BICORE. Roadmap Biobased Innovations Zuidwest Nederland. Bicore, Son, 1 juni 2010 Jac Goorden Gerard Blom Susanne Koster

BI CORE Roadmap Biobased Innovations Zuidwest Nederland

Bicore, Son, 1 juni 2010 Jac Goorden Gerard Blom Susanne Koster

Pag. 1 /51

BICORE SERVICES B.V.

|

T +31 (0)40 26 76 841

F +31 (0) 40 24 30 665

|

SCIENCE PARK EINDHOVEN 5644

BTW NR NL8136.52.236 B01 |

|

ING BANK 9309976

|

5692 EN SON

WWW.BICORE.NL |

BIC: INGB NL2A

|

|

NEDERLAND

KVK EINDHOVEN 171442981 | IBAN: NL92INGB0009309976

BICORE Inhoudsopgave Inhoudsopgave............................................................................................................... 2 Management samenvatting....................................................................................... 3 1. Inleiding ................................................................................................................ 5 2. Landschapanalyse............................................................................................. 6 2.1. Politieke ontwikkelingen ......................................................................... 7 2.2. Economische ontwikkelingen................................................................ 8 2.3. Sociale ontwikkelingen............................................................................ 9 2.4. Technologische ontwikkelingen ......................................................... 10 2.5. Ecologische ontwikkelingen................................................................. 11 2.6. “Legal” ontwikkelingen.......................................................................... 12 2.7. Ontwikkeling van bestaande initiatieven ....................................... 13 3. SWOT analyse .................................................................................................. 16 3.1. Ambitie, visie en doelstellingen van Biobased Innovations.... 16 3.2. Kritische succesfactoren: gewenste situatie ................................ 17 3.3. Zuidwest Nederland: Huidige situatie............................................. 18 3.4. Sterkten en Zwakten ............................................................................. 22 3.5. Kansen en Bedreigingen....................................................................... 23 4. Programma- en Actielijnen.......................................................................... 24 4.1. Ontwerpcriteria ........................................................................................ 24 4.2. Programmalijnen ..................................................................................... 24 4.3. Actielijnen................................................................................................... 25 4.4. Toetsing van de programmaen actielijnen ................................ 28 5. Roadmap Biobased Innovations Zuidwest Nederland ...................... 29 5.1. Performance materials .......................................................................... 31 5.2. Food & Feed .............................................................................................. 32 5.3. Fine chemicals .......................................................................................... 33 6. Conclusie en vervolgstappen...................................................................... 35 6.1. Conclusie .................................................................................................... 35 6.2. Vervolgstappen ........................................................................................ 36 Referenties..................................................................................................................... 38 Bijlage A: Overzicht bioraffinage initiatieven................................................... 39 Bijlage B: SWOT: Sterkten en Zwakten............................................................. 43 Bijlage C: Communicatieplan Zuid-West Nederland ..................................... 47 Bijlage D: Overzicht bedrijventerreinen Zuid-West Nederland................. 50

Pag. 2 /51


|

T +31 (0)40 26 76 841

F +31 (0) 40 24 30 665

|

BTW NR NL1567.63400-B01

SCIENCE PARK EINDHOVEN 5644 |

|

ING BANK 9309976

|

5692 EN SON

WWW.BICORE.NL |

BIC: INGB NL2A

|

|

NEDERLAND


BICORE Management samenvatting

De regio Zuidwest Nederland heeft een grote kans om in de opkomende "biobased economy" een belangrijke rol te veroveren op Europese schaal. Ook de regionale overheden, intermediairs en kennisinstellingen zien deze kans. Bedrijven in de regio onderschrijven de ontwikkelingen en kansen en hebben zich verenigd in het programma Biobased Innovations Zuidwest Nederland (voorheen geheten Bioraffinage Innovatie Centrum Zuidwest Nederland). Bicore heeft in opdracht van het Biobased Innovations projectmanagementteam de roadmap Biobased Innovations Zuidwest Nederland uitgewerkt.

Volgens deze gezamenlijke roadmap voor Bioraffinage Zuidwest Nederland kan de regio een leidende positie in Europa innemen in de biobased economy in de segmenten van food, feed, performance materials, en energie. Deze regio heeft daarvoor de unieke combinatie van: • groene grondstoffen en groene energie • agro- food- , en procesindustrie • logistieke infrastructuur • praktische ervaring met samenwerking in reststroomverwaarding

De roadmap in het kort De roadmap Biobased Innovations Zuidwest Nederland beschrijft de ontwikkelingen, kansen en bedreigingen van Zuidwest Nederland op het gebied van bioraffinage. Met het opstellen van een samenhangende roadmap voor Biobased Innovations is een belangrijke stap gezet om de lopende initiatieven in Zuidwest Nederland te bundelen. Deze roadmap vormt een heldere en praktische leidraad voor concrete keuzes met betrekking tot vervolgstappen op korte en lange termijn. Door te focusseren op marktgerichte actielijnen in alle lagen van de bioraffinage piramide, ondersteund door een technologiegerichte programmalijn en actielijnen ter versterking van het regionale ecosysteem, is een complete en samenhangende roadmap ontstaan: Programmalijn M: Marktgerichte activiteiten M1 Valorisatiekansen specifieke gewassen: ‘gewas als fabriek’ M2 Biobased building blocks voor pharma & fine chemicals M3 Biobased packaging voor retail, catering, voedingsproducten M4 Regionale biobased ingredienten voor feed M5 Biobased building blocks voor high performance bioplastics M6 Biobased energy & fuels Programmalijn T: Technologie activiteiten T1 Eigenschappen van gewassen Pag. 3 /51


|

T +31 (0)40 26 76 841

F +31 (0) 40 24 30 665

|

BTW NR NL1567.63400-B01


|

ING BANK 9309976

|

5692 EN SON

WWW.BICORE.NL |

BIC: INGB NL2A

|

|

NEDERLAND


BICORE T2

Groene biotechnieken (engineeren en realiseren)

Programmalijn V: Versterkende activiteiten V1 Marktgerichte competentieversterking V2 PR-campagne naar publiek, NGO’s en sectoren V3 Lobby naar overheden t.b.v. beleid, weten regelgeving V4 Platformontwikkeling: netwerk en uitwisseling V5 Ruimtelijke initiatieven In de tijd wordt de nadruk op de activiteiten verlegd van de onderzijde van de piramide nu en op korte termijn naar hogere lagen op middellange en lange termijn:

Figuur 1: Roadmap Biobased Innovations Zuidwest Nederland

Het ontwikkelen en vastleggen van de Biobased Innovations roadmap Zuidwest Nederland is een belangrijke stap in de ontwikkeling van de regio tot een Europese hotspot in de biobased economie. De volgende stappen op weg naar dit doel zijn al in gang gezet (het gehele communicatieplan staat omschreven in Bijlage C): 1. de communicatie van de roadmap naar alle belanghebbenden; 2. het ontwikkelen van nieuwe projecten met implementatie van de roadmap; 3. het opschalen van de huidige regionale initiatieven naar een gemeenschappelijk, grootschalig programma over het hele middengebied van de bioraffinage piramide;

Pag. 4 /51


|

T +31 (0)40 26 76 841

F +31 (0) 40 24 30 665

|

BTW NR NL1567.63400-B01


|

ING BANK 9309976

|

5692 EN SON

WWW.BICORE.NL |

BIC: INGB NL2A

|

|

NEDERLAND


BICORE 1. Inleiding De regio Zuidwest Nederland heeft een grote kans om in de opkomende "biobased economy" een belangrijke rol te veroveren op Europese schaal. Naast de in de regio al aanwezige sterkten in de hele keten en de hele piramide (o.a. in land/tuinbouw, energie, logistiek, chemie, voedsel en hoogwaardige materialen) is er groot draagvlak bij bedrijven, zowel grote als kleine MKB spelers. Ook de regionale overheden, intermediairs en kennisinstellingen zien deze kans. Dit blijkt onder andere uit de volgende nota’s: • Opportunities for Dutch Biorefineries (EZ, platform groene grondstoffen) • Bio als Basis: kader, kansen en keuzen voor een biobased economy Zeeland (provincie Zeeland) • Startnotitie Masterplan Energie (provincie Noord Brabant) Bedrijven in de regio onderschrijven de ontwikkelingen en kansen en hebben zich verenigd in het programma Biobased Innovations Zuidwest Nederland (voorheen geheten Bioraffinage Innovatie Centrum Zuidwest Nederland). Het programma van dit platform bestaat uit drie programmaonderdelen: 1. Innovatieprojecten (uitvoering en ontwikkeling van nieuwe innovatieprojecten) 2. Kennisplatform (ontwikkelen, borgen en disseminatie) 3. Gebiedsontwikkeling & regiobranding In het Biobased Innovations programma is inmiddels een aantal bestaande studies, roadmaps en kanskaarten geïdentificeerd, die dienen te worden geïntegreerd tot een coherente roadmap met vooral economische kansen voor de regio. In deze fase van het innovatieprogramma moeten strategische keuzes voor de regio worden gemaakt, waarbij een goede onderbouwing vanuit SWOT, marktverkenning, technologie roadmaps, maar zeker ook vanuit het bedrijfseconomisch perspectief onontbeerlijk is. Bicore heeft in opdracht van het Biobased Innovations projectmanagementteam de roadmap uitgewerkt. Het projectmanagementteam bestaat uit ontwikkelingsmaatschappijen BOM, EIZ, DHV, Avans en REWIN (projectleider). De roadmap Biobased Innovations Zuidwest Nederland beschrijft de ontwikkelingen, kansen en bedreigingen van Zuidwest Nederland op het gebied van bioraffinage. De analyse van de regio heeft bijgedragen aan het opstellen van de programmaen actielijnen van het Biobased Innovations programma. Deze programmaen actielijnen benoemen verdiepende en onderscheidende innovatiethema’s en mogelijke product/markt combinaties voor Zuidwest Nederland. De roadmapstudie is als volgt opgebouwd. Een desk research van bestaande roadmaps en bioraffinage literatuur heeft bijgedragen aan de landschapsanalyse en een benchmark ten opzichte van andere initiatieven (hoofdstuk 2). Tevens volgde uit de desktop research een SWOT-analyse, die regiospecifieker en marktgerichter is gemaakt door middel van expertinterviews met het bedrijfsleven in de regio (hoofdstuk 3). Bicore heeft kritische succesfactoren opgesteld, waarmee de belangrijkste sterktes, zwaktes, kansen en bedreigingen zijn geselecteerd om een confrontatiematrix op te stellen (hoofdstuk 3). Uit de confrontatiematrix volgen de programmaen actielijnen (hoofdstuk 4), die vervolgens zijn uitgezet in de tijd (hoofdstuk 5). De effecten van de roadmap worden uiteengezet in hoofdstuk 6. De conclusie geeft tenslotte de vervolgstappen voor het Biobased Innovations programma aan. Pag. 5 /51


|

T +31 (0)40 26 76 841

F +31 (0) 40 24 30 665

|

BTW NR NL1567.63400-B01


|

ING BANK 9309976

|

5692 EN SON

WWW.BICORE.NL |

BIC: INGB NL2A

|

|

NEDERLAND


BICORE 2. Landschapanalyse Relevante ontwikkelingen binnen en rondom het domein Bioraffinage worden in dit hoofdstuk geschetst aan de hand van 6 thema’s (zie figuur 2). De laatste paragraaf beschrijft de lopende initiatieven op het gebied van bioraffinage. Voor de landschapsanalyse is geput uit de bronnen zoals genoemd in de referentielijst.

PESTEL analyse Economisch Sociaal

Politiek

Bioraffinage Technologisch

“Legal” Ecologisch

Figuur 2 Thema's van de PESTEL analyse

Een samenvatting van de ontwikkelingen is weergegeven in de onderstaande tabel. In de hierna volgende paragrafen worden de genoemde punten toegelicht.

Landschapsanalyse: PESTEL-analyse Thema

Ontwikkeling

Politiek

•Bio ra ffi nag e va lt o nde r b rede re bel eid sond erwer pen al s b io ma ssa, e nerg ie en b iob ased e cono my.

Economisch

•De bi omassa ma rkt is o p dit mo ment ee n su bsi dieg edre ven markt.

•Doe lstell ing en van d eze on derwerpe n heb ben al lee n betrekki ng op b ioma ssa als en ergi ebro n, i n pla ats van al s g rond sto f voo r h oog waa rdig ere prod ucten.

•De vraa g naa r b io ma ssa zal de b eschi kbaa rhei d van bi omassa o versti jge n, me t stijg end e prij zen. •De p ri jzen van fo ssiel e gron dstoffe n sti jge n, me t on voorsp elb are en g rote fl uctuatie s. •Ned erla nd imp orteert en exp orteert een su bstantie el de el van d e in Ne derl and b eschikb are bi omassa . •De maa tsch app eli jke aa nda cht va n burg ers en de med ia vo or bio ma ssa is sterk gegr oeid . •De o verhei d ziet een ro l voor zich zelf om de soci ale a cceptatie va n bio ma ssa te vergro te n. •Er b estaa t commitmen t van ui t he t be drijfsl even om te inve steren in e nerg ieb espa ring , wa aron der he t geb ruik van b ioma ssa.

Sociaal

•Bedri jven ma ken du urzaa mhei dversl age n en la te n dit ste eds vake r d oor ee n derd e partij con troler en.

Technologisch

•De o verhei d sti mule ert o nde rzoek na ar duu rzame en i ntelli ge nte te chnol ogi eën o m b ioma ssa te verwe rken, waa rbij h et g ebru ik van he t ge hele g ewa s i nclu sief reststro men do or midd el van b iora ffin age , bio cascad e of twe ede g ene ratie techn olo gieë n verwe rkt wo rdt. •Secun dai re en Tertiai re bij prod ucten wo rden re eds eco nomisch i nge zet. Vo or to epa ssi nge n van pri maire bij prod ucten zij n nie uwe markten .

Ecologisch

•Er b estaa t duu rzaa mh eid controve rses rond om de pro ductie va n bio ma ssa, bij voorb eeld concu rre ntie me t d e voed selke te n. • CO2 redu cti e i s e en b elan grij ke doe lstell ing vo or veel o ve rhe den, in stan ti es en be drij ven ge word en. •De o verhei d hee ft di ve rse subsi die s b eschi kbaa r g esteld ter be vorderi ng va n h et gebru ik van bi omassa .

Legal

•De o verhei d hee ft criteria o pge ste ld voo r d e duu rzame pro ductie e n impo rt van bi omassa .

