Beleidsplan 2016 Pensioenfederatie Voor u ligt het beleidsplan 2016 van de Pensioenfederatie. Het beschrijft op welke dossiers de Pensioenfederatie zich in 2016 met name zal inzetten. Volledigheid is daarbij zeker niet beoogd. Beoogd is wel om met name die dossiers te benoemen waarop de Pensioenfederatie aan zet wil zijn, waarop we zelf proactief de agenda willen beïnvloeden. Het jaar 2016 wordt uitermate belangrijk voor de pensioensector. De uitdagingen waar we voor staan zijn ongekend en doen een groot beroep op het bestuur, de commissies en het bureau van de Pensioenfederatie. Om dit beleidsplan te kunnen uitvoeren , is dan ook een extra inzet van mensen bij de Pensioenfederatie nodig. Dat wordt zichtbaar in de begroting die naast dit beleidsplan wordt gepresenteerd. De tien topprioriteiten voor 2016 (in willekeurige volgorde) 1.
De Pensioenfederatie zal in 2016 een uiterste inspanning plegen om er toe bij te dragen dat de keuze voor een nieuwe pensioenovereenkomst realiteit wordt.
2.
De Pensioenfederatie zal in 2016 blijven pleiten voor zorgvuldige, eerlijke en uitvoerbare transitie, zowel bij het afschaffen van de doorsneepremie als bij de keuze om over te stappen op de nieuwe pensioenovereenkomst.
3.
De Pensioenfederatie zal zich inspannen om eraan bij te dragen dat per 1 juli 2016 het wetsvoorstel Wet variabele pensioenuitkering van kracht wordt met een inhoud die voor pensioenfondsen uitvoerbaar is.
4.
De Pensioenfederatie wil in 2016 een wezenlijke bijdrage leveren aan het creëren van mogelijkheden voor iedereen die werkt om in de tweede pijler pensioen op te bouwen.
5.
De Pensioenfederatie zal er vol op inzetten om op 1 januari 2017 het openstellen van het APF voor verplichtgestelde bedrijfstakpensioenfondsen te hebben gerealiseerd.
6.
De Pensioenfederatie wil in 2016 actief uitdragen dat de Nederlandse pensioenfondsen op punten als verantwoord beleggen en beheersing van en transparantie over kosten nationaal en internationaal koploper zijn.
7.
De Pensioenfederatie zal zich in 2016 inzetten om de reputatie van de pensioensector en het vertrouwen van de deelnemers in het
pensioenstelsel te verbeteren. Met name bij jongere deelnemers valt nog een wereld te winnen. 8.
De Pensioenfederatie zal in 2016 aan de hand van onderzoek een concreet voorstel doen over effectieve communicatie over pensioen en de onzekerheid die daar bij hoort, op een manier die beter aanslaat bij de deelnemers.
9.
De Pensioenfederatie zal in 2016 op de ‘Brusselse’ dossiers stimuleren dat tweede pijler oudedagsvoorzieningen (aanvullend pensioen) breed gesteund worden in Europa en dat de rol van pensioenfondsen als lange termijn investeerders bevorderd wordt binnen het wet- en regelgevingskader van de Europese Unie.
10. De Pensioenfederatie zal in 2016 investeren in het verdiepen van de relatie met de leden, onder meer door het stimuleren van Kringen en het meer op de behoeften van de leden inrichten van de website. Daarnaast blijft er aandacht voor het ‘in de lucht houden’ van organisaties en initiatieven die van belang zijn voor het functioneren en het imago van de sector als geheel. Bijna al deze ontwikkelingen hebben gevolgen voor de marktordening. Het is duidelijk dat het speelveld tussen verzekeraars en pensioenfondsen in beweging is. Daar is permanent aandacht voor. Een ander aandachtspunt is de fiscaliteit. De vormgeving van fiscale wet –en regelgeving is van doorslaggevende betekenis voor ons stelsel en de ontwikkeling van nieuwe contracten. Bovendien hebben de leden van de Pensioenfederatie in de praktijk ook te maken met belastingvraagstukken en de fiscus. Om gerichte actie te kunnen ondernemen en een coördinerende rol te vervullen, ontvangt de Pensioenfederatie graag signalen vanuit de leden over knelpunten met betrekking tot fiscaliteit. In het vervolg van dit beleidsplan worden de prioriteiten nader toegelicht. Ad 1: Nieuwe pensioenovereenkomst In juli 2015 heeft staatssecretaris Klijnsma haar brief ‘Hoofdlijnen van een toekomstbestendig pensioenstelsel’ aan de Tweede Kamer gestuurd. In de brief geeft de staatssecretaris aan langs welke hoofdlijnen en onderdelen zij de toekomst van het pensioenstelsel verder wil verkennen en uitwerken. In de hoofdlijnennotitie staat dat het kabinet de ontwikkeling van een nieuwe
2
pensioenovereenkomst ondersteunt. Het gaat om een pensioenovereenkomst die is gebaseerd op de opbouw van een persoonlijk pensioenvermogen waarbij risicodeling mogelijk is. De SER heeft deze variant als ‘interessant maar onbekend’ omschreven en is in 2015 gestart met het verkennen hoe een dergelijke pensioenovereenkomst eruit zou kunnen zien. Ook de Pensioenfederatie wil inzetten op het mogelijk maken van innovatieve en transparante pensioenovereenkomsten en het creëren van draagvlak hiervoor onder jong en oud. De Pensioenfederatie participeert daarom als onafhankelijke adviseur in dit verkenningstraject. De behoefte om te kunnen kiezen voor de nieuwe pensioenovereenkomst is groot. We worden vandaag de dag steeds nadrukkelijker geconfronteerd met de nadelen van het op nominale uitkeringen gerichte FTK. Het is de ambitie van de Pensioenfederatie om als pensioenfondsen gezamenlijk tot een substantiële bijdrage aan een goede uitwerking van deze nieuwe pensioenovereenkomst te komen. Daartoe worden vanuit de leden en het bureau extra mensen en middelen ingezet. Veel van de discussie over de toekomst van het pensioenstelsel vindt plaat s over de hoofden van de deelnemers heen. De Pensioenfederatie vindt het belangrijk om de Nederlandse werkenden bij de discussie te betrekken en naar hun mening te vragen. Hoe kijken zij naar pensioen? Wat kunnen pensioenfondsen doen om de deelnemer het vertrouwen te geven dat er in de toekomst pensioen voor hem is? Welke vormen van collectiviteit en risicodeling worden als positief ervaren? Het onderzoek om hier beter zicht op te krijgen start in het najaar van 2015 en de uitkomsten zijn er in het voorjaar van 2016. Ad 2: Transitie Het spreekt voor zich dat als er een nieuwe pensioenovereenkomst wordt ontwikkeld, daarbij ook het vraagstuk van de transitie naar de nieuwe pensioenovereenkomst wordt betrokken. In de eigen toekomstvisie zegt de Pensioenfederatie daarover: “Het verbeteren van ons stelsel zal ingewikkeld worden. Dat moeten we daarom op een goede manier aanpakken. De problemen en zeker ook de kosten die zo’n overgang met zich mee kan brengen, moeten we kunnen verantwoorden aan de huidige én toekomstige generaties. We moeten daar over nadenken vóórdat er knopen worden
3
doorgehakt. Niet uit conservatisme, maar uit voorzichtigheid en uit zorg voor de mensen die het aangaat.” Het betreft een belangrijk vraagstuk dat zowel economisch als juridisch complex is. Toch zal dit goed moeten worden uitgewerkt. Simpele oplossingen zijn er niet en de transitieperiode mag ook niet te lang duren.
