ARAMEES IEUW JERUZALEM

1

2

ARAMEES IEUW JERUZALEM Tekststudie van een architectuurbeschrijvende apocalyps EERSTE VOLUME

Doctoraal proefschrift Hugo Antonissen

Promotor: Professor doctor Florentino García Martínez Co-Promotor: Professor doctor Pierre Van Hecke

Katholieke universiteit Leuven Faculteit Letteren Subfaculteit Taal- en regiostudies Oude nabije oosten Syrië-Palestina

3

4

5

6

“En gij, mensenkind, neem u een zongebakken tegel en leg die voor u en grif (‫)וְ ַחו ָֹת‬ daarin de stad Jeruzalem.” (Ezechiël 4: 1) “En als zij beschaamd worden vanwege alles, wat zij hebben gedaan, maak hun het plan bekend van het huis en zijn plan en zijn uitgangen en zijn ingangen en al zijn vormen en al zijn bepalingen en schrijf het neer voor hun ogen, opdat zij het gehele plan en al zijn bepalingen bewaren en dit doen.” (Ezechiël 43: 11)

7

8

I/HOUD EERSTE VOLUME Inhoud 9 Woord vooraf 15 Afkortingen 17 1. I/LEIDI/G 19 1.1. Opzet, eigen inbreng en structuur proefschrift 19 1.2. Deel een: manuscripten en tekst 19 1.3. Deel twee: datering 21 1.4. Deel drie: architectuur 21 1.5. Deel vier: architectonische voorstellingstechniek in Aramees ieuw Jeruzalem, Ezechiël en op de Tempelrol 23 1.6. Deel vijf: cultus 24 1.7. Deel zes: eschaton 25 1.8. Appendices: tekstbewerking, lexicon, literatuurlijst, lijst foto’s, afbeeldingen en registers 25

DEEL EE/: MA/USCRIPTE/ E/ TEKST 27 2. De manuscripten 27 2.1. Materiële beschrijving van de manuscripten 27 2.1.1. Materiaal, omwikkeling, naaisporen, regellijnen en beschreven zijden 27 2.1.2. Volledigheid van de tekst, varianten en aantal kolommen per rol 28 2.1.3. Aantal regels per kolom 28 2.1.4. Aantal lettertekens per regel 29 2.1.5. Gebruik van ruimere spaties (= VACATs) 29 2.1.6. Nummering fragmenten en kolommen 30 2.1.7. Materiële beschrijving per manuscript 31 2.2. Bijzonderheden: schrapcorrectie en stenografie 34

3. Tekstinhoud en – structuur 35 3.1. Toewijzing manuscripten 35 3.2. Tekstaanvang 36 3.3. Doorlopende architectuurbeschrijvende verhaallijn op de manuscripten 4Q554, 4Q554a en 5Q15 37 3.4. Doorlopende verhaallijn en reconstructie 5Q15 1 I 40 3.5. Uitbreiding doorlopende verhaallijn en richting rondleiding 41 3.6. Materiële band 4Q554 2 I – II en 4Q554 2 III en positie van het eschaton 44 3.7. Chyutin: de Tempelrol als model 46 3.8. Ditommaso 47 3.9. Eigen standpunt 48 3.10. 4Q554a en 5Q15 dezelfde tekstlengte? 48 3.11. Hebreeuwse manuscripten van Aramees ieuw Jeruzalem? 50

4. Tekstgenre, auteurschap en benaming 51 4.1. Cluster architectuur- en cultusbeschrijving en eschaton 51 4.1.1. Inhoudsoverzicht desbetreffende teksten 51 4.1.2. Voorlopige beschouwingen 58 4.2. Tekstgenre: apocalyps of testament? 59 4.3. Auteurschap 62 4.4. Titel 63