Pag. 6 /51


|

T +31 (0)40 26 76 841

F +31 (0) 40 24 30 665

|

BTW NR NL1567.63400-B01


|

ING BANK 9309976

|

5692 EN SON

WWW.BICORE.NL |

BIC: INGB NL2A

|

|

NEDERLAND


BICORE 2.1. Politieke ontwikkelingen

Bioraffinage valt onder bredere beleidsonderwerpen, als biomassa, energie en biobased economy. Nederland In oktober 2007 bracht de Nederlandse overheid het rapport ‘Overheidsvisie op de biobased economy in de energietransitie’ uit. De Rijksoverheid ziet voor zichzelf een rol in de stimulering van de ontwikkeling van de productie van duurzame biomassa, technologieontwikkeling (zoals de ontwikkeling van tweede generatie technologieën), marktontwikkeling en logistiek. De Nederlandse overheid ziet een aantal uitdagingen op het gebied van bioraffinage (LNV, 2007): • Optimale benutting van het Nederlandse potentieel van groene grondstoffen, afkomstig enerzijds uit de eigen landbouw en anderzijds uit de reststromen die ontstaan bij de productie van voedsel en veevoer en het beheer van bos, natuur en groen, en optimale benutting van de geïmporteerde stromen; • Scheiding van biomassa in verschillende fracties met behulp van bioraffinage en daar vervolgens producten uit maken die niet alleen bijdragen aan maatschappelijke doelen, maar ook de economische waarde optimaliseren (coproductie). • Import van (voorbewerkte) biomassa uit andere landen is noodzakelijk om de ambities ten aanzien van de vervanging van fossiele grondstoffen te realiseren. Internationaal Voor de internationale ontwikkelingen rond energie vormt het klimaatbeleid een belangrijk kader (LNV, 2007). Daarvoor heeft het VN Klimaatverdrag in 1992 de basis gelegd. Het Kyoto Protocol (1997) is 2005 in werking getreden. De Westerse landen hebben zich vastgelegd de uitstoot van broeikasgassen in de periode 2008 – 2012 te zullen verlagen met een mondiaal geldend gemiddelde van minstens 5% ten opzichte van referentiejaar 1990. De EU (met een gezamenlijke bijdrage van 8%) is groot voorstander van dit Protocol, dat tevens de basis heeft gelegd voor de Europese CO2emissiehandel die in 2005 van start is gegaan. Mede ten gevolge van het klimaatbeleid wordt wereldwijd steeds meer gebruik gemaakt van biomassa voor de energievoorziening. Regio Binnen de provincies Zeeland en Noord-Brabant is het volgende vermeldenswaard: • De ontwikkeling en versterking van een biobased economy vormen een belangrijk speerpunt binnen het Pieken in de Delta beleidsprogramma voor Zuidwest Nederland (Buck, 2009). • Afgelopen jaar publiceerde de Provincie Zeeland een nieuw sociaal-economisch beleidsplan (PSEB 2009-2012) waarin de biobased economy in Zeeland als gezegd uiteenlopende kansen worden toegedicht (Buck 2009). • Ook in de provincie Noord-Brabant bestaat een beleid voor biomassa. Biomassa is één van de speerpunten van het energiebeleid en er wordt een subsidiebedrag verwacht (Provincie Brabant, 2009).

Doelstellingen van deze onderwerpen hebben alleen betrekking op biomassa als energiebron, in plaats van als grondstof voor hoogwaardigere producten. Pag. 7 /51


|

T +31 (0)40 26 76 841

F +31 (0) 40 24 30 665

|

BTW NR NL1567.63400-B01


|

ING BANK 9309976

|

5692 EN SON

WWW.BICORE.NL |

BIC: INGB NL2A

|

|

NEDERLAND


BICORE Op verschillende niveaus worden uitdagende targets gesteld. De Nederlandse overheid zet met het programma Schoon en Zuinig in op grote ambities (Buck, 2009): • 20% hernieuwbare energie in 2020; • 5,75% biobrandstoffen in wegtransport in 2010 (oplopend naar 10% in 2020); • 500 MW extra vermogen elektriciteit/warmte door gebruik van biomassa; Op Europees niveau is de doelstelling om in 2010 een aandeel duurzame energie in het algehele energieverbruik in de lidstaten te bewerkstelligen van 12% (incl. verwarming, elektriciteit en vervoer), waarbij 21% van de elektriciteitsconsumptie afkomstig moet zijn van hernieuwbare bronnen. Momenteel draagt biomassa voor 3,9% bij aan de energievoorziening in de EU, 65% van het totale aandeel hernieuwbare energie (LNV, 2007).

2.2. Economische ontwikkelingen

De markt van bioraffinage is subsidie gedreven. Biobrandstoffen zijn vooralsnog niet concurrerend met fossiele brandstoffen. De ontwikkeling van de oliemarkt bepaalt het break-even punt van biobrandstoffen. R&D investeringen in de oliemarkt zijn al langere tijd beperkt, grote oliemaatschappijen zetten met hun R&D ook in op biomassa, maar feit blijft dat de voorraden nog altijd enorm zijn (Buck, 2009). In de onderstaande tabel staan de key drivers beschreven voor verschillend marktsectoren om te investeren in bioraffinage (SenterNovem, 2009).

De prijzen van biobrandstoffen zijn sterk toegenomen. Pag. 8 /51


|

T +31 (0)40 26 76 841

F +31 (0) 40 24 30 665

|

BTW NR NL1567.63400-B01


|

ING BANK 9309976

|

5692 EN SON

WWW.BICORE.NL |

BIC: INGB NL2A

|

|

NEDERLAND


BICORE Er zijn vele factoren naast biobrandstoffen die prijsstijgingen in de hand hebben gewerkt. FAO, Wereldbank e.a. geven de volgende invloeden (Creatieve Energie, 2008): • De prijs van fossiele energie werkt door in de kostprijs van landbouwproducten via dieselolie, kunstmest en pesticiden. • De kostprijs wordt ook verhoogd door toenemende schaarste van hulpbronnen zoals vruchtbaar land en water. • Door de lagere voorraden wordt speculatie in de hand gewerkt, waardoor de prijs wordt opgedreven. • Ook financiële markten hebben belangstelling gekregen voor landbouwproducten, wat speculatie extra heeft bevorderd. • In 2006 is een groot aantal oogsten mislukt door droogte en andere natuurrampen. • In veel ontwikkelingslanden vertaalt inkomensgroei zich direct in stijgende consumptie van voedsel.

De vraag naar biomassa zal het aanbod overstijgen. SenterNovem heeft een onderzoek uit laten voeren naar de vraag naar en het aanbod van biomassa. In dit onderzoek wordt geconcludeerd dat indien alle uit Nederland beschikbare biomassa wordt ingezet, hiermee circa 1/3 van de doelstellingen voor duurzame energie kan worden ingevuld (SenterNovem, 2009).

Nederland importeert en exporteert een substantieel deel van de in Nederland beschikbare biomassa. Nederland kent een hoge agrarische productie dankzij de intensieve landen tuinbouw. Totaal voerde Nederland (in 2000) 33 miljoen ton biomassa (droge stof) in en produceerde het 31 miljoen ton biomassa zelf, vooral in de landbouw. In Nederland ging dus in totaal zo’n 64 miljoen ton (droge stof) biomassa om. Hiervan werd weer 21,5 miljoen ton geëxporteerd (LNV, 2009).

2.3. Sociale ontwikkelingen

Toegenomen maatschappelijke aandacht burgers en media Krantenberichten (zie figuur 3) en de groeiende aandacht op televisie en in maatschappelijke debatten voor toepassingen van biomassa, duiden erop dat sprake is van een steeds belangrijker wordend maatschappelijk thema.

Figuur 3 De Telegraaf d.d. 23 februari 2010

Pag. 9 /51


|

T +31 (0)40 26 76 841

F +31 (0) 40 24 30 665

|

BTW NR NL1567.63400-B01


|

ING BANK 9309976

|

5692 EN SON

WWW.BICORE.NL |

BIC: INGB NL2A

|

|

NEDERLAND


BICORE Toegenomen commitment van het bedrijfsleven In mei 2007 hebben VNO-NCW, MKB Nederland en LTO Nederland een pakket voorstellen op tafel gelegd voor een duurzaamheidakkoord met het kabinet (SER Brabant, 2008). Het is gepresenteerd als een aanbod van het Nederlandse bedrijfsleven aan het kabinet om samen werk te maken van de klimaatverandering en het energieverbruik, met name door te kiezen voor een innovatiestrategie en daarover in een duurzaamheidakkoord afspraken te maken. […] Verschillende sectoren verwachten via technologiedoorbraken efficiencyvoordelen van 10, 20, 30 en soms wel 50% te kunnen realiseren. Zij zijn bereid zich daarop vast te leggen Bedrijven publiceren duurzaamheidjaarverslagen met daarin een verbeterde transparantie. DSM, bijvoorbeeld, heeft het duurzaamheidjaarverslag door een onafhankelijke derde partij Global Reporting Initiative laten controleren.

2.4. Technologische ontwikkelingen

De overheid stimuleert onderzoek naar duurzame en intelligente technologieën om biomassa te verwerken, waarbij het gebruik van het gehele gewas inclusief reststromen door middel van bioraffinage, biocascade of tweede generatie technologieën verwerkt wordt. Het platform Creatieve Energie bevestigt dat biomassa essentieel is voor het bereiken van een duurzame energievoorziening en wil op dit gebied ambitieuze doelstellingen handhaven, maar met het voorbehoud dat toepassing van groene grondstoffen wel op een duurzame en intelligente manier moet plaatsvinden, waarbij de landbouw voldoende blijft produceren om de wereld te voeden en de duurzaamheid gewaarborgd is (Creatieve Energie, 2008).

Figuur 3 Bioraffinage piramide

Die intelligentie houdt onder meer in het gebruik van het gehele gewas, inclusief reststromen – met als trefwoorden bioraffinage, biocascadering, en het gebruik van tweede generatie technologieën. • Bioraffinage houdt in dat de oogst wordt gescheiden in een deel dat wordt gebruikt voor voeding, en een ander deel dat wordt ingezet voor energie en materialen. • Biocascadering betekent het inzetten van biomassa voor de meest hoogwaardige toepassing, waarna de reststromen worden gebruikt voor een laagwaardiger toepassing. Op deze manier worden de waarde en de energie-inhoud van biomassa maximaal benut. • Tweede generatie technologieën benutten de waarde van vezelrijke materialen die niet voor voeding in aanmerking komen. Intelligent gebruik van groene grondstoffen veronderstelt bovendien een voortdurende toename van de productiviteit van de landbouw door opbrengstverhoging en nieuwe gewassen, bij een zo laag mogelijk gebruik van hulpbronnen (kunstmest, water) en een zo hoog mogelijke efficiency van gebruiksketens. Deze punten worden in deze publicatie nader uitgewerkt. Pag. 10 /51


|

T +31 (0)40 26 76 841

F +31 (0) 40 24 30 665

|

BTW NR NL1567.63400-B01


|

ING BANK 9309976

|

5692 EN SON

WWW.BICORE.NL |

BIC: INGB NL2A

|

|

NEDERLAND


BICORE Secundaire en tertiaire bijproducten worden reeds economisch ingezet. Voor toepassingen van primaire bijproducten zijn nieuwe markten. Er wordt een onderscheid gemaakt in primaire bijproducten die bij de bron (potentieel) vrijkomen (snoeiafval, stro), en bijproducten die later in de keten vrijkomen (secundaire bijproducten, zoals bierborstel en bietenpulp) of die vrijkomen na gebruik (tertiaire bijproducten, zoals huishoudelijk afval, frituurvet, zaagsel en mest etc.). Deze laatste twee soorten worden al economisch ingezet, in toenemende mate voor non-food toepassingen (LNV, 2007). Veel van deze stromen worden met een lage efficiëntie ingezet omdat de nadruk vaak nog ligt op de noodzaak zich te ontdoen van het bijproduct, en toepassingsmogelijkheden beperkt lijken. Nieuwe markten (zoals bioplastics) en technologieën (bioraffinage) maken het mogelijk om een hogere toegevoegde waarde te bereiken. Primaire bijproducten kunnen dikwijls op het veld worden achtergelaten. Indien hiervoor echter afzetmarkten worden gecreëerd, zal het aanbod waarschijnlijk toenemen en kunnen er ook milieu- en beheersvoordelen worden gehaald.

2.5. Ecologische ontwikkelingen

Controverses rondom biomassa Sinds 2007 is het debat over groene grondstoffen in een stroomversnelling geraakt. De discussie gaat vooral over één toepassing: het gebruik van voedingsgewassen voor het maken van transportbrandstoffen (Creatieve Energie, 2008). Zo worden palmolie en koolzaadolie verwerkt tot biodiesel. Suikerriet en maïs worden gebruikt voor bio-ethanol. Dit gebruik van biobrandstoffen is al een tijd aan de gang, met name in Brazilië, dat dertig jaar geleden het besluit nam minder afhankelijk te worden van geïmporteerde aardolie, en een eigen industrie opzette voor de productie van bio-ethanol. In Europa en de VS is het gebruik van biobrandstoffen begonnen rond 2000 – en het begint net van de grond te komen op het moment waarop de wereldvoedselprijzen sterk stijgen en het armere deel van de wereldbevolking de toegang tot voedsel dreigt te worden ontzegd (Creatieve Energie, 2008). Andere controverses rondom biomassa zijn: - Biomassa en de kap van tropisch regewoud: Palmolie en bio-ethanol zijn in een kwaad daglicht komen te staan door de verdenking dat ten behoeve van hun productie tropisch regenwoud wordt gekapt. De westerse energiehonger zou ten koste gaan van onvervangbare natuurgebieden (Creatieve Energie, 2008). - Biomassa transport: De duurzaamheid van de productie van energie uit biomassa wordt betwijfeld vanwege de hoeveelheid energie die reeds verbruikt is voor de transport van biomassa naar de energiecentrale. - Waterschaarste: Waterschaarste wordt steeds belangrijker als beperkende factor bij het opvoeren van de wereldlandbouwproductie (Creatieve Energie, 2008). Ondanks de controverses is er een aantal gemeenschappelijk uitgangspunten, die zorgen dat de oordelen minder uiteenlopen: - Er wordt, onder andere door de Nederlandse overheid, onderscheid gemaakt tussen eerste en tweede generatie biobrandstoffen. Eerste generatie Pag. 11 /51


|

T +31 (0)40 26 76 841

F +31 (0) 40 24 30 665

|

BTW NR NL1567.63400-B01


|

ING BANK 9309976

|

5692 EN SON

WWW.BICORE.NL |

BIC: INGB NL2A

|

|

NEDERLAND


BICORE

-

-

-

biobrandstoffen worden gemaakt uit landbouwproducten die ook als voedsel kunnen worden gebruikt (granen, plantaardige oliën, suikers). Bij de productie van tweede generatie biobrandstoffen kan gebruik worden gemaakt van een veel breder aanbod van biomassa, waaronder ook houtachtige gewassen of resten, zoals stengels, die niet voor de voedselproductie kunnen worden ingezet (LNV, 2007). Het gebruik van landbouwreststoffen wordt in het algemeen positief beoordeeld. Dit scoort positief op de broeikasgasbalans. De problemen zijn dan ook vooral economisch van aard: hoe kunnen reststoffen worden verzameld tegen lage kosten? (Creatieve Energie, 2008) Er bestaat nauwelijks bezwaar tegen verbranding van resthout en andere vezels voor productie van elektriciteit en/of warmte. Punten van aandacht zijn wel of er indirecte concurrentie bestaat (door beslag op grond) met productie van voedsel en andere consumptiegoederen (papier, meubelen etc.), of onttrekking van hout niet ten koste gaat van biodiversiteit, en of de omzetting in nuttige energie met voldoende rendement en voldoende schoon plaatsvindt. (Creatieve Energie, 2008) Er bestaat in brede kring overeenstemming over de wenselijkheid van snelle ontwikkeling van technologieën voor tweede generatie biobrandstoffen. Dit is een algemene naam voor vloeibare en gasvormige brandstoffen gemaakt uit vezelrijk materiaal en plantendelen die ongeschikt zijn als voedsel. Door veel bedrijven wordt momenteel hard gewerkt aan commercialisering van deze tweede generatie technologieën. (Creatieve Energie, 2008)

2.6. “Legal” ontwikkelingen De overheid heeft diverse subsidies beschikbaar gesteld ter bevordering van het gebruik van biomassa. De belangrijkste drijfveren voor investeringen in bioraffinage zijn maatschappelijk en politiek van aard. Dat betekent dat het om markten gaat die vooralsnog door overheden en regelgeving worden gestimuleerd en/of afgedwongen, onder andere met subsidies. De overheid heeft criteria opgesteld voor de duurzame productie en import van biomassa. Een breed samengestelde commissie van Nederlandse stakeholders heeft duurzaamheidcriteria voor biomassa geformuleerd. Het eindrapport met een beschrijving van duurzaamheidcriteria, waarvoor een groot draagvlak is, is in augustus 2006 aangeboden aan de staatssecretaris van VROM. De criteria en indicatoren zijn verdeeld in zes thema’s (Task Force Energietransitie, 2006): - Broeikasgasbalans: Een reductie van broeikasgasemissies van tenminste 45% voor biobrandstoffen (EU-eis) en van tenminste 50-70% voor bio-energie. - Concurrentie met voedsel, lokale energievoorziening, medicijnen en bouwmaterialen; - Biodiversiteit: Biomassa productie voor energie gaat niet ten koste van beschermde of kwetsbare biodiversiteit en versterkt waar mogelijk biodiversiteit. - Welvaart: Productie van biomassa voor energie draagt bij aan lokale welvaart. - Welzijn: Productie van biomassa voor energie draagt bij aan het welzijn (mensenrechten, arbeidsomstandigheden, corruptie, landgebruiksrechten) van werknemers en lokale bevolking.