Doorsneepremie Het kabinet wil ook voor die pensioenfondsen die geen transitie naar een nieuwe pensioenovereenkomst willen, toch een transitie afdwingen. Daarbij gaat het om de afschaffing van de doorsneepremie. De Pensioenfederatie wil ook op dit punt voorkomen dat er onrealistische of te langdurige transitiepaden worden opgelegd. Als het al wenselijk wordt geacht om bij de uitkeringsovereenkomst in de toekomst niet meer te werken met een doorsneepremie, dan zal op weg daar naartoe in ieder geval op een evenwichtige manier rekening moeten worden gehouden met de belangen van degenen die al aanspraken hebben opgebouwd en zij die nog gaan opbouwen.
Fiscale vereenvoudiging Ons pensioenstelsel is in de loop der jaren een complex geheel van juridische en fiscale regeltjes geworden. Vereenvoudiging zal het sleutelwoord zijn voor de aanpassingen in de pensioenregelingen en de daarvoor opgestelde wet- en regelgeving. De fiscaliteit is daar een belangrijk onderdeel van. Het kabinet heeft weliswaar aangegeven in deze kabinetsperiode de fiscaliteit rondom pensioenen niet meer te willen wijzigen, maar dit ontslaat de pensioensector er niet van om zelf te inventariseren welke vereenvoudigingen in het fiscale kader mogelijk en wenselijk zijn. De Pensioenfederatie zal hiervoor het initiatief nemen.
Keuzevrijheid (wonen en zorg) De noodzakelijke veranderingen in ons pensioenstelsel zijn mede nodig vanwege de veranderende voorkeuren van de deelnemers. Deelnemers willen geen keurslijf. Er is behoefte aan pensioen op maat en keuzevrijheid. In onze toekomstvisie is aangegeven dat keuzevrijheid wat ons betreft zich moet afspelen binnen de contouren van de collectiviteit. Overigens ziet de Pensioenfederatie binnen die contouren zeker mogelijkheden om meer individuele keuzemogelijkheden te bieden. Het kabinet staat positief
4
tegenover het idee om de risico’s van hoge woningschuld te verlagen en de woningmarkt vlot te trekken. Gelet hierop heeft het kabinet onderzoek gedaan naar de mogelijkheden om pensioenpremie dan wel opgebouwde pensioenaanspraken (via afkoop) voor aflossing van de woningschuld te gebruiken. Op dit moment wordt pensioen nog volledig genoten in de vorm van een levenslange uitkering. De Pensioenfederatie wil in 2016 de mogelijkheid onderzoeken om een gedeelte van het pensioen in één keer uit te keren op het moment van pensionering. Op die manier krijgen deelnemers meer keuzemogelijkheden over de aanwending van hun pensioen voor hun woning. Ad 3: Wet variabele pensioenuitkering In de zomer van 2015 heeft de Pensioenfederatie gereageerd op de consultatie van het Wetsvoorstel over variabele pensioenuitkering van staatssecretaris Klijnsma. Deze nieuwe wetgeving brengt belangrijke verbeteringen aan in premie- en kapitaalovereenkomsten, die kunnen leiden tot betere pensioenresultaten. In het wetsvoorstel zijn een individuele en een collectieve variant uitgewerkt en zijn mogelijkheden gecreëerd om na pensioeningang door te beleggen, risico’s met anderen te delen en tegenvallers in de tijd te spreiden. De reactie van de Pensioenfederatie was op hoofdlijnen positief. Het wetsvoorstel bevat ook heikele punten. De voornaamste is dat er voor de collectieve en de individuele variant een verschillend projectierendement wordt voorgeschreven. Dit verschil leidt ertoe dat de uitkering bij pensionering voor de beide varianten in het begin aanzienlijk kan verschillen en dat zet de collectieve variant en dus pensioenfondsen in de beeldvorming op achterstand. Wij zullen er vol op inzetten om het wetsvoorstel doorgang te laten vinden zodat de wetgeving in werking kan treden per 1 juli 2016. Ook zullen wij onze leden ondersteunen bij de implementatie van de nieuwe wetgeving. Ad 4: Tweede pijler pensioen voor alle werkenden Eén van de uitkomsten van de Nationale Pensioendialoog over de versterking van het pensioenstelsel is dat rekening moet worden gehouden met de veranderende arbeidsmarkt. Door die veranderende arbeidsmarkt komen er steeds meer werkenden die geen aanvullend pensioen opbouwen. Zelfstandigen zijn niet verplicht om pensioen op te bouwen, en vaak doen zij dat dan ook niet. Het aantal zelfstandigen, en dus ook het aantal werkenden
5
zonder pensioenopbouw, neemt toe. Ook flexwerkers vormen een groep op de arbeidsmarkt die de afgelopen decennia sterk is gegroeid. Flexwerkers bouwen vaak kleine stukjes pensioen op bij verschillende pensioenfondsen, die in een later stadium vanwege de hoge uitvoeringskosten die dit met zich meebrengt door pensioenuitvoerders worden afgekocht. Maar ook een deel van de werknemers bouwt geen pensioen op (‘witte vlekken’). Dat werkenden onvoldoende of geen pensioen opbouwen is niet alleen een probleem voor henzelf, maar ook voor de maatschappij als geheel. De Pensioenfederatie vindt dat iedere werkende in staat moeten worden gesteld te kunnen profiteren van de collectiviteit en risicodeling die de tweede pijler te bieden heeft. Het is aan de politiek om te besluiten of er al dan niet een bredere verplichtstelling moet komen voor deelname van iedereen aan de tweede pijler. De Pensioenfederatie wil graag meedenken over hoe we er nu al voor kunnen zorgen dat mensen die hun werknemersstatus verliezen, toch tegen een redelijke prijs pensioen kunnen blijven opbouwen in de tweede pijler. Wat zou daarvoor moeten worden gewijzigd in de reglementen bij de pensioenfondsen en in welke mate staat wet- en regelgeving dat in de weg? We willen in 2016 laten zien hoe, zonder te raken aan de fundamentele discussie over de verplichte deelname voor alle werkenden, de participatie in de tweede pijler van alle werkenden kan worden verhoogd.
