, “De positie en de handhaving van persoonlijkheidsrechten in het Belgisch Privaatrecht”, TPR 1999, 1636. 305 Luik (Kort ged.) 14 juni 1993, JT 1993, 783. 306 E. GULDIX en A. WYLLEMAN, “De positie en de handhaving van persoonlijkheidsrechten in het Belgisch Privaatrecht”, TPR 1999, 1638.
59
of wanneer die privépersoon wordt afgebeeld volgens niet-overeengekomen doeleinden. De loutere schending van dat recht op afbeelding opent voor het slachtoffer een rechtsvordering, waarbij fout, schade en causaal verband niet bewezen moeten worden. De dader kan zich enkel ontdoen van zijn aansprakelijkheid door aan te tonen dat hij over de vereiste toestemming beschikte.307
§2: Kritiek op de inherente rechtsvordering 205.
Steeds meer rechtsgeleerden zijn ervan overtuigd dat er aan de persoonlijkheidsrechten
een eigen inherente rechtsvordering gekoppeld kan worden. Maar waar er voorstanders zijn, zijn er uiteraard ook tegenstanders. Deze zijn van mening dat de bescherming van persoonlijkheidsrechten thuishoort in de onrechtmatige daad.308 206.
Sommige tegenstanders erkennen wel dat er nieuwe ideeën gegroeid zijn met
betrekking tot persoonlijkheidsrechten. Zij zijn van oordeel, dat door een inbreuk op een subjectief recht gelijk te stellen met een fout, hierdoor de voorstanders van de inherente rechtsvordering de voorwaarden van artikel 1382 van het Burgerlijk Wetboek wel sterk benaderen. Tegelijkertijd houden deze tegenstanders wel vast aan hun eigen opvatting dat de persoonlijkheidsrechten nog steeds binnen het gemeen aansprakelijkheidsrecht moeten worden gesitueerd.309 207.
Volgens de tegenstanders van het bestaan van de inherente rechtsvordering wordt er
teveel de nadruk gelegd op de schending van het recht op afbeelding of het recht op bescherming van het privéleven. Er zou ook aandacht moeten worden verleend aan de belangen van de partijen met betrekking tot het persoonlijkheidsrecht.310
307
Gent 20 september 2006, AM 2007, 386. E. GULDIX, en A. WYLLEMAN, “De positie en de handhaving van persoonlijkheidsrechten in het Belgisch Privaatrecht”, TPR 1999, 1639. 309 E. GULDIX, en A. WYLLEMAN, “De positie en de handhaving van persoonlijkheidsrechten in het Belgisch Privaatrecht”, TPR 1999, 1640. 310 H. BOCKEN, “Van fout naar risico. Een overzicht van de objectieve aansprakelijkheidsregelingen naar Belgisch recht”, TPR 1984, 334. 308
60
208.
L. CORNELIS is één van de rechtsgeleerden die fundamentele kritiek heeft geleverd op
het bestaan van de eigen inherente rechtsvordering. Zijn argumentatie werd reeds toegelicht in randnummer 139.311 209.
Kort samenvattend stelt L. CORNELIS dat door de algemene en abstracte rechtsregels
en door de wijze waarop de titularis gebruik maakt van zijn persoonlijkheidsrecht, er een begrenzing van het subjectief recht plaatsvindt. Met andere woorden, de subjectieve rechten zijn geen bron van verbintenissen op zich. L. CORNELIS zegt dat de voorstanders van de eigen inherente rechtsvordering dit uit het oog verliezen. Volgens hem wordt op die manier het toepassingsgebied zonder grond uitgebreid.312 Wil men de bevoegdheid van de titularis van het persoonlijkheidsrecht verantwoorden, stelt L. CORNELIS, dan moet er worden nagegaan op welke abstracte en algemene rechtsregels het specifieke persoonlijkheidsrecht steunt. Het is immers uit die rechtsregels dat de kenmerken, de inhoud en de draagwijdte van dat persoonlijkheidsrecht moeten worden afgelezen.313 210.
Voor de voorstanders is het bestaan van abstracte en algemene rechtsregels
vanzelfsprekend. Er zijn steeds meer wetsbepalingen die persoonlijkheidsrechten bevestigen als subjectieve rechten. Sommige wetsbepalingen gaan hierin vrij ver en stellen dat het al dan niet voorhanden zijn van een inbreuk afhangt van het feit of de betrokkene al dan niet zijn toestemming heeft verleend tot inmenging. Dit laatste principe wordt meer en meer in rechtspraak toegepast.314
311
Hij heeft zijn argumentatie opgebouwd vanuit het standpunt dat de algemene en abstracte rechtsregels aan de grondslag liggen van het subjectief recht. Het zijn juist die rechtsregels die tot uiting komen in een individuele en concrete situatie; L. CORNELIS, Beginselen van het Belgisch buitencontractuele aansprakelijkheidsrecht, Antwerpen, Maklu, 1989, 141. 312 L. CORNELIS, Beginselen van het Belgisch buitencontractuele aansprakelijkheidsrecht, Antwerpen, Maklu, 1989, 141; L. CORNELIS en L. SIMONT, “Bewijsrecht en technologische evolutie: Enkele overwegingen” in J. CORBET en P. DE VROEDE, Technologie en recht, Antwerpen, Kluwer Rechtswetenschappen, 1987, 164. 313 L. CORNELIS, Beginselen van het Belgisch buitencontractuele aansprakelijkheidsrecht, Antwerpen, Maklu, 1989, 77. 314 A. WYLLEMAN, “Persoonlijkheidsrechten en bescherming van de persoonlijke levenssfeer: Status quaestionis en perspectieven” in Privaatrecht in de reële en virtuele wereld, Antwerpen, Kluwer, 2002, 444.
61
§3: Welke rol speelt het gemeen aansprakelijkheidsrecht nog? 211.
Uit dit alles mag helemaal niet worden afgeleid dat artikel 1382 van het Burgerlijk
Wetboek als rechtsgrond afgedaan zou hebben. In de rechtspraak wordt er expliciet en impliciet nog naar verwezen. 212.
In een arrest, van het hof van beroep te Antwerpen, oordeelde de rechter dat de
vordering gesteund op het recht op afbeelding niet het bewijs van een fout vereist, maar dat de vordering wel gecumuleerd kan worden met een vordering op grond van artikel 1382 van het Burgerlijk Wetboek.315 316 213.
Voor de rechtbank van eerste aanleg te Brussel werden er twee vorderingen ingesteld:
een vordering op grond van artikel 1382 van het Burgerlijk Wetboek en een vordering op grond van het recht op afbeelding. De rechter oordeelde dat, indien de vordering op grond van het recht op afbeelding ongegrond wordt verklaard, de schending van artikel 1382 van het Burgerlijk Wetboek niet meer onderzocht moet worden op voorwaarde dat deze geen grondslag kan opleveren voor een bijkomende schadevergoeding.317 214.
Het is logisch dat artikel 1382 van het Burgerlijk Wetboek niet uitgesloten wordt. Het
kan zijn dat iemand zich niet zorgvuldig heeft gedragen, door het verspreiden van foutieve geruchten of informatie, waardoor het slachtoffer in een slechte situatie komt te staan. De dader kan de aandacht van het publiek opgewekt hebben door op of onderaan een afbeelding opschriften te plaatsen.318 215.
Wanneer een klacht niet onder het toepassingsgebied valt van het recht op afbeelding
of het recht op bescherming van het privéleven, kan het slachtoffer uiteraard nog een vordering instellen op grond van artikel 1382 van het Burgerlijk Wetboek, waarbij fout, schade en causaal verband bewezen moeten worden.319 216.
Wanneer iemand zich op een openbare plaats bevindt en men neemt daar een foto, dan
kan de afgebeelde persoon zich niet beroepen op zijn recht op afbeelding. De openbare plaats is immers een uitzondering waarin het recht op afbeelding niet geldt. In casu had men wel een 315
Antwerpen 19 december 1995, AM 1996, 360. Ook in een vonnis van 12 mei 1989 oordeelde de rechtbank van eerste aanleg te Antwerpen dat artikel 1382 van het Burgerlijk Wetboek gecumuleerd kan worden met de vergoedingen voorvloeiend uit het recht op afbeelding; Rb. Antwerpen 12 mei 1989, RW 1989-90, 654. 317 Rb. Brussel 20 september 2001, AM 2002, 77. 318 Rb. Antwerpen 12 mei 1989, RW 1989-90, 654; Rb. Brussel 12 maart 1996, Journ.proc. 1996, 26. 319 L. DIERICKX, Het recht op afbeelding, Antwerpen-Oxford, Intersentia, 2005, 24-25. 316
62
vordering ingesteld op grond van artikel 1382 van het Burgerlijk Wetboek maar die vordering werd ongegrond verklaard.320 217.
Het ziet er wel naar uit dat de eigen inherente rechtsvordering artikel 1382 van het
Burgerlijk Wetboek aan het opslorpen is. Advocaten leiden meer en meer hun vordering in op grond van het persoonlijkheidsrecht en niet langer meer op grond van artikel 1382 van het Burgerlijk Wetboek.321 Omgekeerd kan het wel voorkomen dat er reeds toepassing werd gemaakt van artikel 1382 van het Burgerlijk Wetboek waardoor de rechter dan een schending van het recht op afbeelding niet meer wou onderzoeken.322
§4: Bewijs van schending van een persoonlijkheidsrecht 218.
Bij de eigen inherente rechtsvordering, moet er geen fout, schade en causaal verband
worden aangetoond, zoals dit wel het geval is bij het gemeen aansprakelijkheidsrecht. Een persoon, die het slachtoffer is van een schending van het recht op afbeelding of het recht op bescherming van het privéleven, moet daarentegen drie andere aspecten aantonen tot staving van zijn bewijs: het bestaan van het recht, de materialiteit van de inbreuk en de identiteit van de dader.323 219.
Het slachtoffer moet het bestaan van zijn recht aantonen. In principe zal dit weinig
problemen met zich meebrengen. Men is immers reeds titularis van een persoonlijkheidsrecht sinds de geboorte. Daarnaast moet ook de inbreuk worden aangetoond. Uit de praktijk is reeds gebleken dat dit weinig problemen met zich meebrengt. De inbreuk kan namelijk worden aangetoond door alle wettelijke middelen van het recht. Als laatste element moet de identiteit van de dader worden bewezen. Dit kan in de praktijk soms wel aanleiding geven tot
320
D. VOORHOOF, Actuele vraagstukken van Mediarecht. Doctrine en jurisprudentie, Deurne, Kluwer, 1992, 497. 321 E. GULDIX, De persoonlijkheidsrechten, de persoonlijke levenssfeer en het privéleven in hun onderling verband, Proefschrift, Vrije Universiteit Brussel, 1986, nrs. 304-305. 322 Rb. Brussel 16 december 1987, JT 1988, 500 ; L. DIERICKX, Het recht op afbeelding, AntwerpenOxford, Intersentia, 2005, 24-25; M. ISGOUR en B. VINCOTTE, Le droit à l‟image, Brussel, Larcier, 1998, 120. 323 E. GULDIX, De persoonlijkheidsrechten, de persoonlijke levenssfeer en het privéleven in hun onderling verband, Proefschrift, Vrije Universiteit Brussel, 1986, 148; X. DIJON, Le sujet de droit en son corps. Une mise à l‟épreuve du droit subjectif, Proefschrift, Brussel, Larcier, 1982, nr. 229; F. VAN ISACKER, “De bescherming der intieme sfeer” in Liber Amicorum Professor Baron Jean van Houtte, II, Brussel, Elsevier-Sequoia, 1975, 11361137.
63
bewijsproblemen wanneer er onduidelijkheid bestaat over wie de inbreuk heeft gepleegd op het persoonlijkheidsrecht.324 220.
Indien het slachtoffer de drie voormelde aspecten kan bewijzen, dan is de schending
van het recht op een persoonlijkheidsrecht bewezen. Dit is een veel gunstigere bewijsprocedure dan artikel 1382 van het Burgerlijk Wetboek.325 221.
De loutere schending van een persoonlijkheidsrecht geeft aanleiding tot een eigen
rechtsvordering voor het bekomen van een herstel of schadevergoeding.326 Dit werd ook geoordeeld door de rechtbank van eerste aanleg te Antwerpen, in het vonnis van 12 mei 1989, waarin het bewijs van de fout niet vereist was voor het instellen van de vordering gebaseerd op het recht op afbeelding.327 Maar deze regel moet enigszins genuanceerd worden. Het is immers zo dat wanneer het slachtoffer, van een schending van een persoonlijkheidsrecht, aanspraak wil maken op een vergoeding, het slachtoffer wel het bewijs moet leveren van de morele en materiële schade.328
§5: In de praktijk 222.
De rechter controleert dus niet langer meer fout, schade en causaal verband in het licht
van het gemeen aansprakelijkheidsrecht. Hij zal nagaan of er al dan niet een inbreuk gepleegd werd op het persoonlijkheidsrecht. Indien de rechter tot de vaststelling komt dat er wel degelijk een inbreuk werd gepleegd, gaat hij na wat de concrete sanctie is die in dat geval moet worden opgelegd. Een verdere toelichting is niet meer vereist.329 Het enige wat de rechter moet doen, is controleren of er al dan niet een inbreuk heeft plaatsgevonden. Dit is voldoende om eventueel aanleiding te geven tot aansprakelijkheid.
324
Voor rechtspraak kan verwezen worden naar: Brussel 18 oktober 2001, AM 2001, 167; Rb. Luik 15 december 1999, AM 2000, 160; Brussel 5 februari 1999, AM 1999, 274; E. GULDIX, De persoonlijkheidsrechten, de persoonlijke levenssfeer en het privéleven in hun onderling verband, Proefschrift, Vrije Universiteit Brussel, 1986, 148. 325 L. DIERICKX, Het recht op afbeelding, Antwerpen-Oxford, Intersentia, 2005, 200. 326 Rb. Brussel 20 september 2001, AM 2002, 77; J. LIEVENS, “Het recht op afbeelding”, RW 1976-77, 1864. 327 Rb. Antwerpen 12 mei 1989, RW 1989-90, 654. 328 L. DIERICKX, Het recht op afbeelding, Antwerpen-Oxford, Intersentia, 2005, 201. 329 De meeste rechtsgeleerden in Frankrijk en België konden zich met deze stelling verzoenen; E. GULDIX, en A. WYLLEMAN, “De positie en de handhaving van persoonlijkheidsrechten in het Belgisch Privaatrecht”, TPR 1999, 1633; E. GULDIX, De persoonlijkheidsrechten, de persoonlijke levenssfeer en het privéleven in hun onderling verband, Proefschrift, Vrije Universiteit Brussel, 1986, nrs. 308-317.
64
Hoofdstuk V: De contractuele aansprakelijkheid §1: Algemeen 223.
Er is sprake van contractuele aansprakelijkheid wanneer er een contractuele
wanprestatie wordt begaan. Met andere woorden, men komt de verplichtingen, zoals in een overeenkomst voorzien, niet na. 224.
In de contractuele aansprakelijkheid moet de toestemming worden gesitueerd.330
Deze geldt enkel voor de overeengekomen doeleinden tussen partijen. Voor aspecten die niet overeengekomen waren, moet steeds opnieuw de toestemming worden gevraagd van de betrokkene. Beschikt de gebruiker niet over de vereiste toestemming, dan zal er sprake zijn van een schending van het recht op afbeelding of het recht op bescherming van het privéleven. Hieruit kan men onmiddellijk afleiden dat de toestemming bij elk gebruik afzonderlijk moet verkregen worden.331 225.
Verder moet er wel worden opgemerkt dat niet elke verleende toestemming aanleiding
zal geven tot het ontstaan van een contract.332 Een overeenkomst komt solo consensu tot stand. De wilsovereenstemming heeft betrekking op een meerzijdige rechtshandeling waarbij één of meerdere partijen jegens één of meerdere anderen juridisch afdwingbare verbintenissen aangaan.333 226.
Het weze opgemerkt dat één en dezelfde fout zowel een contractuele als
buitencontractuele tekortkoming kan uitmaken. Het Hof van Cassatie heeft, in zijn arrest van 7 december 1973, geoordeeld dat men zich enkel mag beroepen op de contractuele aansprakelijkheid ingeval van samenloop. De buitencontractuele aansprakelijkheid kan enkel maar een rol spelen wanneer de contractuele fout tevens een inbreuk uitmaakt op de algemene zorgvuldigheidsnorm. 334 227.
Hieruit kan worden afgeleid dat er aan twee voorwaarden cumulatief moet worden
voldaan. Eerst en vooral is er geen buitencontractuele vordering mogelijk wanneer het gaat om een contractuele tekortkoming. Ten tweede kan er slecht een buitencontractuele vordering 330
Zie randnummers 239 tot 255. L. DIERICKX, Het recht op afbeelding, Antwerpen-Oxford, Intersentia, 2005, 97-124; E. GULDIX, “Algemene systematische beschouwingen over het persoonlijkheidsrecht op de eigen afbeelding ”, RW 1980-81, 1175-1178. 332 M. ISGOUR en B. VINCOTTE, Le droit à l‟image, Brussel, Larcier, 1998, nr. 93. 333 S. STIJNS, Verbintenissenrecht, Brugge, Die Keure, 2005, nrs. 19-20. 334 Cass. 7 december 1973, RW 1973-1974, 1597; Dit arrest is ook beter gekend als het stuwadoorarrest. 331
65
worden ingesteld wanneer het gaat om een niet-contractuele fout en de schade mag niet dezelfde zijn als de schade die zou voortvloeien uit een contractuele wanprestatie.335 228.
Uit de voorgaande paragrafen kan worden besloten dat de contractspartij die haar
verbintenissen niet nakomt, contractbreuk pleegt en een contractuele wanprestatie begaat.336 229.
De medecontractant, die geconfronteerd wordt met de niet-naleving van een contract,
moet eerst de tegenpartij in gebreke stellen. Dit is een algemene verplichting. Vooraleer men een vordering kan instellen tot het bekomen van een schadevergoeding moet men eerst de uitvoering in natura vorderen.337 230.
Een uitvoering in natura is het normale rechtsmiddel waarover de schuldeiser beschikt
wanneer de schuldenaar zijn verbintenis niet nakomt.338 De schuldeiser heeft wel geen vrije keuze en kan niet opteren voor een schadevergoeding in plaats van een uitvoering in natura. De schuldenaar heeft deze vrije keuze ook niet.339 Indien de uitvoering in natura geen oplossing biedt, dan kan er worden geopteerd voor een vervangende schadevergoeding. 340 Het Hof van Cassatie heeft geoordeeld dat men voor de berekening van die schadevergoeding een vergelijking moet maken tussen twee toestanden, met name de situatie waarin de eiser zich zou bevonden hebben moest het contract correct zijn uitgevoerd en de situatie waarin de eiser zich nu bevindt door de niet-correcte uitvoering van het contract.341
§2: Specifiek voor wat betreft de persoonlijkheidsrechten 231.
Voor het gebruik van een afbeelding of privégegevens moet de betrokken persoon zijn
toestemming verlenen.342 Deze toestemming moet restrictief worden geïnterpreteerd en kan zowel contractueel als buitencontractueel zijn.343 232.
Indien er een overeenkomst werd afgesloten mag de afbeelding enkel gebruikt worden
voor het doel overeengekomen tussen de partijen. Indien men dit doel niet naleeft, is er de 335
Cass. 28 september 1995, Pas. 1996, 856. W. VAN GERVEN mmv S. COVEMAEKER, Verbintenissenrecht, Leuven, Acco, 2006, 165. 337 W. VAN GERVEN mmv S. COVEMAEKER, Verbintenissenrecht, Leuven, Acco, 2006, 182. 338 Cass. 30 januari 2003, TBBR 2004, 405. 339 Cass. 23 december 1977, Pas. 1978, 477; P. VAN OMMESLAGHE, “La sanction de l‟inexécution des obligations contractuelles”, TPR 1984, 197. 340 W. VAN GERVEN mmv S. COVEMAEKER, Verbintenissenrecht, Leuven, Acco, 2006, 185-186. 341 Cass. 28 september 1995, RW 1995-96, 924. 342 Dit wordt in een verder deel uitvoerig behandeld; zie randnummers 247 tot 255. 343 L. DIERICKX, Het recht op afbeelding, Antwerpen-Oxford, Intersentia, 2005, 217. 336
66
schending van het recht op afbeelding. Deze schending is dan van contractuele aard en is geen inbreuk op de zorgvuldigheidsnorm of op een bepaalde gedragsregel. Er ontstaat een contractueel geschil. Dit zal dan opgelost worden afhankelijk van wat tussen de partijen werd overeengekomen in het contract.344 233.
In de „Bobo de clown‟ zaak oordeelde de rechter dat het toestemmingsrecht van de
eiser geschonden wordt door de verweerder, deze laatste weet dat de eiser enkel de toelating had gegeven voor een beperkte tentoonstelling in de etalage van de verweerder.345 234.
In een vonnis, uitgesproken door de rechtbank van eerste aanleg te Brussel, oordeelde
de rechter dat er een schending is van het recht op afbeelding wanneer de afbeelding wordt gebruikt voor niet-toegestane doeleinden.346 235.
Indien de afgebeelde persoon een overeenkomst heeft gesloten, met een
medecontractant betreffende het gebruik of de vervaardiging van zijn afbeelding, dan kan de afgebeelde persoon hiervoor een tegenprestatie afdwingen.347 236.
Een voorbeeld daarvan is terug te vinden in onze Belgische rechtspraak. De voorzitter
van de rechtbank van koophandel te Leuven werd geconfronteerd met volgende zaak: een sportbeoefenaar had een overeenkomst gesloten met „Lipton Ice Tea‟. Er werd afgesproken dat hij alle wedstrijden zou spelen in de uitrusting van het merk. Bovendien mocht „Lipton Ice Tea‟ vrij gebruik maken van de naam en de foto van de sportbeoefenaar en dit op onbeperkte wijze voor de periode van één jaar. De rechter oordeelde dat deze overeenkomst geldig was afgesloten.348 237.
Indien tussen de afgebeelde persoon en de contractspartij een overeenkomst wordt
gesloten met betrekking tot het exclusieve gebruik van privégegevens of afbeeldingen, dan beschikt de contractspartij over een vordering tot staking tegenover een derde wanneer deze gebruikt maakt van een afbeelding zonder de toestemming van de afgebeelde.349
344 345 346 347 348 349
Zie randnummer 132. Rb. Brussel 19 juni 1981, RW 1981-82, 2616. Rb. Brussel 17 mei 2002, AM 2003, 138. L. DIERICKX, Het recht op afbeelding, Antwerpen-Oxford, Intersentia, 2005, 222. Voorz. Kh. Leuven 28 februari 1995, T.Sport 1997, 46. L. DIERICKX, Het recht op afbeelding, Antwerpen-Oxford, Intersentia, 2005, 224.
67
DEEL III: SCHENDINGEN VAN PERSOONLIJKHEIDSRECHTEN: TOEPASSINGEN
Afdeling I:Schending van het recht op afbeelding Hoofdstuk I: De schending 238.
Er is sprake van een schending van het recht op afbeelding wanneer de natuurlijke
persoon geen toestemming heeft verleend om afgebeeld te worden of wanneer de afbeelding gebruikt wordt voor niet-overeengekomen doeleinden.350
§1: Geen toestemming van de afgebeelde persoon 239.