Pag. 12 /51


|

T +31 (0)40 26 76 841

F +31 (0) 40 24 30 665

|

BTW NR NL1567.63400-B01


|

ING BANK 9309976

|

5692 EN SON

WWW.BICORE.NL |

BIC: INGB NL2A

|

|

NEDERLAND


BICORE -

Milieu: Bij productie en verwerking van biomassa blijven bodem-, water- en luchtkwaliteit en beschikbaarheid van schoon water behouden of worden verbeterd.

Certificering Naast het toetsen van de duurzaamheid geeft de overheid door middel van het opstellen van de Cramer criteria een signaal af aan de maatschappij, wat moet bijdragen aan sociale acceptatie van de productie van biomassa. Het platform Creatieve Energie juicht certificering van biomassa toe, omdat hiermee twijfels worden weggenomen over de vraag of productie duurzaam plaatsvindt (Creatieve Energie, 2008). Certificatie van landbouwproducten houdt in dat een onafhankelijk orgaan de productie conform heldere regels op het gebied van lokale economie, sociale omstandigheden en milieu waarmerkt. Zo’n certificaat zien de Platforms als een minimumeis voor toepassing van landbouwproducten in de energievoorziening.

2.7. Ontwikkeling van bestaande initiatieven

Het Status Report Biorefinery 2007 (SenterNovem, 2007) en het Final Public Report (Biorefinery Euroview & Biopol, 2007) geven beide een overzicht van bestaande nationale en internationale initiatieven op het gebied van bioraffinage. In Bijlage A staat een uitgebreid overzicht van de genoemde initiatieven. Deze initiatieven zijn bestudeerd en ingedeeld aan de hand van twee assen: - Plaats in de bioraffinage piramide: er is gekeken op welke applicatiegebieden de initiatieven zich richten. - Type onderzoek: Er is onderzocht om welk type onderzoek het gaat: fundamenteel onderzoek in R&D projecten of toegepast onderzoek in pilot projecten.

Figuur 4 Nederlandse bioraffinage initiatieven BICORE SERVICES B.V.

|

T +31 (0)40 26 76 841

F +31 (0) 40 24 30 665

|

BTW NR NL1567.63400-B01

Pag. 13 /51


|

ING BANK 9309976

|

5692 EN SON

WWW.BICORE.NL |

BIC: INGB NL2A

|

|

NEDERLAND


BICORE Gezondheid en lifestyle

Internationale bioraffinage initiatieven

(Dier-)Voeding

Marine Biorefinery Germany

BioHub Programme France

Chemie

Lenzing Austria Green Biorefinery Austria

Green biorefinery Ireland

Lingocellulosic Feedstock Biorefinery Germany Force Concept Sweden

Green Biorefinery Forestry BiorefineryGermany

Lignocellulosic Feedstock Biorefinery Iceland

Energie

NExBTL FInland

Doe 2007 Ghent Bio-energy BioGasol USA Valley Denmark

R&D en pilot

R&D

Pilot / Demo

Figuur 5: Internationale bioraffinage initiatieven

Opvallend is dat er zowel in Nederland als internationaal meer aan pilot- en demonstratieprojecten gedaan wordt dan aan R&D projecten. Ook maken de indelingen duidelijk dat de projecten zich voornamelijk richten op de onderste lagen van de piramide. De onderstaande figuur geeft de innovatiethema’s van een aantal belangrijke nationale initiatieven weer, waarbij gekeken is naar onderlinge samenhang: - Nederlandse innovatie agenda bioraffinage (WUR, ECN, 209) - Biobased Economy Zeeland (Buck, 2009) - Energy Valley (Energy Valley, 2008) - Biobase Europe (Biobase Europe, 2008)

Pag. 14 /51


|

T +31 (0)40 26 76 841

F +31 (0) 40 24 30 665

|

BTW NR NL1567.63400-B01


|

ING BANK 9309976

|

5692 EN SON

WWW.BICORE.NL |

BIC: INGB NL2A

|

|

NEDERLAND


BICORE

Figuur 6: Samenhang nationale bioraffinage initiatieven

Te zien is dat de meeste thema’s van Nederland, Zeeland, en Energy Valley raakvlakken hebben. In Bijlage A is tevens een overzicht te vinden van de link tussen de gekozen thema’s en de SWOT-analyse van deze nationale initiatieven. Het volgende hoofdstuk beschrijft de SWOT-analyse voor de regio Zuidwest Nederland.

Pag. 15 /51


|

T +31 (0)40 26 76 841

F +31 (0) 40 24 30 665

|

BTW NR NL1567.63400-B01


|

ING BANK 9309976

|

5692 EN SON

WWW.BICORE.NL |

BIC: INGB NL2A

|

|

NEDERLAND


BICORE 3. SWOT analyse In dit hoofdstuk wordt beschreven hoe middels de SWOT-analyse in een aantal stappen de belangrijkste sterkten, zwakten, kansen en bedreigingen zijn geselecteerd voor gebruik in een confrontatiematrix. In het volgende hoofdstuk wordt aangegeven hoe uit deze matrix innovatiethema’s voor de Roadmap Biobased Zuidwest Nederland zijn gedestilleerd. De stappen die voor de SWOT analyse zijn doorlopen hangen als volgt samen: Aan de basis van de roadmap staan de strategische uitgangspunten voor Biobased Innovations zoals omschreven in de ambitie, visie en doelstellingen. Vervolgens zijn kritische succesfactoren geformuleerd waaraan nu en in de toekomst kan worden getoetst in hoeverre de doelstellingen reeds zijn gerealiseerd. Aan de hand van deze factoren is een analyse gemaakt waar de regio Zuidwest Nederland op dit moment staat. Hieruit, en uit de beschikbare informatie uit eerdere relevante SWOT-studies, is een selectie opgemaakt van de belangrijkste sterkten en zwakten van de regio. Daarnaast zijn uit geraadpleegde literatuur en via expertinterviews de voornaamste kansen en bedreigingen geïdentificeerd. De aldus gevormde selectie van sterkten, zwakten, kansen en bedreigingen worden in hoofdstuk 4 uitgewerkt naar innovatiethema’s en programmaen actielijnen.

3.1. Ambitie, visie en doelstellingen van Biobased Innovations In het Biobased Innovations projectplan zijn de volgende strategische uitgangspunten gedefinieerd: Ambitie Het versnellen van de regionale ontwikkeling tot een leidende (concurrentie-)positie in Europa op het gebied van duurzaam grondstoffenverbruik, productie van halffabrikaten uit natuurlijke gewassen en reststromen via bioraffinage en de gehele onderliggende piramide van biomassastromen. Het Biobased Innovations programma focust daarbij op de marktsegmenten high-end (pharma, cosmetica, food), middle (performance materials voor bouw, automotive en non-food) en low-end (energie in de vorm van gas, CO2, warmte en elektriciteit). Visie Voor het realiseren van haar ambitie acht het Biobased Innovations programma programmatische samenwerking essentieel tussen de industrie (agro, food, chemisch, high tech), MKB, kennispartijen, en overheidsinstanties, door middel van het uitvoeren van innovatieprojecten en het ontwikkelen en verspreiden van kennis over de volledige biobased economy piramide. Doelstellingen Met bovengenoemde samenwerking streeft het Biobased Innovations programma de volgende doelstellingen na: • Toename van de omzetten van deelnemers in de gekozen applicatiegebieden; • Vestiging in de regio van bedrijvigheid in het bioraffinage domein; • Versterking van de naamsbekendheid van de regio bij Europese marktpartijen in de sectoren pharma, cosmetica, food, performance materials industrie; • Versterking van het kennisniveau in de regio (aantal kenniswerkers en verbindingen onderling en met externe kennisinstellingen) Pag. 16 /51


|

T +31 (0)40 26 76 841

F +31 (0) 40 24 30 665

|

BTW NR NL1567.63400-B01


|

ING BANK 9309976

|

5692 EN SON

WWW.BICORE.NL |

BIC: INGB NL2A

|

|

NEDERLAND


Met opmaak: Nederlands (standaard)

BICORE 3.2. Kritische succesfactoren: gewenste situatie Uit eerdere inventarisaties (zie Referenties) en expertinterviews zijn kritische succesfactoren afgeleid voor het welslagen van het Biobased Innovations programma. De kritische succesfactoren zijn zo geformuleerd dat het Biobased Innovations programma eraan kan toetsen waar het staat in de realisatie van haar ambitie en doelstellingen en welke prioriteiten dienen te worden gesteld. De kritische succesfactoren zijn: 1. Vraag naar biomaterialen • Bij marktpartijen (met ketenregie rol) en eindgebruikers in verschillende lagen van de waardepiramide, zowel in als buiten de regio, bestaat een substantiële concrete of latente behoefte aan (de toepassing van) biomaterialen in producten of processen. Hun drijfveren zijn duidelijk en manifest. • Het aantal initiatieven (innovatieprogramma’s, -projecten en –subsidies) voor applicaties in ook de hogere lagen van de waardepiramide nemen toe in aantal, omvang en draagvlak. 2. Aanbod van biogrondstoffen • De schaalgrootte van de beschikbare biomassastromen is groot genoeg om in de behoeften van afnemers (marktpartijen en eindgebruikers) te voorzien en om kostenefficiënte verwerking ervan mogelijk te maken. • De kwaliteit van de beschikbare biomassastromen is hoog en constant genoeg om te voldoen aan de eisen die afnemers (marktpartijen) eraan stellen met het oog op de kwaliteit van hun producten en rendement van hun processen. 3. Kennis en technologie • In de regio is excellente kennis en technologie aanwezig of beschikbaar bij bedrijven en kennisinstellingen om bioraffinage processen op (middel)lange termijn zodanig te verbeteren of nieuw te ontwikkelen, dat biomassabestanddelen op voldoende schaal, van hoge kwaliteit en tegen concurrerende kosten kunnen worden gewonnen. De regio is bovendien goed aangesloten op belangrijke nationale, interregionale en internationale kennisnetwerken. 4. Crosssectorale relaties • In de regio zijn spelers in verschillende ketenschakels en sectoren (energie, chemie, food, pharma) aanwezig die bereid en in staat zijn om met elkaar samen te werken in innovatieprojecten. Door deze ketenbrede en crosssectorale samenwerking kunnen kennis en kunde zodanig worden gecombineerd dat ontwikkelen investeringsrisico’s worden verlaagd of gedeeld en dat producten en processen beter worden afgestemd op de eisen en wensen van specifieke applicatiegebieden en eindgebruikers. 5. Infrastructuur • De infrastructuur van de regio wordt gekenmerkt door een gunstige ligging en bereikbaarheid van biomassabronnen en biomassaverwerkers. Daarnaast zorgen uitstekende logistieke voorzieningen (hot spots, transportlijnen) ervoor dat biomassastromen efficiënt en flexibel kunnen worden aangevoerd, verwerkt en gedistribueerd (ook import en export). Bovendien is ruimschoots terrein voorhanden voor het aantrekken en vestigen van nieuwe bedrijvigheid.

Pag. 17 /51


|

T +31 (0)40 26 76 841

F +31 (0) 40 24 30 665

|

BTW NR NL1567.63400-B01


|

ING BANK 9309976

|

5692 EN SON

WWW.BICORE.NL |

BIC: INGB NL2A

|

|

NEDERLAND


BICORE 6. Overheidsbeleid • De overheidsdoelstellingen op het gebied van duurzaamheid worden via weten regelgeving, convenanten en programma’s zodanig uitgedragen en kracht bijgezet, dat marktpartijen verplicht en/of gestimuleerd worden meer biomassa te benutten. De regio heeft een sterke lobby richting de overheid om zich te profileren als een regio met een leidende rol op het gebied van bioraffinage en/of om overheidssteun te verkrijgen.

3.3. Zuidwest Nederland: Huidige situatie

1. Vraag naar biomaterialen Binnen de regio bestaan reeds een aantal losse initiatieven voor applicatie in de hogere lagen van de waardepiramide. Het Biobased Innovations programma voorziet in de rol om deze losse initiatieven ook daadwerkelijk te gaan bundelen in een integraal innovatieplatform. De regio Zuid-West Nederland beschikt over een matige kennis van markt en marktpartijen. Er is behoefte aan sterke partijen (vraag en aanbod) die invloed uit kunnen oefenen op en in de keten. Dit kunnen zowel eindgebruikers, tussenschakels als producten zijn. In hoofdstuk 5 worden de resultaten van het marktverkenningsonderzoek van de Biobased Innovations Roadmap gepresenteerd.

2. Aanbod van biogrondstoffen Voor verbranding en vergisting ten behoeve van energiegebruik zijn er voldoende reststromen (Swill/afval uit restaurants etc., mest), die ook qua kwaliteit voor deze toepassing voldoen, maar die kwaliteitseisen zijn niet zo hoog. Wat men nu moet zoeken, zijn de processen en mogelijkheden voor het inzetten van diverse andere reststromen (uit landbouw en agro-industrie, bermmaaisel, uit natuurbeheer) en nieuw te kweken gewassen (hennep, vlas, speciale planten eventueel zelfs in kassenteelt met gebruik van de restwarmte uit de fabrieken).

3. Kennis en technologie In de regio is al diverse kennis en technologie aanwezig of beschikbaar (op basis van vroegere activiteiten) bij bedrijven en kennisinstellingen om bioraffinage processen op (middel)lange termijn zodanig te verbeteren of nieuw te ontwikkelen, dat biomassabestanddelen op voldoende schaal, van hoge kwaliteit en tegen concurrerende kosten kunnen worden gewonnen. De regio is bovendien goed aangesloten op belangrijke nationale, interregionale en internationale kennisnetwerken. Voorbeelden zijn grote agrobedrijven als COSUN die van oudsher naast de directe winning van suiker uit de in de regio geteelde suikerbieten ook andere producten op basis van de reststromen maken, waaronder ethanol uit de melasse(Nedalco), al is die activiteiten op dit moment gestopt.

Pag. 18 /51


|

T +31 (0)40 26 76 841

F +31 (0) 40 24 30 665

|

BTW NR NL1567.63400-B01


|

ING BANK 9309976

|

5692 EN SON

WWW.BICORE.NL |

BIC: INGB NL2A

|

|

NEDERLAND


BICORE Diverse bedrijven hebben al ervaring met het gebruiken, modificeren en toepassen van grondstoffen van biologische afkomst, zoals - inuline (een suiker met speciale eigenschappen) uit cichorei, eveneens door COSUN (niet op dit moment); - biodiesel uit afvalolie (van Tilburg Breda, Bewa Moerdijk); - biopolymeren, oa Rodenburg Biopolymers, maar zij zijn ook de initiator van een samenwerkingsverband van andere bedrijven in het Bioploymer applicatie Centrum in Oosterhout; - Diosynth (onderdeel van Schering-Plough/Organon in Oss) voor farmaceutische producten; - Nuplex resins die in verschillende formuleringen natuurlijke harsen verwerken; Op basis van de aanwezigheid van veel biomassa en grote en kleine belanghebbenden en verwerkers met de diverse initiatieven die ze hebben, zijn grotere projecten opgezet om het gebruik van biomassa te ontwikkelen. Daarvoor en daardoor zijn ook regionale samenwerkingsverbanden ontstaan waarin diverse kennisinstellingen samenwerken. Voorbeelden zijn: - het interregproject Biobase Europe, met de Universiteit van Gent (en het biotechnologie onderzoekscentrum), ROC Westerschelde (en de opleidingsschool voor bioenergie en technologie), de Gentse Haven en Zeeland Seaport, en daarnaast veel bedrijven (met biomassa als hoofd activiteit) en instellingen die meewerken en bijdragen leveren. - Het Interregproject Energie Conversie Park (start per 1.4.2010) waarin deelnemen VITO, Wageningen Universiteit en Research, Hogeschool Zeeland, Avans Hogeschool, Universiteit van Hasselt. Tussen beide Interregprojecten is ook een kennisuitwisselingband. Tevens zijn er diverse andere partijen (overheden en regionale ontwikkelingsmaatschappijen), kennisinstellingen (ECN, TNO, TUE), leveranciers van apparatuur etc. bij betrokken, die elkaar kennen uit het grensoverschrijdend platform bioenergie dat sinds 2007 bestaat en nu deel is van Biobase Europe. De laatste ontwikkelingen op het gebied van algen zijn de 3 clusters die zich focussen op verschillende toepassingen variërend van voeding voor aquacultuur, biodiesel, en laagwaardige toepassingen als vergisting en verbranding. Ook is er een Interreg project waarin De Rusthoeve partner is om 6 specifieke gewassen te onderzoeken voor biobased toepassingen: vezels, inhoudstoffen en energietoepassingen.