Representativiteit De veranderende arbeidsmarkt leidt niet alleen tot grotere groepen werkenden die vroeger in loondienst onder een pensioenregeling vielen en nu als zelfstandige weinig of geen pensioen opbouwen, maar brengt ook met zich mee dat er in beroepsgroepen die zich voorheen kenmerkten door het ondernemerschap juist weer meer mensen in loondienst toetreden. Arbeidsvormen (voornamelijk het onderscheid wel of niet in loondienst) lopen steeds meer door elkaar heen. Het feitelijke werk dat door deze zelfstandigen en/of werknemers wordt verricht is vaak gelijk. Dat er vervolgens in de dekking van risico’s en pensioenopbouw wel onderscheid op arbeidsvorm gemaakt wordt in deze sectoren/beroepsgroepen, is dan ook steeds minder passend. Juist in de betreffende sectoren wordt er dan ook vaak geen onderscheid gemaakt en valt de hele bedrijfstak of beroepsgroep onder de verplichte deelname. Formeel moet er echter ook bij deze sectoren nog wel onderscheid worden
6
gemaakt. Volgens de wet moeten beroepspensioenfondsen een minimumpercentage van de arbeidsvorm ‘zelfstandige ondernemer’ vertegenwoordigen. Deze onnodige en gedateerde eis kan worden aangepast aan de bestaande werkelijkheid door deze simpelweg te laten vervallen. Immers, bij beroepsgenoten is doorgaans het draagvlak door het lidmaatschap bij de beroepspensioenvereniging op individueel niveau geborgd en op hoog niveau aanwezig. Ad 5: APF ook voor verplichtgestelde bedrijfstakpensioenfondsen Naar verwachting zal op 1 januari 2016 de wet op het Algemeen Pensioenfonds (APF) van kracht zijn. Van het APF wordt veel verwacht: het wordt gezien als hét alternatief voor pensioenfondsen om samen verder te gaan. We kunnen voor een belangrijk deel van onze achterban dan ook blij zijn met het resultaat. We moeten echter ook constateren dat de verplichtgestelde bedrijfstakpensioenfondsen met lege handen staan. We hebben voor 2016 dan ook twee ambities. Ten eerste zullen we het proces richting een APF faciliteren. Daartoe gaat de Pensioenfederatie bijeenkomsten beleggen waarin pensioenfondsen met elkaar in contact kunnen komen om de mogelijkheden van een APF te verkennen. Voor die bijeenkomsten worden grote ondernemingspensioenfondsen en pensioenuitvoeringsorganisaties uitgenodigd om te vertellen wat zij kunnen bieden. Bijzondere aandacht zal uitgaan naar ‘slapende’ pensioenfondsen (die dat nu al zijn of binnenkort worden). Dit zijn pensioenfondsen waarin het collectief uitsluitend bestaat uit gewezen deelnemers (slapers of pensioengerechtigden). Slapende pensioenfondsen staan – vooral gegeven de druk van DNB op zulke pensioenfondsen – met de rug tegen de muur. Er kan worden gewerkt aan een APF gevuld met ‘slapende’ collectiviteiten. De tweede ambitie voor 2016 is om het APF ook toegankelijk te maken voor verplichtgestelde bedrijfstakpensioenfondsen. Er zijn de nodige verplichtgestelde bedrijfstakpensioenfondsen die op zoek zijn naar schaalvoordelen en het verminderen van de governance last. Onder de huidige wet Bpf is een fusie alleen mogelijk als de dekkingsgraden vrijwel gelijk zijn. Bij een samengaan onder de paraplu van een APF kan worden gewerkt met het gescheiden houden van de collectiviteitskringen en behoeft een verschil in dekkingsgraad geen probleem te zijn. Het onderzoek dat op
7
verzoek van de staatssecretaris van SZW is verricht naar de mogelijkheden voor verplichtgestelde bedrijfstakpensioenfondsen bij het APF, zal de basis zijn van waaruit kan worden doorgedacht. Onze inzet is om dit nog in 2016 te hebben gerealiseerd. Ad 6: Verantwoord beleggen, kostenbeheersing en -transparantie Pensioenfondsen vormen de enige sector in de Nederlandse economie met wettelijke bepalingen voor verantwoord beleggen / verantwoord ondernemen. Dat komt voort uit initiatief van de sector zelf. De Pensioenfederatie heeft de Code Pensioenfondsen opgesteld, die in 2013 van kracht is geworden en vanaf 1 juli 2014 wettelijke nalevingskracht heeft gekregen. Eén van de elementen in de Code betreft verantwoord beleggen. In de Code is opgenomen dat het bestuur van een pensioenfonds zijn overwegingen omtrent verantwoord beleggen vastlegt, ervoor zorgt dat deze beschikbaar zijn voor belanghebbenden en er bovendien voor zorgt dat onder belanghebbenden draagvlak bestaat voor de gemaakte keuzes over verantwoord beleggen. Daarnaast is, ook met ingang van 1 juli 2014, in de Pensioenwet de verplichting opgenomen dat pensioenfondsen in hun jaarverslag vermelden hoe zij in hun beleggingsbeleid rekening houden met milieu, klimaat, mensenrechten en sociale verhoudingen. Een onafhankelijke commissie monitort de naleving van de Code Pensioenfondsen waaronder dus de naleving van de verplichtingen rond verantwoord beleggen. Het doel dat pensioenfondsen nastreven met beleggen, is om op de pensioenpremies een goed rendement te behalen tegen een verantwoord risico. Bij de afwegingen voor hun beleggingsbeleid zijn pensioenfondsen zich in de loop der jaren steeds meer bewust geworden van effecten op milieu, klimaat, mensenrechten en sociale verhoudingen. Dit bewustzijn geven pensioenfondsen vorm in hun beleid voor verantwoord beleggen. Een dergelijk beleid verschilt van pensioenfonds tot pensioenfonds, afhankelijk van onder meer omvang, aard en ambities van het pensioenfonds. In 2016 versterkt de Pensioenfederatie langs drie lijnen haar activiteiten voor verantwoord beleggen. 1.