9

DEEL TWEE: DATERI/G 71 5. Paleografische en archeologische gegevens 71 5.1. Paleografische gegevens 71 5.2. Archeologische gegevens 72 5.2.1. Het trappenhuis 72 5.2.2. Poortgebouwen woonblok 74 5.2.3. Zuilen en zuilengalerijen 75 5.2.4. Rastervormig grondplan, Hellenistische en Romeinse invloed 77 5.2.5. Datering 80

6. Taalkundige bijzonderheden en datering 81 6.1. Kenmerken taalevolutie Aramees 81 6.1.1. Matres lectionis ‘Ëlef, wāw, hē en yōd 81 6.1.2. Klankverschuivingen 84 6.1.3. Pluralisvorm sommige nomina qalltype 87 6.1.4. Nietbijbelse preposities en adverbia van plaats, tijd en wijze 87 6.1.5. Positie demonstratief pronomen 89 6.1.6. Bijzondere vormen genitiefverbinding 89 6.1.7. Perifrastisch gebruik participium 90 6.1.8. ota accusativi 90 6.2. Hasmonees Aramees volgens criteria Beyer 91 6.3. Kritiek Cook op Beyer 92 6.4. Criteria Cook om Middelaramese dialecten van elkaar te onderscheiden 92 6.5. Standard Jewish Literary Aramaic 93 6.6. Taalkundige en algemene datering 94

DEEL DRIE: ARCHITECTUUR 97 7. Reconstructie tekst opmeting stadsomtrek (4Q554 1 I 11 – II 11) en plaatsbepalingstechniek 97 7.1. Gehanteerde zinspatronen 97 7.1.1. Drie zinspatronen: A, B en C 97 7.1.2. Plaatsbepaling vier hoeken 98 7.1.3. Zinspatroon A 98 7.1.4. Zinspatroon B: aanwezigheid poort 100 7.1.5. Zinspatroon C: benaming poort 100 7.1.6. Inversie demonstratief pronomen en werkwoordsvorm 101 7.2. Reconstructie benaming poorten 101 7.3. Reconstructie tekst 102 7.3.1. Werkwijze 102 7.3.2. Oostelijke muur 102 7.3.3. Zuidelijke muur 102 7.3.4. Westelijke muur 103 7.3.5. Noordelijke muur 104 7.4. Reconstructie en regellengte 104 7.5. Schematische voorstelling zinspatronen 105 7.6. Plaatsbepalingstechniek betreffende hoeken en poorten 105

8. Rondleiding stad op macroniveau: stadswallen, woonblokken, stratenpatroon, torens, stadspoorten en poternen 108 8.1. Introductie rondleiding: stadspanorama 108 8.2. Rondleiding omheen stadsomwalling en hoofdpoorten 109 8.2.1. Inleiding 109 8.2.2. Verslag rondleiding omheen stadsomwalling en – poorten 110 8.2.3. Resultaat opmeting stadsomwalling 111 8.3. Algemene vorm en afmetingen woonblokken 112 8.4. Straten rondomheen woonblokken 114 8.5. Boulevards (= grote straten) en ligging tempel 114

10

8.6. De 12 hoofdpoorten (‫ )תרעיא רבריא‬114 8.7. Poternen 117 8.8. Stadsmuren en torens 117 8.9. Bekleding gehele stad en straten 118

9. Rondleiding stad op bewonersniveau: woonblokken en woonmodules 119 9.1. Volgorde informatieverstrekking en algemene vorm woonblok 119 9.2. Poortgebouwen 119 9.2.1. Tekstanalyse 119 9.2.2. Gevelbreedte poortgebouw 121 9.2.3. Beschrijvende opmeting poortgebouw 121 9.2.4. Bespreking reconstructie Licht 127 9.3. Woonmodules 127 9.3.1. Aantal woonmodules en schikking in een woonblok 127 9.3.2. Afmetingen en aard woonmodules 128 9.3.3. 5Q15 1 I 10 -15: Voortzetting beschrijving woonmodules of nieuwe constructies? 135 9.3.4. Verder verloop beschrijving en opmeting 138 9.3.5. Algemene vorm en afmetingen woonblok en woonmodule 138 9.3.6. Visie Chyutin 139