De toestemming staat centraal bij het recht op afbeelding en speelt een belangrijke rol
om uit te maken of er al dan niet sprake is van een schending. De titularis, van het recht op afbeelding, kan opkomen tegen de publicaties of openbaarmakingen die gebeuren zonder zijn toestemming.351 240.
De toestemming verleend door de fotograaf kan logischerwijze de toestemming van de
afgebeelde niet vervangen.352 Het hof van beroep te Brussel oordeelde, in zijn arrest van 7 april 2000, dat degene die de afbeelding gebruikt ook het bewijs moet leveren dat hij over de vereiste toestemming van de persoon beschikt om de afbeelding te verspreiden.353 241.
Voor wat de minderjarigen betreft, moet er worden opgemerkt dat zij
vertegenwoordigd moeten worden op procestechnisch vlak. Er is een onderscheid tussen de materiële en formele procespartij. De formele procespartij is degene op wiens naam het proces wordt gevoerd, met name de ouders of de voogd ad hoc. De materiële procespartij is het rechtssubject van de materiële rechtsbescherming in het geschil, met name de 350
E. GULDIX, “Algemene systematische beschouwingen over het persoonlijkheidsrecht op de eigen afbeelding”, RW 1980-81, 1174; J. LIEVENS, “Het recht op afbeelding”, RW 1976-77, 1858 351 J. LIEVENS, “Het recht op afbeelding”, RW 1976-77, 1858. 352 E. GULDIX, “Algemene systematische beschouwingen over het persoonlijkheidsrecht op de eigen afbeelding”, RW 1980-81, 1174; J. LIEVENS, “Het recht op afbeelding”, RW 1976-77, 1859. 353 Brussel 7 april 2000, JT 2001, 779.
68
minderjarige. Indien er dus een schending plaatsvindt van het recht op afbeelding, zijn het de ouders of de voogd ad hoc die de minderjarige zullen moeten verdedigden voor de rechtbanken en hoven. 242.
Wil dit dan zeggen dat een minderjarige effectief de leeftijd van 18 jaar bereikt moet
hebben voor het geven van zijn toestemming? Het antwoord hierop is negatief.354 Er wordt een onderscheid gemaakt tussen minderjarigen met een onderscheidingsvermogen en minderjarigen zonder onderscheidingsvermogen.355 Er wordt uitgegaan van het principe dat een natuurlijk persoon, tussen de 16 jaar en 18 jaar, toch reeds voldoende volwassen is om zelf beslissingen te nemen aangaande zijn recht op afbeelding.356 243.
Twee voorbeelden uit de rechtspraak betreffende de minderjarigen. De rechtbank
van eerste aanleg te Brussel
357
oordeelde in haar vonnis dat meisjes van 17 jaar geacht
werden voldoende onderscheidingsvermogen te bezitten om al dan niet toestemming te verlenen voor het maken van een foto.358 De rechter in deze zaak steunde op het principe dat de meisjes van 17 jaar alleen konden uitgaan en plezier maken, dus leidde hij hieruit af dat ze zelf konden beslissen over hun recht op afbeelding. In een andere zaak, voor de rechtbank van koophandel te Brussel,
359
oordeelde de rechter dat het in casu minderjarige fotomodel
voldoende onderscheidingsvermogen had.
§2: Niet-conform gebruik van de afbeelding 244.
Het feit dat de afgebeelde persoon toelating heeft gegeven tot het nemen van zijn
afbeelding wil nog niet zeggen dat de afgebeelde persoon ook de toelating heeft gegeven tot het gebruik ervan. De toestemming moet immers restrictief worden geïnterpreteerd
360
en de
afbeelding mag enkel maar gebruikt worden in overeenstemming met het doel, overeengekomen tussen de afbeelder en de afgebeelde persoon.361
354
TGI Seine 9 oktober 1963, Gaz.Pal. 1964, 73. L. DIERICKX, Het recht op afbeelding, Antwerpen-Oxford, Intersentia, 2005, 37. 356 E. GULDIX, “Algemene systematische beschouwingen over het persoonlijkheidsrecht op de eigen afbeelding ”, RW 1980-81, 1175; J. LIEVENS, “Het recht op afbeelding”, RW 1976-77, 1859. 357 Rb. Brussel 17 mei 2002, AM 2003, 138. 358 Het betrof in casu 17-jarige meisjes die naar een discotheek gingen en aan de ingang gefotografeerd werden, na het aanbrengen van de promotie make-up. 359 Kh. Brussel 24 februari 1995, Ing.Cons. 1995, 333. 360 Zie randnummer 252. 361 E. GULDIX, “Algemene systematische beschouwingen over het persoonlijkheidsrecht op de eigen afbeelding”, RW 1980-81, 1184-1185. 355
69
245.
Indien men over de nodige toestemming beschikt, kan het nog altijd zijn dat er een
contractuele inbreuk wordt gepleegd op het recht op afbeelding. Dit is het geval wanneer men de afbeelding toch nog gaat gebruiken voor andere doeleinden dan overeengekomen, wat inhoudt dat er een contractuele wanprestatie begaan werd.362 Hierbij valt te denken aan de situatie waarbij een foto wordt gepubliceerd bij een artikel in de krant of op een website.363 246.
Een voorbeeld daarvan is terug te vinden in de Franse rechtspraak. In casu ging het
over de publicatie van naaktfoto‟s, van een artieste, waarbij gesuggereerd werd dat zij deelnam aan pornografische scènes.364
Hoofdstuk II: Kenmerken van de toestemming 365 247.
In dit hoofdstuk zullen kort de kenmerken van de toestemming worden toegelicht.
248.
Eerst en vooral moet worden benadrukt dat de toestemming vrij is, wat wil zeggen
vrij van wilsgebreken.366 367 Verder moet de toestemming vooraf worden gevraagd, maar ook vooraf worden verkregen.368
369
Deze toelating moet zeker en ondubbelzinnig zijn. Dit wordt
door de rechtsleer en de rechtspraak algemeen aanvaard en hierop bestaan geen uitzonderingen.370 249.
De toelating of de toestemming is niet aan bepaalde vormvereisten onderworpen. De
meest veilige en zekere manier met betrekking tot de toestemming is dat deze schriftelijk
362
E. GULDIX, “Algemene systematische beschouwingen over het persoonlijkheidsrecht op de eigen afbeelding”, RW 1980-81, 1184. 363 E. GULDIX, “Algemene systematische beschouwingen over het persoonlijkheidsrecht op de eigen afbeelding”, RW 1980-81, 1184. 364 TGI Parijs 13 oktober 1975, Rev. Int. des dr. d‟auteurs, 1977, 125 365 De bespreking van de kenmerken is gebaseerd op: L. DIERICKX, Het recht op afbeelding, AntwerpenOxford, Intersentia, 2005, 97-124; E. GULDIX, “Algemene systematische beschouwingen over het persoonlijkheidsrecht op de eigen afbeelding ”, RW 1980-81, 1175-1178. 366 L. DIERICKX, Het recht op afbeelding, Antwerpen-Oxford, Intersentia, 2005, 97. 367 De klassieke wilsgebreken zijn dwaling, bedrog, dwang en geweld. 368 Brussel 6 oktober 1995, JT 1996, 303; Rb. Brussel 19 mei 2000, AM 2000, 338. 369 E. GULDIX verwijst in haar bijdrage naar een arrest uitgesproken door het Hof in Parijs op 14 mei 1975 waarbij wordt vermeld dat degene die zich beroept op een gegeven toelating, daarvan ook het bewijs moet leveren. Dit principe is terug te vinden in artikel 870 van het Gerechtelijk Wetboek dat bepaalt dat iedere partij het bewijs moet leveren van de feiten die zij aanvoert; E. GULDIX, “Algemene systematische beschouwingen over het persoonlijkheidsrecht op de eigen afbeelding ”, RW 1980-81, 1175-1178. 370 Rb. Brussel 29 oktober 2001, AM 2002, 184; Rb. Brussel 17 mei 2002, AM 2003, 138.
70
wordt vastgelegd. Een mondelinge toestemming zal moeilijker te bewijzen zijn maar is eveneens toegelaten.371 250.
De toestemming kan uitdrukkelijk of impliciet zijn. Maar ook hier is de veiligste en
zekerste manier de uitdrukkelijke toestemming.372
373
In sommige omstandigheden - zoals
betogingen en algemene vergaderingen - is het echter niet mogelijk om van iedere, natuurlijke persoon de individuele toelating te vragen. Hier wordt de toestemming dan vermoed.374 251.
Enkele voorbeelden uit de rechtspraak: een vonnis van de rechtbank van eerste
aanleg te Brussel, 375 een arrest van het hof van beroep 376 en twee vonnissen van de rechtbank van eerste aanleg te Brussel.377 378 252.
Een voorlaatste kenmerk betreft de specifieke interpretatie.379 Een toestemming tot
het maken van een afbeelding impliceert geen toestemming om die afbeelding te verspreiden, daarvoor moet de afzonderlijke toestemming worden verkregen.380 253.
In een vonnis van de rechtbank van eerste aanleg te Antwerpen werd geoordeeld dat
de toestemming tot het maken van een foto maar ook de toestemming gericht op het gebruik ervan restrictief moeten worden geïnterpreteerd.381 254.
Een laatste kenmerk is het bijzondere karakter van de toestemming. Dit wil zeggen dat
de toestemming telkens opnieuw moet worden verleend voor elke afzonderlijke situatie.382 383
371
Rb. Mechelen 29 maart 1983, RW 1984-85, 62; L. DIERICKX, Het recht op afbeelding, AntwerpenOxford, Intersentia, 2005, 101. 372 Brussel 6 oktober 1995, JT 1996, 303. 373 E. GULDIX, “Algemene systematische beschouwingen over het persoonlijkheidsrecht op de eigen afbeelding ”, RW 1980-81, 1175-1178. 374 Brussel 29 oktober 2001, AM 2002, 184. 375 In casu werd de stilzwijgende toestemming vermoed. De rechter gaf als reden hiervoor dat de meisjes zich lieten opmaken en dat ze wel degelijk geposeerd hadden gedurende enkele seconden; Rb. Brussel 17 mei 2002, AM 2003, 138. 376 De rechter oordeelde in casu dat er geen stilzwijgende toestemming was wegens de niet-actieve deelname van de betrokkene. Hij was gedurende het volledige proces voor het Assisenhof gefilmd; Brussel 21 december 1995, JT 1996, 47. 377 Rb. Brussel 30 juni 1997, AM 1998, 264. 378 Rb. Brussel 28 november 2006, AM 2007, 175. 379 Brussel 7 april 2000, JT 2001, 779. 380 E. GULDIX, “Algemene systematische beschouwingen over het persoonlijkheidsrecht op de eigen afbeelding ”, RW 1980-811177; J. LIEVENS, “Het recht op afbeelding”, RW 1976-77, 1177. 381 Rb. Antwerpen 12 juni 2008, RABG 2008, 1267, noot. F. PETILLION. 382 L. DIERICKX, Het recht op afbeelding, Antwerpen-Oxford, Intersentia, 2005, 117. 383 E. GULDIX verwijst in haar bijdrage naar de rechterlijke uitspraak van TGI Seine van 24 november 1965 dat werd bevestigd door de rechterlijke uitspraak van het Hof in Parijs van 27 april 1967. Deze uitspraken hadden betrekking op de Zaak van Brigitte Bardot, waarover later meer. Hierin werd beslist dat een vroeger
71
255.
Een voorbeeld hiervan is terug te vinden in een arrest uitgesproken door het hof van
beroep te Brussel.384 Een stewardess, bij Sabena, gaf de toelating voor het gebruik van haar foto in een magazine dat onder de personeelsleden werd verspreid. Enkele jaren later gebruikte Sabena die foto opnieuw, ditmaal voor een jaarkalender. Het hof oordeelde dat uit de eerste toelating niet zomaar afgeleid kon worden dat deze foto een tweede maal mocht gebruikt worden. Het hergebruik maken van de foto vormde dus een inbreuk op het recht op afbeelding.385
Hoofdstuk III: Bijzondere categorieën 256.
Er zijn situaties waarin de toestemming vermoed wordt. De stilzwijgende toestemming
kan worden afgeleid uit bijvoorbeeld de bestelling van de foto of wanneer het individu bevriend is met de fotograaf of wanneer men er een vergoeding voor krijgt. Het is natuurlijk nog steeds de feitenrechter die, in dergelijke situatie, een belangenafweging zal moeten maken en rekening zal moeten houden met de andere feitelijke gegevens van de zaak om uit te maken of het individu al dan niet stilzwijgend heeft toegestemd.386 257.
Indien er sprake is van een stilzwijgende toestemming, zal er uiteraard geen schending
van het recht op afbeelding hebben plaatsgevonden.
§1: Stilzwijgende toestemming A)
Bepaalde personen
258.
Bij de personen kan er opnieuw worden verwezen naar de relatief publieke
personen, de beroepsmatige publieke personen en de volkomen publieke personen.
gegeven toestemming geen invloed meer heeft op een latere situatie; E. GULDIX, “Algemene systematische beschouwingen over het persoonlijkheidsrecht op de eigen afbeelding ”, RW 1980-81, 1175-1178. 384 Brussel 7 april 2000, JT 2001, 779. 385 Brussel 7 april 2000, JT 2001, 779. 386 E. GULDIX, “Algemene systematische beschouwingen over het persoonlijkheidsrecht op de eigen afbeelding”, RW 1980-81, 1177-1180.
72
259.
Bij de relatief publieke personen kan er worden opgemerkt dat zij in zekere zin wel
een inmenging moeten ondergaan. Dit komt doordat de bevolking recht heeft op informatie via de massamedia.387
388
Deze inmenging kan betrekking hebben op hun recht op afbeelding
maar het kan ook verder gaan, het kan de grenzen van het privéleven overschrijden opdat er informatie kan worden meegedeeld aan het publiek met betrekking tot de actuele gebeurtenissen.389 260.
De beroepsmatige publieke personen zijn onder meer het fotomodel, bekende
artiesten en sportbeoefenaars. Bij deze categorie stelt er zich wel een probleem. Het is niet mogelijk om aan deze personen steeds hun toestemming te vragen en deze wordt bijgevolg vermoed.390 De stilzwijgende toestemming heeft wel betrekking op het maken van de afbeelding in het kader van de uitoefening van de professionele activiteit van de beroepsmatige publieke personen.391 261.
Een vraag die zich hierbij kan stellen is of deze stilzwijgende toestemming ook geldt
voor het gebruik van de afbeelding. In rechtsleer en rechtspraak bestaat hierover discussie maar de meerderheidsopvatting stelt dat voor het maken van een afbeelding het vermoeden strikt moeten worden geïnterpreteerd. Hieruit kan worden afgeleid dat er voor het gebruik van de afbeelding een nieuwe toestemming vereist is en dat de stilzwijgende toestemming hier geen rol speelt.392 262.
Van dit meerderheidsstandpunt zijn er ook voorbeelden terug te vinden in de
rechtspraak. Stel dat een fotograaf de toestemming heeft voor het maken van een afbeelding. Wil de fotograaf echter deze afbeelding gebruiken, dan moet hij de afgebeelde persoon onherkenbaar maken of moet hij opnieuw de toestemming van de afgebeelde bekomen.393 Bovendien is vereist dat deze foto‟s genomen worden in het kader van de uitoefening van hun
387
H. VANDENBERGHE, “Bescherming van het privé-leven en recht op informatie via de massamedia”, RW 1969-70, 1457-1461. 388 Zie randnummers 119 tot 123. 389 E. GULDIX, “Algemene systematische beschouwingen over het persoonlijkheidsrecht op de eigen afbeelding”, RW 1980-81, 1178. 390 J. LIEVENS, “Het recht op afbeelding”, RW 1976-77, 1859. 391 Den Haag 13 april 1960, NJ 1961, 160; L. DIERICKX, Het recht op afbeelding, Antwerpen-Oxford, Intersentia, 2005, 135; E. GULDIX, “Algemene systematische beschouwingen over het persoonlijkheidsrecht op de eigen afbeelding”, RW 1980-81, 1178; J. LIEVENS, “Het recht op afbeelding”, RW 1976-77, 1859-1860. 392 Rb. Brussel 17 mei 2002, AM 2003, 138; L. DIERICKX, Het recht op afbeelding, Antwerpen-Oxford, Intersentia, 2005, 135-136. 393 E. GULDIX verwijst in haar bijdrage “Algemene systematische beschouwingen over het persoonlijkheidsrecht op de eigen afbeelding” op pagina 1178 naar een arrest van het Franse Hof van Cassatie van 14 maart 1900.
73
ambt.394 Zo heeft de rechtbank van koophandel te Brussel, in haar vonnis van 11 september 1974, geoordeeld dat de vermoedelijke toestemming de fouten van de afbeelder niet dekt en de afgebeelde persoon zich tegen deze fouten kan verzetten.395 263.
De volkomen publieke personen staan bijna dagelijks in de actualiteit. De rechtspraak
en rechtsleer aanvaarden dat er ook voor deze personen een stilzwijgende toestemming is. Het is onmogelijk om steeds opnieuw de toestemming te vragen. De stilzwijgende toestemming heeft ook hier enkel maar betrekking op afbeeldingen genomen binnen de professionele activiteit.396
B) 264.
Bepaalde omstandigheden Bij de bepaalde omstandigheden kan er verwezen worden naar de groepsfoto en de
openbare plaats. Hiervoor
397
is er geen voorafgaande toestemming vereist. Dit zou ook
onmogelijk zijn, daar men niet van iedereen eerst de toelating kan vragen. De personen die zich op deze groepsfoto of de openbare plaats bevinden, zullen zich hier achteraf niet kunnen tegen verzetten.398 265.
Door zich aan te sluiten bij een groep of zich te bevinden op een openbare plaats,
verlaat men een deel van zijn privéleven. Hierdoor wordt een zekere vorm van openbaarheid gecreëerd.399 266.
De rechtbank van koophandel te Brussel oordeelde in haar vonnis, van 15 oktober
1957, dat de omstandigheden van een groepsfoto meestal gekoppeld zijn aan de
394
J. LIEVENS verwijst in zijn bijdrage “Het recht op afbeelding” op pagina 1859 naar het arrest van 15 januari 1864 van het Franse Hof van Cassatie waarin werd bepaald dat het moet gaan om foto‟s die gemaakt zijn tijdens de uitoefening van de professionele activiteiten. Deze stelling is de dag van vandaag nog steeds van kracht in Frankrijk. 395 Kh. Brussel 11 september 1974, JT 1975, 136. 396 Kh. Brussel 11 september 1974, JT 1975, 136; E. GULDIX, “Algemene systematische beschouwingen over het persoonlijkheidsrecht op de eigen afbeelding”, RW 1980-81, 1179. 397 E. GULDIX definieert een plaats als openbaar van zodra onverschillig wie er toegang heeft. Dit kan gratis zijn of na betaling van een entreeprijs of de prijs van de consumpties. Uit deze definitie kan worden afgeleid dat de straat, een restaurant, warenhuizen, het strand en een parking openbare plaatsen zijn; E. GULDIX, “Algemene systematische beschouwingen over het persoonlijkheidsrecht op de eigen afbeelding”, RW 1980-81, 1181; E. GULDIX verwijst hierbij naar LINDON in noot onder TGI Parijs 27 februari 1974. 398 E. GULDIX, “Algemene systematische beschouwingen over het persoonlijkheidsrecht op de eigen afbeelding”, RW 1980-81, 1181. 399 E. GULDIX, “Algemene systematische beschouwingen over het persoonlijkheidsrecht op de eigen afbeelding”, RW 1980-81, 1181; E. GULDIX verwijst naar LIEVENS, STOUFFLET en LINDON: “La rue est à tout le monde”; J. LIEVENS, “Het recht op afbeelding”, RW 1976-77, 1861.
74
omstandigheden van een openbare plaats. Zo kan er geen twijfel bestaan over de openbaarheid.400 267.
Voor openbare plaatsen is er geen toestemming vereist voor het nemen van de
afbeelding. Men treedt immers – net zoals bij de groepsfoto - uit de intimiteit. Men gaat er vanuit dat de toestemming niet vereist is, zolang de betrokkene niet centraal staat of het onderwerp uitmaakt van de foto.401 268.
Enkele voorbeelden uit de rechtspraak: de rechtbank van koophandel te Brussel
besliste, naar aanleiding van een foto van een voorbijgangster die in een straatreportage was terechtgekomen, dat er geen schending was van haar recht op afbeelding. De foto was immers genomen op een openbare plaats.402 Het hof van beroep te Brussel
403
oordeelde dat de
stilzwijgende toestemming kan worden afgeleid uit de omstandigheden waarin beeldopnames werden gemaakt en waartegen ook geen bezwaar werd aangetekend. 269.
Een aantal Franse toeristen waren aanwezig in Italië. Er werden toen juist foto‟s
genomen bestemd voor reispockets, waarin zij bijgevolg verschenen. Het Hof van Parijs oordeelde dat er geen schending was van het recht op afbeelding: de toeristen bevonden zich immers op een openbare plaats en traden uit de intimiteit.404 270.
Het hof van beroep te Antwerpen
405
oordeelde dat het recht op afbeelding en het
recht op de persoonlijke levenssfeer niet geschonden zijn door een migrante in beeld te brengen voor een nieuwsuitzending op televisie. Verder bepaalde het hof dat de zorgvuldigheidsplicht van artikel 1382 van het Burgerlijk Wetboek en het recht op afbeelding niet vereisen dat een journalist aan al de aanwezige personen hun toestemming vraagt, wanneer hij zich op een voor het publiek toegankelijke plaats bevindt.
400
Kh. Brussel 15 oktober 1957, JT 1958, 43; E. GULDIX verwijst in haar bijdrage “Algemene systematische beschouwingen over het persoonlijkheidsrecht op de eigen afbeelding” ook naar een vonnis uitgesproken in Amiens op 24 maart 1971. Dit vonnis is echter vernietigd door het Franse Hof van Cassatie wegens een innerlijke, strijdige motivering; E. GULDIX, “Algemene systematische beschouwingen over het persoonlijkheidsrecht op de eigen afbeelding”, RW 1980-81, 1181. 401 E. GULDIX, “Algemene systematische beschouwingen over het persoonlijkheidsrecht op de eigen afbeelding”, RW 1980-81, 1181. 402 Kh. Brussel 15 oktober 1957, JT 1985, 43. 403 Brussel 13 december 2002, NJW 2003, 1158-1160. 404 Hof Parijs 24 maart 1965, D. 1965, 122; J. LIEVENS, “Het recht op afbeelding”, RW 1976-77, 1861. 405 Antwerpen 21 juni 2004, AM 2005, 76.
75
§2: Uitzonderingen A) Uitzonderingen op de stilzwijgende toestemming
271.
Op de stilzwijgende toestemming heeft men drie uitzonderingen, er moet dus opnieuw
een toestemming worden verleend.406 272.
De eerste uitzondering houdt in dat de afbeelder een fout maakt door bijvoorbeeld
kwetsende opmerkingen te formuleren.407 Wanneer de afbeelder of fotograaf een fout begaat, zal hij of zij zich uiteraard niet kunnen beroepen op de stilzwijgende toestemming. Er zal een foutbeoordeling plaatsvinden aan de hand van artikel 1382 van het Burgerlijk Wetboek, rekening houdende met de concrete omstandigheden van de zaak.408 273.