4. Cross-sectorale relaties In de regio zijn per sector een aantal spelers van belang aanwezig. Een aantal bedrijven hebben het hoofdkantoor en het ontwikkelcentrum (R&D, engineering) in de regio, o.a. Sabic op chemiegebied en Cosun en RijkZwaan op Foodgebied. Echter veelal zijn het productiebedrijven, die zich in de regio hebben gevestigd. Het Biobased Innovations programma zal dus op zoek moeten gaan naar de kleine bedrijven/MKB, die de bestaande orde uitdagen. Het Biobased Innovations programma moet een ‘ecosysteem’ ontwikkelen en bieden: dat wil zeggen, verbindingen crosssectoraal gaan leggen tussen die MKB’s die biobased economy gaan invullen. Het grootbedrijf kan met faciliteiten (patenten op plank, apparatuur, kennis en kunde van mensen) de ‘voedingsbodem’ faciliteren en ontwikkelingen versnellen. Wat nodig is, is het opbouwen van vertrouwen tussen MKB-bedrijven onderling en tussen MKB- bedrijven en grootbedrijven. Pag. 19 /51


|

T +31 (0)40 26 76 841

F +31 (0) 40 24 30 665

|

BTW NR NL1567.63400-B01


|

ING BANK 9309976

|

5692 EN SON

WWW.BICORE.NL |

BIC: INGB NL2A

|

|

NEDERLAND


BICORE Crosslinks zijn nog minimaal gemaakt. Het vertrouwen tussen bepalende personen is minimaal. Daardoor is er geen afstemming en geen ontwikkeling van crosssectorale ideeën, projecten, producten en processen. Het Biobased Innovations progamma staat nog in de kinderschoenen. Het programma moet een platform worden waar bedrijven (smokkelaars en ondernemende managers) en ondernemers elkaar treffen, leren kennen en vertrouwen in elkaar krijgen. Vanuit het vertrouwen ontstaat persoonlijke relatie. Vanuit die relatie ontstaan de ideeën (samen bouwt men de verhalen op, waar men samen voor gaat). Door persoonlijke band gaat men voor elkaar. Het idee wordt of afgelegd of uitgebouwd tot proces of product. Het innovatieprogramma moet dan voor voedingsbodem zorgen voor de uitbouw. Omdat het ecosysteem, de samenwerkende kritische massa en het programma er nog niet zijn, moet het Biobased Innovations programma nu gaan werken aan het platform en het opzetten van bijeenkomsten. Daaruit volgt het programma en de projecten.

5. Infrastructuur Bereikbaarheid van de regio over water voor bulk aan/afvoer is via zeearmen en verbindingen met Rotterdam en Antwerpen uitstekend. Ontsluiting via weg en spoor zijn adequaat. Daarnaast is er voldoende beschikbare ruimte voor bedrijventerreinen en andere ruimtelijke componenten (denk aan gezamenlijke nutsfaciliteiten, leidingensystemen), en aanvullende bedrijvigheid zoals glastuinbouw. De samenwerking tussen de betrokken provinciale en gemeentelijke overheden is daarbij een aandachtspunt (zie bijlage D voor inventarisatie van bedrijventerreinen).

6. Overheidsbeleid De centrale overheid stimuleert investeringen en onderzoek op het gebied van duurzaamheid via subsidieregelingen zoals Pieken in de Delta. Op het gebied van duurzaamheid heeft de landelijke en regionale / lokale overheid ook het streven om zo veel mogelijk tot zelfs in de toekomst helemaal duurzaam in te kopen. De centrale overheid hanteert nog geen verplichtingen (in wet- of regelgeving) met betrekking tot het gebruik van biomassa (weten regelgeving op gebied van landbouw e.d. buitenbeschouwing gelaten). Wel heeft de centrale overheid de zogenaamde Cramer criteria voor biomassa (en meer) opgesteld. Ook de regionale en locale overheid voorzien nog niet over dergelijke wet- of regelgeving. Ook de regionale overheden (Provincie Zeeland en Noord-Brabant) stimuleren het gebruik en onderzoek naar het gebruik van biomassa middels het verlenen van subsidiegelden. De regio kent twee gebieden, te weten: Zeeland en Noord-Brabant. In beide regio's waren al veel "particuliere initiatieven" op het gebied van het gebruik van biomassa (glastuinbouw, vergisters etc). In Zeeland heeft de regionale overheid al een aantal stappen gezet middels het voeren van biomassa debatten en het opzetten van een strategische agenda (Buck Consultants International, 2009). Bedrijfsleven en overheid weten elkaar goed te vinden. Middels Biopark Terneuzen en het met Belgisch Vlaanderen opgezette BioBased Europe is dit deel van de regio zich sterk aan het profileren op het gebied van biomassa gebruik. In Noord-Brabant wordt op dit moment vraag en aanbod van biomassa aan elkaar gekoppeld. De twee gebieden binnen de regio erkennen dat (verregaande) samenwerking nodig is en dat programmalijnen en strategische agenda geïntegreerd moeten worden. De regio heeft nog geen afdoende leidende positie ingenomen om zich op basis daarvan te profileren, noch om invloed uit te kunnen oefenen op het relevante overheidsbeleid. Pag. 20 /51


|

T +31 (0)40 26 76 841

F +31 (0) 40 24 30 665

|

BTW NR NL1567.63400-B01


|

ING BANK 9309976

|

5692 EN SON

WWW.BICORE.NL |

BIC: INGB NL2A

|

|

NEDERLAND


BICORE Overheidssteun wordt verkregen omdat voldaan wordt aan de diverse criteria die worden gesteld.

Pag. 21 /51


|

T +31 (0)40 26 76 841

F +31 (0) 40 24 30 665

|

BTW NR NL1567.63400-B01


|

ING BANK 9309976

|

5692 EN SON

WWW.BICORE.NL |

BIC: INGB NL2A

|

|

NEDERLAND


BICORE 3.4. Sterkten en Zwakten Voor de inventarisatie van regionale sterkten en zwakten is gebruik gemaakt van SWOT-analyses in eerdere verkenningen en onderzoeken (zie Referenties) voor Nederland in het algemeen en voor de regio’s Zeeland en West-Brabant in het bijzonder. Hieruit is één integraal overzicht van sterkten, zwakten, kansen en bedreigingen opgemaakt (zie bijlage A). Met de inbreng van regionale stakeholders en belangrijke marktpartijen is dit overzicht vervolgens aangevuld en aangescherpt. De sterkten en zwakten zijn alle gekoppeld aan één van de kritische succesfactoren op grond van de vastgestelde inhoudelijke relatie. Voor iedere sterkte en zwakte heeft het Biobased Innovations projectmanagementteam een inschatting gemaakt van hun impact op de succesfactor in kwestie. Daarmee wordt bedoeld in welke mate zij een versterkende of juist een verzwakkende invloed hebben op desbetreffende succesfactor. Een uitgebreid overzicht van de sterkten en zwakten, inclusief bronvermeldingen en impactinschattingen, is opgenomen in bijlage B. De belangrijkste sterkten en zwakten zijn op grond van hun ingeschatte impact geselecteerd (en waar mogelijk geïntegreerd) voor het identificeren van programmaen actielijnen. Deze belangrijkste sterkten en zwakten zijn hieronder weergegeven.

TOP-5 STERKTEN • Divers aanbod van biomassa uit regio en achterland. Voorbeelden zijn ui, koolzaad, graan, suikerbieten, mais; ook aquacultuur e.a. specifieke teelt en reststroom afvalwater. • Hoogwaardige installaties en technologie is aanwezig in de regio (vergister, pyrolyse-installatie, private R&D), alsmede veel initiatieven voor toepassingen. • Goede dwarsverbanden agro-, chemie- en energiesector zijn aanwezig en allen zijn sterk vertegenwoordigd. De regio ligt tevens dichtbij lopende initiatieven. • Sterke infrastructuur en logistieke sector. Daarbij kent de regio een gunstige ligging ten opzichte van de waterwegen, havenfaciliteiten en logistieke hotspots. • Actieve (semi)overheid: Provincies en ontwikkelingsmaatschappijen zien kansen om biobased economy uit te bouwen. TOP-6 ZWAKTEN • Ontbreken van marktpartijen en marktkennis: Er is behoefte aan sterke partijen (vraag en aanbod) met invloed op/in de keten (eindgebruikers en tussenschakels). • Hoogwaardige grondstoffen uit reststromen zijn nog duur en beperkt beschikbaar in vergelijking met producten in nichemarkten (bijv. eiwit) vanwege de kleinschaligheid. • Samenwerking en R&D programma’s zijn versnipperd: Er zijn nog onvoldoende breed gedragen speerpunten en er is onvoldoende aansluiting op kennisnetwerken. • Ondernemerschap is niet sterk genoeg ontwikkeld; bij veel partijen overheerst de managerscultuur in plaats van de ondernemerscultuur. • Bioraffinage staat nog te weinig in de spotlights. Door de focus op onder andere logistiek zijn er te weinig boegbeelden, slecht samenwerkende overheden en is er een zwakke lobby. • Weinig in- en uitstroom bij relevante opleidingen leidt mogelijk tot tekort aan geschoolde mensen.

Pag. 22 /51


|

T +31 (0)40 26 76 841

F +31 (0) 40 24 30 665

|

BTW NR NL1567.63400-B01


|

ING BANK 9309976

|

5692 EN SON

WWW.BICORE.NL |

BIC: INGB NL2A

|

|

NEDERLAND


BICORE 3.5. Kansen en Bedreigingen Voor het opmaken van een overzicht van belangrijkste kansen en bedreigingen boden de beschikbare rapporten onvoldoende bruikbare informatie. Daarom zijn aanvullend expertinterviews gehouden met marketing managers en R&D managers uit het bedrijfsleven. In de referentielijst staat een overzicht met de geïnterviewde personen en bedrijven. Tijdens een werksessie met het projectmanagementteam van Biobased Innovations, vertegenwoordigers van het bedrijfsleven en enkele sectordeskundigen, zijn de belangrijkste kansen en bedreigingen vervolgens uitgewerkt, aangescherpt en geselecteerd. Deze staan hieronder vermeld.

TOP-6 KANSEN • Marktpartijen streven naar een groen imago en hebben daardoor een grote bereidheid om te investeren in het toepassen van biobased materials. • Lokale kringlopen van materialen en energie bieden marktpartijen en overheden kansen om activiteiten CO2-neutraal te maken. • In de farmaceutische sector is de innovatiepijplijn vrijwel opgedroogd. Dit biedt kansen aan nieuwe biobased moleculen en kleine farmaceutische spelers. • Voor de stimulering en ondersteuning van de biobased economy is een integrale stapsgewijze bottom-up benadering gewenst in plaats van een focus op bijvoorbeeld energie. • Met de specifieke eigenschappen van bepaalde biobased moleculen (bijv. van algen of biet) kunnen waardevolle specifieke toepassingen worden ontwikkeld. • De onzekerheid met betrekking tot fossiele grondstoffen en delfstoffen qua beschikbaarheid en prijzen zijn gunstig voor de kansen van biobased grondstoffen. TOP-5 BEDREIGINGEN • De onbekendheid van/met de eigenschappen van biobased materials remt de toepassing ervan door marktpartijen in hun producten en processen. • Marktpartijen zijn nog niet klaar voor grootschalig toepassen van biobased materials, in zowel organisatorisch, economisch als bedrijfscultureel opzicht. • Beleid van overheden is niet consistent en te eenzijdig gefocust op energie; dit remt biobased investeringen van marktpartijen. • Traceability en kwaliteit zijn knelpunten, die de opschaling van het gebruik van biobased in de weg staan vanwege de eisen die marktpartijen hierover stellen. • De stimulering van het toepassen van biobased materials gebeurt momenteel meer subsidiegedreven en eerder vanuit technology push dan market pull. In hoofdstuk 4 zullen deze belangrijkste kansen en bedreigingen worden gebruikt voor het identificeren en bepalen van de programmaen actielijnen van de roadmap. De programmaen actielijnen zullen hierdoor afgestemd worden op de belangrijkste sterkten, zwakten, kansen en bedreigingen.

Pag. 23 /51


|

T +31 (0)40 26 76 841

F +31 (0) 40 24 30 665

|

BTW NR NL1567.63400-B01


|

ING BANK 9309976

|

5692 EN SON

WWW.BICORE.NL |

BIC: INGB NL2A

|

|

NEDERLAND


BICORE 4. Programma- en Actielijnen Dit hoofdstuk presenteert de programmaen actielijnen voor het Biobased Innovations programma die volgen uit de analyses uit voorgaande hoofdstukken (Landschaps- en SWOT-analyse én uit de ontwerpcriteria die hiertoe zijn opgesteld in afstemming met het projectmanagementteam en de stuurgroep van Biobased Innovations. Aan het slot van het hoofdstuk wordt via een confrontatiematrix gecheckt in hoeverre met de gekozen programmaen actielijnen de voornaamste sterkten, zwakten, kansen en bedreigingen worden geadresseerd.

4.1. Ontwerpcriteria In overleg met het Biobased Innovations projectmanagementteam zijn de volgende ontwerpcriteria opgesteld, waaraan de programmaen actielijnen voldoen: 1. Focus op marktgerichtheid! Betrek de marktpartijen! 2. Alle sectoren van de piramide zijn belangrijk, maar begin waar kennis en rendement nu het grootst zijn: onderin; 3. Focus vervolgens op de sectoren die in de regio sterk zijn: food & feed en performance materials; 4. Op langere termijn richten op sectoren die nu nog minder sterk zijn, zoals pharma & fine chemicals; 5. Uiteindelijk doel: optimale verwaarding van biomassastromen, w.o. reststromen, uit de regio èn daarbuiten (achterland in NL, B, F); 6. Bestaande activiteiten en plannen van Zeeland, Biobased Innovations programma en Biobase Europe moeten een plek in de roadmap kunnen vinden; 7. Creëer ook ruimte voor sectoroverstijgende essentiële activiteiten; 8. De roadmap moet ook ruimte bieden voor flankerende activiteiten; 9. Overzichtelijke en aantrekkelijke opzet, zowel inhoudelijk als visueel.

4.2. Programmalijnen De roadmap voor Biobased Innovation Zuidwest Nederland is opgebouwd uit programmaen actielijnen. De programmalijnen beschrijven de generieke innovatieactiviteiten en de actielijnen maken deze innovatieactiviteiten concreet. Op basis van de SWOT analyse en de ontwerpcriteria zijn de volgende programmalijnen opgesteld (Figuur 8):

Programmalijn M: Marktgerichte activiteiten Figuur 7: Progammalijnen

De marktgerichte activiteiten beslaan de lagen van de bioraffinage piramide. In Programmalijn M zullen de activiteiten inspringen op de marktvraag naar biobased innovaties. Bij deze marktvraag wordt steeds uitgegaan van zowel korte als lange termijn behoeften van de eindmarkten over de volledige piramide. Van daaruit worden ook marktvragen over de toeleverketen geïdentificeerd. Denk daarbij aan de marktbehoefte aan biobased plastics ten behoeve van de Pag. 24 /51


|

T +31 (0)40 26 76 841

F +31 (0) 40 24 30 665

|

BTW NR NL1567.63400-B01


|

ING BANK 9309976

|

5692 EN SON

WWW.BICORE.NL |

BIC: INGB NL2A

|

|

NEDERLAND


BICORE automotive eindmarkt. Bij marktgerichte activiteiten is de marktvraag leidend (“market pull”). Deze programmalijn M zal een dominante rol in de uitvoering van de roadmap krijgen, zodat de regio Zuidwest Nederland zich ontwikkelt naar de marktbehoeften. Daarmee wordt de (internationale) positionering onderbouwd waarmee de regio verder op kan schalen.