10. Stadsplattegrond en ligging tempel 141 10.1. Algemene vorm stadsplan 141 10.2. Rechthoekige omtrek als weergave verhoudingen binnen een vierkant 141 10.3. Vierkant/rechthoek en omwikkeling Qumranrollen 142 10.4. Omheining voorhof tabernakel 142 10.5. Ligging tempel 142 10.6. Uiteenlopende visies op grondplan van het Nieuwe Jeruzalem 144 10.6.1. Twee visies 144 10.6.2. Visie a: tempel in de stad/breedste boulevard binnenin de stad 145 10.6.3. Visie b, op basis van Ezechiël: tempel buiten de stad/breedste boulevard aan de rand van de stad 146 10.7. Aantal poternen, torens en woonblokken 150 10.7.1. 80 of 480 poternen, 1432 torens en afmetingen rēs 150 10.7.2. Aantal woonblokken 156

11. Tempelcomplex en toebehoren 157 11.1. Benaming 157 11.2. Beschrijvend vergelijkingsmateriaal in de Tanach en in Qumranteksten 158 11.3. Gegevens Aramees ieuw Jeruzalem 159 11.4. Architectonische gegevens volgens Wise en Puech 161 11.5. Brandofferaltaar 162 11.6. Toebehoren tempelgebouw 163 11.6.1. Positieve en negatieve inventaris 163 11.6.2. Tafel toonbroden 164 11.6.3. Wasbekken 165 11.6.4. Cultusgerei 165 11.6.5. Ornament 166 11.7. Ongekend element: troon/tronen 166

DEEL VIER: ARCHITECTO/ISCHE VOORSTELLI/GSTECH/IEK I/ ARAMEES IEUW JERUZALEM, I/ EZECHIËL E/ OP DE TEMPELROL 169 12. Context 170 12.1. Positie auteur 170 12.2. Situering in de tijd: bouwfazen en historische context 172 12.3. Bouwmodel of bouwopdracht? 174 12.4. Didactisch opzet 177

11

13. Werkwijze 178 13.1. Impliciet en onvolledig wiskundig vraagstuk, gecombineerd met indruk van volledigheid 178 13.2. Pragmatisch versus gebiedend principe 180 13.3. Combinatie analytisch, consecutief en summatief principe 185 13.4. Volgorde 187 13.4.1. Globale en analytische werkwijze met overgang van het bijzondere naar het algemene en van het algemene naar het bijzondere 187 13.4.2. Verloop van het gehele bezoekstraject 188 13.5. Absolute en relatieve plaatsbepaling 192 13.6. Volledigheidsprincipe 195 13.6.1. Gebruik van ‫ֹל‬/‫ וֹל‬195 13.6.2. Hypervolledigheid door middel van redundantie: enkele en dubbele opgave van de afmetingen 197 13.6.3. Opsomming 198 13.7. Identiteit van afmeting en vorm 199 13.7.1. Bij middel van vergelijking 199 13.7.2. Bij middel van vierkante vorm 201

14. Eigenschappen 203 14.1. Dimensies 203 14.1.1. Een-, twee- en driedimensionale opmeting 203 14.1.2. Volgorde vermelding dimensies 205 14.2. Materialen 208 14.2.1. Kostbare materialen met betrekking tot architectuur in andere teksten 208 14.2.2. Aramees ieuw Jeruzalem 210 14.2.3. Ezechiël 213 14.2.4. Tempelrol 214 14.3. Kleur 214 14.4. Verfraaiing van het wiskundig vraagstuk bij middel van kostbare materialen en kleuren 215

15. Constructietypen 216 15.1. Plattegrond stad en tempelcomplex en ligging tempel 216 15.2. Omwalling 217 15.3. Poortgebouwen 223 15.4. Trappenhuizen 228 15.5. Zuilen en zuilengalerijen 232 15.6. Slachtplaatsen 234 15.7. Kookplaatsen 235 15.8. Huis van het wasbekken en huis van het cultusgerei 235 15.9. Vogelverschrikking, latrines en plaatsen voor melaatsen, mannen met vloeiingen en verontreinigingen 236