Een tweede uitzondering betreft het privéleven. Hier is opnieuw de uitdrukkelijke
toestemming vereist, daar het privéleven toebehoort aan een individu. Het is wel algemeen bekend dat publieke personen graag in de spotlights staan en leven van de publiciteit. Net zoals ieder ander individu, in onze hedendaagse maatschappij, hebben zij ook bepaalde elementen die behoren tot hun privéleven en willen ook niet alle privégegevens delen met de buitenwereld.409 274.
Een eerste voorbeeld uit de rechtspraak betreft het arrest, van het Hof van Beroep te
Parijs van 23 februari 1967, waarin Brigitte Bardot een procedure had ingesteld tegen het Franse weekblad „Jours de France‟. Een fotograaf had met een telelens foto‟s gemaakt van eiseres toen deze zich in de tuin van haar woning bevond. Het Hof oordeelde dat hier wel degelijk een inbreuk werd gepleegd op het recht op afbeelding, het ging om foto‟s die tot de
406
Kh. Brussel 11 september 1974, JT 1975, 136; E. GULDIX, “Algemene systematische beschouwingen over het persoonlijkheidsrecht op de eigen afbeelding”, RW 1980-81, 1180-1181; J. LIEVENS, “Het recht op afbeelding”, RW 1976-77, 1859-1860. 407 E. GULDIX, “Algemene systematische beschouwingen over het persoonlijkheidsrecht op de eigen afbeelding”, RW 1980-81, 1180-1181. 408 Denk hierbij bijvoorbeeld aan Aalst Carnaval dat elk jaar plaatsvindt. In de carnavalstoet worden er namelijk ieder jaar ministers van de federale regering belachelijk gemaakt. Men gaat er vanuit dat er hier geen fout wordt gemaakt door de carnavalmakers. De ministers zullen zich in dergelijke gevallen niet kunnen beroepen op het feit dat zij belachelijk worden gemaakt of dat er sprake is van een aantasting van de goede naam. In dergelijke situaties zal er dus wel sprake zijn van een stilzwijgende toestemming. Hetzelfde principe geldt voor de karikaturen. Een karikatuur is een humoristische illustratie, waarbij de meest kenmerkende trekken van een persoon of een zaak sterk overdreven worden. Algemeen wordt aanvaard dat er een ruime tolerantie bestaat met betrekking tot het maken van karikaturen; E. GULDIX, “Algemene systematische beschouwingen over het persoonlijkheidsrecht op de eigen afbeelding”, RW 1980-81, 1180-1181. 409 E. GULDIX, “Algemene systematische beschouwingen over het persoonlijkheidsrecht op de eigen afbeelding”, RW 1980-81, 1180-1181.
76
privésfeer behoorden. Het Franse weekblad had immers de toestemming moeten vragen aan de eiseres om de foto te publiceren.410 275.
Een tweede voorbeeld is het arrest met betrekking tot Eddy Merckx. Hij werd
gefotografeerd, in de kleedkamer van een wielerbaan, tijdens het omkleden. Deze foto werd aangekocht door een uitgeverij die de desbetreffende foto gebruikte in het boek „De Flandriens‟ van Stan Lauryssens. De foto werd bovendien gebruikt ter promotie van het boek. In de beschikking van 24 december 1973 oordeelde de voorzitter van de rechtbank van eerste aanleg te Antwerpen dat de “foto niet past in de noodzakelijke publiciteit die een wielrenner verplicht is te dulden in alle openbare aspecten en gebeurtenissen van zijn zwaar beroep van moderne gladiator om te voldoen aan de sensatiezucht en commerciële belangen”.411
276.
De laatste uitzondering betreft de commerciële doeleinden.412 Het principe van de
stilzwijgende toestemming geldt niet wanneer het gaat om de afbeeldingen die worden gebruikt voor commerciële doeleinden. 277.
Een voorbeeld hiervan is terug te vinden in de Franse rechtspraak. Het weekblad
„L‟Express‟ publiceerde reclame voor buitenboordmotoren. Daarbij werd een foto van de toenmalige Franse President Pompidou gebruikt. Er werd een bijkomende tekst neergeschreven: “Si nous nous acharnons depuis dix ans à gagner toutes les competitons, c‟est pour votre sécurité, Monsieur le Président.” De Franse rechtbank was van oordeel dat er geen sprake kon zijn van een stilzwijgende toestemming. De afbeelding mocht immers niet gebruikt worden voor commerciële doeleinden zonder de toelating van de betrokken persoon.
B)
Uitzonderingen op de groepsfoto en de openbare plaats
278.
In beginsel moet er geen toestemming worden verleend voor wat de groepsfoto en de
openbare plaats betreft. Natuurlijk bestaan hierop enkele uitzonderingen die terug te vinden zijn in de rechtspraak. Hiermee wordt bedoeld dat er in deze uitzonderingen toch een toestemming moet worden gegeven opdat er geen schending van het recht op afbeelding zou plaatsvinden.
410 411
J. LIEVENS, “Het recht op afbeelding”, RW 1976-77, 1860. Dit arrest werd niet gepubliceerd. Als bron geldt: J. LIEVENS, “Het recht op afbeelding”, RW 1976-77,
1860. 412
J. LIEVENS, “Het recht op afbeelding”, RW 1976-77, 1861.
77
279.
Wanneer de afbeelder of fotograaf een persoon uit een groepsfoto vergroot of
omkadert, moet hij hiervoor over de vereiste toestemming beschikken. In een dergelijke situatie kan er worden afgeleid dat de fotograaf niet de bedoeling had om een groepsfoto te maken of om de openbare plaats af te beelden. Het ging om de welbepaalde afgebeelde die werd uitvergroot of omkaderd.413 280.
Er zal van deze immuniteit geen sprake meer zijn wanneer de afbeelder de
afgebeelde belachelijk maakt.414 281.
De uitzonderingen vermeld op de stilzwijgende toestemming – de fout van de
afbeelder, het privéleven en de commerciële doeleinden – zijn ook van toepassing op de openbare plaats. De afbeelder zal zich niet kunnen beroepen op de immuniteit van de openbare plaats wanneer hij een fout begaat in de zin van artikel 1382 van het Burgerlijk Wetboek. Dit impliceert dat er een inbreuk is gepleegd op een rechtsnorm of dat de zorgvuldigheidsregel is overtreden. Ook wanneer de foto wordt gebruikt voor commerciële doeleinden, kan men zich niet altijd beroepen op de immuniteit van de openbare plaats.415
413 414 415
Kh. Brussel 11 september 1974, JT 1975, 136. Kh. Brussel 15 oktober 1957, JT 1958, 43; J. LIEVENS, “Het recht op afbeelding”, RW 1976-77, 1862. J. LIEVENS, “Het recht op afbeelding”, RW 1976-77, 1862.
78
Afdeling II: De schending en bescherming van het recht op eerbiediging van het privéleven Hoofdstuk I: Bescherming van de privacy: Algemeen 282.
Het recht op privacy verleent het individu bescherming tegen het ongeoorloofd
openbaar maken van elementen die behoren tot het privéleven maar ook tegen het ongeoorloofd binnendringen in het privéleven. Met andere woorden, er wordt bescherming geboden tegen het bekomen en verspreiden van informatie die behoort tot het privéleven van een derde.416 283.
Er zal dus sprake zijn van een schending van het recht op privacy wanneer er gegevens
ongeoorloofd bekend worden gemaakt of wanneer iemand het privéleven binnendringt zonder hiervoor over de vereiste toestemming te beschikken.417 284.
Bij de bescherming van de privacy moet er een vooreerst een onderscheid gemaakt
worden tussen enerzijds de bescherming tegen het binnendringen in het privéleven en anderzijds de bescherming tegen het openbaar maken van het privéleven. De bescherming tegen het binnendringen in het privéleven omvat elke vorm van binnendringen en inmenging zoals afluistering, bespieding, ongewilde fotografering in de privésfeer en fysiek binnendringen.418 Met de bescherming tegen het openbaar maken van het privéleven wordt bedoeld dat het individu kan opkomen tegen ongewenste mededelingen op radio en televisie, in pers en publicaties. Ook tegen het gebruik van aspecten, behorend tot het privéleven en die werden vrijgegeven voor andere doeleinden dan overeengekomen, kan worden opgekomen.419 285.
Indien de betrokkene zijn toestemming heeft gegeven om bepaalde gegevens openbaar
te maken of wanneer hij toestemming heeft gegeven opdat iemand zich in zijn privéleven mag mengen, dan zal de betrokkene zich uiteraard niet kunnen beroepen op een schending van het recht op eerbiediging van het privéleven. De betrokkene heeft immers zijn toestemming
416
W. VAN GERVEN, “Algemeen personenbeschermingsrecht: De persoonlijkheidsrechten” in P. Compendium van het personen – en familierecht, Leuven, Acco, 2008, 220-211. 417 W. VAN GERVEN, “Algemeen personenbeschermingsrecht: De persoonlijkheidsrechten” in P. Compendium van het personen – en familierecht, Leuven, Acco, 2008, 220-211. 418 W. VAN GERVEN, “Algemeen personenbeschermingsrecht: De persoonlijkheidsrechten” in P. Compendium van het personen – en familierecht, Leuven, Acco, 2008, 223. 419 W. VAN GERVEN, “Algemeen personenbeschermingsrecht: De persoonlijkheidsrechten” in P. Compendium van het personen – en familierecht, Leuven, Acco, 2008, 223.
SENAEVE, SENAEVE, SENEAVE, SENAEVE,
79
verleend. Voor wat betreft de kenmerken van de toestemming kan worden verwezen naar wat reeds werd vermeld bij het recht op afbeelding.420 286.
Bij de bescherming van de privacy zal het ook steeds gaan om de verhouding tussen
een individu ten overstaan van andere individuen en de Staat.421 287.
De laatste decennia is er steeds meer aandacht besteed aan de bescherming van het
recht op privacy. Dit kan verklaart worden door enerzijds de vooruitgang van het individu en van de individualisering.422 Maar anderzijds wordt het individu bedreigd door de verschillende factoren in onze moderne maatschappij. Hierbij zien we vooral invloed van de sensatiepers, de toenemende bureaucratisering en allerlei nieuwe opslagtechnieken. Hierdoor is er nood aan een betere bescherming van het privéleven.423
Hoofdstuk II: Grenzen aan de privacybescherming 288.
Zoals reeds vermeld is een persoonlijkheidsrecht geen absoluut recht, wat dus ook van
het recht op privacy geen absoluut recht maakt.424 Het recht op eerbiediging van het privéleven kan in conflict komen te staan met andere fundamentele waarden en rechten in onze maatschappij. Dit kan het geval zijn bij de opsporing van misdrijven of het recht op informatie van het publiek, waardoor het recht op eerbiediging van het privéleven eventueel moet wijken. Er wordt hiervoor een onderscheid gemaakt tussen de wettelijke beperkingen en de jurisprudentiële begrenzingen, die worden toegelicht in de paragrafen 1 en 2.425 Door deze grenzen zal er geen schending zijn van het recht op privacy, tenzij de voorwaarden niet worden nageleefd.
420
Zie randnummers 247 tot 255. A.J. NIEUWENHUIS, Tussen privacy en persoonlijkheidsrecht: een grondrechtelijk en rechtsvergelijkend onderzoek, Nijmegen, Ars Aequi Libri, 2001, 17. 422 A.J. NIEUWENHUIS, Tussen privacy en persoonlijkheidsrecht: een grondrechtelijk en rechtsvergelijkend onderzoek, Nijmegen, Ars Aequi Libri, 2001, 22-23. 423 E. GULDIX, “De rechtsbescherming van de persoonlijke levenssfeer door persoonlijkheidsrechten”, Vl.T.Gez. 1987, 206. 424 Zie randnummer 36. 425 J. VANDE LANOTTE en Y. HAECK, Handboek EVRM, Deel 2, Artikelsgewijze commentaar, Volume I, Antwerpen-Oxford, Intersentia 2004, 1066 p; W. VAN GERVEN, “Algemeen personenbeschermingsrecht: De persoonlijkheidsrechten” in P. SENAEVE, Compendium van het personen- en familierecht, Leuven, Acco, 2008, 225. 421
80
§1: De wettelijke begrenzing 289.
In sommige gevallen heeft de wetgever in uitzonderingen op de privacybescherming
voorzien en moet er dus een zekere inbreuk op het privéleven worden getolereerd. 290.
Dit is het geval met de artikelen 16, 36-39, 49, 87-90 en 109 van het Wetboek van
Strafvordering. Deze hebben betrekking op de huiszoekingen op plaatsen die niet voor het publiek toegankelijk zijn. Daarnaast bestaat er ook nog de wet van 7 juni 1969
426
tot
vaststelling van de tijd, gedurende dewelke geen opsporing ten huize of huiszoeking mag worden verricht. 291.
Artikel 7 van de wet van 19 juli 1991
427
tot regeling van het beroep van de
privédetective heeft betrekking op de vaststellingen van privédetectives naar de seksuele activiteiten van personen, voor zover het gaat om gedrag dat in strijd is met de wet. 292.
De voorwaarden gesteld in deze artikelen moeten worden gerespecteerd. Worden
deze niet nageleefd, dan zal de betrokkene zich kunnen beroepen op zijn schending van het recht op privacy. 293.
Er kan kort worden verwezen naar de verwerking van de persoonsgegevens. Hiervoor
zullen enkele relevante artikels van de wet van 8 december 1992 tot bescherming van de persoonlijke levenssfeer ten opzichte van de verwerking van persoonsgegevens (=WVP) worden vermeld.428 Deze wet is ook beter gekend onder de Privacywet. 294.
Artikel 1 WVP vermeldt wat onder verwerking moet worden verstaan. Het gaat om
een bewerking van persoonsgegevens zoals het verzamelen, vastleggen of raadplegen ervan. (Artikel 1 WVP)
429
Deze wet is van toepassing op elke gehele of gedeeltelijke
geautomatiseerde en niet-geautomatiseerde verwerking van persoonsgegevens. (Artikel 3 § 1 WVP)
426
Artikel 1 van de wet van 7 juni 1969 bepaalt: “ Geen opsporing of huiszoeking mag in een voor het publiek niet toegankelijke plaats worden verricht vóór vijf uur 's morgens en na negen uur ‟s avonds”. 427 Wet 19 juli 1991 betreffende de regeling van het beroep van privédetective, BS 2 oktober 1991. Deze wet is in werking getreden op 2 oktober 1992. 428 Wet 8 december 1992 betreffende de bescherming van de persoonlijke levenssfeer ten opzichte van de verwerking van persoonsgegevens, BS 18 maart 1993. 429 In een arrest van het hof van beroep te Antwerpen, van 27 september 1995, werd beslist dat: “Een dossier dat naar aanleiding van een vacature over de kandidaten wordt aangelegd, geen bestand is in de zin van artikel 1 van de wet tot bescherming van de persoonlijke levenssfeer”; Antwerpen 27 september 1995, RW 199596, 750.
81
295.
De finaliteitsregel houdt in dat bij de verwerking van de persoonsgegevens de
verantwoordelijke zich moet houden aan het doel waarvoor de verwerking verricht wordt. (Artikel 4 WVP) De toelaatbaarheidstoetsing (Artikel 5 WVP) bepaalt dat de verwerking van persoonsgegevens maar in welbepaalde gevallen is toegelaten, onder andere wanneer de betrokkene daarvoor zijn ondubbelzinnige toestemming heeft verleend of wanneer de verwerking noodzakelijk is ter vrijwaring van een vitaal belang van de betrokkene. 296.
De handhaving van de wet gebeurt vooreerst door de Commissie voor de bescherming
van de persoonlijke levenssfeer. De voorzitter van de Commissie kan de geschillen voorleggen aan de burgerlijke rechtbank, zoals bepaald in artikel 32, §3 WVP. Artikel 14 WVP bepaalt dat elke betrokkene aan wie het toegangsrecht of het correctierecht wordt geweigerd, na een onbeantwoorde poging van het uitoefenen van zijn rechten, een vordering kan instellen bij de voorzitter van de rechtbank van eerste aanleg, zetelend zoals in kort geding. De persoon die schade lijdt als gevolg van de niet-naleving van de WVP moet enkel bewijzen dat hij schade heeft geleden doordat in strijd is gehandeld met de bij of krachtens de wet bepaalde voorschriften. Eenmaal dat bewijs is geleverd, is het aan de verantwoordelijke voor de verwerking, om te bewijzen dat het feit dat de schade heeft veroorzaakt, hem of haar niet kan worden toegerekend overeenkomstig artikel 15 WVP. Op dat punt is, in vergelijking met het gemeenrecht (= artikel 1382 van het Burgerlijk Wetboek), de bewijslast dus omgekeerd. Op het niet-naleven van vrijwel alle verbodsbepalingen en verplichtingen, opgelegd in de WVP, staan strenge strafsancties overeenkomstig artikel 38 WVP.
82
§2: Jurisprudentiële begrenzing 297.
Deze begrenzingen zijn ontstaan in de rechtspraak. De rechters moeten vaak een
belangenafweging maken tussen het recht op eerbiediging van het privéleven enerzijds en de andere waarden die een rol spelen in onze hedendaagse maatschappij anderzijds.
A) 298.
Het Hof van Cassatie Eerst kan hierbij nog opgemerkt worden dat het Hof van Cassatie, in zijn arrest van 6
maart 1986, 430 de directe werking erkend heeft van artikel 8, lid 1 van het Europees Verdrag voor de Rechten van de Mens in de Belgische rechtsorde wanneer het aan de Staat het verbod oplegt om zich te mengen in het privéleven van individuen.431 299.
Voor het Belgisch Hof van Cassatie zijn er al verschillende strijdigheden opgeworpen
die betrekking hadden op het privéleven. Enkele voorbeelden: -
Het Koninklijk Besluit van 12 oktober 1964 betreffende het voorschrijven van de huidproef op tuberculinegevoeligheid.432
-
Het Ministerieel Besluit van 4 juni 1964 betreffende het opdragen van de vaststelling van arbeidsongeschiktheid/arbeidsgeschiktheid aan een door de overheid aangewezen arts.433
-
Het Koninklijk Besluit van 8 september 1965: het verplicht geneeskundig onderzoek waaraan de gewetensbezwaarde onderworpen wordt.434
-
De strafvervolging en veroordeling wegens overspel.435
-
Artikel
35
van
het
Wegverkeersregelment:
de
verplichting
om
een
veiligheidsgordel te dragen in personenwagens.436 300.
In deze gevallen werd echter geen strijdigheid erkend door het Hof van Cassatie. Er
werd geoordeeld dat de inmenging in het privéleven in zekere zin was toegelaten.437
430
Cass. 6 maart 1986, AC 1985-86, 937; T.Not. 1986, 142; RW 1986-87, 236. P. LEMMENS, “De Raad van State en de internationale verdragen over de rechten van de mens”, TBP 1987, 373-375; J. GERLO, “Het begrip privacy voor de jurist”, Vl.T.Gez. 1985-86, 179-180. 432 Cass. 8 september 1982, Vl.T.Gez. 1983, 142, noot P. LEMMENS. 433 Cass. 23 juni 1980, RW 1980-81, 446, noot P. LEMMENS. 434 Cass. 4 april 1977, JT 1977, 544. 435 Cass. 15 juni 1982, Rev.dr.pén. 1982, 320. 436 Cass. 18 september 1979, RW 1979-80, 831, noot P. LEMMENS. 437 J. GERLO, “Het begrip privacy voor de jurist”, Vl.T.Gez. 1985-86, 181. 431
83
B) 301.
Journalistiek en literatuur Zoals reeds bij het recht op afbeelding vermeld, 438 moet er een onderscheid gemaakt
worden naargelang de hoedanigheid van de persoon. Zo heeft men enerzijds personen die een rol vervullen in het publieke leven zoals staatslieden, zangers en politici. Anderzijds heeft men personen die door eenmalige gebeurtenissen in het nieuws treden. Men spreekt dus van publieke personen en private personen. In onze democratische samenleving is er een recht op informatie.439 Door dit grondrecht is het recht op privacy voor publieke personen niet steeds zo uitgebreid als voor private personen.440 Deze publieke personen moeten dus in zekere zin een inmenging in hun privéleven dulden.
C) 302.
De geschiedschrijving Aangenomen wordt dat de geschiedkundige schrijver het recht heeft om historische
feiten bekend te maken.441 Hij mag ook elementen meedelen die betrekking hebben op het privéleven van de historische persoon. Hiervoor moet hij niet over enige toestemming beschikken. Er wordt wel aanvaard dat de geschiedkundige hierbij objectief blijft en dat hij enkel privégegevens meedeelt die betrekking hebben op de historische achtergrond. Hij mag uiteraard geen privégegevens van de actuele privésituatie meedelen. Bovendien wordt er ook verwacht dat hij alle versies meedeelt omtrent een bepaald historisch feit.442
D) 303.
Het professionele leven Het recht op privacy kan in conflict komen met de belangen van de werkgever.443 Kan
de werkgever een werknemer ontslaan op grond van elementen uit zijn privéleven? 304.
Ontslag, op grond van feiten uit het privéleven, kan rechtmatig zijn en bepaalde
rechtspraak aanvaardt dergelijk ontslag.444 De voorwaarde is wel dat deze privéfeiten een
438
Zie randnummers 97 tot 102. J. GERLO, “Het begrip privacy voor de jurist”, Vl.T.Gez. 1985-86, 182. 440 W. VAN GERVEN, “Algemeen personenbeschermingsrecht: De persoonlijkheidsrechten” in P. SENAEVE, Compendium van het personen – en familierecht, Leuven, Acco, 2008, 225-226. 441 J. GERLO, “Het begrip privacy voor de jurist”, Vl.T.Gez. 1985-86, 182. 442 W. VAN GERVEN, “Algemeen personenbeschermingsrecht: De persoonlijkheidsrechten” in P. SENAEVE, Compendium van het personen – en familierecht, Leuven, Acco, 2008, 227. 443 J. GERLO, “Het begrip privacy voor de jurist”, Vl.T.Gez. 1985-86, 182. 439
84
weerslag hebben op de uitoefening van het beroep. Ook wordt er door de rechtspraak aangenomen dat de werkgever, bij sollicitaties, mag informeren naar bepaalde aspecten van het privéleven, onder andere naar het hiv-virus. Maar hier wordt rekening gehouden met het relevantiecriterium: enkel informatie die noodzakelijk is voor de uitoefening van het beroep mag gevraagd worden aan de sollicitant.445 305.
Zowel in publieke als in private sectoren wordt er rekening gehouden met
privégegevens.446 306.
Enkele voorbeelden uit de rechtspraak: een politiecommissaris had een bijkomende
job, hij plaatste na zijn werkuren jackpots en inde daarvan de opbrengst. De burgemeester had deze politiecommissaris geschorst maar hiertegen werd hoger beroep ingesteld. De zaak werd behandeld door de Raad van State die het beroep heeft verworpen. 447 Een tweede voorbeeld betreft een werkneemster, die buiten haar werkuren, werkte als prostituée in het Brusselse Zoniënwoud. Haar werkgever was dit te weten gekomen en heeft haar bijgevolg ontslagen. De reden was dat de automobilisten klanten konden zijn bij de firma. Het Brusselse arbeidshof heeft de werkgever in het gelijk gesteld.448
E) De inrichting van de samenleving – bureaucratie 307.