Programmalijn T: Technologie activiteiten Om de marktbehoeften adequaat in te vullen is een aantal belangrijke technologische doorbraken nodig. De belangrijkste technologische ontwikkelingen spelen zich af over de lagen van de piramide heen. Daarbij kan worden gedacht aan koppeling van stromen, lifecycle analyses, scheidingstechnologie, en kennis van biobased materiaalsamenstelling. De Technologie activiteiten zijn niet direct gekoppeld aan een laag in de piramide. Indirect zal de ontwikkelde technologie uit progammalijn T wel bijdragen aan de marktgerichte activiteiten.

Programmalijn V: Versterkende activiteiten De versterkende activiteiten zorgen voor een solide innovatieplatform, waarop de marktgerichte en technologie activiteiten zicht kunnen ontwikkelen. Deze versterkende activiteiten zorgen voor de ontwikkeling op gebied van ondernemerschap, kennis- en opleidingsinfrastructuur, gebiedsontwikkeling, beleid, en andere randvoorwaarden voor een succesvol ecosysteem.

4.3. Actielijnen Binnen de drie programmalijnen zijn verdiepende en gedetailleerde actielijnen gekozen. Figuur 9 laat zien hoe de actielijnen zich verhouden tot de bioraffinage piramide en de programmalijnen.

4.3.1. Marktgerichte actielijnen Figuur 8: Programma- & Actielijnen

Programmalijn M: Marktgerichte activiteiten M1

Valorisatiekansen specifieke gewassen uit de regio: ‘gewas als fabriek’ In deze actielijn passen projecten die ingaan op behoeftenverkenning vanuit de industrie: welke vraag is er naar toepassingen van bepaalde gewassen, en projecten die praktijkonderzoek doen naar specifieke gewassen als bieten, aardappelen, ui, algen, bieten, etc.

M2

Biobased building blocks voor fine chemicals In deze actielijn worden projecten voorzien die zich richten op het vervangen van bestaande moleculen in de fijnchemie door gelijkwaardige building blocks uit bio-based feedstock. Pag. 25 /51


|

T +31 (0)40 26 76 841

F +31 (0) 40 24 30 665

|

BTW NR NL1567.63400-B01


|

ING BANK 9309976

|

5692 EN SON

WWW.BICORE.NL |

BIC: INGB NL2A

|

|

NEDERLAND


BICORE M3

Biobased packaging voor retail, catering, voedingsproducten Deze actielijn adresseert de groeiende behoefte vanuit retail en food partijen om voedsel biologisch te verpakken. Hiermee kunnen deze marktpartijen een belangrijke verbetering in hun duurzaamheidstrategie realiseren.

M4

Regionale biobased ingredienten voor feed In deze actielijn wordt uitgewerkt met welke feedstock en logistiek de bestaande stromen voor feed (met name soja) kunnen worden vervangen of aangevuld.

M5

Biobased building blocks voor high performance bioplastics Projecten in deze actielijn richten zich op high-performance plastic toepassingen in consumentenproducten, auto’s, en andere hoogwaardige toepassingen. Hierbij wordt gekeken naar volledige biobased plastics maar ook naar mengvormen van fossiele, gerecycleerde, en biologische materialen.

M6

Biobased energy & fuels In deze actielijn wordt gewerkt aan het ontwikkelen van biobased energie en brandstof (in de onderste lagen van de piramide). Deze toepassingen zorgen voor een verbetering van de economische benutting van reststoffen en voor de schaalgrootte waarmee de regio zich verder kan ontwikkelen, ook in hogere algen van de piramide.

4.3.2. Technologie actielijnen Programmalijn T: Technologie activiteiten T1

Eigenschappen van gewassen In deze actielijn worden onderzoek en ontwikkeling uitgevoerd aan functionele, structurele, en ook duurzaamheideigenschappen van gewassen, zodat deze optimaal verwaard kunnen worden. Er kan dan worden gedacht aan: • Inventarisatie van beschikbaarheid van gewassen (soorten, omvang) • Data sheets van gewassen (w.o. samenstelling en traceability) • LCA’s en foot prints van grondstoffen en processen

T2

Groene biotechnieken (engineeren en realiseren) Tot deze actielijn behoren projecten om de benodigde technologische en infrastructurele ontwikkelingen te realiseren en/of ondersteunen waarmee stromen op de meest hoogwaardige manier door de piramide kunnen worden geleid. Denk daarbij aan: • scheidingstechnologie • breek- of separeertechnologie • katalysatortechnologieën

Pag. 26 /51


|

T +31 (0)40 26 76 841

F +31 (0) 40 24 30 665

|

BTW NR NL1567.63400-B01


|

ING BANK 9309976

|

5692 EN SON

WWW.BICORE.NL |

BIC: INGB NL2A

|

|

NEDERLAND


BICORE 4.3.3. Versterkende actielijnen Programmalijn V: Versterkende activiteiten V1

Marktgerichte competentieversterking In deze actielijn worden de marketing en business development kennis en ervaring van de regionale spelers ontwikkeld. Daarbij kan zowel aan kennisuitwisseling als aan ontwikkeling worden gedacht. Ook gezamenlijke marktontwikkeling en product introducties horen in deze actielijn.

V2

PR-campagne naar publiek, NGO’s en sectoren Deze roadmap is een belangrijk ingredient om vanuit de regio alle betrokkenen goed te informeren over het belang en de mogelijkheden van Biobased Innovations, en de rol die Zuidwest Nederland daarin regionaal, nationaal, en internationaal kan spelen. In deze actielijn vallen onder andere activiteiten die deze roadmap verder uitdragen (zie bijlage Communicatieplan), maar ook publieksvoorlichting.

V3

Lobby naar overheden t.b.v. beleid, weten regelgeving Een belangrijke factor bij de doorbraak van biobased innovations is de steun die overheden kunnen bieden door duurzaamheid en economische ontwikkeling te koppelen in actieve ondersteuning. Daarbij kan zowel aan weten regelgeving als aan stimuleringsbeleid worden gedacht.

V4

Platformontwikkeling: netwerk en uitwisseling Omdat samenwerking over sectoren en lagen in de piramide essentieel is om de regio te ontwikkelen op dit gebied, is deze actielijn voorzien waarin alle partijen de basis kunnen vinden voor nieuwe en succesvolle samenwerking. Daarbij is het ontwikkelen van het netwerkplatform belangrijk als basis om elkaar te treffen (in persoon, in projecten, in gezamenlijke infrastructuur). De ingrediënten in deze actielijn variëren van bijeenkomsten tot eenvoudige samenwerkingscontracten tot matchmaking instrumenten.

V5

Ruimtelijke initiatieven In deze actielijn is voorzien omdat bio-based innovatie op de schaalgrootte van Zuidwest Nederland ook ruimtelijke aspecten heeft. Het ordenen van arealen, faciliteiten en logistieke stromen hoort onder deze actielijn.

Pag. 27 /51


|

T +31 (0)40 26 76 841

F +31 (0) 40 24 30 665

|

BTW NR NL1567.63400-B01


|

ING BANK 9309976

|

5692 EN SON

WWW.BICORE.NL |

BIC: INGB NL2A

|

|

NEDERLAND


BICORE 4.4. Toetsing van de programmaen actielijnen In hoofdstuk 3 zijn de belangrijkste sterkten, zwakten, kansen en bedreigingen geselecteerd. In dit hoofdstuk zijn de gekozen programmaen actielijnen beschreven. Onderstaande confrontatiematrix geeft weer in hoeverre de belangrijkste sterkten, zwakten, kansen en bedreigingen van de regio Zuidwest Nederland worden geadresseerd door de programmaen actielijnen. In de matrix zijn de actielijnen weergegeven op de kruispunten van de sterkten, zwakten, kansen en bedreigingen.

Kansen & Bedreigingen

Sterkten & Zwakten S1: Hoogwaardig en divers aanbod van biomassastromen

T2/M2

M3

M1

T3

T1/M4

S2: Hoogw. kapitaalintensieve installaties en technologie

T2/M2

T3

T2/M1

T3

T1/M4

M1

S3: Dwarsverbanden tussen agro, chemie en energie

M2

M3

T3

T1/M4

M4

S4: Sterke logistieke infrastructuur en gunstige ligging

M2

M3

S5: Actieve overheden en ontwikkelingsmij-en

V2

V2/V3

Z1: Ontbreken van grote marktpartijen en marktkennis

M2

Z2: Producten/grondstoffen uit reststromen nog (te) duur

M2

Z3: R&D progamma’s en kennisnetwerken versnipperd

V4

V4

V4

V4

V4

Z4: Ondernemerschap niet sterk genoeg ontwikkeld

V1

V1

V1

V1

V1

V2/V3

V2/V3

V2

V2/V3

V2

V1/V2

V1/V2

Z5: Bioraffinage nog weinig in spotlight (andere speerpunten) Z6: Weinig in- en uitstroom beta-opleidingen

T2

M5

V2/V4

V1/V4

V1/V4

M4

M2

M4

V1/V4

V1

V4

V4

M5 V4

M5 V2

T2

M5 M5

V1/V4

M4

V2/V4

V3

M2

M1

M1 V4 V1 V2/V3

V1/V2

V2

V1 V3

V1/V2

V1/V2

Figuur 9: Dekking van de actielijnen van de confrontatiematrix

Te zien is dat de actielijnen een groot gedeelte van de confrontatiematrix afdekken. De Marktgerichte en Technologie actielijnen zullen voornamelijk vanuit de regionale sterktes de kansen grijpen en bedreigingen tegengaan. De Versterkende actielijnen zullen voornamelijk ingezet worden om bestaande zwaktes te verbeteren om zodoende ook de kansen te kunnen grijpen.

Pag. 28 /51


|

T +31 (0)40 26 76 841

F +31 (0) 40 24 30 665

|

BTW NR NL1567.63400-B01


|

ING BANK 9309976

|

5692 EN SON

WWW.BICORE.NL |

BIC: INGB NL2A

|

|

NEDERLAND


BICORE 5. Roadmap Biobased Innovations Zuidwest Nederland De in het vorige hoofdstuk gedefinieerde programmaen actielijnen zijn uitgezet in de tijd. De onderstaande figuur laat zien welke stappen ondernomen moeten worden op lange, middellange, korte termijn, en in het heden.

KT-focus: Jaar 1-2

MLT-focus: Jaar 2-3

LT-focus: Jaar 3-5

Food & feed Applications Marktgerichte Activiteiten

Medium performance materials Energy & fuels

V1

Te c ac hno tiv log ite ite ie n

Heden:

Energy & fuels Commodity materials

Versterkende activiteiten

High performance materials

Figuur 10: Roadmap Biobased Innovations Zuidwest Nederland

De Versterkende activiteiten lopen continue, zodat gedurende de hele roadmap periode een solide innovatieplatform bestaat, die de andere 2 programmalijnen ondersteunt. Ook de Technologie activiteiten lopen continue. Voor de Marktgerichte activiteiten is een marktverkenningstudie uitgevoerd. Tabel 1 geeft per roadmap stap aan welke bedrijven zijn geïnterviewd. Personen en bedrijven die geïnterviewd zijn, zijn tevens te vinden in de referentielijst. In een werksessie met het Biobased Innovations projectmanagementteam en genodigden uit het bedrijfsleven (Cosun, Sabic, Platform Groene Grondstoffen) zijn vervolgens de belangrijkste kansen, bedreigingen en daaruit volgend de innovatiethema’s van de desbetreffende laag in de piramide gedestilleerd. Deze activiteiten zullen het grootste deel van het totaalpakket aan innovatieactiviteiten innemen.

Pag. 29 /51


|

T +31 (0)40 26 76 841

F +31 (0) 40 24 30 665

|

BTW NR NL1567.63400-B01


|

ING BANK 9309976

|

5692 EN SON

WWW.BICORE.NL |

BIC: INGB NL2A

|

|

NEDERLAND


BICORE Tabel 1: Geïnterviewde bedrijven voor het marktverkenningonderzoek

Performance materials Vlisco Tanatex Sabic Strukton Ahrend Ericsson

Food & Feed

Pharma & Fine chemicals Organon / Diosynth Kinesis Dr.Kolb

Ahold (QA & Packaging) Hero

Uit de studie is gebleken dat in het heden en op korte termijn kansen liggen voor de onderste lagen van de piramide: energie, brandstoffen en medium performance materialen. Op middellange en lange termijn liggen er kansen voor de piramidelagen Food, Feed, Pharma, Fine Chemicals en High Performance materialen. Tabel 2 geeft de drivers per roadmap stap aan. Naarmate men hoger in de piramide zit, spelen zaken als veiligheid, traceability en betrouwbaarheid een steeds belangrijkere rol. De eisen aan het biomateriaal zijn strenger in hogere lagen in de piramide. Vandaar dat de hogere lagen in de piramide met een langere innovatietermijn in de roadmap zijn bestempeld. Tabel 2: Drivers per roadmap stap

Driver

Performance materials X X X X X

Kwaliteit Stabiliteit Uitstraling Groen imago Prijs Veiligheid Traceability Betrouwbaarheid Constantheid

Food & Feed

Pharma & Fine chemicals X X

X X X X X X X

X X X X

X

De resultaten van de marktverkenningstudie voor de overige stappen van de roadmap worden in de volgende paragrafen beschreven. Omdat voor energie en brandstoffen reeds vele roadmaps bestaan, is deze stap niet verder uitgewerkt in de Biobased Innovations roadmap.

Pag. 30 /51


|

T +31 (0)40 26 76 841

F +31 (0) 40 24 30 665

|

BTW NR NL1567.63400-B01


|

ING BANK 9309976

|

5692 EN SON

WWW.BICORE.NL |

BIC: INGB NL2A

|

|

NEDERLAND


BICORE 5.1. Performance materials

Tabel 3 geeft de kansen en bedreigingen voor biobased performance materials weer, zoals deze zijn gebleken uit de interviews. Uit deze kansen en bedreigingen zijn de volgende innovatiethema’s ontstaan: Thema’s Performance materials: 1. Scout bij ontwikkelingsmaatschappij aanstellen voor het scouten en stimuleren van kleine bedrijven en om dwarsverbanden te leggen. 2. In kaart brengen van de marktbehoefte voor performance materialen (bijv. Ericsson en KLM), bij voorkeur met marketeers. 3. Confrontatie van gevraagde polymeren met beschikbare moleculen: zoeken naar beschikbare doelmoleculen 4. Eerst de gewenste functionaliteiten identificeren, daarna een molecuul bij zoeken 5. Biomimicry: biologisch na-apen van natuurlijke processen 6. COCI-achtige structuur opzetten o.b.v. vraagsturing en DOEN, met aandacht voor alle lagen van de piramide 7. Imagogedreven bedrijven opzoeken

Tabel 3: Kansen en bedreigingen voor biobased performance materials

Kansen • Begrippen als Duurzaamheid, C2C, PPP en biobased zijn een hot issue i.v.m. de vraag van klanten en door de publieke opinie en NGO’s, m.n. in emotiemarkten (consumenten) • Biodegradable (disposables, slijtdelen) en biorenewable (durables) • Specifieke eigenschappen als: binden, zwellen, plakken, vet/vuilafstotend etc. • Bijdrage aan biodegradatie, CO2reductie en Carbon-footprint • Behoefte aan helder en nietdegraderend bio-alternatief voor PET • Telecombedrijven hebben interesse in systeeminnovaties. • Biominicry: voorbeelden uit de natuur analyseren, vertalen en toepassen • Een duurzaam imago is voor veel partijen belangrijk: scoren met lowrisk producten, bijv. verpakkingen • C2C wordt door steeds meer koplopers omarmd. • Samenwerking met Dinalog

Bedreigingen • Geografische markten als Afrika hebben niets met duurzaamheid • Grote OEM’s kunnen/willen nog geen omslag maken en staan nog aan het begin. • Bedrijven houden vooralsnog vast aan oude normen i.p.v. nieuwe concepten met nieuwe verwachtingspatronen te introduceren. • Biomaterialen hebben geen specifieke eigenschappen in vergelijking met materialen van fossiele herkomst • Kennis-kunde-kassa keten is niet geheel in NL aanwezig qua biobased KI’s en experimentele ontwikkeling. • Er zijn meer managers dan ondernemers in de regio.