Versterken van de gezamenlijke communicatie, zowel proactief als (indien nodig) reactief.
8
2.
Ontwikkelen van een servicedocument Verantwoord beleggen. Pensioenfondsen worden daarmee ondersteund bij het invulling geven aan de verplichtingen die zij met de Code zijn aangegaan. Het servicedocument zal worden ontwikkeld in samenspraak met de fondsen en de stakeholders. Doel ervan is om pensioenfondsen handvatten te geven voor het vormgeven en versterken van hun beleid voor verantwoord beleggen. Het document zal naar verwachting in het voorjaar van 2016 beschikbaar komen voor de pensioenfondsen.
3.
Versterken van de contacten en de lobby rond verantwoord beleggen met departementen (zoals SZW, Financiën, EZ, Buza), verschillende commissies in de Tweede Kamer, niet gouvernementele organisaties (NGO’s) en milieuorganisaties.
Uitvoeringskosten De Nederlandse pensioensector loopt nationaal en internationaal voorop als het gaat om kostentransparantie. Eind 2015 presenteert de Pensioenfederatie een herziene versie van de Aanbevelingen uitvoeringskosten. Het met regelmaat actualiseren van de aanbevelingen op dit terrein is nodig, ook om tegemoet te komen aan de blijvende interesse vanuit de maatschappij, de politiek en de media voor uitvoeringskosten en de informatieverstrekking daarover. De aandacht voor prestatie-afhankelijke vergoedingen binnen alternatieve beleggingen zal hoogstwaarschijnlijk leiden tot nieuwe internationale rapportagestandaarden. Vermogensbeheerders zullen meer en meer hun systemen aanpassen om de door de klant gevraagde kostentransparantie te kunnen geven.
Toezichtkosten Het toezicht op de financiële markten en op pensioenfondsen wordt uitgeoefend door de Autoriteit Financiële Markten (AFM) en De Nederlandsche Bank (DNB). De Wet bekostiging financieel toezicht regelt de financiering van de kosten van AFM en DNB. Tot 1 januari 2015 was sprake van een vaste overheidsbijdrage aan de kosten van het toezicht. Per 1 januari 2015 is de overheidsbijdrage afgeschaft. Dit betekent dat sindsdien alle toezichtkosten moeten worden opgebracht door de onder toezicht staande sectoren. Dit heeft in 2015 geleid tot een forse stijging van de toezichtkosten voor pensioenfondsen met in totaal ruim
9
30 procent. Los van deze ontwikkeling blijkt ook dat DNB en AFM steeds vaker een beroep doen op pensioenfondsen om mee te werken aan onderzoeken, die geïnitieerd worden door de toezichthouders. Dit is zeer tijds- en arbeidsintensief voor de sector. Dit betekent dat niet alleen de directe toezichtkosten zijn gestegen, maar dat ook de indirecte toezichtkosten steeds verder toenemen. Van pensioenfondsen wordt verwacht dat zij de uitvoeringskosten zoveel mogelijk terugdringen. Zowel DNB als AFM vragen hier met regelmaat aandacht voor, omdat de kosten (veel) impact hebben op de hoogte van het pensioen van de deelnemers. Het is niet wenselijk dat pensioenfondsen er enerzijds alles aan doen om de uitvoeringskosten te beperken, maar anderzijds worden geconfronteerd met een stijging van deze kosten vanwege het steeds verdergaande toezicht op de sector. De Pensioenfederatie is daarom voornemens om in kaart te brengen wat de impact op de uitvoeringskosten is van de onderzoeken die de toezichthouders uitvoeren bij pensioenfondsen. Vervolgens zullen wij met AFM en DNB in gesprek gaan over onze bevindingen. Doel is de indirecte kosten van het toezicht waar mogelijk te beperken.
Btw-kosten In 2016 zullen wij het dossier btw nauwgezet volgen en op relevante momenten onze inzichten met de Tweede Kamer en/of het ministerie van Financiën delen. Door overheidsmaatregelen nemen de btw- en daarmee de uitvoeringskosten voor pensioenfondsen steeds verder toe. Om alle pensioenfondsen in deze van dienst te zijn zetten wij in op het vergroten van de politieke bewustwording voor dit issue. Daarbij zullen wij ook de rechtmatigheidsvraag van de btw-afdracht aan de orde stellen. Zowel op nationaal niveau (door het kabinet gemaakt onderscheid tussen DB- en DCregelingen) als op Europees niveau (met name het ATP-arrest van maart 2014) is de situatie allerminst helder. Verder neemt Nederland ten opzichte van de landen om ons heen steeds meer een uitzonderingspositie in als het gaat om de btw-afdracht over geleverde diensten aan pensioenfondsen. Voorts is relevant dat de politiek beseft dat btw-lasten voor pensioenfondsen uitvoeringskosten zijn, die door de pensioenfondsen bij de werkgevers en werknemers worden neergelegd in de vorm van (extra) pensioenpremie en
10
dus ten laste zullen komen van de loonruimte. Dit is niet in het belang van de Nederlandse economie. Ad 7: Werken aan vertrouwen Het vertrouwen in pensioenfondsen is laag. Dat is zorgelijk, want de pensioensector heeft het vertrouwen van de samenleving nodig om haar werk te kunnen blijven doen. Er is daarom permanente inzet nodig om sectorbreed aan dit vertrouwen te werken. Dat heeft uiteraard pas kans van slagen als ook de verbeterpunten – zoals onvoldoende transparantie – worden geanalyseerd en aangepakt. De eerste stap is dat de Pensioenfederatie de verbeterpunten inventariseert, bespreekt met haar leden en aanpakt. Belangrijk daarbij is ook het op eigen initiatief naar buiten brengen van de zaken die pensioenfondsen goed doen.