16. Assyrische en Babylonische parallellen 237 16.1. Koninklijke inscripties en verslagen 237 16.2. Andere teksten 239 16.2.1. Segmentsgewijze werkwijze 239 16.2.2. Segmentsgewijze werkwijze en telling torens 239 16.2.3. Globale afmeting omwalling Babylon 240 16.2.4. Oriëntatie en plaatsbepaling stadswijken 240 16.2.5. Volgorde stadspoorten 241 16.2.6. Beschrijving van een complex en volumes als wiskundig vraagstuk 242 16.2.7. Schematische werkwijze 244 16.3. Kostbare materialen 246 16.4. Babylonische invloed en integratie van de joodse ballingen in de Babylonische gemeenschap 247

DEEL VIJF: CULTUS 249 17. Cultushandelingen 249 17.1. Schouwspelprincipe 249

12

17.2. God, voorwerp van verering 249 17.3. Rol van de vorst en van het volk 251 17.3.1. De vorst 251 17.3.2. Israël 251 17.4. Algemene benaming kalendergebonden handelingen 252 17.5. Dagelijks offer 252 17.6. Sabbat, ceremonie met de toonbroden en feest van de nieuwe maan 253 17.7. Jaaraanvang, paasfeest, het feest van de ongedesemde broden, ָ‫ ָק ְר‬en celebratieoffers 254 17.8. Verzoening bewerkstelligen 258 17.9. Brand- en plengoffer en lieflijke geur 262 17.10. Graanoffer 264 17.11. Parallelle handelingen aan en op het altaar in het Tanach en in Aramees ieuw Jeruzalem 266 17.12. Parallelle handelingen aan en op het altaar in Aramees ieuw Jeruzalem en op de Tempelrol: slachtoffering van een stier 268 17.13. Gereciteerde teksten en zegening 269 17.14. Twee ongekende ceremenoniën 270

18. Priesters 271 18.1. Hogepriester, priesters en offerende Levieten 271 18.2. Hogepriesterkleding: onderdelen en verschillende soorten linnen 272 18.3. “Kronen” van de hogepriester? 275 18.4. Dragen van priesterlijke kleding: bepalingen 276 18.5. Aflossing tempelwacht (mišmar²t) 276

19. Aardse of hemelse eredienst en architectuur 278 19.1. Eredienst 278 19.1.1. Tanach, Tempelrol en Aramees ieuw Jeruzalem 278 19.1.2. Liederen van het sabbatoffer 281 19.2. Architectuur 283

DEEL ZES: ESCHATO/: 4Q554 2 III en 11Q18 10 I 287 20. Verlossing van onderdrukking 287 21. Gewelddadige eindstrijd of opeenvolgende koninkrijken? 290 21.1. Gewelddadige eindstrijd 290 21.2. Gewelddadige eindstrijd of opeenvolging van koninkrijken 291 21.3. Interpretatie eschatologische verwijzing door middel van tekstuitbreiding; andere fragmenten van 4Q554, twee lijsten van naties/volken en opeenvolging van koninkrijken 292

22. Levende wateren 296 23. BESLUIT 301 23.1. Deel een: 301 23.2. Deel twee: 303 23.3. Deel drie: 303 23.4. Deel vier: 306 23.5. Deel vijf: 314 23.6. Deel zes: 317 23.7. Appendices: 318