Pag. 31 /51


|

T +31 (0)40 26 76 841

F +31 (0) 40 24 30 665

|

BTW NR NL1567.63400-B01


|

ING BANK 9309976

|

5692 EN SON

WWW.BICORE.NL |

BIC: INGB NL2A

|

|

NEDERLAND


BICORE 5.2. Food & Feed Tabel 4 geeft de kansen en bedreigingen voor biobased innovaties in de Food en Feed sector weer. Uit deze kansen en bedreigingen zijn de volgende innovatiethema’s ontstaan: Thema’s food & feed 1. Samenwerken met marktpartijen met ketenregie 2. Betere regiolobby naar overheden, sectoren, publiek en NGO’s 3. Kunde/Kassa-projecten gericht op de onderlaag piramide: focus op kleine niche-partijen (met technologie) 4. Kennis/Kunde-projecten gericht op bovenlaag piramide: focus op grotere technologiepartijen met R&D-capaciteit 5. LCA’s en datasheets van biobased grondstoffen en processen 6. Biobased voedselverpakkingen: sterkte is Cargill / aardappel 7. Opwaarderen reststromen: bouwstenen vinden voor food/feed-toepassingen 8. Regionale vervanging van feedstromen 9. Voedingsupplementen LT 10. Integraal beleid voor duurzaamheid/industrie/energie en de regiopositie Tabel 4: Kansen en bedreiging voor biobased innovaties in de Food en Feed sector

Kansen • Begrippen als duurzaamheid, C2C en biomaterialen zijn een hot issue. • Er bestaat een trend naar ‘basic’ verpakkingen en product presentaties • Er bestaat reeds een ambitie en pilots m.b.t. biobased packagings (m.n. biopolymeren) • De druk (publieke opinie en NGO’s) om groener te worden stimuleert de vraag. Dit moet men gaan beinvloeden!! • Er is behoefte aan helder en nietdegraderend bio-alternatief voor PET • Men moet aansluiten bij partijen die ketenregie hebben (bijv. Ahold) • De logistiek in de regio is goed ontwikkeld: havens, biomassastromen zijn binnen handbereik. • Biobased feed: producenten denken na over toekomst o.i.v. maatschappelijke druk. • Integrale benadering is hooggewenst. • Men moet grote stromen/spelers verbinden met kleine innovatieve spelers. • Sterke Food logistiek in de regio: voedsel – vee – havens – wegtransport • Overheid kan dienen als launching customer.

Bedreigingen • Er is nog geen visie en strategie m.b.t. toepassing bio-materialen. Daardoor is men afhoudend tegen externe partijen die daarover met hen willen praten. • Er zijn nog geen eenduidige wetenschappelijke gegevens om hierop beslissingen te baseren. • Het overheidsbeleid legt veel focus op energie. Dit zet een rem op het klimmen in piramide. Er is consistenter beleid nodig voor het vergroten van het vertrouwen en het stimuleren van investeringen • Biopolymeren lopen qua performance nog achter op fossiele polymeren, o.a. bij steriliseren flessen degradeert het materiaal sneller. • Biopolymeren wordt vooralsnog geassocieerd met voedseltekorten en –prijzen.

Pag. 32 /51


|

T +31 (0)40 26 76 841

F +31 (0) 40 24 30 665

|

BTW NR NL1567.63400-B01


|

ING BANK 9309976

|

5692 EN SON

WWW.BICORE.NL |

BIC: INGB NL2A

|

|

NEDERLAND


BICORE •

Men kan locale kringlopen stimuleren bij het bedrijfsleven en de publieke opinie.

5.3. Fine chemicals Tabel 5 geeft de kansen en bedreigingen voor biobased innovaties in de fijnchemie sector weer. Uit deze kansen en bedreigingen zijn de volgende innovatiethema’s ontstaan: Thema’s Fine chemicals 1. Huidige synthetische moleculen vervangen door gelijke biobased moleculen 2. Biobased regio solide uitbreiden (naar Randstad en Noord-Frankrijk), te beginnen door partijen buiten regio te benaderen/betrekken t.b.v. kennis en aansluiting op vraag/behoeften 3. Afnemers/ketenregisseurs binnen Pharma en Fine Chemicals betrekken, ook buiten de regio 4. LCA’s en datasheets vanwege de onbekendheid met biobased moleculen 5. Lobby naar overheid m.b.t. beleid, weten regelgeving 6. Betere scheidingstechnologie 7. Crosssectorale samenwerking: voorsprong uitbouwen (bijv. chemie-pharma) 8. Logistieke afstemming: juiste stroom, juiste plek, juiste moment, security of supply, kennisontwikkeling agrochemielogistiek

Tabel 5: Kansen en Bedreigingen van biobased innovaties in de farmaceutische en fijnchemie sector

Kansen • Onduidelijk beleid rondom de kostprijs van grondstoffen: Kostprijs van grondstoffen wordt niet belangrijk vs. Streven naar kostprijsreductie • Biobased ingredienten met identieke chemische structuur • Imagoverbetering, m.n. issue voor kleine (niche) pharma’s • Betere opname van werkzame stoffen bewerkstelligen • Datasheets m.b.t. specifieke gewassen werken drempelverlagend • Hoge toegevoegde waarde • Biologische procesintensificatie bespaart chemische stappen, footprint kosten gaan omlaag. Bijv. stikstof en zuurstof: de natuur kan dit sneller. • Nieuwe moleculen inzetten, furanen (fine chemicals), • Natuurlijke grondstoffen hebben

Bedreigingen • De farmaceutisch sector is zeer behoudend en risicomijdend. • Het vereiste Good Manufacturing Practice bemoeilijkt de invoer van biomassa. • De aansluiting op de sector drivers is slecht. • Langdurige en kostbare ontwikkeling en validatie remmen de innovatie • Moleculen in biomaterialen en hun eigenschappen zijn nog onvoldoende bekend. • Inkopers kunnen zich geen bloopers veroorloven • Traceability en variabiliteit vormen een heet hangijzer; dit geeft angst voor verandering in de industrie en bij de consument • ZW-NL is ongeloofwaardig als leverancier grondstoffen voor de pharma, wegens het ontbreken van kennis en een track record. Pag. 33 /51


|

T +31 (0)40 26 76 841

F +31 (0) 40 24 30 665

|

BTW NR NL1567.63400-B01


|

ING BANK 9309976

|

5692 EN SON

WWW.BICORE.NL |

BIC: INGB NL2A

|

|

NEDERLAND


BICORE • •

•

soms betere eigenschappen dan synthetische m.b.t. doseren, releasen, richten Partijen als Unilever en CZ zijn best bereid om mee te werken Groen is een issue in de sector fine chemicals, niet in pharma. Men moet dus ook input vanuit fine chemicals meenemen. De pijplijn van de farmabedrijven is leeg. Dit is een kans voor nieuwe biobased moleculen

• Nieuwe moleculen ontwikkelen kost 10-12 jaar, inclusief validatie. • Het overheidsbeleid is niet consistent. Er bestaat vooral focus op energie, en er is geen integrale benadering.

Aangezien in de regio weinig sterktes zijn die bij de kansen in deze sector passen en vanwege de lange termijn waarop bio-based materials een concurrentiefactor kunnen worden, is in deze roadmap gekzoen deze “punt van de pyramide” niet verder te addresseren.

Pag. 34 /51


|

T +31 (0)40 26 76 841

F +31 (0) 40 24 30 665

|

BTW NR NL1567.63400-B01


|

ING BANK 9309976

|

5692 EN SON

WWW.BICORE.NL |

BIC: INGB NL2A

|

|

NEDERLAND


BICORE 6. Conclusie en vervolgstappen 6.1. Conclusie Met het opstellen van een samenhangende roadmap voor Biobased Innovations is een belangrijke stap gezet om de lopende initiatieven in Zuidwest Nederland te bundelen. Deze roadmap adresseert de kansen voor de regio op basis van een grondige sterkte/zwakte analyse, en levert concrete keuzes voor vervolgstappen op korte en lange termijn. Door de nadruk te leggen op marktgerichte actielijnen in alle lagen van de bioraffinage piramide, ondersteund door een technologie programmalijn en Figuur 11: Roadmap Biobased Innovations Zuid-West Nederland

versterkende actielijnen voor het regionale ecosysteem, is een complete en samenhangende roadmap ontstaan:

Marktgerichte Activiteiten

Medium performance materials Energy & fuels

Energy & fuels Commodity materials

Versterkende activiteiten M1 M2 M3 M4 M5 M6

MLT-focus: Jaar 2-3

LT-focus: Jaar 3-5

Food & feed Applications V1

Te c ac hno t i v l og ite ite ie n

Programmalijn M: Marktgerichte activiteiten Heden: KT-focus: Jaar 1-2

High performance materials

Valorisatiekansen specifieke gewassen: ‘gewas als fabriek’ Biobased building blocks voor pharma & fine chemicals Biobased packaging voor retail, catering, voedingsproducten Regionale biobased ingredienten voor feed Biobased building blocks voor high performance bioplastics Biobased energy & fuels

Programmalijn T: Technologie activiteiten T1 Eigenschappen van gewassen T2 Groene biotechnieken (engineeren en realiseren) Programmalijn V: Versterkende activiteiten Pag. 35 /51


|

T +31 (0)40 26 76 841

F +31 (0) 40 24 30 665

|

BTW NR NL1567.63400-B01


|

ING BANK 9309976

|

5692 EN SON

WWW.BICORE.NL |

BIC: INGB NL2A

|

|

NEDERLAND


BICORE V1 V2 V3 V4 V5

Marktgerichte competentieversterking PR-campagne naar publiek, NGO’s en sectoren Lobby naar overheden t.b.v. beleid, weten regelgeving Platformontwikkeling: netwerk en uitwisseling Ruimtelijke initiatieven

In de tijd wordt de nadruk op de activiteiten verlegd van de onderzijde van de piramide nu en op korte termijn naar middelste lagen op middellange termijn.

Volgens deze gezamenlijke roadmap voor Bioraffinage Zuidwest Nederland kan de regio een leidende positie in Europa innemen in de biobased economy in de segmenten van food, feed, performance materials, en energie. Deze regio heeft daarvoor de unieke combinatie van: • groene grondstoffen en groene energie • agro- food- , en procesindustrie • logistieke infrastructuur • praktische ervaring met samenwerking in reststroomverwaarding

6.2. Vervolgstappen Het ontwikkelen en vastleggen van de Biobased Innovations roadmap Zuidwest Nederland is een belangrijke stap in de ontwikkeling van de regio tot een Europese hotspot in de biobased economie. De volgende stappen op weg naar dit doel zijn al in gang gezet (het gehele communicatieplan staat omschreven in Bijlage C): 1. de communicatie van de roadmap naar alle belanghebbenden: De voorliggende roadmap inhoud is een prima basis voor verdere communicatie in verschillende formaten naar de belanghebbenden. Daartoe is een plan voor de roadmap opgezet dat aangeeft hoe gedurende 2010 deze communicatie verder zal wordne uitgevoerd. Dit communicatieplan is bijgevoegd in bijlage xxx. 2. het ontwikkelen van nieuwe projecten om de roadmap mee te implementeren: Uiteraard komt een roadmap pas tot leven als er voldoende projecten worden uitgevoerd; het Biobased Innovations programma heeft zich reeds verbonden aan de roadmap door de projectontwikkeling in het programma te koppelen aan de roadmap actielijnen.Voor de eerste projectontwikkelingactiviteiten (in het tweede kwartaal van 2010) is gekozen voor de actielijnen M1, M3, M5, en T1. Daarnaast werkt het Biobased Innovations programma al aan actielijn V1 (via een Center for Open Chemical Innovation - COCI), en aan V2 en V3, via het platform. 3. het opschalen van de huidige regionale initiatieven naar een gemeenschappelijk, grootschalig programma over de hele bioraffinage piramide: Pag. 36 /51


|

T +31 (0)40 26 76 841

F +31 (0) 40 24 30 665

|

BTW NR NL1567.63400-B01


|

ING BANK 9309976

|

5692 EN SON

WWW.BICORE.NL |

BIC: INGB NL2A

|

|

NEDERLAND


BICORE Op dit vlak is de samenwerking van de eerdere initiatieven van regio's en provincies Zeeland en Noord-Brabant reeds volop ingezet - het gezamenlijk ontwikkelen van deze roadmap is hiervan het bewijs. Daarnaast wordt actief de afstemming landelijk en met Vlaanderen (BioBased Europe) gezocht, om zo te komen tot een grootschalig vervolg op de huidige initiatieven als Biobased Innovations, in 2011-2012.

Pag. 37 /51


|

T +31 (0)40 26 76 841

F +31 (0) 40 24 30 665

|

BTW NR NL1567.63400-B01


|

ING BANK 9309976

|

5692 EN SON

WWW.BICORE.NL |

BIC: INGB NL2A

|

|

NEDERLAND


BICORE Referenties Biobase Europe (2008), Aanvraagformulier Intereg Vlaanderen-Nederland, 2008 Biorefinery Euroview (2007), Current situation and potential of biorefinery concept in the EU, Strategic framework and guidelines for its development, Maart 2007 Buck Consultants International (2009), Bio als Basis, Kader, kansen en keuzes voor een biobased economy in Zeeland, November 2009 Creatieve Energie (2008), Biomassa, hot issue, Slimme keuzes in moeilijke tijden, 2008 Energie Valley (2008), Innovatieagenda Energie, 2008 LNV (2007), Overheidsvisie op de bio-based economy in de energietransitie “De keten sluiten”, Oktober 2007 Provincie Brabant (2009), Startnotitie Masterplan Energie Brabant 2010-2020, November 2009 SenterNovem (2007) Status report biorefinery 2007 SenterNovem (2009), Beschikbaarheid van Nederlandse biomassa voor elektriciteit en warmte in 2020, November 2009 SER Brabant (2008), Advies & Innovatie, Brabant Energieneutraal als economische kans, mei 2008 Task Force Energietransitie (2006), Criteria voor duurzame biomassa productie, Eindrapport van de projectgroep “Duurzame productie van biomassa”, juli 2006 Wageningen UR, ECN (2009), Opportunities for Dutch Biorefineries, September 2009

Interviews • Ahrend: Roel van der Palen, Hoofd marketing & sales • Albert Heijn: Rob van der Straat, Manager QA & milieu; Chris Appelman, Inkoopmanager Ahold Europe • Dr. Kolb: J. Peters, Plant manager • Diosynth & Organon: Adriaan Sanders, oud-directielid en research manager • EIZ: Gijsbrecht Günther, projectmanagement teamlid Biobased Innovations progamma • Ericsson: Patrick Dankers, Sustainability manager • Hero Nederland: Marc Gijsen, Manager packaging • Kinesis: Kees Groen, directeur • REWIN: Dennis van der Pas, projectmanagement teamlid Biobased Innovations progamma; Freek van den Heuvel, projectmanagement teamlid Biobased Innovations progamma • Sabic: Willem Sederel, Innovatiemanager; Pieter Keizer, Global account manager telecom; Hans Kolnaar, Manager ideation & innovation • Strukton: Frank Hoekemeijer, Hoofd ontwikkeling & strategie • Tanatex Chemicals: René Hermse, Global marketing manager • Vlisco: Paul Oude Lenfering: R&D manager Pag. 38 /51


|

T +31 (0)40 26 76 841

F +31 (0) 40 24 30 665

|

BTW NR NL1567.63400-B01


|

ING BANK 9309976

|

5692 EN SON

WWW.BICORE.NL |

BIC: INGB NL2A

|

|

NEDERLAND


BICORE Bijlage A: Overzicht bioraffinage initiatieven Onderstaande tabel geeft een overzicht van bestaande initiatieven in Nederland en in het buitenland. De lijst geeft een indruk van hetgeen zich op het gebied van bioraffinage afspeelt. De lijst is niet uitputtend en meer initiatieven zijn te vinden in de rapporten van Buck (2009), Biorefinery Euroview (2007) en SenterNovem (2007). Een aantal zaken vallen op aan de lijst: - Bioraffinage initiatieven vinden verspreid door Nederland plaats. - Internationaal gezien, vinden in vrijwel alle EU landen bioraffinage initiatieven plaats - Veel initiatieven richten zich op de lagere niveaus van de bioraffinage piramide, zowel in Nederland als internationaal. - In Nederland vindt een mix plaats van onderzoeksprojecten en pilot projecten.