Publiekscampagne Detijdvanjeleven Najaar 2014 is de website detijdvanjeleven.nl ‘live’ gegaan. De Pensioenfederatie is deze website gestart omdat de sector het belangrijk vindt dat jonge Nederlanders weten dat er ook voor hen straks nog pensioen is. In 2014 is de website 275.000 keer bezocht, voor 2015 worden pakweg 425.000 bezoekers verwacht. In 2015 is ervoor gekozen om meer te investeren in terugkerende bezoekers en minder in eenmalig bezoek. Deze lijn wordt in 2016 doorgetrokken. Het onderhouden van de Facebook en website community is hierbij het primaire doel. In 2016 zal verder worden gewerkt aan het versterken van het contact met de doelgroep via emailnieuwsbrieven en het uitbouwen van de content op de website. Ook het optimaliseren van de samenwerking met pensioenfondsen en pensioenuitvoeringorganisaties op dit vlak is komend jaar een belangrijk doel. Ad 8: Pensioencommunicatie: communiceren over onzekerheid Pensioen is onzeker. Niet dát een deelnemer straks pensioen krijgt is onzeker, maar wel hoevéél pensioen hij krijgt. Tal van oorzaken spelen hierbij een rol. Het gaat daarbij om externe factoren zoals wet- en regelgeving en de situatie op de financiële markten, maar ook om de gebeurtenissen in het leven van de deelnemer zélf. Onvoldoende duidelijk is dat de risico's van de toenemende onzekerheid vooral door de deelnemer worden gedragen. Het is zaak dat daar helder over
11
wordt gecommuniceerd, zonder dat deelnemers versterkt worden in de misvatting 'dat er straks voor hen niets meer is'. Bij de totstandkoming van de Wet pensioencommunicatie is veel aandacht aan het onderwerp onzekerheid besteed. Diverse onderzoeken zijn gedaan naar hoe de boodschap kan worden overgebracht dat het bedrag van het te bereiken pensioen een schatting is, en geen zekerheid. De uitkomsten van de onderzoeken hebben geen vastomlijnd beeld opgeleverd. Voor pensioenfondsen is het cruciaal zowel de boodschap over te brengen dat pensioen onzeker is, als de boodschap dat er straks wel degelijk pensioen is. Vertrouwen van de deelnemer is essentieel. Daarom heeft de Pensioenfederatie het initiatief genomen om een project te starten dat moet leiden tot een positief geteste aanpak(ken) om deze beide boodschappen voor het voetlicht te brengen. Dit project, waarbij de Pensioenfederatie de fondsen en de stakeholders nadrukkelijk zal betrekken, sluit aan op de bepaling in de Wet pensioencommunicatie dat deelnemers drie scenario's te zien krijgen in het Pensioenregister als het gaat om hun te bereiken tweede pijler pen sioen.
Pensioenvergelijker De Pensioenvergelijker heeft tot doel pensioenregelingen onderling vergelijkbaar te maken. Dit kan van belang zijn voor potentiële en nieuwe deelnemers, maar uiteraard ook voor bestaande deelnemers. De Wet pensioencommunicatie stelt dat er een format voor de Pensioenvergelijker moet komen. De ontwikkeling hiervan is niet eenvoudig, zeker ook omdat laag 1 van Pensioen 1-2-3 al impliciet in de vergelijking van de regeling voorziet. Een eerste versie, ontwikkeld in overleg met SZW en AFM, kwam als onvoldoende uit een consumententest. Gewerkt wordt aan een tweede versie die in 2016 moet zijn afgerond.
UPO 2017 Het UPO is wettelijk verplicht sinds 2008. Een modernisering is op zijn plaats, zeker ook gezien de huidige communicatie-inzichten en ICT-mogelijkheden. Daarom staat in de Wet pensioencommunicatie dat het UPO-model vanaf 2017 moet zijn aangepast. In de eerste plaats moet het UPO korter en meer aanzetten tot actie als dat nodig is. Daarom moet er een duidelijke oproep in staan om op mijnpensioenoverzicht.nl te kijken, waar de totale opbouw van de eerste en
12
tweede pijler wordt getoond. Het te bereiken pensioen hoeft niet op het UPO te staan, maar het mag wel. In de tweede plaats kan het UPO worden aangepast aan de ruime mogelijkheden om digitaal te communiceren. Hierdoor kunnen gelaagdheid - van korte teksten in de eerste laag doorlinken naar meer uitleg in de verdiepende lagen - en het gebruik van iconen, zoals in Pensioen 1-2-3, in het UPO een plek krijgen. De herkenbaarheid van pensioeninformatie wordt hierdoor verder verbeterd. De pensioendeelnemer ziet dezelfde gelaagdheid en onderwerpen, gekoppeld aan de visueel aantrekkelijke iconen, dan terug in Pensioen 1-2-3, op het UPO en ook in mijnpensioenoverzicht.nl. In de Wet pensioencommunicatie staat dat de Pensioenfederatie en het Verbond van Verzekeraars het model ontwikkelen. Dit gebeurt in nauwe afstemming met de leden van beide koepels. Belangrijk onderdeel van de ontwikkeling van model 2017 is een goede uitkomst uit een consumentenpanel. SZW en AFM zijn van meet af aan betrokken. SZW stelt het definitieve model vast. Het streven is om het model 2017 medio 2016 aan de leden te kunnen aanbieden.
