Ben Goldacre Wetenschap of kwakzalverij? Waarom oppeppende pillen rood, oranje of geel zijn en andere onthullingen Vertaald uit het Engels door Marjolijn Stoltenkamp
de geus
Bijbelcitaten zijn afkomstig uit de vertaling van het Nederlands Bijbelgenootschap, Amsterdam 1966 Oorspronkelijke titel Bad Science, verschenen bij Fourth Estate Oorspronkelijke tekst © Ben Goldacre, 2009 Nederlandse vertaling © Marjolijn Stoltenkamp en De Geus bv, Breda 2011 Omslagontwerp Mijke Wondergem Omslagillustratie © Getty Images/Fuse isbn 978 90 445 1730 9 nur 320 Niets uit deze uitgave mag verveelvoudigd en/of openbaar gemaakt worden door middel van druk, fotokopie, microfilm of op welke wijze dan ook, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van De Geus bv, Postbus 1878, 4801 bw Breda, Nederland. Telefoon: 076 522 8151. Internet: www.degeus.nl.
Inleiding Laat ik je vertellen hoe erg het inmiddels geworden is. Kinderen op duizenden Britse openbare scholen leren stelselmatig van hun eigen leraren dat de bloedtoevoer naar de frontale hersenkwabben toeneemt als ze hun hoofd op en neer bewegen, waardoor de concentratie verbetert, dat de ‘energiestroom’ door het lichaam wordt versterkt als ze op een bepaalde ‘wetenschappelijke’ manier in hun handen wrijven, dat er geen water in bewerkt voedsel zit en dat de hersenen via het verhemelte rechtstreeks van vocht worden voorzien als ze water op hun tong vasthouden – dit alles maakt deel uit van een speciaal oefenprogramma dat ‘Brain Gym’ wordt genoemd. We zullen wat tijd wijden aan deze overtuigingen en, belangrijker nog, aan de paljassen in het onderwijssysteem die ze onderschrijven. Dit boek is echter geen verzameling triviale absurditeiten. Het volgt een natuurlijk crescendo, van de dwaasheid van kwakzalvers via het geloof dat de grote media aan hen hechten, naar de trucs van de voedingssupplementenindustrie met een omzet van 30 miljard pond, de kwaadaardigheid van de farmaceutische industrie met een omzet van 300 miljard pond, de tragedie van wetenschappelijke journalistiek enzovoort, tot aan gevallen waarbij mensen in de gevangenis terechtkwamen, belachelijk werden gemaakt of stierven, simpelweg door het gebrek aan inzicht in statistiek en bewijsmateriaal dat in onze samenleving wijd verspreid is. In de tijd van de beroemde lezing van C.P. Snow over de ‘twee culturen’ van natuurwetenschap en geesteswetenschap, een halve eeuw geleden, werden we door alfa’s eenvoudig genegeerd. Tegenwoordig merken natuurwetenschappers en 9
artsen dat ze in aantal worden overtroffen en worden overschreeuwd door enorme gelederen die menen een oordeel te kunnen vellen over kwesties van bewijsmateriaal – een bewonderenswaardig streven – zonder moeite te doen een basaal inzicht in de problemen ervan te verwerven. Op school heb je iets geleerd over chemische stoffen in reageerbuisjes, vergelijkingen die beweging beschrijven, en misschien ook iets over fotosynthese – waarover later meer – maar naar alle waarschijnlijkheid heb je niets geleerd over dood, risico en statistiek, en over de wetenschap van wat je doodt of geneest. Er bestaat een gapende kloof in onze cultuur: de reguliere geneeskunde, de ultieme toegepaste wetenschap, omvat enkele van de intelligentste ideeën van de afgelopen tweehonderd jaar en heeft miljoenen levens gered, maar er is nog nooit een tentoonstelling over gehouden in het Londense Science Museum. En niet uit gebrek aan belangstelling. We zijn geobsedeerd door gezondheid – de helft van de artikelen over wetenschap in de media is van medische aard – en worden telkens opnieuw bestookt met wetenschappelijk klinkende beweringen en artikelen. Maar zoals je zult zien, krijgen we onze informatie nu net van die mensen die er herhaaldelijk blijk van hebben gegeven dat ze niet kunnen lezen en interpreteren en het wetenschappelijke bewijsmateriaal niet betrouwbaar kunnen weergeven. Maar laat ik het terrein afbakenen voordat we van start gaan. Allereerst kijken we naar wat het betekent een experiment uit te voeren, de resultaten met eigen ogen te zien en te beoordelen of ze met een bepaalde theorie kloppen of dat een alternatieve theorie boeiender is. Misschien vind je deze eerste stappen kinderachtig en betuttelend – de voorbeelden zijn beslist verfrissend absurd, maar de grote media hebben 10