Naam

Partij

Beethanol

Locatie

Agrologistiek NV Wageningen UR Schmitt Actemium Co-energy Bio Methanol Chemie Nederland

Bio-MCN

Bioport

Nationaal Nederland

BioValue

Dutch Green Biorefinery

Courage Grass refinery

Lignocellulosic ethanol

Pilot fabrieken voor bioethanol productie uit gewassen op kleine schaal vlakbij boerderijen

Delfzijl

Havens van Rotterdam, Delfzijl Terneuzen Energy Valley KVNP, Avebe, Cosun, HPA, Meneba Innovantec BV Delta Development Water BV Avebe, Plant Research International Nedalco, ABCTA Agrifirm, NOM, Rabo Wageningen UR A&F Agrologistiek BV Bureau Ecologie en Landbouw Royal Nedalco Cargill

Biorefinery cluster

Thema

Productie van biomethanol uit glycerin, een bijproduct uit het biodiesel proces Bioport infrastructuur voor het op grote schaal importeren van biomassa

Rotterdam, Delfzijl, Terneuzen Eemsmond

Verbeteren van het gebruik en het energieefficiënt verwerken van bos- en agro-reststromen Biodieselfabrieken uit plantaardige oliën

Eemshaven

Foxhol

Pilot fabriek voor sapconcentraten, proteïnen en vezels uit gras

Zoetermeer

Verkenning van de mogelijkheden om gras op een andere manier tot waarde te brengen dan het aan koeien te voeren. Pilot plant om suiker en zetmeel te verwerken tot

Sas van Gent

Pag. 39 /51


|

T +31 (0)40 26 76 841

F +31 (0) 40 24 30 665

|

BTW NR NL1567.63400-B01


|

ING BANK 9309976

|

5692 EN SON

WWW.BICORE.NL |

BIC: INGB NL2A

|

|

NEDERLAND


BICORE Multifuel Powerplant BioBase Europe

NUON

Eemshaven

Ghent BioEnergy Valley BioPark Terneuzen Delta

Gent, Terneuzen

Groene Poort

Lans Achttal

Rilland

Borssele Convenant CatchBio

Delta

Borssele

TU Delft, TU Eindhoven Wageningen UR e.a. Dow, BasF, Shell, e.a. ECN

Den Haag

Valorisatie van de ui

Steenbergen

Duurzame verbindingen Moerdijk BioDsl

Stichting Afzetbevordering Ui Rubia e.a. Vito Mol België Avans Hogeschool Wageningen UR Universiteit van Hasselt Hogeschool Zeeland SPK, BOM, REWIN Bewa Bolsius DCS BioDsl BV

Biogasinstallatie

Bewa

Moerdijk

Biopolymeren Applicatie Centrum

Biopolymeren Applicatie Centrum

Leersum

EPZ kolencentrale

Energie Conversie Park

Borssele

bio-ethanol met tweede generatie technologie Fabriek voor vergassing van biomassa Biobased Pilot fabriek Biobased training center

Meestoken van biomassa in een kolencentrale Fabriek voor vergisting van suiker, tarwe, aardappelen en suikerbieten voor bioethanol Productie van biodiesel uit glycerol Onderzoeksprogramma gericht op de ontwikkeling van schone en efficiënte processen voor de omzetting van biomassa in goedkopen en duurzame brandstoffen, chemicaliën en farmaceutica Productie van kleurstoffen, biogas, neutraceuticals, vezels uit reststromen van de ui Onderzoek naar technische en economische haalbaarheid van een biomassa-conversiepark

Zuid-West Nederland Vlaanderen

Moerdijk

Uitwisseling van energie, water, reststromen zoals warmte, stoom en CO2 Biodieselfabriek uit gebruikten oliën en vetten Fabriek om etensresten om te zetten in biogas Kenniscentrum voor toepassingen van biopolymeren

Breda

Pag. 40 /51


|

T +31 (0)40 26 76 841

F +31 (0) 40 24 30 665

|

BTW NR NL1567.63400-B01


|

ING BANK 9309976

|

5692 EN SON

WWW.BICORE.NL |

BIC: INGB NL2A

|

|

NEDERLAND


BICORE Naam

Partij

BioHub programme

Roquette, Arkema DSM, Euroovia Metabolic Explorer Sidel, Solvay Tergal, Insa, USTL BioGasol Aps

BioGasol

DOE – Six Cellulosic Biorefinery awardees Ghent Bio-energy valley

Green Biorefinery Austria

Green Biorefinery Germany

Lignocellulosic Feedstock Biorefinery Germany NExBTL

Locatie

Thema

Internationaal Frankrijk

Ontwikkeling van op granen gebaseerde producten (o.a. biopolymeren, biobrandstoffen, vitaminen)

Denemarken

Abengoa, Alico Blue Fire, Iogen Poet, Range Fuels Universiteit van Gent Gemeente, Haven Provincie van Gent Diverse bedrijven Kornberg Institute Joanneum Research BioRefSys e.a. Biorefinery.de

USA

Dechema, Franhofer-ICT, BFAFH Hamburg, Bayer, e.a. NesteOil

IJsland

Tweede generatie demonstratiefabriek voor bioethanol en andere energieproducten uit afval, agrarische reststromen, gras Demonstratieprojecten voor ethanol uit biomassa (maïs, citrusvruchten, tarwe, houtafval) Samenwerkingsprogramma op het gebied van bioethanol, biodiesel, plantaardige oliën, biogas, en andere bioenergievormen

België

Oostenrijk

Productie van biogas, chemicaliën, vezels uit biomassa (gras, klavers)

Duitsland

Productie van biobrandstoffen, proteïnen, warmte en elektriciteit uit o.a. gras Productie van o.a. ethanol, proteïnen uit lignocelluosic feedstock

Finland

Tweede generatie Biodieselfabriek uit plantaardige oliën en dierlijke vetten

Pag. 41 /51


|

T +31 (0)40 26 76 841

F +31 (0) 40 24 30 665

|

BTW NR NL1567.63400-B01


|

ING BANK 9309976

|

5692 EN SON

WWW.BICORE.NL |

BIC: INGB NL2A

|

|

NEDERLAND


BICORE Onderstaand, een aantal belangrijke nationale initiatieven en de link tussen de SWOT en thema’s: - Nederlandse innovatie agenda bioraffinage (WUR, ECN, 209) - Biobased Economy Zeeland (Buck, 2009) - Energy Valley (Energy Valley, 2008) - Biobase Europe (Biobase Europe, 2008)

Link SWOT en thema’s

Nederland SWOT element

Zeeland Moonshot

- Sterke agrocluster, chemische sector en energie sector, dicht bij elkaar gelegen - Food industrie heeft ervaring met bioraffinage

Gunstige ligging in Europese markt en logistieke infrastructuur

Speerpunt

SWOT element

Specifieke gewassen

- Valorisatiekansen ui

- Sterke chemische, agrarische sector, landbouw, verwerkende industrie - Gunstig agroklimaat - Veelheid van bestaande initiatieven (SAU, Rubya)

Aquatische biomassa

Praktijkonderzoek algenteelt

- Kennis van teelten en aquacultuur - Bestaande initiatieven (Thermos)

Grootschalig geïmporteerde biomassa

Geen speerpunt

- Opschaling is gewenst -Havenfaciliteiten met groeiend track record in biobased economy -Bestaande initiatieven (Zeeland Seaoport, import houtsnippers)

-Realisatie van pyrolyseinstallatie - Productie van transportbiogas o.b.v. aardappelreststoffen - Eiwittransitie - Valorisatiekansen biodiesel

Bestaande initiatieven -pyrolyseproef Delta -aardappelreststoffen: vergister McCain -Eiwittransitie: onderzoekslijnen reeds gedefinieerd, Impuls Zeeland - Biodiesel; Biobase Europe

Valorisatie reststromen

Energy Valley Thema’s

Biobase Europe

SWOT element

Activiteit

SWOT element

Bioraffinage en bioenergietechnologie

Agrarische traditie Combinaties tussen sterk vertegenwoordigde energie-, chemie, en agrosector

Pilot plant voor biogebaseerde processen (Fermentatie, scheiding, kristallisatie, electrodialyse, etc.)

Energietransitiepark Eemsdelta

Bio-energie maakt onderdeel uit van het energieakkoord

Nieuwe generatie biobrandstoffen met regionale ketens

Biotransportbrandstoffen maken onderdeel uit van het energieakkoord

Bestaande initiatieven (Ghent Bio-Energy Valley, BioPark Terneuzen) Kanaalzone GentTerneuzen is de grootste biohaven van noord-west Europa Lancune in de innovatieketen door gebrek aan pilotinstallatie Gebrek aan goed opgeleide proces operators

Algen R&D- en proefprojecten

Huidige kabinet steunt onderzoek op het terrein van aquatische biomassa

Training center voor proces operators en onderhoudstechnici (bioethanol, biodiesel, warmte, wind, zon)

Wat opvallend is, is het volgende: - De link tussen de moonshots en de SWOT van Nederland is niet duidelijk. - De speerpunten van Zeeland komen deels overeen met de moonshots. Er ontbreekt nog een equivalent voor de moonshot “grootschalige geïmporteerde biomassa” bij Zeeland, terwijl er wel sterkten zijn. - Ook Energy Valley heeft raakvlakken met de moonshots. Pag. 42 /51


|

T +31 (0)40 26 76 841

F +31 (0) 40 24 30 665

|

BTW NR NL1567.63400-B01


|

ING BANK 9309976

|

5692 EN SON

WWW.BICORE.NL |

BIC: INGB NL2A

|

|

NEDERLAND


BICORE Bijlage B: SWOT: Sterkten en Zwakten

Aanbod van biogrondstoffen

Vraag naar biomaterialen

Kritische succes factor

Sterkten

Nederland

Zeeland

Veel initiatieven voor toepassingen

2,4

Biomassastroom van Aardappelen, Suikerbieten, Maïs, Graan Biomassastroom van Ui, koolzaad

2,4

Reststroom afvalwater (stikstofhoudend water) Reststroom warmte

1 Hoog

Divers

2 2,4

8

Inventarisatiestudies reststromen

1 3,7 3

Crosssectorale relaties

Kennis en technologie

Glastuinbouw in ontwikkeling Reeds aanwezige kapitaalintensieve installaties, bedrijfsmiddelen en technologie (vergister, pyrolyseinstallatie, private R&D, leidingennetwerk) Lectoraten en opleidingen op het gebied van duurzaamheid (Avans, Hogeschool Zeeland) Universiteiten die onderzoek doen op het gebied van duurzaamheid (WUR) Reeds gestarte initiatieven (koppelen reststromen, warmte, CO2) Kennis van raffinagetechnieken (vergisting, pyrolyse) Kennis van biomassaverbrandingsinstallaties (kolencentrale, energie conversiepark) Ervaring food industrie in bioraffinage Sterke chemische, agrarische sector (landen tuinbouw), verwerkende industrie

Medium Divers

2

3

Hoog

2

3

Medium

9

Divers

2,4

3

Medium

2

3,7

Medium

2,4 9 9

Hoog

Hoog

2

9

Sterke energie sector

Impact (laagmediumhoogdivers) Hoog

2,4 2,4 2,4

5

Aquacultuur (algen)

WestBrabant

6

2 2,4

Reeds aanwezige biobased netwerken (biodebatten, innovatieagenda) Samenwerking agrarische sector met chemische sector (Agro-food center Dinteloord, Coci)

Hoog

Divers Medium

3

Hoog

Pag. 43 /51


|

T +31 (0)40 26 76 841

F +31 (0) 40 24 30 665

|

BTW NR NL1567.63400-B01


|

ING BANK 9309976

|

5692 EN SON

WWW.BICORE.NL |

BIC: INGB NL2A

|

|

NEDERLAND


Overheidsbeleid

Infrastructuur

BICORE Havenfaciliteiten met groeiend track record biobased economy

9

2

Logistieke hotspot, gunstige ligging t.o.v. watertransportroutes Sterke logistieke sector

9

3

Hoog

9

Hoog

3

3 3

2

3

Medium

Ligging vlakbij bestaande bioraffinage initiatieven Voldoende ruimte en betaalbare grond voor bioraffinage activiteiten Onderzoek uitgevoerd naar ruimte voor algenteelt, waarin locaties zijn geïdentificeerd Agrologistiek als focus punt, onderzoek naar agrostromen, ketenregie en samentrekken van diverse supply chains, vestiging topinstituut logistiek

Hoog

4

9

Bioraffinage staat op de overheidsagenda en er is subsidie voor. Overheid en ontwikkelingsmaatschappijen zien kansen om de biobased economy verder uit te bouwen

Hoog

Laag

3

Divers

3

Medium

2

3,7

2

3

Divers

Hoog

1. BIC (2009) Bioraffinage Innovatie Centrum Subsidieaanvraag PID, Mei 2009 2. Buck Consultants International (2009), Bio als Basis, Kader, kansen en keuzes voor een biobased economy in Zeeland, November 2009 3. Interview REWIN (2010) met Dennis van der Pas en Freek van den Heuvel, Februari 2010 4. Interview EIZ (2010) met Gijsbrecht Günther, Februari 2010 5. LNV (2007), Overheidsvisie op de bio-based economy in de energietransitie “De keten sluiten”, Oktober 2007 6. NIB (2009), Natural Intermediate products via Bio refinery (NIB), Voorstel Propositie voor programma in Zuid-West Nederland, April 2009 7. Provincie Brabant (2009), Startnotitie Masterplan Energie Brabant 2010-2020, November 2009 8. SenterNovem (2009), Beschikbaarheid van Nederlandse biomassa voor elektriciteit en warmte in 2020, November 2009 9. Wageningen UR, ECN (2009), Opportunities for Dutch Biorefineries, September 2009

Pag. 44 /51


|

T +31 (0)40 26 76 841

F +31 (0) 40 24 30 665

|

BTW NR NL1567.63400-B01


|

ING BANK 9309976

|

5692 EN SON

WWW.BICORE.NL |

BIC: INGB NL2A

|

|

NEDERLAND


BICORE

Kennis en technologie

Aanbod van biogrondstof fen

Vraag naar biomaterialen

Kritische succes factor

Zwakten

Nederland

Kleine schaalgrootte voor toepassingen Ontbreken van grote marktpartijen en marktkennis Onderzoek vooral gericht op toepassingen voor energie en biobrandstoffen Niet de hele keten is aanwezig (Pharma ontbreekt) Subsidiegedreven markt, initiatieven op basis van duurzaamheiddoelstellingen, biobrandstoffen niet competitief met fossiele brandstoffen Hoogwaardige producten uit reststromen zijn nog te duur in vergelijking met producten in nichemarkten (bijv. eiwit) Te weinig schaalgrootte voor de regio om een wereldspeler te worden (te hoge prijs en te lage beschikbaarheid van biomassastromen)