Pensioenregister In 2015 heeft het Pensioenregister een grote stap voorwaarts gezet. De website is vernieuwd en op basis van de Wet pensioencommunicatie zijn nieuwe functionaliteiten aan de website toegevoegd. De wet schrijft voor dat uiterlijk 1 juli 2016 de nieuwe functionaliteiten voor alle deelnemers zichtbaar moeten zijn. Om het bezoek aan mijnpensioenoverzicht.nl te stimuleren wordt in 2015/2016 campagne gevoerd. Hierbij wordt aansluiting gezocht bij de Pensioendriedaagse. Voor het Pensioenregister zal de eerste helft van 2016 vooral in het teken staan van bezinning op de toekomst. Wat is de behoefte van de deelnemers waar het gaat om overzicht en inzicht in hun totale pensioeninkomen? Hoe kan de website mijnpensioenoverzicht.nl zo goed mogelijk in de behoefte van de deelnemers voorzien? Hoe kan de bekendheid van de website worden vergroot? Wat is de toekomst van het Pensioenregister in het licht van de veranderingen in de pensioensector? De antwoorden op deze vragen zullen voor de stichting Pensioenregister in belangrijke mate bepalend zijn bij het initiëren van nieuwe ontwikkelingen. Voor de Pensioenfederatie is met name van belang hoe de ontwikkelingen van het Pensioenregister overeenkomen met de communicatiestrategie van
13
pensioenfondsen. De rol van het Pensioenregister in deze communicatiestrategie verschilt van fonds tot fonds; de Pensioenfederatie streeft ernaar dat het Pensioenregister voor alle fondsen een maximale toegevoegde waarde kan behouden. De Pensioenfederatie wil dat de website mijnpensioenoverzicht.nl zich ontwikkelt om de deelnemer beter van dienst te zijn, en niet op basis van wat technisch mogelijk is. Ook mogen cijfers die het Pensioenregister toont geen geval afwijken van cijfers die de pensioenfondsen zelf communiceren. Ad 9: Europese dossiers In Brussel wordt 2016 iets “Nederlandser” dan normaal: van januari tot juli is Nederland voorzitter van de Raad van Ministers van de EU. Dit houdt in dat Nederland in onderhandelingen een dubbele taak heeft. Niet alleen moet ons land de eigen belangen behartigen, maar als voorzitter ook het belang van de EU. Deze dubbelrol maakt de geplande onderhandelingen over de IORPrichtlijn onder Nederlands voorzitterschap des te belangrijker. Wederom zal de invloed op ons stelsel vanuit Europa groot zijn. Gezien de topprioriteiten die de Europese Commissie zich onder voorzitter Juncker heeft gesteld, namelijk groei, investeringen en banen, zijn er voor onze lobby kansen. In 2015 hebben wij kunnen ervaren dat de Europese Commissie heeft gekozen voor directer contact met belangenbehartigers zoals de Pensioenfederatie. Zo hebben wij, op zijn verzoek, gesproken met Lord Hill, Eurocommissaris voor Financiële diensten, markten en Capital Markets Union (CMU), en kwam het ook tot een gesprek met Marianne Thyssen, Eurocommissaris voor Sociale Zaken. Ons stelsel is op twee manieren interessant voor de Europese Unie. Ten eerste is ons belegd vermogen € 1300 miljard, wat ons tot een belangrijke speler maakt in de ontwikkeling van het Investment Plan for Europe en de ontwikkeling van de CMU. Ten tweede heeft Nederland een sterk ontwikkeld tweede pijler pensioensysteem dat als goed voorbeeld kan fungeren voor andere lidstaten. Ook onze hervormingen worden vanuit Brussel met interesse gevolgd. Nederland durft kwetsbaarheden te benoemen en aan te pakken. Ons doel voor 2016 is om alle lopende wetgevingstrajecten tot een goed resultaat te brengen en de opgestarte dialoog met de Europese Commissie rondom de ontwikkeling van de tweede pijler in Europa en rondom de CMU verder te verdiepen.
14
De richtlijn voor pensioeninstellingen, IORP De lobby rond de voorgestelde herziening van de IORP-richtlijn, die zich specifiek richt op pensioenfondsen, blijft ten minste in de eerste helft van 2016 nog belangrijk. Wij gaan ervan uit dat het Europees Parlement zijn positie eind 2015 zal hebben bepaald. Dat betekent dat de richtlijn dan onder Nederlands Raadsvoorzitterschap in de triloog-onderhandelingen afgehamerd wordt. Tijdens de triloog proberen de Europese Commissie, het Europees Parlement en de Raad tot overeenstemming te komen over een wetvoorstel. Het feit dat de Nederlandse regering als voorzitter een redelijk neutrale (honest broker) positie wil innemen, betekent dat we meer met onze Europese partners moeten samenwerken om tot een goed eindresultaat te komen. Gezien de sterke coalitie tussen de IORP-landen lijkt het erop dat dit in 2016 zal gaan lukken.
Quantitative Assessment en Stress Test Naar verwachting zal de Europese toezichthouder EIOPA de uitkomsten van de Stress Test eind 2015 publiceren. Met het oog daarop ontwikkelen wij een gedeelde communicatielijn voor de sector. Ook in 2016 zal het inspanning vergen om te voorkomen dat de uitkomsten van de Stress Test zullen leiden tot een afbreuk van het vertrouwen in de sector. In april 2016 zal EIOPA de resultaten van het Quantitative Assessment publiceren. Dat houdt in dat EIOPA nog niet volledig afziet van haar plannen om solvabiliteitseisen voor pensioenfondsen op te stellen. In 2016 zal daarom worden gewerkt aan het voorbereiden van een position paper en andere lobby activiteiten. Onze doelstelling is EIOPA ervan te overtuigen dat er geen nut en noodzaak bestaat voor de introductie van Europese solvabiliteitseisen. Daarnaast zijn wij van mening dat er betere toezichtsmethoden zijn dan de Holistic Balance Sheet (HBS) waar EIOPA aan werkt.
Personal Pensions EIOPA is in 2015 gestart met een consultatie over Personal Pensions. EIOPA wil de mogelijkheden bekijken voor de introductie van een Europees individueel (derde pijler) product, dat mensen tot sparen aanzet en spaarkapitaal genereert dat gebruikt kan worden voor investeringen in het kader van de Capital Markets Union. De Pensioenfederatie beziet het project met scepsis en stelt vraagtekens bij het nut en de noodzaak ervan.
15
Omdat er geen precieze afbakening is van wat tweede en derde pijler is in Europa, bestaat er een kans dat er spill-over effecten op onze tweede pijler kunnen ontstaan. Op lange termijn zou dit ertoe kunnen leiden dat wettelijke eisen aan informatie en governance voor tweede pijler pensioenvoorzieningen worden aangescherpt. EIOPA zal de Europese Commissie in 2016 adviseren over haar bevindingen, en is voornemens te adviseren om het plan als een verordening voor te stellen. Dat zou inhouden dat de wetgeving uniform en rechtstreeks geïmplementeerd moet worden door de lidstaten. De Pensioenfederatie monitort dit advies nauwlettend en onderneemt waar nodig actie.