Door de inrichting van onze samenleving zullen heel wat privégegevens moeten
worden vrijgegeven. Dit zal onder meer het geval zijn om een arbeidsplaats te bekomen, om sociale zekerheid te verkrijgen, sociale en medische bijstand te genieten, om een verzekering af te sluiten maar ook voor het verkrijgen van een pensioen of werkloosheidsuitkering.449 308.
Natuurlijk moeten ook niet alle privégegevens worden meegedeeld. Een zwangere
werkneemster moet haar zwangerschap niet vermelden bij de sollicitaties en de aanwerving. Artikel 40 van de Arbeidswet
450
stelt dat “een werkgever geen handeling mag stellen die
444
K. VAN KILDONCK, “Privacy werknemers. Onrechtmatig verkregen bewijs op het werk”, NJW 2010, 180-183. 445 R. BLANPAIN, “Aids en drugs – Richtlijnen voor ondernemingen”, RW 1988-89, 144-145; B. OVERSTEYNS, “Studiedag „Gezondheid, Onderneming en Arbeidsrecht‟”, Vl.T.Gez. 1987-88, 415-428; W. VAN GERVEN, “Algemeen personenbeschermingsrecht: De persoonlijkheidsrechten” in P. SENAEVE, Compendium van het personen – en familierecht, Leuven, Acco, 2008, 179-250. 446 J. GERLO, “Het begrip privacy voor de jurist”, Vl.T.Gez. 1985-86, 182-183. 447 RvS 16 mei 1967, Arr.R.v.St. 1967, 513. 448 Arbh. Brussel 22 februari 1968, JT 1968, 387. 449 J. GERLO, “Het begrip privacy voor de jurist”, Vl.T.Gez. 1985-86, 182. 450 Wet 16 maart 1971 betreffende de arbeidswet, BS 30 maart 1971. Deze wet is in werking getreden op 9 april 1971.
85
ertoe strekt eenzijdig een einde te maken aan een dienstbetrekking vanaf het ogenblik waarop de werkgever werd ingelicht omtrent de zwangerschap tot een maand na het einde van de postnatale rustperiode. Een ontslag is enkel maar toegelaten wanneer het gaat om redenen die vreemd zijn aan de lichamelijke toestand als gevolg van de zwangerschap of de bevalling”.
F) 309.
Wetenschap en techniek Door de vooruitgang van de wetenschap en de techniek komt het privéleven steeds
meer in het gevaar. 310.
In de jaren ‟80 werd men geconfronteerd met de opkomst van de microspionnen. Men
kon middels gesofisticeerde apparatuur (microfoon, infraroodcamera‟s en radiozender) gemakkelijk gesprekken afluisteren of beelden maken door middel van verborgen camera‟s. Het individu moest hiertegen wel beschermd worden.451 311.
In een zaak, die behandeld werd voor het hof van beroep te Gent,
452
werd een
wandelend koppeltje door een paar boeven beroofd van hun handtas. De daders konden worden geïdentificeerd door een camera aangebracht aan het gebouw van de Nationale Bank. 312.
Daarnaast vormt ook het internet een bijkomend probleem. Dankzij de e-mail is er
persoonlijke communicatie mogelijk, maar net zoals bij creditcardnummers kunnen deze emails onderschept worden. Bovendien laat iedere bezoeker van een website sporen na of worden er sporen van die website nagelaten op de gebruikte pc. Internet biedt de mogelijkheid om vele zaken te regelen zonder het huis nog te moeten verlaten, maar in werkelijkheid worden er heel wat sporen achtergelaten.453 313.
Het recht op privacy is een alom tegenwoordig fenomeen. Aan de ene kant heeft
iedereen recht op privacy maar aan de andere kant zijn er sites, zoals 'Facebook', waar men alles uit zijn privéleven zelf naar buiten brengt.
451
J. GERLO, “Het begrip privacy voor de jurist”, Vl.T.Gez. 1985-86, 183. Gent 28 maart 2002, NJW 2002, 819. 453 A.J. NIEUWENHUIS, Tussen privacy en persoonlijkheidsrecht: een grondrechtelijk en rechtsvergelijkend onderzoek, Nijmegen, Ars Aequi Libri, 2001, 25. 452
86
Hoofdstuk III: Enkele voorbeelden uit de rechtspraak 314.
Het hierna te bespreken vonnis, van de rechtbank van eerste aanleg, van 15 mei
1975 heeft betrekking op de schending van het recht op afbeelding en de schending van het privéleven. Eiser treedt op in eigen naam maar ook als rechthebbende van zijn overleden echtgenote. De echtgenote kwam om in tragische omstandigheden, ze werd immers gewurgd. Het toenmalige weekblad „Zondag Nieuws‟ van 24 april 1974 publiceerde op pagina 9 een foto van eiser en zijn echtgenote. Deze litigieuze foto werd door een vriend genomen op het huwelijk van eisers schoonbroer. De rechter oordeelde dat de foto de intieme sfeer van het privéleven schendt. De uitgever en de feitelijke uitgeefster begingen dus een fout door de betrokken foto te publiceren zonder de toestemming van de betrokken eiser.454 315.
In een zaak voor de rechtbank van eerste aanleg te Brussel
455
werd de rechter
geconfronteerd met het recht op afbeelding en het recht op privacy, tijdens een assisenprocedure. De rechter oordeelde dat de toestemming moest worden verleend bij het recht op afbeelding. Deze toestemming kon niet worden vermoed, behoudens uitzonderlijke categorieën en omstandigheden. Degene die beweert over de vereiste toestemming te beschikken, moet daar dan ook het bewijs van leveren. In casu betrof het een assisenproces waarbij de beklaagde gefilmd werd maar uiteraard heeft hij hiervoor geen enkele toestemming kunnen geven. Bovendien bestond er een risico op een schending van het recht op eerbiediging van het privéleven wanneer er een film vertoond zou worden met afbeeldingen van de beklaagde en zijn familieleden. Men vervormde wel het gezicht en de stem maar toch was dit niet voldoende om de herkenning van de gefilmde persoon absoluut te beletten. De rechter oordeelde dat het recht op privéleven voor de beklaagde onder meer een recht op het vergeten omvatte. 316.
In een soortgelijke zaak voor het hof van beroep te Brussel
456
oordeelde de rechter
dat er gevaar was voor de schending van het recht op eerbiediging van het privéleven van een persoon in geval van herhaalde uitzendingen, waarbij de eiser zijn afbeeldingen werden vertoond of afbeeldingen van de eiser zijn familieleden.
454 455 456
Rb. Antwerpen 15 mei 1975, RW 1975-76, 2017, noot J. CORBET. Rb. Brussel 30 juni 1997, AM 1998, 264. Brussel 21 december 1995, JT 1996, 47.
87
317.
Het arbeidshof te Bergen
457
oordeelde dat de schending van het recht op
eerbiediging van het privéleven steeds een burgerlijke fout is, die moet worden beoordeeld aan de hand van de interpretatie die wordt gegeven aan het begrip fout en in het licht van artikel 8 EVRM. 318.
In een zaak betreffende het filmen van verkeersovertredingen, voor een televisie-
uitzending, oordeelde het Hof van Cassatie dat dit een schending impliceerde van het recht op privacy en het recht op een eerlijk proces. Het vaststellen van een verkeersovertreding is de bevoegdheid van de politie en niet van derden, zoals een televisieploeg.458
457
Arbh. Bergen 18 februari 2008, RDTI 2008, 229. Cass. 8 november 2005, AM 2006, 79; F. SCHUERMANS, “Cassatie maakt het reality-tv erg moeilijk. Misdrijven vastleggen op camera schendt privacy”, Juristenkrant 2005, afl. 120, 6; M. VANSNICK, “Verkeerscamera's: remedie niet erger dan kwaal”, Orde van de dag 1999, afl. 8, 27-31. 458
88
Afdeling III: Europees niveau: schending en voorbeeld uit rechtspraak 319.
Het recht op eerbiediging van het privéleven en het recht op afbeelding zijn onder
meer terug te vinden in artikel 22 van de Grondwet, artikel 17 BuPo-verdrag en artikel 8 EVRM. 320.
Artikel 8 EVRM wordt in de rechtspraak frequenter toegepast dan artikel 22 GW en
artikel 17 BuPo-verdrag. Vandaar dat er nu een korte toelichting volgt van artikel 8 EVRM. 321.
Uit de vergelijking van de rechtspraak van het Europees Hof voor de Rechten van de
Mens blijkt dat het recht op eerbiediging van het privéleven, in de zin van artikel 8 EVRM, ruimer wordt opgevat dan het persoonlijkheidsrecht. Er is dus een verschil tussen de Europese en de nationale rechtspraak. In de ruime betekenis omvat het recht op eerbiediging van het privéleven ook de morele en extrapatrimoniale elementen.459 Hieruit kan worden afgeleid dat het recht op bescherming van de afbeelding niet enkel beperkt zal zijn tot de private plaats. Artikel 8 EVRM houdt ook een bescherming in van de ontwikkeling van iemand zijn persoonlijkheid en identiteit.460 322.
Als men artikel 8 EVRM leest, dan merkt men dat er een negatieve en een positieve
verplichting in vermeld staat. 323.
Het Europees Hof voor de Rechten van de Mens gaat bij een negatieve verplichting na
of er al dan niet een inmenging in het privéleven heeft plaatsgevonden. Indien het antwoord negatief is, dan is er geen probleem. Heeft er wel een inmenging plaatsgevonden, dan moet het Hof nagaan of deze inmenging al dan niet gerechtvaardigd is. 324.
Hiertoe worden verschillende criteria gehanteerd, dewelke hieronder worden
toegelicht aan de hand van Europese rechtspraak. 325.
In het arrest-Peck had een persoon een mislukte zelfmoordpoging ondernomen op de
openbare weg. Er was op dat ogenblik een nieuw bewakingssysteem in werking dat beelden registreerde van de openbare weg en bijgevolg dus ook van de zelfmoordpoging van de eiser. Beelden van die zelfmoordpoging werden verspreid door middel van foto‟s en door het tonen 459
L. DIERICKX, Het recht op afbeelding, Antwerpen-Oxford, Intersentia, 2005, 7. P. DE HERT, “Artikel 8. Recht op privacy” in J. VANDE LANOTTE en Y. HAECK, Handboek E.V.R.M. Deel 2. Artikelsgewijze commentaar, I, Antwerpen, Intersentia, 2004, nr. 13. 460
89
van de beelden op televisie. De eiser stelde een vordering in wegens de verspreiding en het beschikbaar stellen van de beelden aan de media. Het Hof hield rekening met volgende criteria: de aard van de persoon, de mate van het gebruik, de plaats en de manier van opname van de beelden.461 In de zaak-Doorson hanteerde de Europese Commissie dezelfde criteria.462 326.
In sommige gevallen is een inmenging in het privéleven geoorloofd. Dit zal het geval
zijn wanneer er voldaan is aan drie cumulatieve voorwaarden: de inmenging moet voorzien zijn bij de wet, een legitiem doel hebben en het moet noodzakelijk zijn in een democratische samenleving.463 Wanneer deze inmenging niet geoorloofd is, dan is er een schending van artikel 8 EVRM.464 327.
Naast de negatieve verplichting is er ook nog een positieve verplichting die rust op de
lidstaten. Bij de positieve verplichting gaat de rechter een belangenafweging maken tussen de belangen van het individu – meer bepaald het recht op afbeelding of het recht op eerbiediging van het privéleven – en de algemene belangen die in een bepaalde zaak aanwezig zijn. De persvrijheid of het recht op vrije meningsuiting zijn hier voorbeelden van.465 328.
Hier kan ook worden verwezen naar de zaak betreffende Prinses Caroline van Monaco
(= Caroline von Hannover).466 In casu werden een dertigtal foto‟s met bijhorende commentaar gepubliceerd. De afbeeldingen hadden betrekking op het privéleven van de prinses en verschenen in talloze Duitse weekbladen en tijdschriften.467 468 329.
Aanvankelijk stelde de prinses een vordering in voor de Duitse rechtbanken en dit op
grond van de schending van haar recht op eerbiediging van het privéleven. Het Duitse Landgericht heeft de vordering niet ontvankelijk verklaard. Het ging volgens deze rechtbank om foto‟s die werden genomen op publieke plaatsen. Volgens de rechtbank was prinses Caroline namelijk een „absolute Person der Zeitsgeschichte‟. Het privéleven van deze 461
Hof Mensenrechten, arrest Peck / Verenigd Koninkrijk van 28 januari 2003, AM 2003, 233. Commissie Mensenrechten, beslissing Doorson / Nederland van 29 november 1993, www.echr.coe.int. (consultatie vrijdag 26 maart 2010). 463 Artikel 8 van het Europees Verdrag voor de Rechten van de Mens; P. DE HERT, “Artikel 8. Recht op privacy” in J. VANDE LANOTTE en Y. HAECK, Handboek E.V.R.M. Deel 2. Artikelsgewijze commentaar, I, Antwerpen, Intersentia, 2004, nr. 3. 464 P. DE HERT, “Artikel 8. Recht op privacy” in J. VANDE LANOTTE en Y. HAECK, Handboek E.V.R.M. Deel 2. Artikelsgewijze commentaar, I, Antwerpen, Intersentia, 2004, nr. 10. 465 P. DE HERT, “Artikel 8. Recht op privacy” in J. VANDE LANOTTE en Y. HAECK, Handboek E.V.R.M. Deel 2. Artikelsgewijze commentaar, I, Antwerpen, Intersentia, 2004, nr. 10. 466 L. DIERICKX, Het recht op afbeelding, Antwerpen-Oxford, Intersentia, 2005, 12-15. 467 P. DOCQUIR, “L'arrêt 'Caroline de Monaco' de la Cour européenne des droits de l'Homme: la liberté de la presse subordonnée à la qualité d'information?”, Journ.jur. 2004, 10-11. 468 Hof Mensenrechten, arrest von Hannover / Duitsland van 24 juni 2004, www.echr.coe.int. (consultatie woensdag 3 februari 2010). 462
90
persoon stopt in principe van zodra ze hun privéterrein verlaten. Prinses Caroline was echter niet akkoord met de uitspraak en ging tegen deze beslissing in beroep. 330.
Het Bundesgerichtshof hervormde deze uitspraak gedeeltelijk. Het was van oordeel dat
het privéleven van publieke personen zich niet enkel beperkt tot het privéterrein maar dat het zich ook kan afspelen op een openbare plaats.469 Het Bundesgerichtshof aanvaardde wel dat er een schending was van het recht op afbeelding maar enkel voor wat betreft de foto waarop de prinses in het gezelschap van een mannelijke acteur werd getoond. 331.
Vervolgens kwam de zaak bij het Bundesverfassungsgericht
470
, die het opnieuw
gedeeltelijk hervormde. Het recht op afbeelding en de bescherming van het privéleven, meer bepaald het familieleven, werden geschonden voor wat betreft de foto‟s waarop de prinses werd afgebeeld met haar kinderen. 332.
Aldus werd prinses Caroline voor de Duitse rechtbanken in het ongelijk gesteld.
Indien alle interne rechtsmiddelen uitgeput zijn, kan men zich vervolgens richten tot het Europees Hof voor de Rechten van de Mens (= EHRM), wat prinses Caroline vervolgens deed. 333.
Het EHRM veroordeelde de Duitse Staat wegens de niet-naleving van haar positieve
verplichting die voortvloeit uit artikel 8 EVRM. De Duitse Staat had immers maatregelen moeten nemen ter bescherming van het recht op afbeelding en het recht op eerbiediging van het privéleven. 334.
Het EHRM was van oordeel dat het recht op privéleven, in de zin van artikel 8 EVRM,
wel degelijk geschonden werd door de publicatie van foto‟s in privéaangelegenheden. Voor deze beoordeling hield het Hof rekening met het feit of het een publieke of een private situatie betrof. Ook met het gebruik van de afbeeldingen werd rekening gehouden.471 335.
Vervolgens was het Hof niet akkoord met de criteria van „absolute Person der
Zeitsgeschichte‟ en „a secluded place‟. Volgens het Hof kon er door deze begrippen niet
469
Met deze afgezonderde plaats wordt „a secluded place‟ bedoeld. Dit is een plaats waar een persoon zich ontrokken heeft aan de blikken van het publiek. Dit is ook een plaats waar het duidelijk is dat deze personen alleen gelaten willen worden en waar die persoon zich dan ook anders gedraagt dan in een publieke plaats; D. VOORHOOF, “Foto‟s van prinses in roddelpers inbreuk op privacy”, Juristenkrant 2004, 12. 470 Dit is het Duitse Grondwettelijk Hof. 471 Hof Mensenrechten, arrest von Hannover / Duitsland van 24 juni 2004, AM 2004, 353; NJW 2004, 1131, noot E. BREMS; www.echr.coe.int, r.o. 52-53. (consultatie woensdag 3 februari 2010)
91
voldoende bescherming worden geboden aan publieke personen, waardoor de rechtszekerheid in het gedrang zou komen.472 336.
Met betrekking tot het recht op afbeelding maakte het EHRM een onderscheid tussen
enerzijds de relevante feiten die konden bijdragen tot een maatschappelijk debat en anderzijds de loutere details uit iemands privéleven die niet relevant zijn voor een maatschappelijk debat. Met andere woorden, het criterium die door het Hof werd gebruikt, was het al dan niet aanwezig zijn van enige relevantie voor een maatschappelijk debat. Indien die relevantie bestaat, dan zal er minder aandacht of bescherming worden geboden aan het privéleven maar zal het gerechtvaardigd zijn dat er bepaalde elementen uit iemands privéleven worden meegedeeld. Indien die relevantie niet bestaat, dan is het niet altijd gerechtvaardigd dat er gegevens worden meegedeeld en zal er ook meer aandacht verleend moeten worden aan het privéleven, ondanks het feit dat het soms gaat om publieke personen.473 337.
De uiteindelijke beslissing van het Hof was de volgende: artikel 8 EVRM werd
geschonden door het feit dat er geen relevantie was voor een maatschappelijk debat. De foto‟s behoorden immers tot het privéleven van de eiseres die wel een publieke persoon is, maar geen officieel ambt uitoefent.474
472
Hof Mensenrechten, arrest von Hannover / Duitsland van 24 juni 2004, www.echr.coe.int, r.o. 73-75. (consultatie woensdag 3 februari 2010) 473 Hof Mensenrechten, arrest von Hannover / Duitsland van 24 juni 2004, www.echr.coe.int, r.o. 63-65. (consultatie woensdag 3 februari 2010) 474 L. DIERICKX, Het recht op afbeelding, Antwerpen-Oxford, Intersentia, 2005, 15.
92
DEEL IV: PREVENTIE EN SANCTIONERING VAN SCHENDINGEN VAN PERSOONLIJKHEIDSRECHTEN
338.
Er kunnen verschillende sancties worden opgelegd, gaande van burgerlijke sancties tot
strafsancties maar ook preventieve en repressieve maatregelen. 339.
Er is echter geen enkele sanctie die een volledig herstel zal bieden. Nemen we het
voorbeeld van een afbeelding die reeds gepubliceerd werd. Verscheidene personen zullen deze afbeelding dan ook al hebben waargenomen. Dit kan niet meer ongedaan gemaakt worden.475 De schade die men hierdoor lijdt, kan van morele of materiële aard zijn. Morele schade houdt in dat er een vermindering is van aanzien en dat er een aantasting is van de goede naam en eer. Materiële schade daarentegen wil zeggen dat er een daling kan plaatsvinden van de commerciële waarde.476 340.
In dit deel worden de sancties toegelicht die specifiek van toepassing zijn op de eigen
inherente rechtsvordering, die erkend wordt door de rechtspraak. Een schending van een persoonlijkheidsrecht kan gecumuleerd worden met een vordering op grond van artikel 1382 van het Burgerlijk Wetboek.477 Dit artikel speelt enkel een repressieve rol: er kan maar een schadevergoeding worden uitgekeerd wanneer er zich daadwerkelijk een schending heeft voorgedaan. De eigen inherente rechtsvordering heeft naast haar repressief, ook een preventief karakter. Dit houdt in dat dreigende schendingen nog verhinderd kunnen worden. 341.
De preventieve maatregelen gelden dus enkel voor de eigen autonome rechtsvordering
gekoppeld aan de persoonlijkheidsrechten. De repressieve maatregelen gelden voor de autonome rechtsvordering maar ook voor de vorderingen ingesteld op grond van artikel 1382 van het Burgerlijk Wetboek.
475
E. GULDIX, “Algemene systematische beschouwingen over het persoonlijkheidsrecht op de eigen afbeelding”, RW 1980-81, 1188. 476 E. GULDIX, “Algemene systematische beschouwingen over het persoonlijkheidsrecht op de eigen afbeelding”, RW 1980-81, 1188. 477 L. DIERICKX, Het recht op afbeelding, Antwerpen-Oxford, Intersentia, 2005, 267.
93
Afdeling I: Civielrechtelijke sancties Hoofdstuk I: Preventieve maatregelen §1: Verbod van de schending en het bevel tot het nemen van herstelmaatregelen A) 342.
Algemeen De meest efficiënte en preventieve maatregel is deze die een verbod inhoudt van een
schending of een verder verbod van een reeds begonnen schending. Er kan door de feitenrechter ook een bevel tot het nemen van herstelmaatregelen worden opgelegd.
B) 343.
Kortgeding of procedure ten gronde Hoe kan in de praktijk dergelijk verbod of bevel worden gerespecteerd? De
feitenrechter die uitspraak zal doen – meestal in kortgeding overeenkomstig artikel 584 van het Gerechtelijk Wetboek478 – zal dit verbod of bevel meestal koppelen aan een dwangsom. Indien het bevel of verbod dus niet nageleefd wordt, zal men een bepaald bedrag moeten betalen.479 344.
Het verbod of het bevel wordt meestal uitgesproken door de kortgedingrechter. De
voorwaarde is wel dat er hiervoor sprake moet zijn van urgentie. Het Hof van Cassatie heeft in zijn arrest, van 21 mei 1987,
480
geoordeeld dat urgentie inhoudt dat het nemen van een
onmiddellijke beslissing noodzakelijk wordt gemaakt door de vrees voor schade of ernstige ongemakken. 345.
Het is niet alleen de voorzitter die deze preventieve maatregel kan opleggen, ook de
feitenrechter ten gronde kan een preventief verspreidings – en/of publicatieverbod toekennen, evenals een uitzendverbod.481
478
Artikel 584 van het Gerechtelijk Wetboek bepaalt: “De voorzitter van de rechtbank van eerste aanleg doet, in gevallen die hij spoedeisend acht, bij voorraad uitspraak in alle zaken, behalve die welke de wet aan de rechterlijke macht onttrekt.” 479 Voorz. Brussel 14 mei 1997, Mediaforum 1997, 108; Rb. Antwerpen 12 mei 1989, RW 1989-90, 654. 480 Cass. 21 mei 1987, Arr.Cass. 1986-87, 1287. 481 L. DIERICKX, Het recht op afbeelding, Antwerpen-Oxford, Intersentia, 2005, 267.