/awoord 323

13

14

Woord vooraf Hierbij dank ik Professor doctor Angelika Berlejung (Universiteit Leipzig), om mij te hebben aangespoord dit proefschrift te schrijven en voor haar kritische methodologische begeleiding. Mijn dank gaat vooral uit naar Professor doctor Florentino García Martínez (Kuleuven/RuGroningen) voor zijn begeleiding bij de keuze van het onderwerp, het urenlang gezamenlijk bestuderen van moeilijk leesbare passussen op de foto’s, het beschikbaar stellen van zijn microficheverzameling en niet in het minst voor zijn inhoudelijke en methodologische adviezen. Mijn dank gaat tevens uit naar Professor doctor Pierre Van Hecke (Kuleuven), omdat hij bereid was het copromotorschap op zich te nemen en wezenlijke logistieke steun heeft verleend. Veel dank ben ik verschuldigd aan Professor doctor Eibert Tigchelaar (Universiteit Tallahassee/Florida) voor belangrijke informatie. Tot slot dank ik Professor doctor Leona Van Vaerenbergh (Hoger instituut vertalers en tolken/Antwerpen) voor haar morele en technische steun en het nalezen van de tekst van mijn proefschrift. Bij wijze van nawoord wordt een bondige samenvatting gegeven van de inhoud van voorliggend proefschrift.

Hugo Antonissen Mechelen, 5 oktober 2008 15

16

Afkortingen en tekens a.: actief b: breedte abs.: absolutus adv.: adverbium BA: Bijbels Aramees BH: Bijbels Hebreeuws BP: bijwoordelijke bepaling cstr.: constructus d: dikte det.: determinatus DO: direct object f.: vrouwelijk frg. Fragment h: hoogte IO: indirect object inf.: infinitief l: lengte MT: Masoretentekst m. mannelijk n.: nomen o.: object pl.: pluralis prep.: prepositie Pred: predicaat pron.: pronomen

p.: passief pers.: persoonlijk pt.: participium rz.: rugzijde sg.: singularis st.: status suf.: suffix telw.: telwoord v.: verbum vz.: voorzijde 1: eerste persoon 2: tweede persoon 3: derde persoon [] ontbreekt in het handschrift (): gereconstrueerd {}: overbodig in de brontekst <>: aangevuld in de doeltaal //: parallelpassus ā, ō, ū en ē: lange klinkers a, o, u en è: korte klinkers ǎ en ě: ultrakorte klinkers ə : šwa

Afkortingen boeken Tanach Dan: Daniël Deut: Deuteronomium Est: Ester Ez: Ezechiël Ezr: Ezra Ex: Exodus