Ontwikkeling tweede pijler in Europa In 2015 heeft de Pensioenfederatie aan de Europese Commissie voorgesteld om een High Level Groep op te zetten die zich kan buigen over de toekomst van Europese pensioenen. Dit idee is later overgenomen in de rapporten van het Europees Parlement over de herziening van de IORP richtlijn. Aanvullend hebben wij voor de Europese Commissie een stuk opgesteld over onze visie op de manier waarop er tussen lidstaten een betere uitwisseling van kennis en ervaring kan ontstaan als het gaat om tweede pijler pensioenen. De afgelopen jaren heeft de Pensioenfederatie goede relaties met nationale koepelorganisaties opgebouwd en zijn wij goed geïntegreerd in de werkzaamheden van onze Europese koepels, PensionsEurope en AEIP. Het doel van de Europese werkzaamheden is ook om te proberen de toegevoegde waarde van tweede pijler – arbeidsgerelateerde - pensioenen in Europa uit te dragen. Ons belang daarbij is ervoor te zorgen dat landen op een vergelijkbaar niveau komen als Nederland, zodat we binnen de EU meer gelijkgestemden hebben en Europese wetgeving in de toekomst gemakkelijker te beïnvloeden is. In 2016 zal met de Europese Commissie en met onze bondgenoten verder worden gewerkt aan dit doel. Onze aanwezigheid in relevante gremia zullen wij verder trachten te versterken. Voor de Occupational Pensions Stakeholder Group (OPSG) van EIOPA ondersteunen wij eind 2015 weer Nederlandse kandidaten, via PensionsEurope zijn wij lid van het Pension Forum van de Europese Commissie, en wij gaan proberen een rol te krijgen in de High Level Groep Pensioenen, als deze daadwerkelijk wordt opgericht.
16
CMU & Investment Plan for Europe In 2015 zagen wij verschillende ontwikkelingen voortvloeien uit de lange termijn financieringsagenda in Europa. De belangrijkste zijn de politieke doelstelling van de Europese Commissie om een Kapitaalmarktunie (Capital Markets Union, CMU) te verwezenlijken in 2019, en daarnaast om lange termijn financiering te mobiliseren via het Investment Plan for Europe en het daarvoor opgerichte European Fund for Strategic Investment (EFSI). Beide richten zich onder meer op institutionele beleggers zoals pensioenfondsen. De Pensioenfederatie zoekt proactief de dialoog om de wisselwerking die deze initiatieven hebben op het beleggingsbeleid, uit te dragen. Onze aandacht gaat daarbij uit naar het kenbaar maken van onze wensen en mogelijkheden als institutionele beleggers, alsook aan te geven waar huidige regelgeving de toename van lange termijn financiering in de weg staat. Eind september 2015 publiceerde de Europese Commissie haar actieplan voor de CMU. Dit is het startschot voor een aantal beleidsvoorstellen en –aanpassingen die doorlopen in 2016 en in de jaren daarna.
Financiële markten regulering (EMIR/FTT) Waar de CMU een overkoepelend politiek project is dat mogelijkheden biedt om onderwerpen in Brussel op de agenda te zetten, is er onmiskenbaar een link met bestaande dossiers die het investeringsbeleid raken. De Pensioenfederatie blijft ook in 2016 de ontwikkelingen rondom onderwerpen als de European Market Infrastructure Regulation (EMIR) en de Financial Transactions Tax (FTT) monitoren, en levert waar mogelijk input op consultaties. Belangrijkste partners zijn daarbij de uitvoeringsorganisaties en PensionsEurope. In essentie is ons belang bij financiële markten-regelgeving ervoor te zorgen dat onnodig hoge kosten worden voorkomen als die ten koste gaan van de pensioenvoorziening, zonder daarbij afbreuk te doen a an de financiële stabiliteit. Harmonisatie en standaardisatie kenmerken veel financiële dossiers, en bieden ook onder de paraplu van de CMU kansen. Er wordt hard gewerkt aan de noodzaak om oplossingen te vinden voor het bijzondere karakter van pensioenfondsen binnen EMIR. De uitzonderingspositie van pensioenfondsen binnen het FTT-proces staat in het derde kwartaal van 2015 ter discussie. Gecombineerd met de veel geuite kritiek op de FTT in het kader van de CMU zou dit in 2016 kunnen leiden tot nieuwe ontwikkelingen.
17
Ad 10: relatie met de leden en sector-initiatieven De Pensioenfederatie is een organisatie van, voor en door de leden. Bestuur en bureau willen ervoor zorgen dat iedereen die mee wíl doen ook mee kán doen. We moeten ons er steeds van vergewissen dat wat de Pensioenfederatie uitdraagt, gedragen wordt door de leden en dat we naar de stakeholders toe naar voren brengen wat de leden wensen. Uit de enquête die begin 2015 onder de leden is gehouden, blijkt dat er nog veel te winnen is bij het aangesloten houden van de leden op de activiteiten van de Pensioenfederatie. Voor de Pensioenfederatie als vereniging is 2016 in meerdere opzichten een spannend jaar. We houden ons jubileumcongres omdat we vijf jaar jong zijn. Tegelijkertijd zien we dat het aantal leden terugloopt. De reden hiervan is dat leden fuseren of anderszins ophouden te bestaan. Tegelijkertijd heeft het bestuur aan de algemene ledenvergadering van december 2015 voorgesteld om het lidmaatschap van de Pensioenfederatie ook open te stellen voor APF’en.
Congres 2016 De Pensioenfederatie viert haar eerste lustrum in het voorjaar van 2016. Reden om een speciaal congres te organiseren, allereerst voor de leden van de Pensioenfederatie en daarnaast voor alle relaties. Het congres vindt plaats op 17 mei 2016 en duurt de hele dag. Het programma omvat visies op het pensioenstelsel, actualiteiten en volop netwerkmogelijkheden. Belangrijk thema is het bereiken en activeren van de deelnemer.
Lidmaatschap Pensioenfederatie Het Nederlandse pensioenlandschap is in beweging. Nieuwe partijen treden toe tot de sector of zullen dat binnenkort gaan doen. In 2015 is het lidmaatschap van de vereniging Pensioenfederatie daarom opnieuw tegen het licht gehouden. Uitkomst daarvan is dat het lidmaatschap vooralsnog voorbehouden blijft aan pensioenfondsen en dat vanaf 2016 het lidmaatschap ook wordt opengesteld voor APF’en. Met het oog op verdere ontwikkelingen in de pensioensector blijven we volgen of ook andere, sectorverwante organisaties een vorm van lidmaatschap kunnen krijgen. Ook zal verder gewerkt worden aan verkenning van mogelijkheden om het lidmaatschap van de Pensioenfederatie alleen mogelijk te laten zijn als de betreffende pensioeninstituties zich willen committeren aan de door de algemene ledenvergadering gedragen uitingen van zelfregulering.