94
346.
Enkele voorbeelden uit de rechtspraak. De feitenrechter verbood elke verspreiding en
mededeling aan het publiek van de litigieuze beelden.482 In een andere zaak, waarbij de eiseres haar recht tot intrekking had erkend, kende de feitenrechter een preventief publicatie – en reproductieverbod toe van de betrokken naaktfoto‟s van de eiseres.483 347.
In de kortgeding procedure voor de rechtbank van eerste aanleg te Brussel
484
werd
de rechter geconfronteerd met het recht op privacy van minderjarige kinderen. Aan de orde was een situatie waarbij de grootouders zich tot de jeugdrechtbank hadden gewend om een omgangsrecht met hun kleinkinderen te verkrijgen. Ze hadden dit uitvoerig toegelicht in de BRTN-Radio 2 Hasselt uitzending. De rechtbank stelde dat de belangen van de kinderen niet in het gedrang mochten komen en de voorzitter bracht wijzigingen aan in de vermelde uitzending. Hij kon dit dus doen omdat het recht op privacy van de minderjarige kinderen bedreigd werd.485
C) 348.
Voorlopig karakter Wanneer de rechter deze preventieve maatregelen uitspreekt via de kortgeding
procedure, wil dit ook zeggen dat deze maatregel een voorlopig karakter heeft dat gekoppeld kan zijn aan een tijdslimiet en/of aan een welbepaalde voorwaarde.486 349.
Enkele voorbeelden hiervan zijn terug te vinden in onze Belgische rechtspraak. De
voorzitter van de rechtbank van eerste aanleg te Brussel
487
oordeelde dat een preventief
uitzendverbod slechts bleef gelden indien de afgebeelde persoon binnen de periode van één maand een procedure ten gronde had ingeleid. Verder had de voorzitter ook geoordeeld dat het verbod van uitzending zou vervallen wanneer de uitspraak van de rechter ten gronde in kracht van gewijsde trad. In de rechtszaak met betrekking tot Wendy Van Wanten werd een uitzendverbod ingewilligd en dit verbod bleef van kracht tot er een definitieve uitspraak ten gronde was.488 489
482 483 484 485 486 487 488 489
Rb. Brussel 30 juni 1997, AM 1998, 264. Kh. Brussel 24 februari 1995, Ing.Cons. 1995, 333. Voorz. Rb. Brussel 16 juni 1993, RW 1993-94, 619-621, noot J. CEULEERS. Voorz. Rb. Brussel 16 juni 1993, RW 1993-94, 620 (zie vanaf paragraaf „ om die redenen‟). L. DIERICKX, Het recht op afbeelding, Antwerpen-Oxford, Intersentia, 2005, 267. Voorz. Rb. Brussel 12 november 1997, JLMB 1998, 775. Voorz. Rb. Gent 23 november 1998, AM 1999, 285; Voorz. Rb. Gent 18 december 1998, AM 1999, 286. Nog een voorbeeld: Brussel 21 december 1995, JT 1996, 47.
95
D) 350.
In de praktijk Het verbod of het bevel wordt voornamelijk uitgesproken bij het recht op afbeelding
en het recht op eerbiediging van het privéleven. 351.
Wanneer de verweerder op het punt staat om een afbeelding openbaar te maken, te
publiceren of elementen of gegevens naar buiten te brengen die behoren tot de private levenssfeer zonder dat de verweerder over de vereiste toestemming beschikt, dan zal de voorzitter ongetwijfeld aanvaarden dat er sprake is van spoed. Indien de foto of de gegevens betreffende de privésfeer reeds gepubliceerd zijn, dan is er geen sprake van de vereiste spoed. De schending heeft reeds plaatsgevonden. 352.
De procedure voor de voorzitter kan toch nog enig nut opleveren wanneer men een
verdere verspreiding kan tegengaan of verhinderen. Dit zal vooral het geval zijn wanneer een foto reeds gepubliceerd is. Men zal dan via het verbod of het bevel trachten te verhinderen dat deze foto nog verder in de media komt. De voorwaarde hiervoor is dan wel dat de eisende partij niet te lang heeft gewacht om een kortgeding procedure op te starten.490 491
E) 353.
Nederland Ook in Nederland wordt dit beschouwd als een efficiënte preventieve maatregel. Vaak
wordt het bevel en/of het verbod ook daar gekoppeld aan een dwangsom. 354.
Er moet door de eiser, die een rechterlijk verbod en/of bevel wil bekomen, een vereist
belang worden aangetoond.492 Bovendien moet er ook voldaan zijn aan de voorwaarde dat er jegens de eiser een verplichting moet bestaan om iets te geven, te doen of niet te doen. 493 Er moet niet worden voldaan aan alle voorwaarden die voortvloeien uit de onrechtmatige daad, met name toerekening, schade en causaal verband. Zo moet er bijvoorbeeld geen schade vaststaan of ontstaan zijn. Het kan zijn dat er ook geen toerekenbaarheid vereist is voor de
490
Voorz. Brussel 14 mei 1997, Mediaforum 1997, 108; Voorz. Antwerpen 6 november 1998, JLMB 1998,
1750. 491
Brussel 13 december 2002, NJW 2003, 1158-1160. Artikel 3:303 van het Nederlands Burgerlijk Wetboek: “Zonder voldoende belang komt niemand een rechtsvordering toe.” 493 Artikel 3:296 van het Nederlands Burgerlijk Wetboek: “1 Tenzij uit de wet, uit de aard der verplichting of uit een rechtshandeling anders volgt, wordt hij die jegens een ander verplicht is iets te geven, te doen of na te laten, daartoe door de rechter, op vordering van de gerechtigde, veroordeeld. 2 Hij die onder een voorwaarde of een tijdsbepaling tot iets is gehouden, kan onder die voorwaarde of tijdsbepaling worden veroordeeld.” 492
96
aansprakelijke. Er moet echter een voldoende belang vaststaan en als bijkomende voorwaarde wordt ook nog gesteld dat een reële dreiging aanwezig is of dat er een vrees is voor het onrechtmatig handelen.494
§2: De vernietiging 355.
De vernietiging is een preventieve maatregel die voornamelijk wordt uitgesproken bij
schending van het recht op afbeelding. Bij privégegevens ligt het al moeilijker om deze gegevens te vernietigen. 356.
De kortgedingrechter of de bodemrechter kan als sanctie de vernietiging uitspreken.495
Natuurlijk is de vernietiging van de afbeelding of de privégegevens wel een heel ingrijpende maatregel, die bovendien in conflict kan komen te staan met het auteursrecht en het eigendomsrecht.496 Vandaar dat de vernietiging niet vaak wordt uitgesproken door de rechter. Wanneer dit toch plaatsvindt, is er vereist dat de vernietiging uitdrukkelijk wordt gemotiveerd, rekening houdend met de concrete omstandigheden.497
§3: Beslag of sekwester 357.
De kortgedingrechter of de rechter ten gronde kan daarnaast ook nog opteren voor
beslag of sekwester. 358.
Het in beslag nemen van een afbeelding of gegevens, die behoren tot de privésfeer, is
natuurlijk een heel doeltreffende maatregel maar er moet voorzichtigheid geboden worden bij de uitoefening ervan. De persvrijheid mag immers niet in het gedrang komen. Verder mag een beslag geen afbreuk doen aan een verdere procedure ten gronde.498
494
S. LINDENBERGH, “De positie en de handhaving van persoonlijkheidsrechten in het Nederlands Privaatrecht”, TPR 1999, 1669. 495 L. DIERICKX, Het recht op afbeelding, Antwerpen-Oxford, Intersentia, 2005, 270. 496 L. DIERICKX, Het recht op afbeelding, Antwerpen-Oxford, Intersentia, 2005, 270. 497 M. ISGOUR en B. VINCOTTE, Le droit à l‟image, Brussel, Larcier, 1998, nr. 169. 498 L. DIERICKX, Het recht op afbeelding, Antwerpen-Oxford, Intersentia, 2005, 269.
97
359.
Er zijn enkele voorwaarden verbonden aan het uitoefenen van het beslag. Het is enkel
toegelaten wanneer de schade die werd toegebracht ernstig is en er bovendien geen andere sanctie is die het nadeel kan beperken of wegnemen.499
§4: De dwangsom 360.
Zoals reeds vermeld bij het verbod tot vervaardiging, kan er als bijkomende sanctie
een dwangsom worden opgelegd overeenkomstig artikel 1385bis van het Gerechtelijk Wetboek.500 361.
De dwangsom wordt meestal gekoppeld aan de preventieve maatregel van het verbod
tot vervaardiging en/of het gebruik van de afbeelding.501 Artikel 1385ter van het Gerechtelijk Wetboek bepaalt dat de rechter de dwangsom kan vaststellen hetzij op een bedrag ineens, hetzij op een bedrag per tijdseenheid of per overtreding. 362.
In de rechtspraak zijn er reeds verschillende bedragen toegekend en deze kunnen heel
uiteenlopend zijn. In de rechtszaak met betrekking tot Wendy Van Wanten kende de rechter een dwangsom toe van 12 394, 68 euro, per vastgestelde inbreuk, wanneer het uitzend- en verspreidingsverbod niet werden nageleefd.502 Ook in een bodemprocedure voor de rechtbank van eerste aanleg te Brussel kende de rechter een dwangsom toe van 12 394, 68 euro per overtreding.503 363.
Natuurlijk worden er ook hogere bedragen dan deze toegekend. De rechtbank van
koophandel legde een publicatieverbod op met een dwangsom van 24 789, 35 euro wanneer er
499
L. DIERICKX, Het recht op afbeelding, Antwerpen-Oxford, Intersentia, 2005, 269; E. GULDIX, “Algemene systematische beschouwingen over het persoonlijkheidsrecht op de eigen afbeelding, RW 1980-81, 1161. 500 Dit artikel bepaalt: “De rechter kan op vordering van een der partijen de wederpartij veroordelen tot betaling van een geldsom, dwangsom genaamd, voor het geval dat aan de hoofdveroordeling niet wordt voldaan, onverminderd het recht op schadevergoeding indien daartoe gronden zijn. Een dwangsom kan echter niet worden opgelegd in geval van een veroordeling tot betaling van een geldsom, noch ten aanzien van de vorderingen ter zake van de nakoming van arbeidsovereenkomsten. (lid 1) De dwangsom kan ook voor het eerst in verzet of in hoger beroep worden gevorderd.(lid 2) De dwangsom kan niet worden verbeurd vóór de betekening van de uitspraak waarbij zij is vastgesteld. (lid 3)De rechter kan bepalen dat de veroordeelde pas na verloop van een zekere termijn de dwangsom zal kunnen verbeuren (lid 4).” 501 Voorz. Rb. Gent 23 november 1998, AM 1999, 285; L. DIERICKX, Het recht op afbeelding, AntwerpenOxford, Intersentia, 2005, 270; M. ISGOUR en B. VINCOTTE, Le droit à l‟image, Brussel, Larcier, 1998, nrs. 167169. 502 Voorz. Rb. Gent 23 november 1998, AM 1999, 285. 503 Rb. Brussel 30 juni 1997, AM 1998, 264.
98
toch een exemplaar gepubliceerd werd. Bovendien werd er ook nog een dwangsom van 123 946, 76 euro opgelegd wanneer er mededelingen aan derden plaatsvonden.504 364.
De rechter oordeelt soeverein over het feit of er al dan niet een dwangsom moet
worden opgelegd.505 365.
In de rechtspraak zijn er gevallen terug te vinden waarin de rechter het opleggen van
een dwangsom niet nodig achtte. In een zaak voor de rechtbank van eerste aanleg te Brussel506 werd er geen dwangsom toegekend. De verweerder had beloofd om het uitzend- en verspreidingsverbod niet te schenden. Ook in een zaak voor het hof van beroep te Brussel
507
was er geen vrees en was de rechter van oordeel om geen dwangsom op te leggen gezien de verweerder reeds het gelaat van de afgebeelde persoon onherkenbaar had gemaakt. In een andere zaak besloot de rechter ook dat er geen dwangsom moest worden opgelegd. Er was immers geen vrees dat de veroordeelde de verplichting niet zou nakomen, hij had reeds de folders, met de afbeelding, vernietigd.508
Hoofdstuk II: Repressieve maatregelen §1: Schadevergoeding in natura 366.
Een herstel of schadevergoeding in natura wil zeggen dat men de benadeelde plaatst in
de toestand waarin hij of zij zich zou bevonden hebben, indien de schadeverwekkende gedraging zich niet had voorgedaan. 367.
Meestal zal de rechter trachten om tot de nodige oplossing te komen via een herstel
in natura.509 Er wordt wel algemeen aanvaard dat de benadeelde een vrije keuze heeft en steeds kan afzien van een herstel in natura. Bepaalde rechtsgeleerden nemen daarentegen aan
504
Kh. Brussel 24 februari 1995, Ing.-Cons. 1995, 333. K. WAGNER, De dwangsom, Mechelen, Story-Scienta, 2003, 19. 506 Voorz. Rb. Brussel 12 november 1997, JLMB 1998, 775. 507 Brussel 21 december 1995, JT 1996, 47. 508 Voorz. Rb. Brussel 23 oktober 1998, JLMB 1998, 1748. 509 E. DIRIX, Het begrip schade, Antwerpen, Maklu, 1998, 49; L. SCHUERMANS, e.a., “Overzicht van rechtspraak”, TPR 1994, 858. 505
99
dat het slachtoffer ook genoegen moet nemen met een herstel in natura wanneer de aansprakelijke dit aanbiedt.510 368.
Het herstel in natura kan zowel worden uitgesproken wanneer er een vordering wordt
ingesteld op grond van artikel 1382 van het Burgerlijk Wetboek, als op grond van het autonoom vorderingsrecht gekoppeld aan persoonlijkheidsrechten. Hierna volgt een bespreking van de verschillende sancties die de rechter kan opleggen.
A)
Publicatie van de gerechtelijke uitspraak
369.
De publicatie van de gerechtelijke uitspraak beoogt het slachtoffer te herstellen in de
toestand waarin hij zich zou hebben bevonden, indien het persoonlijkheidsrecht niet was geschonden.511 370.
De kosten voor de publicatie zullen worden gedragen door degene die aansprakelijk
wordt gesteld voor de schending van het persoonlijkheidsrecht.512 Verder komt het aan de rechter toe om te bepalen waar de publicatie moet plaatsvinden. De rechtspraak gaat er vanuit dat de veroordeling moet worden gelezen door allen die de afbeelding hebben gezien. Het logische gevolg is dat de veroordeling meestal zal gepubliceerd worden in het tijdschrift waarin de afbeelding verscheen.513 Niet elke rechter is deze mening toegedaan.514 371.
Niet altijd de volledige tekst van de gerechtelijke uitspraak moet worden gepubliceerd,
vaak zal de rechter oordelen welk gedeelte het wordt. Dit zal uiteraard afhangen van de concrete omstandigheden van de zaak.515 372.
In de volgende twee gevallen werd de publicatie van de gerechtelijke uitspraak als
sanctie bevolen. Het eerste voorbeeld betrof de ongeoorloofde publicatie van een foto van onderzoeksrechter Martine Doutrèwe. Het hof van beroep te Brussel heeft als sanctie de
510
E. DIRIX, Het begrip schade, Antwerpen, Maklu, 1998, 49. Rb. Brussel 12 maart 1996, AM 1996, 449; Rb. Brussel 19 mei 2000, AM 2000, 338. 512 M. ISGOUR en B. VINCOTTE, Le droit à l‟image, Brussel, Larcier, 1998, nr. 177. 513 Brussel 5 februari 1999, AM 1999, 274; M. ISGOUR EN B. VINCOTTE, Le droit à l‟image, Brussel, Larcier, 1998, nr. 177. 514 E. GULDIX, “Algemene systematische beschouwingen over het persoonlijkheidsrecht op de eigen afbeelding”, RW 1980-81, 1161-1192. 515 Brussel 14 september 1999, AM 2002, 92; In deze zaak oordeelde de rechter dat niet de volledige tekst van de uitspraak moest worden gepubliceerd. Het was voldoende om een deel er van te publiceren. De reden die de rechter opgaf was het feit dat er een lange tijd was verstreken sinds de publicatie van de onrechtmatige afbeelding. 511
100
publicatie van het arrest bevolen. De uitgever werd veroordeeld wegens schending van het recht op afbeelding. De uitspraak moest worden gepubliceerd in het weekblad waarin de foto, onrechtmatig en ongeoorloofd, was verschenen. De rechter beval ook de publicatie in twee andere tijdschriften omdat deze gerucht hadden gegeven aan de onrechtmatige publicatie van de afbeelding.516 Een tweede voorbeeld had betrekking op onrechtmatige en ongeoorloofde gepubliceerde foto‟s. De rechtbank legde dan ook de publicatie van de gerechtelijke veroordeling op als sanctie, de uitspraak moest worden gepubliceerd in het week- en dagblad dat de foto‟s hadden verspreid.517 373.
Het komt aan de rechter toe om soeverein te oordelen of de publicatie van de
gerechtelijke uitspraak een gepaste sanctioneringsgrond is.518 374.
In Nederland kan deze sanctie ook worden uitgesproken. De openbaarmaking van een
vonnis of arrest staat daar gekend onder de benaming „rectificatie‟ en is terug te vinden in artikel 6:167 van het Nederlands Burgerlijk Wetboek.519 Dit houdt in dat de rechter de mogelijkheid heeft om de sanctie, van de openbaarmaking van de veroordeling, uit te spreken indien het gaat om de aansprakelijkheid van een onjuiste of misleidende publicatie van gegevens. Er is wel vereist dat er onrechtmatig werd gehandeld. Het tweede lid van hetzelfde artikel bepaalt dat rectificatie ook toegelaten is wanneer de aansprakelijkheid ontbreekt. 375.
De Hoge Raad in Nederland heeft geoordeeld dat de rechter beschikt over een grote
keuzevrijheid om de rectificatie al dan niet toe te passen. Er is ook een grote keuzevrijheid voor wat betreft de wijze van openbaarmaking.520 376.
Daarnaast kan deze sanctie vaak worden opgelegd met een verbod of een bevel in de
zin van artikel 3:296 BW.521
516
Brussel 5 februari 1999, AM 1999, 274. Dit vonnis is niet uitgegeven. Als bron: L. DIERICKX, Het recht op afbeelding, Antwerpen-Oxford, Intersentia, 2005, 273. 518 L. DIERICKX, Het recht op afbeelding, Antwerpen-Oxford, Intersentia, 2005, 273. 519 Artikel 6:167 van het Burgerlijk Wetboek: “1 Wanneer iemand krachtens deze titel jegens een ander aansprakelijk is ter zake van een onjuiste of door onvolledigheid misleidende publicatie van gegevens van feitelijke aard, kan de rechter hem op vordering van die ander veroordelen tot openbaarmaking van een rectificatie op een door de rechter aan te geven wijze. 2 Hetzelfde geldt, indien aansprakelijkheid ontbreekt, omdat de publicatie aan de dader wegens diens onbekendheid met de onjuistheid of onvolledigheid niet als een onrechtmatige daad is toe te rekenen. 3 In het geval van lid 2 kan de rechter die de vordering toewijst bepalen dat de kosten van het geding en van de openbaarmaking van de rectificatie geheel of gedeeltelijk moeten worden gedragen door degene die de vordering heeft ingesteld. Elk der partijen heeft voor het gedeelte van de kosten van het geding en van de openbaarmaking van de rectificatie dat ingevolge de uitspraak door hem moet worden gedragen, verhaal op ieder die voor de door de publicatie ontstane schade aansprakelijk is.” 520 HR 3 september 1999, http://www.rechtspraak.nl/default.htm (consultatie maandag 12 april 2010). 517
101
377.
De openbaarmaking van de rectificatie wordt vaak uitgesproken in kortgeding
procedures wanneer er onrechtmatige publicaties gebeuren in de pers. Net zoals bij ons, in België, is er ook in Nederland een discussie met betrekking tot het recht op privacy en het recht van vrije meningsuiting.522
B)
Verbod tot vervaardiging en/of gebruik van een afbeelding
378.
Deze maatregel kan zowel preventief als repressief worden opgelegd. De preventieve
maatregel werd reeds toegelicht. Nu wordt de repressieve maatregel besproken. Deze kan worden opgelegd na het instellen van een vordering op grond van artikel 1382 van het Burgerlijk Wetboek of op grond van de autonome rechtsvordering verbonden aan het persoonlijkheidsrecht. 379.
Deze maatregel kan zowel worden opgelegd door de kortgedingrechter als de rechter
ten gronde. 380.
In een arrest van het hof van beroep te Gent werd een verbod tot verdere verspreiding
van folders en affiches uitgesproken met betrekking tot een afbeelding. Verder werd er ook het verbod uitgesproken dat er geen ander gebruik mag gemaakt worden van de afbeelding.523 381.
De voorzitter van de rechtbank van eerste aanleg te Antwerpen beval ook een
verspreidingsverbod met betrekking tot de afbeelding van Mieke Vogels, een politica.524 382.
Voor het hof van beroep te Brussel werd een procedure gevoerd met betrekking tot de
schending van het recht op afbeelding. De toenmalige vliegtuigmaatschappij Sabena had opnieuw een foto gebruikt van een vroegere werkneemster.525 Deze had hiervoor geen toestemming verleend. Het hof legde aan Sabena bijgevolg een verbod op tot het verdere gebruik van deze foto.526
521
S. LINDENBERGH, “De positie en de handhaving van persoonlijkheidsrechten in het Nederlands Privaatrecht”, TPR 1999, 1688. 522 S. LINDENBERGH, “De positie en de handhaving van persoonlijkheidsrechten in het Nederlands Privaatrecht”, TPR 1999, 1688-1689. 523 Voorz. Gent 13 januari 2000, AM 2000, 326. 524 Voorz. Rb. Antwerpen 22 mei 2001, AM 2002, 170. 525 Zie randnummer 102. 526 Brussel 12 november 1998, AM 1999, 361.
102
C)
De vernietiging
383.
De vernietiging is een sanctie die kan worden uitgesproken bij verschillende
persoonlijkheidsrechten, waaronder het recht op afbeelding en het recht op eerbiediging van het privéleven. Tegelijkertijd is de vernietiging een preventieve en repressieve maatregel. De vernietiging is reeds hoger beschreven.527 384.
Hierbij moet worden opgemerkt – wat het recht op afbeelding betreft - dat de rechter
kan beslissen dat de volledige afbeelding niet vernietigd moet worden maar dat de vernietiging van een gedeelte soms volstaat.528 385.
Wat betreft het recht op eerbiediging van het privéleven, kan er een vernietiging
worden uitgesproken van de administratieve overheidsbeslissingen.529 Artikel 14 van de Gecoördineerde Wetten op de Raad van State
530
bepaalt dat de afdeling administratie, de
akten en reglementen van de onderscheiden administratieve overheden vernietigt wegens overtreding van hetzij substantiële, hetzij op straffe van nietigheid voorgeschreven vormen.
D)
Het beslag
386.
Ook het beslag is zowel een preventieve als repressieve maatregel. Hier kan worden
verwezen naar wat reeds werd vermeld.531
E)
Terugname en afgifte
387.