ze allemaal goedgelovig en met groot overwicht aan de man gebracht. We gaan kijken naar de aantrekkingskracht van wetenschappelijk klinkende verhalen over ons lichaam en naar de verwarring die ze kunnen zaaien. Vervolgens gaan we verder met homeopathie, niet omdat ze belangrijk of gevaarlijk is – dat is niet zo – maar omdat ze het perfecte model is voor onderricht in de reguliere geneeskunde: homeopathische pillen zijn per slot van rekening suikerpilletjes waar verder niets in zit en die ogenschijnlijk werken, en daarom belichamen ze alles wat je moet weten over ‘goede toetsing’ van een behandeling, en over hoe we worden misleid door de gedachte dat een ingreep meer effect heeft dan feitelijk het geval is. Je komt alles te weten over hoe je op de juiste wijze een test moet doen en leert hoe je kunt zien dat een experiment slecht is uitgevoerd. Op de achtergrond staat het placebo-effect, waarschijnlijk het meest fascinerende en onbegrepen aspect van genezing, dat veel verder reikt dan een suikerpil: het gaat tegen de intuïtie in, het is vreemd, het is het ware verhaal over helende krachten, en het is veel interessanter dan welke verzonnen onzin over therapeutische kwantumenergiepatronen dan ook. We geven een overzicht van het bewijsmateriaal van de kracht ervan, zodat je zelf je conclusies kunt trekken. Daarna gaan we verder met belangrijkere zaken. Nutritionisten zijn alternatieve therapeuten, maar het is hun op de een of andere manier gelukt zich als wetenschappers voor te doen. Hun fouten zijn veel interessanter dan die van de homeopaten, omdat hun een greintje echte wetenschap eigen is, en dat maakt hen niet alleen boeiender, maar ook gevaarlijker: het echte gevaar van deze zonderlingen is niet dat hun klanten zouden kunnen overlijden – dat komt een enkele keer voor, maar het lijkt bot daarover te blijven doorzeuren – maar dat ze het inzicht van het grote publiek in wat bewijsmateriaal 11
eigenlijk is systematisch ondermijnen. We zullen zien hoe retorisch gegoochel en amateuristische fouten ervoor hebben gezorgd dat je ten aanzien van voeding en voedingsleer telkens weer op een dwaalspoor bent gebracht, en hoe deze nieuwe industrie fungeert als afleiding voor de echte factoren in onze levenswijze die riskant zijn voor onze gezondheid, naast de subtielere, maar niet minder alarmerende invloed van diezelfde industrie op de wijze waarop we onszelf en ons lichaam zien, in het bijzonder wat betreft de alom aanwezige neiging sociale en politieke problemen te medicaliseren, ze in een reductionistisch, biomedisch kader te plaatsen, en te leuren met verkoopbare oplossingen, vooral in de vorm van pillen en modieuze diëten. Ik zal bewijzen dat, afgezien van het echte wetenschappelijke voedingsonderzoek, een ontstellend kwaadaardige voorhoede de Britse universiteiten binnendringt. In dit deel tref je ook onze favoriete nationale arts aan, doctor Gillian McKeith. Vervolgens gebruiken we dezelfde middelen bij de echte geneeskunde, en zien we welke trucs de farmaceutische industrie uithaalt om artsen en patiënten zand in de ogen te strooien. Daarna onderzoeken we hoe de media het algemene onbegrip over wetenschap bevorderen door hun hardnekkige voorliefde voor zinloze en inhoudsloze verhalen en hun fundamentele gebrek aan inzicht in statistiek en bewijsmateriaal, die beide precies de kern raken van de reden waarom we wetenschap beoefenen, namelijk voorkomen dat we worden misleid door onze eigen uiterst beperkte ervaringen en onze vooroordelen. Ten slotte zullen we, in dat deel van het boek dat ik het meest verontrustend vind, zien hoe mensen die hoge machtsposities bekleden en beter zouden moeten weten, toch fundamentele fouten maken die ernstige gevolgen hebben, en hoe de cynische vertekening van bewijsmateriaal door de media wat betreft specifieke gezondheidsangsten ge12
vaarlijke en ronduit extreme proporties heeft aangenomen. Het is aan jou om gaandeweg tot je door te laten dringen hoe ongelooflijk wijdverbreid deze materie is, maar ook om na te denken over wat je eraan zou kunnen doen. Door redeneren kun je mensen niet afbrengen van standpunten die ze niet via redeneren hebben verworven. Maar als je dit boek uit hebt, beschik je over de middelen om elk debat dat je wilt aangaan te winnen, of het in ieder geval te begrijpen, of het nu gaat over wonderbaarlijke genezingen, de bmr-prik, de kwaadaardigheid van de grote farmaceutische industrie, de kans dat een bepaalde groente kanker voorkomt, het versimpelen van wetenschappelijke rapportage, dubieuze angsten in verband met gezondheid, de verdiensten van anekdotisch bewijsmateriaal, het verband tussen lichaam en geest, de wetenschap van irrationaliteit, de medicalisering van het leven van alledag en meer. Dan heb je het bewijsmateriaal in ogenschouw genomen waarop bepaald zeer populair bedrog is gebaseerd, maar onderhand ben je ook allerlei nuttige dingen te weten gekomen over onderzoek, niveaus van bewijsmateriaal, vertekening, statistiek (maak je geen zorgen), de geschiedenis van de wetenschap, antiwetenschappelijke stromingen en kwakzalverij, en ben je maar een paar van de verbazingwekkende verhalen tegengekomen die de natuurwetenschappen ons over de wereld kunnen vertellen. Het is helemaal niet moeilijk: dit is het enige onderricht in wetenschap waarbij ik kan garanderen dat jij niet tot de mensen gaat behoren die domme fouten maken. En als je uiteindelijk denkt dat je het nog steeds niet met me eens bent, bied ik je het volgende aan: je hebt dan nog altijd ongelijk, maar met veel meer lef en zwier dan nu. Ben Goldacre juli 2008