4 9

9

WestBrabant

3

Impact (Laag, Medium, Hoog, Divers) Hoog

6

Hoog

2

6

Laag

2

6

Divers

2

6

Laag

4

Geen universiteit in de regio met kennis over bioraffinage Zwakke aantrekkingskracht op hoger opgeleiden en kenniswerkers in de regio Gefragmenteerde toegang (inter-) nationale kennisnetwerken Weinig tot geen echte doorbraken Bestuderen i.p.v. implementeren, Technologieën nog in de R&D fase, Optimale biomassaketen is nog niet ontdekt Algeneconomie moet zich nog sterk ontwikkelen

Zeeland

Hoog

2

3

Laag

Laag

2

Laag

2

Medium

2

Divers

9

Hoog

4

Laag

6

Matige vertegenwoordiging kennisinstellingen Weinig identiteit met Biobased Economy, weinig boegbeelden

6

Laag

3

Hoog

Pag. 45 /51


|

T +31 (0)40 26 76 841

F +31 (0) 40 24 30 665

|

BTW NR NL1567.63400-B01


|

ING BANK 9309976

|

5692 EN SON

WWW.BICORE.NL |

BIC: INGB NL2A

|

|

NEDERLAND


Overheidsbeleid

Infrastructuur

Crosssectorale relaties

BICORE Onvoldoende samenwerking tussen de stakeholders uit verschillende sectoren (geen centraal aanspreekpunt, geen overzicht initiatieven, lage organisatiegraad, organisaties op zichzelf gericht) Ontbreken van een platform waarin structureel naar innovatie en samenwerking wordt gezocht Beperkte beslissingsbevoegdheid: hoofdkantoren liggen buiten de regio, scope van de regio is te klein Hoge focus van de regio op logistiek (veel ruimte, minder arbeidsplaatsen, minder aandacht voor biobased economy)

Zwakke lobby richting overheid (Rijk, EU) Geen gezamenlijke speerpunten, waarmee synergie uitgestraald wordt naar de overheid R&D stimuleringsprogramma’s op het gebied van bioraffinage zijn kleinschalig en erg versnipperd. Diverse overheidsinstanties werken niet goed samen. Economische crisis: beperkte toegang tot risicokapitaal Kapitaalinvesteringen voor pilots en demonstratieprojecten zijn moeilijk te vinden Nederland heeft geen leidende rol in het thema biobased economy. Beperkte financiële slagkracht van de provincie t.o.v. het buitenland

9

2

3

Hoog

6

6

Divers

2

Divers

2

3

Medium

3

Hoog

3

Hoog

9

Hoog

9

2

Laag

9

Laag

9

Laag

2

3

Medium

1. BIC (2009) Bioraffinage Innovatie Centrum Subsidieaanvraag PID, Mei 2009 2. Buck Consultants International (2009), Bio als Basis, Kader, kansen en keuzes voor een biobased economy in Zeeland, November 2009 3. Interview REWIN (2010) met Dennis van der Pas en Freek van den Heuvel, Februari 2010 4. Interview EIZ (2010) met Gijsbrecht Günther, Februari 2010 5. LNV (2007), Overheidsvisie op de bio-based economy in de energietransitie “De keten sluiten”, Oktober 2007 6. NIB (2009), Natural Intermediate products via Bio refinery (NIB), Voorstel Propositie voor programma in Zuid-West Nederland, April 2009 7. Provincie Brabant (2009), Startnotitie Masterplan Energie Brabant 2010-2020, November 2009 8. SenterNovem (2009), Beschikbaarheid van Nederlandse biomassa voor elektriciteit en warmte in 2020, November 2009 9. Wageningen UR, ECN (2009), Opportunities for Dutch Biorefineries, September 2009 Pag. 46 /51


|

T +31 (0)40 26 76 841

F +31 (0) 40 24 30 665

|

BTW NR NL1567.63400-B01


|

ING BANK 9309976

|

5692 EN SON

WWW.BICORE.NL |

BIC: INGB NL2A

|

|

NEDERLAND


BICORE Bijlage C: Communicatieplan Zuid-West Nederland Inleiding In de periode januari-april 2010 heeft het Biobased Innovations programma gewerkt aan een integrale roadmap voor Biobased Innovatie in Zuidwest Nederland. In het projectteam en de stuurgroep van deze roadmap is naast aandacht aan de inhoudelijke en procesmatige kwaliteit van de roadmap ook aandacht besteed aan de communicatie van de roadmap aan betrokkenen. In dit korte communicatieplan is vastgelegd hoe deze communicatie verder kan worden aangepakt. Dit plan is door Bicore opgesteld als deliverable van de roadmap ontwikkeling. Communicatiedoelen De volgende communicatiedoelen dienen te worden ingevuld: - de regio Zuidwest Nederland dient te worden herkend als een zeer aantrekkelijke regio voor biobased innovatie in de brede zin des woords; - deze regio kan zich op korte termijn ontwikkelen tot een Europese topregio in de biobased economie; - biobased innovatie creëert hier houdbaar concurrentievoordeel en grote aantrekkingskracht omdat over de gehele biobased innovatiepiramide wordt gewerkt, en niet alleen aan brandstof of reststromen. Uitgangssituatie In de roadmap is al vastgelegd in een SWOT analyse hoe de sterkten en zwakten van de regio passen bij de kansen en bedreigingen. Uit de sterkte-zwakte analyse kunnen met name de volgende punten worden benut voor de communicatiestrategie:

S1

S2

S3

S4

S5

Z1

Omschrijving

Communicatieaspect

Divers aanbod van biomassa uit regio en achterland, als ui, koolzaad, graan, suikerbieten, maïs; ook aquacultuur e.a. specifieke teelt en reststroom afvalwater. Hoogwaardige installaties en technologie aanwezig (vergister, pyrolyse-installatie, private R&D), alsmede veel initiatieven voor toepassingen. Goede dwarsverbanden agro-, chemie- en energiesector (alle sterk vertegenwoordigd), tevens dichtbij lopende initiatieven. Sterke infrastructuur en logistieke sector plus gunstige ligging t.o.v. waterwegen, havenfaciliteiten en logistieke hotspots. Actieve (semi)overheid: Provincies en ontwikkelingsmaatschappijen zien kansen om biobased economy uit te bouwen. Ontbreken van marktpartijen en marktkennis: Behoefte aan sterke partijen (vraag en aanbod) met invloed op/in de keten (eindgebruikers en tussenschakels).

onderscheidend in Europa

benadrukken

benadrukken

benadrukken

benadrukken

is inmiddels ingevuld via de marktgedreven roadmap Pag. 47 /51


|

T +31 (0)40 26 76 841

F +31 (0) 40 24 30 665

|

BTW NR NL1567.63400-B01


|

ING BANK 9309976

|

5692 EN SON

WWW.BICORE.NL |

BIC: INGB NL2A

|

|

NEDERLAND


BICORE Z2

Z3

Hoogwaardige grondstoffen uit reststromen nog duur en beperkt beschikbaar in vgl. met producten in nichemarkten (bijv. eiwit), door kleinschaligheid. Samenwerking, R&D programma’s versnipperd: nog onvoldoende breed gedragen speerpunten en aansluiting op kennisnetwerken.

Z4

Ondernemerschap is niet sterk genoeg ontwikkeld; bij veel partijen overheerst de managerscultuur i.p.v. ondernemerscultuur.

Z5

Bioraffinage nog te weinig in spotlight, door focus op o.a. logistiek, te weinig boegbeelden, slecht samenwerkende overheden en zwakke lobby. Weinig in- en uitstroom bij relevante opleidingen leidt mogelijk tot tekort aan geschoolde mensen

Z6

niet relevant voor communicatiestrategie

is via Biobased Innovations nu in gang gezet; eenheid benadrukken nadruk in communicatie op voorbeelden van (MKB/agrarisch) ondernemerschap en initiatieven als Coci voor startups reden van communicatiestrategie niet relevant voor communicatiestrategie

Communicatiestrategie Omdat de communicatie bedoeld is om de regio internationaal eenduidig als “hotspot voor biobased innovatie” op de kaart te zetten, dienen alle regionale stakeholders die hieraan een bijdrage kunnen leveren te worden geïnformeerd. Via een gelaagde benadering zal de communicatie worden uitgerold: - van regio/provinciebestuurders, - via leiding van toonaangevende (regionale) bedrijven en kennisinstellingen, - landelijke platforms, - en landelijke politiek De ontwikkelde roadmap zal daarvoor in een visueel goed ontwikkeld booklet formaat worden uitgewerkt om uit te delen, en er zal een interactieve presentatie van de roadmap worden gemaakt die met name de dekking van de hele piramide visualiseert en de betrokkenheid van een groot aantal partijen in de regio. Het ligt voor de hand dit in de vorm van een interactieve website te doen. Er zal een elevator pitch worden uitgewerkt die is gekoppeld aan een uit te delen gadget (denk aan een prisma), dat in lijn is met de interactieve presentatie. Planning Als mikpunt in de tijd is het handig om eind 2010 (november) op een passend event de roadmap visualisatie resultaten te demonstreren; met als doelgroep de geïnteresseerde landelijke en (eerste) Europese belanghebbenden. Indien mogelijk zouden hier de eerste resultaten uit de samenwerkende programma’s moeten worden gepresenteerd. Ook kan een volgende business development sessie hieraan gekoppeld worden, na de eerste sessie die is gepland op 29 juni 2010. De gadgets zouden dan een rol als aandachttrekker in de uitnodigingenprocedure voor dit event kunnen spelen. In de onderstaande planning is uitgegaan van uitbesteding van vormgeving en productie aan een gespecialiseerd bureau, met expertise in interactieve Pag. 48 /51


|

T +31 (0)40 26 76 841

F +31 (0) 40 24 30 665

|

BTW NR NL1567.63400-B01


|

ING BANK 9309976

|

5692 EN SON

WWW.BICORE.NL |

BIC: INGB NL2A

|

|

NEDERLAND


BICORE communicatiemiddelen. Een verbinding met het speerpunt creatieve industrie ligt voor de hand. mei contacten roadmap booklet interactieve roadmap gadget

juni

juli/ aug

sep

okt

landelijk

landelijk

Europees

Event

regionaal

provincie

briefing

productie

mailing

briefing

productie

productie

oplevering

briefing

productie

oplevering

uitdelen naar Event

29 juni: BD sessie 1

bijeenkomsten

nov

nov: Event, incl BD sessie 2

Organisatie De uitvoering van het communicatieplan zal worden gecoördineerd door de penvoerder van het Biobased Innovation programma, Rewin. Om de lobby naar de betrokkenen in Nederland en Vlaanderen goed te organiseren is het verstandig het Biobased Innovations platform, dus alle stuurgroepleden en projectgroepleden, te briefen met dezelfde boodschap. In de oplage van het booklet en de gadgets dient rekening te worden gehouden met de juiste aantallen die via dit platform zullen worden verspreid.

Pag. 49 /51


|

T +31 (0)40 26 76 841

F +31 (0) 40 24 30 665

|

BTW NR NL1567.63400-B01


|

ING BANK 9309976

|

5692 EN SON

WWW.BICORE.NL |

BIC: INGB NL2A

|

|

NEDERLAND


BICORE Bijlage D: Overzicht bedrijventerreinen Zuid-West Nederland Onderstaande kaart geeft een ruimtelijk beeld van bestaande en geplande bedrijventerreinen in Zuidwest-Nederland. Op de volgende pagina is een tabel weergeven met (regionale) bedrijventerreinen groter dan 80 hectare bruto. Tevens is aangegeven wat de maximaal toegestane milieuhindercategorie is, hoeveel hectare nog uitgeefbaar is, alsmede de omvang van het grootste nog uitgeefbaar deel. De gegevens zijn afkomstig uit de IBIS database (aangeleverd door DHV).

Pag. 50 /51


|

T +31 (0)40 26 76 841

F +31 (0) 40 24 30 665

|

BTW NR NL1567.63400-B01


|

ING BANK 9309976

|

5692 EN SON

WWW.BICORE.NL |

BIC: INGB NL2A

|

|

NEDERLAND


Kernnaam

Bruto oppervlak (in hectare)

Netto oppervlak (in hectare)

Netto uitgegeven

MOERDIJK

MOERDIJK

6

2.600

1.185

1.183

2

0

VLISSINGEN

HAVENTERREIN SLOEGEBIED

VLISSINGEN

6

2.267

1.312

1.186

126

72

BORSELE

HAVENTERREIN SLOE

BORSSELE

6

1.096

624

517

107

70

TERNEUZEN

NIEUW NEUZENPOLDER

TERNEUZEN

6

395

348

348

0

0

BERGEN OP ZOOM

THEODORUSHAVEN

BERGEN OP ZOOM

5

269

211

211

0

0

TERNEUZEN

SLUISKIL IND TR

TERNEUZEN

6

241

214

214

0

0

ETTEN-LEUR

VOSDONK

ETTEN-LEUR

4

234

193

193

0

0

TERNEUZEN

AXELSE VLAKTE I

WESTDORPE

X

224

224

0

224

0

EINDHOVEN

DE HURK

EINDHOVEN

4

212

165

165

0

0

GEERTRUIDENBERG

DOMBOSCH I EN II

RAAMSDONKSVEER

4

210

164

164

0

0

BREDA

DE KROGTEN

BREDA

X

201

161

161

0

0

ROOSENDAAL

BORCHWERF-NOORD

ROOSENDAAL

5

200

166

166

1

1

OOSTERHOUT

WESTSTAD FASE 1+2

OOSTERHOUT

5

183

134

134

0

0

MIDDELBURG

ARNESTEIN

MIDDELBURG

6

182

132

131

1

1

TERNEUZEN

MOSSELBANKEN + VALUEPARK

TERNEUZEN

6

176

136

78

59

8

OOSTERHOUT

WESTSTAD III

OOSTERHOUT

5

170

150

149

1

0

TERNEUZEN

AXELSE VLAKTE II

WESTDORPE

6

170

130

49

81

12

OOSTERHOUT

VIJF EIKEN

OOSTERHOUT

4

136

96

96

0

0

TERNEUZEN

TERNEUZEN KANAALHAVENS

TERNEUZEN

6

130

104

96

8

6

BERGEN OP ZOOM

NOORDLAND

BERGEN OP ZOOM

5

125

108

108

0

0

GEERTRUIDENBERG

DONGE-OEVER/AMERKANT II

GEERTRUIDENBERG

X

113

94

94

0

0

TERNEUZEN

SAS V GENT NOORD

SAS VAN GENT

5

111

105

105

1

1

KAPELLE

SMOKKELHOEK

KAPELLE

4

103

76

61

15

5

Grootste nog uitgeefbaar deel

Plannaam

MOERDIJK

Nog uitgeefbaar

GemeenteNaam

Maximale milieucategorie

BICORE

GOES

DE POEL II

GOES

4

100

63

48

15

0

GILZE EN RIJEN

HAANSBERG

RIJEN

X

99

77

72

5

1

HALDERBERGE

BORCHWERF II A (HALDERBERGE) OUD GASTEL

5

96

69

51

18

8

TERNEUZEN

KOEGORSPOLDER

TERNEUZEN

6

95

77

8

69

41

DONGEN

TICHELRIJT

DONGEN

5

86

68

68

0

0

OISTERWIJK

KERKHOVEN

OISTERWIJK

3

85

69

67

2

0

MOERDIJK

DINTELMOND

HEIJNINGEN

5

81

60

60

0

0

Pag. 51 /51


|

T +31 (0)40 26 76 841

F +31 (0) 40 24 30 665

|

BTW NR NL1567.63400-B01


|

ING BANK 9309976

|

5692 EN SON

WWW.BICORE.NL |

BIC: INGB NL2A

|

|

NEDERLAND


BICORE. Roadmap Biobased Innovations Zuidwest Nederland. Bicore, Son, 1 juni 2010 Jac Goorden Gerard Blom Susanne Koster

Recommend Documents