De voorzitter van de rechtbank van eerste aanleg te Antwerpen 532 sprak in zijn vonnis
van 22 mei 2001 de sanctie van terugname van de afbeeldingen uit de handel uit. De rechtbank van eerste aanleg te Mechelen
533
sprak de teruggave, van de afbeeldingen, uit aan
527
Zie randnummers 355 en 356. In een vonnis uitgesproken door de rechtbank van eerste aanleg te Brussel besliste de rechter dat niet de volledige foto moest worden vernietigd, maar dat enkel het deel waarop de eiser te zien was, moest worden vernietigd; Rb. Brussel 17 januari 1975, JT 1975, 441. 529 B. OVERSTEYNS, “Het recht op eerbiediging van het privéleven”, RW 1988-89, 498. 530 Wet 12 januari 1973 betreffende de Gecoördineerde Wetten op de Raad van State, BS 21 maart 1973. Deze wet is in werking getreden op 31 maart 1973. 531 Zie randnummers 357 tot 359. 532 Voorz. Rb. Antwerpen 22 mei 2001, AM 2002, 170. 533 Rb. Mechelen 29 maart 1983, RW 1984-85, 62. 528
103
de afgebeelde persoon. En de voorzitter bij het hof van beroep te Gent
534
oordeelde dat de
affiches, met de afbeelding, moesten worden verwijderd.
F)
Bijkomende veroordeling tot betaling van een dwangsom
388.
De dwangsom kan zowel worden opgelegd bij repressieve als bij preventieve sancties.
Deze maatregel wordt dus ook vaak gebruikt om een veroordeling tot een schadevergoeding in natura kracht bij te zetten.535 389.
Bij een eerste voorbeeld kan worden verwezen naar de zaak betreffende het weekblad
Flair. Dit weekblad werd veroordeeld voor de schending van het recht op afbeelding. Flair had een foto gepubliceerd zonder de toelating van de betrokken minderjarige. De rechtbank van eerste aanleg te Brussel kende een dwangsom toe van 7 436, 81 euro per inbreuk.536 Bij een tweede voorbeeld werd de foto reeds een tweede maal gepubliceerd zonder dat er de vereiste toestemming voor was. Dit werd als rechtvaardigingsgrond geacht voor het toekennen van een dwangsom.537 390.
Opnieuw is het de rechter die soeverein moet oordelen of het al dan niet opportuun is
om een dwangsom op te leggen, rekening houdend met de concrete omstandigheden van een zaak.538
534
Voorz. Gent 13 januari 2000, AM 2000, 326. Rb. Brussel 17 mei 2002, AM 2003, 138; L. DIERICKX, Het recht op afbeelding, Antwerpen-Oxford, Intersentia, 2005, 278; M. ISGOUR en B. VINCOTTE, Le droit à l‟image, Brussel, Larcier, 1998, nr. 167. 536 Rb. Brussel 17 mei 2002, AM 2003, 138. 537 Rb. Antwerpen 12 mei 1989, RW 1989-90, 654. 538 Zie randnummers 360 tot 368. 535
104
§2: Schadevergoeding bij equivalent 391.
Artikel 1382 van het Burgerlijk Wetboek vermeldt dat de werkelijk geleden schade
vergoed moet worden, niet minder maar ook niet meer. In de onrechtmatige daad wil de schadeloosstelling zeggen dat het slachtoffer hersteld wordt in de toestand waarin hij of zij zich zou hebben bevonden indien de schending of de onrechtmatige daad niet had plaatsgevonden.539 392.
Zoals reeds vermeld, 540 kan de schadevergoeding, die voorvloeit uit de toepassing van
het autonome vorderingsrecht, worden gecumuleerd met een bijkomende vordering op grond van artikel 1382 van het Burgerlijk Wetboek. 393.
In de Common Law landen is er sprake van „punitive damages‟. Dit houdt in dat er
bovenop de schadevergoeding, wegens de werkelijk geleden schade, nog een bijkomende vergoeding wordt opgelegd. Het doel van deze bijkomende vergoeding is dat het een afschrikwekkend effect teweegbrengt, dat de veroordeelde dergelijke inbreuk naar de toekomst toe niet meer pleegt en dat het bovendien ook andere potentiële daders afschrikt. Het is wel zo dat deze punitive damages niet altijd een afschrikwekkend effect teweegbrengen. Hierbij wordt gedacht aan tijdschriften die een afbeelding publiceren of privégegevens meedelen en hierdoor hun oplage zien stijgen. Zij worden dan veroordeeld tot het betalen van een schadevergoeding. Vaak zal deze schadevergoeding echter lager zijn dan de winst die ze hebben behaald met de verkoop van de oplage. 394.
In een recent arrest van 13 mei 2009
541
heeft het Hof van Cassatie nogmaals
geoordeeld dat enkel de werkelijk geleden schade vergoed moet worden. Deze zaak had betrekking op het illegaal kopiëren en verspreiden van muziek en films. Het hof van beroep te Brussel had namelijk geoordeeld dat de werkelijk geleden schade vergoed moest worden en dat er ook nog een bijkomende schadevergoeding, die overeenkwam met de administratieve kosten, betaald moest worden. Het Hof van Cassatie heeft deze rechterlijke uitspraak verbroken en gesteld dat het principe van punitive damages in ons Belgisch recht niet toegepast wordt. 395.
Er moet een onderscheid worden gemaakt tussen morele en materiële schade.
539
Cass. 2 mei 1974, Arr.Cass. 1974, 633. Zie randnummer 215. Cass. 13 mei 2009, www.cass.be (consultatie dinsdag 23 maart 2010).
540 541
105
A) 396.
Vergoeding van de materiële schade De materiële schade omvat lichamelijke en patrimoniale schade. Deze kan bestaan uit
gederfde winsten maar ook uit de reeds geleden schade.542 397.
De gederfde winst is ook gekend onder de Latijnse naam „lucrum cessans‟.543 Dit is de
winst die men niet heeft kunnen realiseren door het schadegeval.544 545 398.
In de praktijk gaat de rechter na of er al dan niet toelating zou zijn gegeven. In de
hypothese dat iemand zijn toelating wel zou hebben gegeven voor de publicatie van zijn afbeelding en daaruit inkomsten zou hebben gehaald, dan is er effectief sprake van materiële schade. Indien men echter geen toelating gegeven zou hebben om over te gaan tot de publicatie, dan kan er logischerwijze geen sprake zijn van een materiële schade. Er is helemaal geen kans op een geldelijk voordeel, men zou de afbeelding toch nooit gepubliceerd hebben.546 399.
Een voorbeeld hiervan is terug te vinden in een zaak voor het hof van beroep met
betrekking tot een bekende sportbeoefenaar, wiens foto zonder toestemming werd gebruikt voor commerciële doeleinden. De rechter oordeelde dat het exploiteren van een afbeelding enerzijds een aantasting vormt van de persoonlijkheid wanneer men niet over de vereiste toestemming beschikt. Anderzijds wordt de afgebeelde ook een financieel voordeel ontnomen van een commercieel gebruik.547 Een tweede voorbeeld betreft de rechtbank van eerste aanleg te Brugge
548
waar werd geoordeeld dat de materiële schade erin kan bestaan dat het
slachtoffer, van een niet-toegestane publicatie van zijn afbeelding, de kans werd ontnomen om een zeker financieel voordeel te halen uit het commercieel gebruik van de desbetreffende afbeelding.
542
L. DIERICKX, Het recht op afbeelding, Antwerpen-Oxford, Intersentia, 2005, 283. L. DIERICKX, Het recht op afbeelding, Antwerpen-Oxford, Intersentia, 2005, 283. 544 W. VAN GERVEN mmv S. COVEMAEKER, Verbintenissenrecht, Leuven, Acco, 2006, 454. 545 Een voorbeeld: aan de afgebeelde persoon wordt een mogelijkheid ontnomen om een zeker voordeel te halen uit het commercieel of publicitair gebruik van zijn afbeelding. Dit wordt omschreven als een verlies van een kans; Brussel 4 oktober 1989, RW 1989-90, 651, noot D. VOORHOOF; Antwerpen 5 mei 2003, AM 2004, 67; D. VOORHOOF, Actuele vraagstukken van Mediarecht. Doctrine en jurisprudentie, Deurne, Kluwer, 1992, 499; E. GULDIX en A. WYLLEMAN, “De positie en de handhaving van persoonlijkheidsrechten in het Belgisch Privaatrecht”, TPR 1999, 1589. 546 Rb. Antwerpen 24 juni 1995, RW 1985-86, 2645, noot G. L. BALLON; L. DIERICKX, Het recht op afbeelding, Antwerpen-Oxford, Intersentia, 2005, 284. 547 Brussel 4 oktober 1989, RW 1989-90, 651. 548 Rb. Brugge 31 januari 1990, RW 1991-92, 234. 543
106
400.
Naast de gederfde winst is er sprake van het reeds geleden verlies, ook gekend onder
de Latijnse benaming „damnum emergens‟. Dit wil zeggen dat er een vermindering of verdwijning is van een vermogensbestanddeel.549 401.
De rechtbank van eerste aanleg te Brussel werd geconfronteerd met het volgende
geval. Eiseres had haar foto gezien bij een artikel over seksuele fantasieën, ze kreeg hierdoor hyperventilatieverschijnselen en moest overgebracht worden naar het ziekenhuis. De kosten van de ziekenwagen moesten door de schender van het recht op afbeelding worden vergoed. De rechtbank was van oordeel dat dit in zekere zin materiële schade was.550 402.
Voor wat betreft de vergoeding van de materiële schade in Nederland, kan er worden
verwezen naar enkele relevante wetsartikelen.551 Er moet uiteraard binnen de grenzen van de te vergoeden schade (artikel 6:95 BW), het causale verband (artikel 6:98 BW), de voordeelstoerekening (artikel 6:100 BW), de eigen schuld (artikel 6:101 BW), de gerechtigden (artikel 6:107-108 BW), de matiging (artikel 6:109) en de limitering (artikel 6:110 BW) gebleven worden.
B) 403.
Vergoeding van de morele schade De vergoeding van de morele schade houdt volgens het Hof van Cassatie in dat er een
vergoeding wordt toegekend voor pijn, smart of enig ander moreel leed.552 404.
Dit zal een schadevergoeding ex aequo et bono zijn. De rechter kan immers niet de
exacte schade bepalen eigen aan morele rechten.553 405.
P. MIMIN schreef een noot onder een Frans Cassatiearrest van 12 juli 1966 dat voor de
publieke personen het adagium „nemo auditur propriam turpitudinem allegans‟ moet toegepast worden, omdat zij de publiciteit juist nodig hebben en zich later niet moeten beklagen over nadelige gevolgen van een publicatie.554
549
W. VAN GERVEN mmv S. COVEMAEKER, Verbintenissenrecht, Leuven, Acco, 2006, 454. Rb. Brussel 9 maart 1999; Dit vonnis is niet uitgegeven en als bron word er verwezen naar: L. DIERICKX, Het recht op afbeelding, Antwerpen-Oxford, Intersentia, 2005, 285. 551 Artikelen 6:95-96 van het Nederlands Burgerlijk Wetboek. 552 Cass. 3 februari 1987, Arr.Cass. 1986-87, 724. 553 J. LIEVENS, “Het recht op afbeelding”, RW 1976-77, 1857-1868; E. GULDIX, “Algemene systematische beschouwingen over het persoonlijkheidsrecht op de eigen afbeelding”, RW 1980-81, 1161-1192. 554 Cass.fr. 12 juli 1966, D. 1967, 450, noot P. MIMIN. 550
107
406.
E. GULDIX vindt deze opvatting veel te streng en is van oordeel dat ook publieke
personen materiële en morele schade kunnen lijden door een miskenning van een afbeelding.555 Mijn inziens is deze mening correct, het wil niet zeggen dat personen geen schade kunnen ondervinden omdat ze een leven leiden in de spotlights. Er kan ook misbruik plaatsvinden van hun recht op afbeelding wanneer een persfotograaf hun eigendom betreedt en zonder toestemming foto‟s neemt en deze publiceert. Deze zijn dan op een onrechtmatige manier verkregen en schenden het recht op afbeelding. Het is dan logisch dat deze publieke persoon recht heeft op een schadevergoeding. 407.
Bij een vergoeding in equivalent zal de rechter ook rekening houden met de
bekendheid van het slachtoffer, het beroep en de oplage van het tijdschrift.556 408.
Bij onze Noorderburen bepaalt artikel 6:95 NBW dat het slachtoffer enkel maar recht
heeft op een vergoeding voor immateriële schade in de gevallen bepaald in de wet. Deze gevallen zijn de schending van de eer en goede naam, lichamelijk letsel of wanneer de persoon op een andere wijze is aangetast in zijn persoon en staan vermeldt in artikel 6:106, lid 1b NBW. Artikel 6: 106, lid 1a NBW bepaalt dat er recht is op smartengeld wanneer de dader de bedoeling had om immateriële schade te veroorzaken. Lid 1c voorziet in een smartengeld, in bepaalde omstandigheden, voor wat betreft de aantasting van de nagedachtenis van een overleden persoon.557
409.
Om de onrechtmatigheid te beoordelen, is het voldoende dat er een inbreuk op een
recht is of dat er in strijd werd gehandeld met een welbepaalde norm of dat de zorgvuldigheidsnorm werd geschonden. Om te weten of er een recht is op smartengeld moet er voldaan zijn aan één van de gevallen zoals vermeld in voorgaand artikel.558
410.
Wat verstaan wordt onder de lichamelijke integriteit en de eer en goede naam is
duidelijk. Er is meer onduidelijkheid voor wat betreft de persoon die op een andere wijze is aangetast in zijn persoon. De rechtsleer en de rechtspraak, voornamelijk de Hoge Raad,
555
E. GULDIX, “Algemene systematische beschouwingen over het persoonlijkheidsrecht op de eigen afbeelding”, RW 1980-81, 1161-1192. 556 TGI Parijs 27 april 1965, D. 1967, 450; TGI. Parijs 20 juni 1973, D. 1974, 766; TGI Parijs 27 februari 1974, D. 1974, 530. 557 S. LINDENBERGH, “De positie en de handhaving van persoonlijkheidsrechten in het Nederlands Privaatrecht”, TPR 1999, 1691. 558 S. LINDENBERGH, “De positie en de handhaving van persoonlijkheidsrechten in het Nederlands Privaatrecht”, TPR 1999, 1692.
108
nemen aan dat onder die formulering ook ernstige schendingen van persoonlijkheidsrechten begrepen kunnen worden.559
411.
Volgens artikel 6:106 NBW moet de omvang van de immateriële schadevergoeding
naar billijkheid begroot worden.560
559
HR 30 oktober 1987, NJ 1987, 277; HR 1 november 1991, NJ 1992, 58. S. LINDENBERGH, “De positie en de handhaving van persoonlijkheidsrechten in het Nederlands Privaatrecht”, TPR 1999, 1696. 560
109
Afdeling II: Strafsancties 412.
Een strafsanctie kan enkel worden opgelegd wanneer het recht op eerbiediging van het
privéleven of het recht op afbeelding tevens ook een misdrijf uitmaakt. In ons rechtsstelsel bestaat er immers geen algemene grond voor het toekennen van strafsancties. Er is in het strafrecht sprake van het adagium „Nulla poena sine lige‟. Er kan geen straf worden opgelegd zonder wet, met andere woorden er moet dus een inbreuk worden gepleegd op een strafrechtelijke norm.561 413.
Hierna
worden
enkele
voorbeelden
en
situaties
van
inbreuken
op
persoonlijkheidsrechten besproken, die tevens een inbreuk vormen op een strafrechtelijke norm. 414.
De aantasting van de eer en de goede naam van de afgebeelde persoon, bij een
onderschrift, vormt een schending van het recht op afbeelding die tevens aanleiding kan geven tot strafsancties. Artikel 443 van het Strafwetboek
562
bepaalt dat wanneer iemand
kwaadwillig een bepaald feit ten laste legt van een bepaalde persoon en deze hierdoor in zijn eer gekrenkt kan worden, zich schuldig maakt aan laster en eerroof. Overeenkomstig artikel 444 van het Strafwetboek 563 kan dit aanleiding geven tot een gevangenisstraf van 8 dagen tot 1 jaar en /of een geldboete van 26 euro tot 200 euro. 415.
De fotograaf die door inklimming of inbraak binnendringt in de woning van de
afgebeelde persoon, pleegt logischerwijze een misdrijf, met name woonstschennis of huisvredebreuk. Dit misdrijf staat vermeld in artikel 439 van het Strafwetboek, het binnendringen in een woning tegen de wil van de bewoner is strafbaar. De wetgever heeft een onderscheid gemaakt tussen twee gevallen: enerzijds het binnendringen met behulp van bedreiging of geweld en anderzijds het binnendringen door middel van braak, inklimming of valse sleutel. Er zijn verzwarende omstandigheden wanneer het misdrijf bij nacht plaatsvindt, door twee of meerdere personen of met behulp van wapens wordt gepleegd. De sanctie bedraagt een gevangenisstraf van 15 dagen tot 2 jaar en een geldboete van 26 euro tot 300 euro. 561
W. VAN GERVEN, “Algemeen personenbeschermingsrecht: De persoonlijkheidsrechten” in P. SENAEVE, Compendium van het personen – en familierecht, Leuven, Acco, 2008, 224. 562 Wet 8 juni 1867 betreffende het Strafwetboek, BS 9 juni 1867. Deze wet is in werking getreden op 15 oktober 1867. 563 Wet 8 juni 1867 betreffende het Strafwetboek, BS 9 juni 1867. Deze wet is in werking getreden op 15 oktober 1867.
110
416.
Het recht op eerbiediging van het privéleven kan ook worden geschonden in het geval
van de wederrechtelijke huiszoekingen. Hierbij kan worden verwezen naar artikel 148 van het Strafwetboek.564 Er zal een schending zijn indien de persoon bevoegd voor de huiszoeking (onder meer de officiers van justitie of politie, bevelhebbers of agenten van de openbare macht) binnendringt in de woning van een ingezetene tegen diens wil, in gevallen die niet omschreven zijn in de wet en zonder de inachtneming van de vormen die moeten worden nageleefd. De schending zal gesanctioneerd worden met een gevangenisstraf van 8 dagen tot 6 maanden en met een geldboete van 26 euro tot 200 euro. 417.
Een schending van het recht op eerbiediging van het privéleven kan zich voordoen
wanneer een bepaald persoon belaagd wordt. Dit misdrijf is beter gekend als stalking en staat vermeld in artikel 442bis van het Strafwetboek.565 Er is sprake van belaging wanneer iemand een persoon benaderd, terwijl hij of zij wist of had moeten weten dat door zijn of haar gedrag de rust van die bewuste persoon verstoord zou worden. Dit misdrijf wordt gesanctioneerd met een gevangenisstraf van 15 dagen tot 2 jaar en met een geldboete van 50 euro tot 300 euro of met één van deze straffen alleen.566 418.
Een voorbeeld uit de rechtspraak: in een strafprocedure, voor de correctionele
rechtbank van Turnhout, oordeelde de rechter dat het aftappen, het op band opnemen en beluisteren van een telefoongesprek strafrechtelijk gesanctioneerd wordt overeenkomstig artikel 17 van de wet van 13 oktober 1930.567
564
Wet 8 juni 1867 betreffende het Strafwetboek, BS 9 juni 1867. Deze wet is in werking getreden op 15 oktober 1867. 565 Wet 8 juni 1867 betreffende het Strafwetboek, BS 9 juni 1867. Deze wet is in werking getreden op 15 oktober 1867. 566 W. VAN GERVEN, “Algemeen personenbeschermingsrecht: De persoonlijkheidsrechten” in P. SENAEVE, Compendium van het personen – en familierecht, Leuven, Acco, 2008, 179-250. 567 Deze wet is opgeheven door de wet van 21 maart 1991, BS 27 maart 1991.
111
Afdeling III: Begroting van de schadevergoeding Hoofdstuk I: Algemene beginselen 419.
In dit deel zal er worden toegelicht hoe de rechter de schadevergoeding begroot en met
welke zaken hij rekening moet houden. De rechter oordeelt wel soeverein over de omvang en het bestaan van de schade. 420.
Er zijn enkele principes die in acht moet worden genomen: een beoordeling in
concreto, het tijdstip van de beoordeling en een nauwkeurige begroting. 421.
De beoordeling in concreto houdt in dat de rechter bij het berekenen van de
schadevergoeding steeds rekening moet houden met de concrete omstandigheden van de zaak. Verder bepaalt rechtspraak van het Hof van Cassatie dat de begroting van de schadevergoeding moet doorgevoerd worden op het ogenblik van de uitspraak en niet op het ogenblik dat de schade tot stand komt.568 422.
Het kan zijn dat de schade toeneemt na de gerechtelijke uitspraak. De feitenrechter kan
dit probleem oplossen door een voorbehoud te formuleren in het vonnis of arrest. Hij doet dit enkel indien er een zekere vrees bestaat. Door dit voorbehoud kan de benadeelde later nog een vordering instellen wegens bijkomende schade ontstaan na de uitspraak.569 423.
De rechter moet de schadevergoeding zo concreet en nauwkeurig mogelijk begroten.
Indien een precieze begroting van de schade niet mogelijk is, zal de rechter gebruik maken van het toekennen van een schadevergoeding naar billijkheid ( = ex aequo et bono). 424.
Het kan zijn dat partijen aan de feitenrechter een welbepaalde begrotingsmethode
voorstellen. De rechter kan beslissen deze methode niet toe te passen. Hij moet dan in het vonnis of het arrest wel duidelijk motiveren waarom hij afwijkt van de door de partijen voorgestelde begrotingsmethode.570
568
Cass. 19 januari 1993, RW 1993-84, 1503. B. DE TEMMERMAN, “Voorbehoud en herziening naar gemeen recht bij de vergoeding van de lichamelijke schade”, TPR 1992, 753-802. 570 Cass. 8 februari 1979, Pas. 1979, 677. 569
112
Hoofdstuk II: De materiële schade 425.
De rechter mag bij de begroting van de schadevergoeding enkel rekening houden met
de omvang van de geleden schade. Hij mag geen rekening houden met de zwaarwichtigheid van de fout of van de schending. De burgerlijke sancties hebben immers niet tot doel om de aansprakelijke te straffen, zij hebben tot doel het slachtoffer te vergoeden.571 426.
Een exacte materiële schade wordt niet in aanmerking genomen. Deze wordt meestal
„ex aequo et bono‟ begroot. Welke elementen een rol spelen bij het bepalen van de materiële schadevergoeding zijn niet heel duidelijk. Bovendien wordt deze materiële schade niet altijd afzonderlijk toegekend. Ze kan soms in één bedrag worden toegekend samen met de morele schadevergoeding.572 Met andere woorden, zelden wordt er een nauwkeurige begroting van de schade doorgevoerd. 427.
De rechtbanken en hoven houden bij de begroting van de schadevergoeding rekening
met verschillende factoren en omstandigheden.573 Hiervan volgen enkele voorbeelden uit rechtspraak. 428.