18
Tot slot zal er een nieuwe contributiesystematiek worden uitgewerkt met als doel te voorkomen dat bij fusie tussen twee fondsen de inkomsten van de Pensioenfederatie al te zeer teruglopen.
Kringen Deelname aan Kringen biedt vertegenwoordigers uit de pensioensector de mogelijkheid om buiten de formele bestuurs- en commissiestructuur van de Pensioenfederatie in een ongedwongen setting van gedachte te wisselen over relevante pensioenonderwerpen. Zowel vanuit de Kringen als vanuit de Pensioenfederatie is er behoefte om de relatie tussen de leden en de Pensioenfederatie te versterken door de rol van de Kringen te verbreden, te verstevigen en meer inhoud te geven. Vanaf het vierde kwartaal 2015 en in 2016 zal op verschillende manieren geïnvesteerd worden in de relatie met de Kringen. Doel is om geluiden en informatie uit de achterban beter bij het bureau en het bestuur terecht te laten komen - en andersom - en om het gevoel van verbondenheid met de Pensioenfederatie bij pensioenfondsen te vergroten. Het motto “Van, voor en door de sector” kan op die manier verder versterkt worden en meer inhoud krijgen.
Website De Pensioenfederatie heeft recentelijk al haar uitingen onder de loep genomen. In dat kader zijn de verschillende mailings (Mail Actueel, Nieuwsflits, OverZicht, ledenmails) geüniformeerd voor wat betreft afzender en lay-out. Een volgende stap is het aanpassen van de website. Op de website zullen in 2016 diverse verbeteringen worden doorgevoerd. Daarbij wordt gekeken naar inhoud, navigatie en look & feel. Als eerste zullen de themapagina’s onder de loep worden genomen. Er komen tien hoofddossiers die allemaal een vergelijkbare indeling krijgen. Belangrijk is ook het verbeteren van de vindbaarheid van de documenten op de site. Verder krijgt het ledennet een metamorfose: de indeling wordt logischer en er wordt duidelijker aangegeven wat leden aan extra informatie krijgen die buiten het ledenbestand niet wordt gedeeld. Dit maakt de meerwaarde van het lidmaatschap beter zichtbaar.
19
Financiering Ombudsman en Monitoringcommissie Tot op heden wordt een aantal sectorverantwoordelijkheden gefinancierd uit de begroting van de Pensioenfederatie. Hierbij kan bijvoorbeeld gedacht worden aan de Ombudsman Pensioenen en de Monitoringcommissie Code Pensioenfondsen. Aangezien niet alle pensioenfondsen lid zijn van de Pensioenfederatie betekent dit dat de pensioenfondsen die wél lid zijn op dit moment alle kosten dragen. Omdat het hier om sectorverantwoordelijkheden gaat, acht de Pensioenfederatie het continueren van deze situatie ongewenst. De financiering van dit soort verantwoordelijkheden zal dan ook buiten de Pensioenfederatie geplaatst worden.
PensioenLab Sinds 2012 is Nederland op het gebied van pensioenen een waardevol initiatief rijker: PensioenLab. Verrassend is niet eens zozeer de focus op het onderwerp pensioenen, maar vooral het feit dat PensioenLab uit louter jongeren bestaat. Het geluid dat zij verkondigen is niet alleen maar kritisch, maar ook energiek en constructief meedenkend naar de toekomst toe. Een club die vandaag het verschil wil en kan maken voor de dag van morgen. Naast het gegeven dat de plannen van PensioenLab vrijwel onuitputtelijk lijken, zetten de aangesloten jongeren zich inmiddels ook in om de diversiteit in de organen van de pensioenfondsen te promoten en te faciliteren. De Pensioenfederatie gelooft in het organiseren van kritische geluiden en gelooft in diversiteit, en heeft daarom groot vertrouwen in PensioenLab. Dat vertrouwen leidt er ook toe dat de Pensioenfederatie heeft besloten om in 2016 en de jaren daarna PensioenLab financieel te ondersteunen.
Pensioenen in ontwikkelingslanden Het Nederlandse pensioenstelsel is zeker niet vrij van problemen en uitdagingen, maar vergeleken met het pensioensysteem in veel andere landen is ons stelsel riant. Sinds 2011 werkt de Pensioenfederatie daarom, samen met het Verbond van Verzekeraars, aan mogelijkheden om mensen in ontwikkelingslanden in staat te stellen om een (micro)pensioen op te bouwen. Dat gebeurt binnen de Stichting Duurzame (Micro)pensioenen Ontwikkelingslanden (SDMO). Het ministerie van Buitenlandse Zaken ondersteunt dit initiatief. Het primaire doel van SDMO is de levenskwaliteit van ouderen in ontwikkelingslanden door het creëren van duurzame aanvullende pensioenvoorzieningen te verbeteren.
20
De ondersteuning die de Nederlandse pensioensector met SDMO levert, richt zich in eerste instantie op kennisoverdracht en ondersteuning van het opzetten van (micro)pensioenprojecten in ontwikkelingslanden. Indien er financiële ondersteuning nodig is, gebeurt dit in eerste instantie niet via de koepelorganisaties zelf, maar via de aangesloten organisaties die een bijdrage willen leveren aan een specifiek project. De Pensioenfederatie vindt de activiteiten van SDMO een goede manier om als sector blijk te geven van onze maatschappelijke betrokkenheid in brede zin. De pensioensector heeft in totaal vier zetels in het bestuur van SDMO, waarvan er twee worden ingevuld door het bureau van de Pensioenfederatie. Het eerste project dat SDMO onder haar hoede heeft genomen, betrof een micropensioenproject in het zuiden van India. Het doel was om in 2016 in totaal 25.000 deelnemers te hebben. Eind 2014 was dit aantal al bereikt. In 2014 heeft SDMO een haalbaarheidsstudie gesteund voor een mogelijk micropensioenproject in Ghana. Enkele Nederlandse pensioenuitvoeringsorganisaties en verzekeraars hebben via SDMO en met hulp van het ministerie van Buitenlandse Zaken en ontwikkelingsorganisatie Cordaid de haalbaarheidsstudie gefinancierd. De komende tijd zal het bestuur van SDMO op basis van de resultaten van de haalbaarheidsstudie bepalen hoe de stichting in 2016 betrokken wil zijn bij het initiatief in Ghana.
21