13
1 Materie Ik besteed heel veel tijd aan praten met mensen die het niet met me eens zijn – ik kan wel zeggen dat dit mijn favoriete vrijetijdsbesteding is – en ik ontmoet telkens weer anderen die hun opvattingen over wetenschap maar al te graag met me delen, ook al hebben ze nog nooit een experiment uitgevoerd. Ze hebben nog nooit eigenhandig een idee getoetst of de resultaten daarvan met hun eigen ogen gezien, en nog nooit zorgvuldig met hun eigen hersenen nagedacht over wat die resultaten betekenen voor het idee dat ze aan het toetsen zijn. Voor deze mensen is ‘wetenschap’ een monoliet, een mysterie en een autoriteit, en niet gewoon een methode. Het ontmantelen van onze oude, wat extravagantere pseudowetenschappelijke ideeën is een uitstekend middel om inzicht te krijgen in de fundamenten van de wetenschap, deels omdat ze grotendeels gaat over het weerleggen van theorieën, maar ook omdat het gebrek aan wetenschappelijke kennis onder wonderdoeners, marketeers en journalisten ons enkele bijzonder simpele ideeën aan de hand doet die we kunnen toetsen. Hun kennis van de wetenschap is rudimentair, dus maken ze niet alleen fundamentele logische fouten, maar hebben ze ook vertrouwen in allerlei ideeën over magnetisme, zuurstof, water, ‘energie’ en giftige stoffen, ideeën op het niveau van de middelbare school uit de huis-tuin-en-keukenalchemie.
15
Ontgifting en het theater van de smurrie Aangezien je van je eerste experiment waarschijnlijk een authentiek vieze vertoning wilt maken, beginnen we met ontgifting. Aqua Detox is een ontgiftend voetbad, een van talrijke soortgelijke producten. Het is kritiekloos aangeprezen in enkele bijzonder beschamende artikelen in de Telegraph, de Mirror, de Sunday Times, GQ Magazine en diverse televisieprogramma’s. Hier is een voorproefje uit de Mirror. We stuurden Alex naar een nieuwe behandeling, Aqua Detox geheten, waarbij gifstoffen voor je ogen uit je lichaam verdwijnen. Alex zegt: ‘Ik zet mijn voeten in een teil met water terwijl therapeute Mirka een zoutoplossing in een ionisatieapparaat druppelt; dat past het bio-energetische veld van het water aan en stimuleert mijn lichaam om gifstoffen uit te scheiden. Terwijl dat gebeurt, krijgt het water een andere kleur. Na een half uur is het rood geworden […] Ze haalt onze fotografe Karen over het ook eens te proberen. Bij haar wordt het water bruin en begint te bruisen. Mirka diagnosticeert een overbelaste lever en overbelaste lymfeklieren: Karen moet minder alcohol en meer water gaan drinken. Nou, voel ik me even braaf !1*
De hypothese van dit soort bedrijven is bijzonder duidelijk: je lichaam zit vol ‘gifstoffen’, welke dat ook mogen zijn, in je voeten zitten speciale ‘poriën’ (ontdekt door geleerden uit de Chinese Oudheid, toe maar); je zet je voeten in het water, de gifstoffen worden aan je lichaam onttrokken en het water kleurt bruin. Is het water bruin door de gifstoffen? Of is het alleen maar theater?
* Zie de Noten op pagina 417
16
Je kunt dit toetsen door erin mee te gaan en zelf een Aqua Detoxbehandeling uit te proberen in een kuuroord of schoonheidssalon, of via een van de duizenden sites op het internet, en je voeten uit het water te halen wanneer de therapeut de kamer uit gaat. Als het water dan toch bruin wordt, hebben je voeten of je gifstoffen daar niet voor gezorgd. Dat is een gecontroleerd experiment: alles is in beide situaties hetzelfde, behalve de aan- of afwezigheid van je voeten in het water. Deze experimentele methode heeft nadelen (een belangrijke les hier is dat we vaak een afweging moeten maken van de voordelen en praktische aspecten van verschillende vormen van onderzoek; dit wordt in latere hoofdstukken van belang). Vanuit praktisch oogpunt maak je bij het experiment ‘voeten uit het water halen’ gebruik van een trucje, waardoor je je misschien niet op je gemak voelt. Maar het is ook duur: één sessie met Aqua Detox kost meer dan de onderdelen waarmee je je eigen ontgiftingsapparaat kunt maken, een perfect model van het echte. Je hebt nodig: • Een oplader voor een accu • Twee grote spijkers • Keukenzout • Warm water • Een barbiepop • Een compleet laboratorium (optioneel)
17