Zo moest het hof van beroep te Brussel
574
zich uitspreken over het feit of er al dan
niet een schending was van het recht op afbeelding van een bekende artiest, wiens foto gebruikt werd bij een campagne voor kalfsvlees. Het hof van beroep was van oordeel dat er wel degelijk sprake was van een schending van het recht op afbeelding. Maar het hof hield voor de berekening van de schadevergoeding rekening met de relatieve bekendheid van de afgebeelde en met de aard en de omvang van de campagne. 429.
Zoals reeds vermeld, had het tijdschrift Flair een foto van een minderjarige
gepubliceerd zonder diens toestemming. Deze foto was genomen aan de ingang van discotheek „de Carré‟. De rechtbank te Brussel, die uitspraak moest doen over deze zaak, hield rekening met de vergoedingen die werden toegekend aan de fotomodellen, die wel werkzaam waren in opdracht van het tijdschrift. Bovendien ging de rechtbank nog een stapje
571
L. DIERICKX, Het recht op afbeelding, Antwerpen-Oxford, Intersentia, 2005, 279; E. GULDIX en A. WYLLEMAN, “De positie en de handhaving van persoonlijkheidsrechten in het Belgisch Privaatrecht”, TPR 1999, 1589. 572 Rb. Brugge 31 januari 1990, RW 1991-92, 234. 573 L. DIERICKX, Het recht op afbeelding, Antwerpen-Oxford, Intersentia, 2005, 286. 574 Brussel 2 september 2003; Dit arrest is niet uigegeven; Als bron wordt verwezen naar L. DIERICKX, Het recht op afbeelding, Antwerpen-Oxford, Intersentia, 2005, 286.
113
verder en nam ook in aanmerking dat de minderjarige zich zelf bij Flair had aangemeld als fotomodel.575 430.
Er worden dus verschillende factoren in rekening gebracht, afhankelijk van de
concrete omstandigheden van de zaak. 431.
De schadevergoedingen die worden toegekend, kunnen uiteenlopend zijn en gaan van
de symbolische schadevergoeding van 1 euro tot ettelijke honderdduizenden euro‟s. 432.
Zo kende het hof van beroep te Brussel een materiële en morele schadevergoeding toe,
dewelke 6 197, 34 euro bedroeg, voor de schending van het recht op afbeelding. In casu was er een foto gebruikt van een bekende sportbeoefenaar voor de publiciteit van de nieuwe Peugeot.576 In de reeds besproken zaak met betrekking tot het kalfsvlees, werd er door de rechter ook een gezamenlijke schadevergoeding voor de morele en de materiële schade toegekend. Deze bedroeg 6 000 euro vermeerderd met de wettelijke interesten.577 433.
Voor het hof van beroep te Antwerpen werd door een fotomodel een
schadevergoeding gevorderd wegens het verlies van een kans op inkomsten. Er werd een foto genomen op een publieke plaats. Het hof kende een bedrag toe van 2 478, 93 euro.578 In de Flair – rechtszaak werd een vergoeding toegekend voor het verlies van een kans. Deze vergoeding bedroeg 297, 46 euro.579 Nog een ander voorbeeld is terug te vinden in de rechtszaak betreffende de schending van het recht op afbeelding. Er was geen toestemming voor het gebruik van een foto op affiches. De rechtbank te Brussel kende een schadevergoeding toe van 17 538, 37 euro. Het hof van beroep te Brussel bevestigde deze schadevergoeding.580
575
Rb. Brussel 17 mei 2002, AM 2003, 138. Brussel 4 oktober 1989, RW 1989-90, 651, noot D. VOORHOOF, D. VOORHOOF, Actuele vraagstukken van Mediarecht. Doctrine en jurisprudentie, Deurne, Kluwer, 1992, 499. 577 Zie randnummer 178. 578 Antwerpen 5 mei 2003, AM 2004, 67. 579 Zie randnummer 175. 580 Rb. Brussel 7 november 1995, Ing.-Cons. 1996, 23; Brussel 12 november 1998, AM 1999, 361. 576
114
Hoofdstuk III: De morele schade 434.
Ook de morele schadevergoeding zal „ex aequo et bono‟ berekend worden. De
rechtspraak neemt hiervoor verschillende elementen in aanmerking.581 435.
Enkele voorbeelden: de rechtbank van eerste aanleg te Brussel 582 werd geconfronteerd
met een zaak waarin er ongeoorloofde beelden werden opgenomen door gebruik te maken van een verborgen camera en deze beelden werden op televisie uitgezonden. De rechtbank kende een vergoeding toe wegens de morele schade die de eiser had geleden. Voor zijn beoordeling hield de rechter rekening met het aantal televisiekijkers die de bewuste uitzending hadden gevolgd. 436.
In een zaak voor de rechtbank van eerste aanleg te Gent
583
moest de rechter zich
uitspreken over volgend geval: eiseres was een vrouw, die enkele jaren geleden had deelgenomen aan een massabijeenkomst voor holebi-activiteiten. De eiseres werd er samen met een andere vrouw gefotografeerd. Deze foto werd door de politieke partij SP eenmalig gebruikt op haar affiche. De rechter die zich moest uitspreken over deze zaak, heeft bij zijn beoordeling rekening gehouden met volgende omstandigheden. De rechter overwoog eerst en vooral dat het gebruik van deze foto niet kwetsend was voor eiseres. De vrouw was zelf in het openbaar verschenen met die andere vrouw, haar toenmalige partner. Het ging om een publieke manifestatie. Daarnaast nam de rechter ook het aantal keer dat de betrokken foto of afbeelding werd gebruikt in overweging. Zoals reeds vermeld, ging het om een eenmalig gebruik. Verder heeft de rechter ook rekening gehouden met het karakter van het gebruik van de betrokken afbeelding. Deze werd gebruikt bij een politieke optocht. Door al deze verschillende factoren samen te brengen, kwam de rechter tot de vaststelling dat er in voorliggende zaak geen sprake kon zijn van de schending van het recht op afbeelding. 437.
De rechtbank van eerste aanleg te Mechelen hield bij de beoordeling rekening met de
toestemming, die werd verleend door de afgebeelde persoon voor het nemen van de afbeelding.584 Ook de herkenbaarheid
585
en het voordeel voor de afgebeelde persoon
586
zijn
factoren die door de rechters vaak in overweging worden genomen
581 582 583 584 585 586
L. DIERICKX, Het recht op afbeelding, Antwerpen-Oxford, Intersentia, 2005, 282. Rb. Brussel 19 mei 2000, AM 2000, 338. Rb. Gent 24 juni 2002, AM 2003, 143. Rb. Mechelen 29 maart 1983, RW 1983-84, 62. Gent 26 april 1996, RW 1990-00, 642. L. DIERICKX, Het recht op afbeelding, Antwerpen-Oxford, Intersentia, 2005, 283.
115
438.
Verder wordt er rekening gehouden met het winstoogmerk.587
588
Met de
herkenbaarheid, voor derden, kan de rechter ook rekening houden.589 439.
De schadevergoedingen die worden toegekend, kunnen verschillende bedragen
opleveren. Opnieuw enkele voorbeelden uit rechtspraak. 440.
In een vonnis heeft de Brusselse rechtbank
590
een morele schadevergoeding
uitgesproken van 17 402, 13 euro. Dit kwam neer op 0, 40 euro per kijker die de uitzending had gevolgd. Deze uitzending was beledigend voor de gefilmde personen. 441.
In een rechtszaak te Gent werd een morele schadevergoeding van 750 euro
uitgesproken. Er had een ongewilde associatie plaatsgevonden met een politieke partij.591 442.
In de rechtszaak betreffende de grootouders die een omgangsrecht wilden verkrijgen
voor hun kleinkinderen, werd er aan de moeder van de kleinkinderen een morele schadevergoeding van 2 478, 98 euro toegekend.592 443.
In een andere rechtszaak werd er een morele schadevergoeding van 1 239, 47 euro
toegekend.593 Het hof van beroep te Brussel kende een morele schadevergoeding toe van 1 Belgische frank (= een symbolische schadevergoeding) wegens de aantasting van het eergevoel.594 444.
De rechtbank te Brussel kende een morele schadevergoeding toe van 2 478,98 euro
wegens de onmogelijkheid om een anoniem leven te leiden.595 445.
In de zaak met betrekking tot de toenmalige werkneemster bij Sabena – zoals reeds
vermeld – werd er een morele schadevergoeding toegekend van 6 197, 34 euro.596
587
In casu was de verkoop van de oplage gestegen door de publicatie van de foto. Rb. Brugge 27 juni 1994, RW 1994-95, 473. 589 Gent 26 april 1996, RW 1999-00, 642. 590 Rb. Brussel 19 mei 2000, AM 2000, 338. 591 Rb. Gent 24 juni 2002, AM 2003, 143. 592 Voorz. Rb. Brussel 16 juni 1993, RW 1993-94, 619. 593 Rb. Antwerpen 24 juni 1985, RW 1985-86, 2645; In deze zaak werd een afbeelding gebruikt voor religieuze overtuigingen. Eisers hadden echter een andere religieuze overtuiging en hiervoor werd er dan ook een morele schadevergoeding toegekend. 594 Brussel 5 februari 1999, AM 1999, 274; Er werd hier in casu slecht één Belgische frank toegekend. De rechter in hoger beroep was de mening toegedaan dat de rest van de schade voldoende hersteld werd door de publicatie van het arrest in drie verschillende tijdschriften. 595 Rb. Brussel 20 september 2001, AM 2002, 77. 596 Brussel 7 april 2000, JT 2001, 779 588
116
Besluit Vandaag de dag zijn persoonlijkheidsrechten nog nooit zo actueel geweest. Nadat het individu zich een vaste plaats heeft weten te verschaffen binnen het maatschappelijk systeem, is dit individu haast een systeem op zich gaan vormen, waarbij termen als algemeen belang zich ook zijn gaan weerspiegelen op het individu. Het individu heeft niet alleen rechten, maar daarenboven moeten deze, volgens dit zelfde individu, ten alle tijden beschermd worden. Hiertegenover staat dat het individu een absolute vrijheid moet hebben om zich te uiten en te ontwikkelen. De perceptie leeft dat de persoon, als individu, primeert op onze maatschappij. Als er dan uitdrukkelijk wordt gekeken naar het recht op afbeelding of het recht op eerbiediging van het privéleven, dan moet er vastgesteld worden dat het niet steeds duidelijk is wanneer er sprake is van een inbreuk hierop en wie hiervoor nu aansprakelijk kan gesteld worden. Soms is ook het individu zelf verantwoordelijk voor het feit dat bepaalde beelden of gebeurtenissen uit het privéleven „publiek‟ gemaakt worden. Komt hierbij nog dat het begrip van „publieke persoon‟ eerder ruim dan beperkend zou moeten geïnterpreteerd worden. Als het individu bekend wenst te worden, dan zal men hiervoor een „prijs‟ moeten betalen, waarbij de grens met wat nu wel of niet een inbreuk is op diens privéleven nog moeilijk te trekken valt. Het is ook haast onmogelijk om dergelijke persoonlijkheidsrechten in vaste wetgeving te gieten, aangezien dit net te beperkend zou werken. Met als gevolg dat de rechter zich steeds meer en meer onbevoegd zou moeten verklaren als men de daad, die men zou gepleegd hebben, niet onder deze wetgeving kan catalogeren. Het individu, dat zich wil profileren op de publieke markt, zal hiervoor dan ook de gevolgen moeten dragen en niet zomaar te pas en te onpas zijn ongenoegen kunnen uiten over het al dan niet te ver gaan van derden in het binnendringen in zijn of haar persoonlijke levenssfeer. Te meer dat dergelijke personen juist hun privéleven, althans in sommige gevallen, trachten te commercialiseren en er een ware broodwinning van maken.
117
Natuurlijk moet de regelgever de persoon, op zich, steeds kunnen beschermen tegen inbreuken op zijn privéleven en dient diegene, die verantwoordelijk zou zijn hiervoor steeds aansprakelijk gesteld te kunnen worden. Maar niet zonder duidelijk te kunnen nagaan of hier wel sprake kan zijn van ongeoorloofde praktijken in hoofde van diegene die de inbreuk zou gepleegd hebben. Wie zichzelf tot „publieke figuur‟ verheft, moet binnen de grenzen die men zelf gesteld heeft, maar kunnen aanvaarden dat men een publiek goed is. Dit klinkt nogal hard, maar is wel doordacht omwille van het feit dat de bescherming van persoonlijkheidsrechten wel degelijk aanwezig is en dat men ook vrij is om hier gebruik van te maken, behalve als men deze rechten zelf is gaan beperken, wat ook een recht is. Gelukkig kan de rechter zich hierover steeds uitspreken en is diens discretionaire bevoegdheid zeer uitgebreid. Vervolgens zal er zich in onze maatschappij nog een enorme evolutie voordoen voor wat de persoonlijkheidsrechten betreft. De nieuwe media- en communicatiekanalen zullen hiervoor immers verantwoordelijk zijn, aangezien het individu in zijn streven naar absolute vrijheid moet opletten om hierdoor niet het slachtoffer te worden van zijn eigen integriteit. Een integriteit, die zonder het zelf te willen, kan aangetast worden door aanvankelijk te open te communiceren waardoor iemands privéleven een ongewenste inbreuk kan ondervinden zonder dit absoluut te willen. De overheid heeft hier dan ook een enorme verantwoordelijkheid om voldoende beschermingsmaatregelen te blijven voorzien, die wel niet stringent mogen werken, maar die het speelveld, waarbinnen men dient te handelen voor wat het zich inmengen betreft in iemands privéleven, mee helpt te bepalen. Het moet natuurlijk steeds nog aan de rechter zijn om elk geval, individueel, te kunnen behandelen op basis van de aangereikte regelgeving, rechtsleer en rechtspraak. Tenslotte heeft ieder persoon het recht op een privéleven, hoe publiek diens leven ook mag zijn. De maatschappij draagt hiervoor trouwens een collectieve verantwoordelijkheid en waar nodig, moet er kunnen gesanctioneerd worden en moeten de verantwoordelijken hiervoor kunnen bestraft worden. Hoe dun de grens ook mag worden. Iemand zoekt recht, wel deze persoon moet ook recht vinden. Zoals persoonlijkheidsrechten als een hoeksteen van ons huidig maatschappelijk systeem kunnen aanzien worden, geldt dit des te meer voor onze rechtsstaat.
118
Zonder het zelf te willen is het thema van mijn masterproef zeer actueel en heeft dit mij een beter inzicht gegeven van hoe „het recht‟ zijn plaats heeft binnen onze maatschappij en diens invloed erop.
119
Bibliografie
Wetgeving Europees Verdrag voor de Rechten van de Mens van 4 november 1950. Internationaal Verdrag inzake de Rechten van het Kind van 20 november 1989. Internationaal Verdrag inzake Burgerlijke en Politieke rechten van 1966. Wet 8 juni 1867 betreffende het Strafwetboek, BS 9 juni 1867. Wet 10 oktober 1967 betreffende het Gerechtelijk Wetboek, BS 31 oktober 1967. Wet 23 juni 1961 betreffende het recht van antwoord, BS 8 juli 1961. Wet 17 juli 1970 inzake de bescherming van het privéleven. (Frankrijk) Wet van 16 maart 1971 betreffende de arbeidswet, BS 30 maart 1971. Wet 12 januari 1973 betreffende de Gecoördineerde Wetten op de Raad van State, BS 21 maart 1973. Wet 12 juni 1991 betreffende het consumentenkrediet, BS 9 juli 1991. Wet 5 juli 1991 betreffende de regeling van het beroep van privédetective, BS 2 oktober 1991. Wet 19 juli 1991 betreffende de bevolkingsregisters, de identiteitskaarten, de vreemdelingenkaarten en de verblijfsdocumenten en tot wijziging van de wet van 8 augustus 1983 tot regeling van een Rijksregister van de natuurlijke personen, BS 3 september 1991. Wet 8 december 1992 betreffende de bescherming van de persoonlijke levenssfeer ten opzichte van de verwerking van persoonsgegevens, BS 18 maart 1993. Wet 17 februari 1994 betreffende de Gecoördineerde Grondwet, BS 17 februari 1994. Wet 30 juni 1994 betreffende het auteursrecht en de naburige rechten, BS 27 juli 1994. Wet 21 december 1998 betreffende de veiligheid bij voetbalwedstrijden, BS 3 februari 1999. KB 12 september 1999 betreffende de installatie en de werking van bewakingscamera‟s in voetbalstadions, BS 5 oktober 1999.
120
KB 22 februari 2006 betreffende de installatie en de werking van bewakingscamera‟s in de voetbalstadions, BS 3 maart 2006. Collectieve Arbeidsovereenkomst nr. 68 betreffende de bescherming van de persoonlijke levenssfeer van de werknemers ten opzichte van de camerabewaking op de arbeidsplaats, BS 2 oktober 1998. Collectieve Arbeidsovereenkomst nr. 81 betreffende de bescherming van de persoonlijke levenssfeer van de werknemers ten opzichte van de controle op de elektronische on-linecommunicatiegegevens, BS 29 juni 2002.
121
Rechtsleer
Boeken BAETEMAN, G. en VAN VLASSELAER M.-J., De bescherming van het privéleven ten aanzien van de gegevensverwerking, Antwerpen, Kluwer Rechtswetenschappen België, 1993, 169 p. BALLON, L.G., “De persoonlijkheidsrechten van de rechtspersoon” in Liber Amicorum Jan Ronse, Brussel, Story-Scientia, 1986, 127-146. BEKAERT, H., Introduction à l‟étude du droit, Brussel, Bruylant, 1969, 550 p. BOCKEN, H., “Herstel in natura en rechtelijk bevel of verbod: (nog) enkele bedenkingen bij het cassatie-arrest van 26 juni 1980” in Liber Amicorum Jan Ronse, Brussel, Story-Scientia, 1986, 493511. BOCKEN, H., “Nog iets over inbreuk op recht?” in Liber Amicorum Walter Van Gerven, Deurne, Kluwer, 2000, 183-184. BROERCK, K., CLAESSENS, B., COUNYE, D. e.a., Privaatrecht in de reële en virtuele wereld, Antwerpen, Kluwer, 2002, 840 p. CORBET, J. en DE VROEDE, P., Technologie en recht, Antwerpen, Kluwer Rechtswetenschappen, 1987, 392 p. CORNELIS, L., Beginselen van het Belgisch buitencontractuele aansprakelijkheidsrecht. De onrechtmatige daad, Antwerpen, Maklu, 1989, 744 p. DE PAGE, H. en MASSON, J.-P., Traité élémentaire de droit civil belge, II, Les Personnes, I, Brussel, Bruylant, 1990, 641 p. DE HERT, P., “Artikel 8. Recht op privacy” in J. VANDE LANOTTE en Y. HAECK, Handboek E.V.R.M. Deel 2. Artikelsgewijze commentaar, I, Antwerpen, Intersentia, 2004, 705-788. DIERICKX, L., Het recht op afbeelding, Antwerpen-Oxford, Intersentia, 2005, 345 p. DIERKENS, R., Les droits sur le corps et le cadaver de l‟homme, Parijs, Masson, 1966, 230 p. DIJON, X., Le sujet de droit en son corps. Une mise à l‟épreuve du droit subjectif, Proefschrift, Brussel, Larcier, 1982, 789 p. DIRIX, E., Het begrip schade, Antwerpen, Maklu, 1998, 150 p.
122
DOUTRELEPONT, C., “L‟introuvable droit à l‟image” in Mélanges offerts à Raymond Vander Elst, I, Brussel, Nemesis, 1986, 223-241. DRION, H., “Vijftien jaar causaliteitsrechtspraak van de Hoge Raad der Nederlanden” in Liber Amicorum Jan Ronse, Brussel, Story-Scientia, 1986, 513-524. DUMORTIER, J., “De nieuwe wetgeving over de verwerking van persoonsgegevens” in J. DUMORTIER, Recente ontwikkelingen in informatica- en telecommunicatierecht, Brugge, Die Keure, 1999, 73-103. GRAUX, H. en DUMORTIER, J., Privacytwetgeving in de praktijk, Kortrijk-Heule, UGA, 2009, 439 p. GULDIX, E., De persoonlijkheidsrechten, de persoonlijke levenssfeer en het privéleven in hun onderling verband, Proefschrift, Vrije Universiteit Brussel, 1986, 691 p. GUTWIRTH, S., Waarheidsaanspraken in recht en wetenschap: een onderzoek naar de verhouding tussen recht en wetenschap met bijzondere illustraties uit het informaticarecht, Brussel, VUB press, 1993, 846 p. GUTWIRTH S., Privacyvrijheid! De vrijheid om zichzelf te zijn, Amsterdam, Cramcinckcel, 1998, 151 p. HEYVAERT, A., Het personen-en gezinsrecht ont(k)leed, Gent, Mys&Breech, 2001, 475 p. ISGOUR, M. en VINCOTTE, B., Le droit à l‟image, Brussel, Larcier, 1998, 155 p. LEONARD, T., Conflits entre droits subjectifs, libertés civiles et intérêts légitimes: un modèle de résolution basé sur l‟opposabilité et la responsabilité civile, Bruxelles, Larcier, 2005, 894 p. LINDENBERGH, S.D., Smartengeld, Deventer, Kluwer, 1998, 391 p. MEULDERS-KLEIN, M.-H., La personne, la famille & le droit: trois décennies de mutations en occident, Brussel, Bruylant, 1999, 589 p. NIEUWENHUIS,
A.J.,
Tussen
privacy
en
persoonlijkheidsrecht:
een
grondrechtelijk
en
rechtsvergelijkend onderzoek, Nijmegen, Ars Aequi Libri, 2001, 232 p. RIGAUX, F., La vie privée. Une liberté parmi les autres?, Brussel, Larcier, 1992, 317 p. RIGAUX, F., La protection de la vie privée et des autres biens de la personnalité, Brussel, Bruylant, 1990, 849 p. RONSE, J., Aanspraak op schadeloosstelling uit onrechtmatige daad, Brussel, Larcier, 1954, 499 p. RONSE, J., Liber Amicorum Jan Ronse, Brussel, Story-Scientia, 1986, 754 p. 123
SENAEVE, P., Compendium van het personen- en familierecht, Leuven, Acco, 2008, 688 p. SENAEVE, P., Rechtspraak personen- en familierecht, Leuven, Acco, 1998, 376 p. SIMOENS, D., Beginselen van Belgisch Privaatrecht. 11: Buitencontractuele aansprakelijkheid. 2: Schade en schadeloosstelling, Antwerpen, Story-Scientia, 1999, 433 p. STROEMHOLM S., Le droit moral de l‟auteur en droit allemand, français et scandinave, I, Stockholm, P.A. Norstedt & Söners förlag, 1967, 569 p. SWENNEN, F., Geestesgestoorden in het burgerlijk recht, Antwerpen, Intersentia, 2000, 435 p. VANDE LANOTTE, J. en HAECK, Y., Handboek EVRM, Deel 2, Artikelsgewijze commentaar, Volume I, Antwerpen-Oxford, Intersentia, 2004, 1066 p. VAN DAM C., European Tort Law, Oxford, Oxford University Press, 2006, 538 p. VAN GERVEN, W., “Algemeen personenbeschermingsrecht: De persoonlijkheidsrechten” in Compendium van het personen – en familierecht, Leuven, Acco, 2008, 179-250. VAN GERVEN, W. en COVEMAEKER, S., Verbintenissenrecht, Leuven, Acco, 2001, 459 p. Van Houtte, J., Liber Amicorum Professor Baron Jean van Houtte, Brussel, Elsevier-Sequoia, 1975, 1256 p. VELU, J., Le droit au respect de la vie privée, Namen/Brussel, Presses Universitaires de Namur/Larcier, 1974, 162 p. VOORHOOF, D., Actuele vraagstukken van Mediarecht. Doctrine en jurisprudentie, Deurne, Kluwer, 1992, 891 p. WYLLEMAN, A., “Persoonlijkheidsrechten en bescherming van de persoonlijke levenssfeer: status quaestionis en perspectieven” in Privaatrecht in de reële en virtuele wereld, Antwerpen, Kluwer, 2002, 435-460.
124
Tijdschriften AELBRECHT, G., “Auteursrechtelijke inbreuken en schadevergoeding: Een herinnering der principes en blik op de toekomst”, AM 2005, 373-378. BAETEMAN, G., GERLO, J., GULDIX, E., DE MULDER, W. en DE WIT, R., “Overzicht van rechtspraak personen- en familierecht (1981-1987)”, TPR 1998, 423-430. BALLON, G.L., “De rechten van de geportretteerde”, RW 1985-86, 2645-2659. BEERNAERT, S., “Het belang als ontvankelijkheidsvereiste bij de gewone rechter, de Raad van State en het Arbitragehof”, P&B 2000, 157-164. BENABOU, V.-L., “Droit à l‟image des biens: la guerre des droits n‟aura pas lieu”, AM 2005, 103-109. BLANPAIN, R., “Aids en drugs – Richtlijnen voor ondernemingen”, RW 1988-89, 144-145. BOCKEN, H., “Van fout naar risico. Een overzicht van de objectieve aansprakelijkheidsregelen naar Belgisch recht”, TPR 1984, 329-523. BOCKEN, H., “Wat wij zelf doen, doen we beter?”, TPR 1991, 277-284. BOCKEN, H., en BOONE, I., “Causaliteit in het Belgisch recht. Preadvies voor de Vereniging voor de Vergelijkende Studie van het recht van België en Nederland”, TPR 2002, 1625-1685. BRISON, F., “Stemimitatie van een zanger voor reclamespots”, AM 2002, 453-454. BUYDENS, M., “Voir et être vu: Marc Dutroux et le droit à l'image”, Journ.jur. 2004, 6. DE CORTE, R., “De achterkant van de privacy: Kan het beroep op privacy leiden tot straffeloosheid?”, NJW 2003, 798-810. DE CORTE, R., “Cassatie laat verborgen camera toe”, Juristenkrant 2001, afl. 25, 1. DE HERT, P., “Videotoezicht onder controle”, Juristenkrant 2000, afl. 5, 4. DE TEMMERMAN, B., “De weerslag van de inflatie op de toekenning van compensatoire interest en de berekening van een gekapitaliseerde schadevergoeding”, TBBR 2002, 259-273. DOCQUIR, P., “L'arrêt 'Caroline de Monaco' de la Cour européenne des droits de l'Homme: La liberté de la presse subordonnée à la qualité d'information?”, Journ.jur. 2004, 10-11. FEYEN, S., “Auteursrecht en vrije meningsuiting. Een verhouding uit balans?”, AM 2009, 585-607. GERLO, J., “Het begrip privacy voor de jurist”, Vl.T.Gez.. 1985-86, 179-184. 125
GOSSERIES, P., “Vie privée et droit belge de la sécurité sociale. Essai d‟analyse critique”, TPR 1987, 273-318. GULDIX, E., “Algemene systematische beschouwingen over het persoonlijkheidsrecht op de eigen afbeelding”, RW 1980-81, 1161-1192. GULDIX, E., “Schending van de privacy door afluistering”, RW 1983-84, 2112-2119. GULDIX, E., “De impact van de medische wetenschap en techniek op het personen- en gezinsrecht”, RW 1993-94, 1104-1128. GULDIX, E., “De rechtsbescherming van de persoonlijke levenssfeer door persoonlijkheidsrechten”, Vl.T.Gez. 1987, 203-217. GULDIX, E. en WYLLEMAN, A., “De positie en de handhaving van persoonlijkheidsrechten in het Belgisch Privaatrecht.”, TPR 1999, 1589-1664. LECLERCQ, P., “Le conducteur d‟une automobile qui tue ou blesse un piéton, commet-il un acte illicite? Discours pronounce à l‟audience solennelle de rentrée de la Cour de Cassation, le 15 septembre 1927”, RGAR 1927, 54-97. LECLERCQ, S., “L'usage de caméras par la police et les garanties pour la vie privée assurées par la loi du 8 décembre 1992”, Rev.dr.pén. 2001, 29-65. LEMMENS, P., “De Raad van State en de internationale verdragen over de rechten van de mens”, TBP 1987, 373-375. LEMMENS, K., “Wie is Demol? Bedenkingen bij een boek en arrest”, AM 2006, 147-160. LEONARD, T. en POULLET, Y., “La protection des données à caractère personnel en pleine (r)évolution. La loi du 11 décembre 1998 transposant la directive 95/46/C.E. du 24 octobre 1995”, JT 1999, 377-396. LIEVENS, J., “Het recht op afbeelding”, RW 1976-77, 1857-1868. LIEVENS, J., “Vraagtekens bij een eventuele Orde van Journalisten”, RW 1975-76, 2059-2062. LINDENBERGH, S., “De positie en de handhaving van persoonlijkheidsrechten in het Nederlands Privaatrecht”, TPR 1999, 1665-1707. LUCAS, A., “Droit d‟auteur, liberté d‟expression et droit du public à l‟information”, AM 2005, 13-23. MAMPAEY, S. en DUMORTIER, J., “De invloed van de Wet Verwerking Persoonsgegevens op televisie”, AM 2006, 21-31. 126
MILQUET J., “La responsabilité aquilienne de la presse”, Ann.dr.Louvain 1989, 41. OVERSTEYNS, B., “Het recht op eerbiediging van het privé-leven”, RW 1988-89, 492-498. OVERSTEYNS, B., “Studiedag „Gezondheid, Onderneming en Arbeidsrecht‟ ”, Vl.T.Gez. 1987-88, 415428. PETILLION, F., “De media in het Dutroux-proces”, RABG 2004, 383-385. PETILLION, F., “Inbreuken op het portretrecht leiden tot contractuele en/of extracontractuele schadevergoeding”, RABG 2008, 1267. POLAK, R., “Het onrechtmatigheidsbegrip – 40 jaar na 1919”, WPNR, 1959, 80-123. PUYRAIMOND J.-F., “La protection des données personnelles: nouveau fondement du droit à l‟image”, AM 2008, 364-380. RIGAUX, F., “La protection de la vie privée à l‟égard des données à caractère personnel”, Ann.dr. 1993, 49-72. RUTTEN, L., “Het onrechtmatigheids-criterium „inbreuk op een ander recht‟”, WPNR 1953, 410-494. SCHUURMANS, L., VAN OEVELEN, A., PERSYN, C., e.a., “Overzicht van rechtspraak”, TPR 1994, 8511431. SCHUERMANS, F., “Cassatie maakt het reality-tv erg moeilijk. Misdrijven vastleggen op camera schendt privacy”, Juristenkrant 2005, afl. 120, 6. SENAEVE, P., “De vaststelling van overspel door gerechtsdeurwaarders”, RW 1987-88, 833-840. SIMOENS, D., “Hoofdlijnen in de evolutie van het aansprakelijkheidsrecht”, RW 1981, 1961-1990. SIMOENS, D., “Berekening van de compensatoire interesten als onderdeel van een gemeenrechtelijke schadeloosstelling die ex aequo et bono is begroot: een wijziging in cassatierechtspraak? Draagwijdte van deze wijziging?”, TBBR 2001, 444-454. STEVENS, L., “Stalking strafbaar”, RW 1988-99, 1377-1380. TIMMERMANS, R., “Het grondrecht op privacy in flatgebouwen”, T.App. 2000, afl. 3, 1-5. VANDENBERGHE, H., “Bescherming van het privé-leven en recht op informatie via de massamedia”, RW 1969-70, 1457-1470. VANSNICK, M., “Verkeerscamera's: remedie niet erger dan kwaal”, Orde van de dag 1999, afl. 8, 2731. 127
VAN NESTE, F., “Het zelfbeschikkingsrecht – een kritische studie”, RW 1991-92, 689-699. VAN KILDONCK, K., “Privacy werknemers. Onrechtmatig verkregen bewijs op het werk”, NJW 2010, 180-183. VAN OMMESLAGE, P., “Observations sur les limites imposées à l‟activité des personnes morales en droit comparé, RCJB 1958, 294-335. VAN OMMESLAGHE, P., “La sanction de l‟inexécution des obligations contractuelles”, TPR 1984, 197232. VERNIMME, I. en BAUGNIET J., “De vergoeding van de auteur in het kader van het individueel beheer: wettelijke bepalingen en rechtspraak”, AM 2005, 359-372. VOORHOOF, D. en BREWAEYS, E., “Het interview op radio en televisie en de rechten van geïnterviewde”, TBBR 1991, 245-249. VOORHOOF, D., “Boek in verband met zaak Dutroux na kortgeding uit de handel”, AJT 1998-99, 797807. VOORHOOF, D., “Phaedra vs Menzo: mannenblad zet topmodel in blootje”, Juristenkrant 2001, afl. 28, 11. VOORHOOF, D., “Ook gevangene heeft recht op vergetelheid”, Juristenkrant 2001, afl. 37, 1 en 16. VOORHOOF, D., “Politieke partijen mogen niet zo maar uw kop gebruiken”, Juristenkrant 2002, afl. 55, 13. VOORHOOF, D., “Foto‟s van prinses in roddelpers inbreuk op privacy”, Juristenkrant 2004, 12. VOORHOOF, D., “Screenen van telefoongesprekken van journaliste De Morgen bewijst dat wet bescherming journalistieke bronnen nodig is”, AM 2005, 7-10. VOORHOOF, D., “Gents hof van beroep bestudeert naaktfoto‟s”, Juristenkrant 2006, 15. VOORHOOF, D., “Parodie, kunstexpressievrijheid en auteursrecht”, AM 2008, 27-36. VOORHOOF, D., “Fotomontage in Humo beschermd door persvrijheid of manifeste schending van de privacy?”, AM 2008, 502-507. WYLLEMAN, A., “De redactie privaat: Wie zonder “fout” is, werpe de eerste steen…”, TPR 2002, 1619-1623.
128
Rechtspraak
België
Hof van Cassatie Cass. 22 maart 1957, Pas. 1975, 885. Cass. 31 mei 1957, Pas. 1957, 1176. Cass. 13 februari 1970, Arr.Cass. 1969-70, 545. Cass. 7 december 1973, RW 1973-1974, 1597. Cass. 2 mei 1974, Arr.Cass. 1974, 633. Cass. 28 oktober 1974, Arr.Cass. 1975, 270. Cass. 24 februari 1975, Arr.Cass. 1975, 711. Cass. 4 april 1977, JT 1977, 544. Cass. 23 december 1977, Pas. 1978, 477. Cass. 21 juni 1978, Arr.Cass. 1978, 1231. Cass. 8 februari 1979, Pas. 1979, 677. Cass. 18 september 1979, RW 1979-80, 831. Cass. 23 juni 1980, RW 1980-81, 446. Cass. 26 februari 1981, Arr.Cass. 1980-81, 727. Cass. 5 maart 1982, JT 1983, 309. Cass. 15 juni 1982, Rev.dr.pén. 1982, 320. Cass. 8 september 1982, Vl.T.Gez. 1983, 142. Cass. 31 oktober 1984, Arr.Cass. 1984-85, 330. Cass. 19 februari 1985, Arr.Cass. 1984-85, 840. Cass, 10 mei 1985, T.Not. 1985, 157. 129
Cass. 6 maart 1986, Arr.Cass.1985-86, 937. Cass. 3 februari 1987, Arr.Cass. 1986-87, 724. Cass. 21 mei 1987, Arr.Cass. 1986-87, 1287. Cass. 22 november 1988, Arr.Cass 1988-89, 361. Cass. 15 februari 1990, Arr.Cass. 1989-90, 776. Cass. 13 september 1991, Arr.Cass. 1991-92, 46. Cass. 14 mei 1992, Arr.Cass. 1991-92, 855. Cass. 19 januari 1993, RW 1993-84, 1503. Cass. 26 januari 1993, Arr.Cass. 1993, 108. Cass. 29 juni 1995, Arr.Cass. 1995, 690. Cass. 28 september 1995, Pas. 1995, 856. Cass. 28 september 1995, RW 1995-96, 924. Cass. 29 november 1995, Arr.Cass. 1995, 1054. Cass. 8 oktober 1996, Arr.Cass. 1996, 363. Cass. 20 december 1996, Arr.Cass. 1996, 552. Cass. 25 maart 1997, Arr.Cass. 1997, 61. Cass. 24 maart 1999, Arr.Cass. 1999, 177. Cass. 5 oktober 1999, RW 1999-2000, 1296. Cass. 23 november 1999, Arr.Cass. 1999, 623. Cass. 24 november 1999, Arr.Cass. 1999, 625. Cass. 21 januari 2000, Arr.Cass. 2000, 627. Cass. 2 februari 2001, www.cass.be ( consultatie zondag 21 maart 2010). Cass. 27 februari 2001, Arr.Cass. 2001, 371. Cass. 28 maart 2001, www.cass.be ( consultatie donderdag 11 februari 2010).
130
Cass. 30 januari 2003, TBBR 2004, 405. Cass. 30 april 2003, www.cass.be (consultatie donderdag 11 februari 2010). Cass. 3 februari 2004, AM 2005, 259. Cass. 7 mei 2004, www.cass.be (consultatie donderdag 11 februari 2010). Cass. 28 juni 2004, AM 2005, 73. Cass. 8 november 2005, AM 2006, 79. Cass. 26 januari 2006, AM 2006, 180. Cass. 16 november 2007, AM 2008, 72. Cass. 13 mei 2009, www.cass.be (consultatie dinsdag 23 maart 2010).
Raad van State RvS 16 mei 1967, Arr.R.v.St. 1967, 513.
Hoven van beroep Antwerpen 16 december 1983, Pas. 1984, 81. Antwerpen 27 september 1995, RW 1995-96, 750. Antwerpen 19 december 1995, AM 1996, 360. Antwerpen 8 februari 1999, AJT 1998-99, 789. Antwerpen 25 oktober 1999, TBBR 2002, 122. Antwerpen 5 mei 2003, AM 2004, 67. Antwerpen 21 juni 2004, AM 2005, 76. Antwerpen 12 januari 2005, AM 2005, 259.
131
Antwerpen 11 oktober 2005, Juristenkrant 2005, 113. Antwerpen 25 juni 2007, AM 2008, 139. Antwerpen 18 september 2008, AM 2008, 462. Brussel 14 mei 1968, JT 1968, 454. Brussel 24 februari 1989, RAGB 1990, 11618. Brussel 4 oktober 1989, RW 1989-90, 651. Brussel 4 april 1995, RGAR 1996, 621. Brussel 6 oktober 1995, JT 1996, 303. Brussel 21 december 1995, JT 1996, 47. Brussel 27 juni 1997, JLMB 1998, 768. Brussel 12 november 1998, AM 1999, 361. Brussel 5 februari 1999, AM 1999, 274. Brussel 14 september 1999, AM 2002, 92. Brussel 7 april 2000, JT 2001, 779. Brussel 29 oktober 2001, AM 2002, 184. Brussel 13 december 2002, NJW 2003, 1158-1160. Brussel 26 november 2004, AM 2005, 49. Brussel 4 april 2007, AM 2007, 466. Brussel 14 juni 2007, AM 2008, 23. Gent 26 april 1996, RW 1999-00, 642. Gent 20 september 2006, AM 2007, 386.
132
Voorz. Antwerpen 6 november 1998, JLMB 1998, 1750. Voorz. Brussel 14 mei 1997, Mediaforum 1997, 108. Voorz. Brussel 12 maart 2004, AM 2005, 78. Voorz. Gent 13 januari 2000, AM 2000, 326.
Arbeidshoven Arbh. Bergen 18 februari 2008, RDTI 2008, 229. Arbh. Brussel 22 februari 1968, JT 1968, 387. Arbh. Gent 12 maart 1973, JT 1973, 291.
Rechtbanken van eerste aanleg Rb. Antwerpen 15 mei 1975, RW 1975-76, 2017. Rb. Antwerpen 24 juni 1985, RW 1985-86, 2645. Rb. Antwerpen 12 mei 1989, RW 1989-90, 654. Rb. Antwerpen 9 mei 2003, AM 2003, 400. Rb. Antwerpen 15 mei 2008, AM 2008, 320. Rb. Antwerpen 12 juni 2008, AM 2008, 321. Rb. Brugge 31 januari 1990, RW 1991-92, 234. Rb. Brussel 17 januari 1975, JT 1975, 441. Rb. Brussel 19 juni 1981, RW 1981-82, 2671. Rb. Brussel 12 maart 1996, Mediarecht 1996, 449. Rb. Brussel 12 maart 1996, Journ.proc. 1996, 26
133
Rb. Brussel 30 juni 1997, AM 1998, 264. Rb. Brussel 19 mei 2000, AM 2000, 338. Rb. Brussel 12 september 2000, AM 2002, 172. Rb. Brussel 20 september 2001, AM 2002, 77. Rb. Brussel 29 oktober 2001, AM 2002, 184. Rb. Brussel 17 mei 2002, AM 2003, 138. Rb. Brussel 30 januari 2003, AM 2005, 130. Rb. Brussel 21 november 2003, AM 2005, 47. Rb. Brussel 27 april 2004, AM 2005, 80. Rb. Brussel 3 juni 2004, AM 2005, 84. Rb. Brussel 20 april 2006, AM 2007, 356. Rb. Brussel 23 januari 2007, AM 2008, 78. Rb. Brussel 9 maart 2007, AM 2008, 147. Rb. Brussel 11 september 2007, AM 2007, 505. Rb. Brussel 22 oktober 2008, AM 2008, 467. Rb. Brussel 4 november 2008, AM 2008, 493. Rb. Brussel 6 november 2008, AM 2008, 496. Rb. Brussel 7 november 2008, AM 2008, 500. Rb. Brussel 28 november 2006, AM 2007, 175. Rb. Brussel 11 december 2007, AM 2008, 323. Rb. Brussel 18 december 2007, AM 2008, 488. Rb. Brussel 29 februari 2008, AM 2008, 327. Rb. Brussel 25 april 2008, AM 2008, 226. Rb. Brussel 4 november 2008, AM 2008, 493.
134
Rb. Brussel 6 november 2008, AM 2008, 496. Rb. Brussel 7 november 2008, AM 2008, 500. Rb. Charleroi 10 juni 2004, AM 2005, 85. Rb. Gent 19 november 2003, AM 2004, 384. Rb. Kortrijk 17 november 1989, TGR 1990, 116. Rb. Kortrijk 20 april 2004, AM 2005, 57. Rb. Leuven 2 mei 2006, AM 2006, 457. Rb. Mechelen 29 maart 1983, RW 1984-85, 62. Rb. Namen 17 november 1997, Journ.proc. 1997, 29. Rb. Namen 23 september 2008, AM 2008, 509 Rb. Verviers 8 april 2008, AM 2008, 331.
Voorz. Rb. Antwerpen 22 mei 2001, AM 2002, 170. Voorz. Rb. Antwerpen 9 maart 2004, AM 2005, 168. Voorz. Rb. Brussel 16 juni 1993, RW 1993-94, 619-621. Voorz. Rb. Brussel 12 november 1997, JLMB 1998, 775. Voorz. Rb. Brussel 23 oktober 1998, JLMB 1998, 1748. Voorz. Rb. Brussel 21 maart 2001, AM 2002, 75. Voorz. Rb. Brussel 24 februari 2003, AM 2003, 283. Voorz. Rb. Brussel 26 juni 2006, AM 2006, 496. Voorz. Rb. Brussel 23 oktober 2007, AM 2008, 225. Voorz. Rb. Brussel 31 oktober 2007, AM 2008, 226. Voorz. Rb. Gent 23 november 1998, AM 1999, 285; Voorz. Rb. Gent 18 december 1998, AM 1999, 286.
135
Voorz. Rb. Gent 30 april 2003, AM 2004, 74. Voorz. Rb. Gent 11 juli 2008, AM 2008, 508. Voorz. Rb. Luik 24 september 1982, JLMB 1982, 419. Voorz. Rb. Namen 12 september 2000, JLMB 2001, 870.
Rechtbanken van koophandel Kh. Brussel 15 oktober 1957, JT 1958, 43. Kh. Brussel 11 september 1974, JT 1975, 136. Kh. Brussel 18 november 1993, Rev.prat.soc. 1994, 174. Kh. Brussel 24 februari 1995, Ing.Cons. 1995, 333. Kh. Dendermonde 26 maart 2007, AM 2007, 363.
136
Buitenlandse en Europese rechtspraak Hof Mensenrechten, arrest Peck / Verenigd Koninkrijk van 28 januari 2003, AM 2003, 233. (Europese Unie) Hof Mensenrechten, arrest von Hannover / Duitsland van 24 juni 2004, www.echr.coe.int. (consultatie woensdag 3 februari 2010). (Europese Unie) Commissie Mensenrechten, beslissing Doorson / Nederland van 29 november 1993, www.echr.coe.int. (consultatie vrijdag 26 maart 2010). (Europese Unie) Ger. Eerste Aanleg 8 november 2007, AM 2008, 407. Arr. Rb. Amsterdam (kort. ged.) 9 maart 2006, AM 2006, 273. BGH 25 mei 1954, BGHZ 1954, 334. (Duitsland) BGH 25 mei 1954, JZ 1954, 698. (Duitsland) Cass.fr. 12 juli 1966, D. 1967, 450. (Frankrijk) Den Haag 13 april 1960, NJ 1961, 160. (Nederland) Hof Amsterdam 8 december 1994, KG 1995, 274. (Nederland) HR 4 maart 1988, NJ 1989, 361. (Nederland) HR 3 september 1999, http://www.rechtspraak.nl/default.htm (consultatie maandag 12 april 2010). (Nederland) Hof Parijs 24 maart 1965, D., 1965, 122. (Frankrijk) TGI Parijs 27 april 1965, D. 1967, 450. (Frankrijk) TGI. Parijs 20 juni 1973, D. 1974, 766. (Frankrijk) TGI Parijs 27 februari 1974, D. 1974, 530. (Frankrijk) TGI Parijs 28 juni 1974, D. 1974, Jur., 751. (Frankrijk) TGI Parijs, 13 oktober 1975, Rev. Int. des dr. d‟auteurs, 1977, 125. (Frankrijk) TGI Parijs 2 juni 1976, D. 1977, 364. (Frankrijk) TGI Seine 9 oktober 1963, Gaz Pal. 1964, 73. (Frankrijk)
137
Databanken Jura (www.jura.be) Juridisk (www.juridisk.be)
Websites http://www.jura.be http://www.juridisk.be http://www.cass.be http://www.mediaforum.nl http://www.senate.be http://www.ejustice.just.fgov.be/wet/wet.htm http://www.echr.coe.int/echr/ http://www.rechtspraak.nl/default.htm
138
139