Gen: Genesis Hag: Haggaï Hen: Henoch Jer: Jeremija Jes: Jesaja Još: Jošua

Jub: Jubileeën Kon: Koningen Kron: Kronieken Mak: Makkabeeën Miš: Miša

17

eh: ehemija um: umeri Ps: Psalmen Sam: Samuel Za: Zacharija

18

1. Inleiding 1.1. Opzet, eigen inbreng en structuur proefschrift Opzet van voorliggend proefschrift is de tekststudie van Aramees ieuw Jeruzalem. Bedoelde studie werd uitgevoerd in volgende fasen: 1° eigen lezing en vertaling van de tekst, 2° taalkundige analyse, 3° studie van de drie inhoudelijke componenten, zijnde architectuur- en cultusbeschrijving en eschatologische verwijzing, 4° studie van de tekststructuur, 5° studie van het tekstgenre en tenslotte 6° onderzoek van de voorstellingstechniek van de architectuurbeschrijving vergeleken met nauw verwante overeenstemmende passussen in Ezechiël en op de Tempelrol. Genoemd onderzoek heeft geleid tot vier categorieën van resultaten: 1° bevestiging van bestaande standpunten, 2° weerlegging van bestaande standpunten, 3° verfijning, aanvulling en verdere uitwerking van bestaande standpunten en 4° nieuwe standpunten. Omwille van de volledigheid van de uiteenzetting worden een aantal bestaande opvattingen gewoonweg overgenomen. Het proefschrift bestaat uit twee volumes. Het eerste volume bevat de eigenlijke tekst van het proefschrift, het tweede de appendices. De eigenlijke tekst bestaat uit zes delen. In het eerste deel wordt de materiële beschrijving van de zeven manuscripten gegeven, waarna de tekstinhoud en –structuur worden besproken, gevolgd door het tekstgenre. In het tweede deel wordt de datering van de manuscripten en van de tekst behandeld vanuit paleografische, archeologische en taalkundige hoek. In het derde deel wordt de beschreven architectuur behandeld. In het vierde deel wordt de voorstellingstechniek onderzocht in vergelijking met overeenstemmende passussen in Ezechiël en op de Tempelrol en desgevallend relevante teksten uit de Tanach of met teksten uit Qumran. In het vijfde deel wordt de cultusbeschrijving behandeld en in het zesde en laatste deel het eschaton, dit wil zeggen de voleindiging van de geschiedenis. De appendices bestaan uit de tekstbewerking, het lexicon, de literatuurlijst, een lijst foto’s, de afbeeldingen en tenslotte het auteursregister. 1.2. Deel een: manuscripten en tekst De materiële beschrijving van de manuscripten steunt op de waarnemingen de visu door de uitgevers van de editiones principes van 1Q32, 2Q24, 5Q15 en 11Q18 (2.1.1. en 2.1.7.). Inzake 4Q554, 4Q554a en 4Q555 steunt de beschrijving op die van Ditommaso en op eigen onderzoek van de foto’s, dat de waarnemingen van eerstgenoemde bevestigt met uitzondering van het aantal regels op 4Q554 1 II (2.1.3.). De omvang van de tekst kan op minstens 48 kolommen worden geschat (2.1.2.). Het aantal regels per kolom wordt besproken (2.1.3.) en er wordt een eigen berekening gemaakt van het aantal lettertekens per regel (2.1.4.). De logica achter het gebruik van ruime spaties (VACATs) wordt onderzocht op syntactische en inhoudelijke basis (2.1.5.). De aandacht wordt gevestigd op het verschil in nummering van kolommen en fragmenten, die bij raadpleging van sommige publicaties tot verwarring kan leiden (2.1.6.). De collectieve materiële beschrijving van de manuscripten wordt aangevuld bij middel van een beschrijving van de bijzonderheden van de afzonderlijke manuscripten (2.1.7.). Nagegaan wordt, of een schrapcorrectie op 4Q554 1 II 18 moet opgenomen worden in de inventaris, opgesteld door Tov en of de

19

spelling van ‫ אמי‬louter bij middel van ‫ א‬op 4Q554 III 19 een voorbeeld is van ondeskundig kopiëren (2.2.). Met betrekking tot de tekstinhoud en –structuur worden volgende punten onderzocht: toewijzing van de manuscripten 1Q32, 2Q24, 4Q554, 4Q554a, 4Q555, 5Q15 en 11Q18 aan de tekst van Aramees ieuw Jeruzalem (3.1.), situering van de tekstaanvang (3.2.), de doorlopende architectuurbeschrijvende verhaallijn op 4Q554, 4Q554a en 5Q15 (3.3.), de reconstructie van 5Q15 1 I, zoals voorgesteld door Milik, (3.4.), de doorlopende verhaallijn, geïnitieerd door Milik en Starcky, uitgebreid tot de cultus door andere onderzoekers (3.5.), de uitbreiding van genoemde verhaallijn door Beyer en Cook tot de eschatologische passus (3.6.), de eigen visie van Chyutin, die op erg willekeurige wijze een tekst van 22 kolommen met 22 regels per kolom samenstelt (3.7.), de conclusie, die Ditommaso trekt uit de join van 4Q554 2 I – II + 4Q554 2 III. (3.8.) evenals de mate, waarin de bewaarde tekstfragmenten in een globale structuur kunnen worden gesitueerd (3.9.). De identiteit van de tekstlengte op 4Q554a en 5Q15 wordt grondig onderzocht en getoetst aan de regellengte (3.10.). Aanwezigheid van Hebreeuwse manuscripten met stadsbeschrijvende opmeting in Qumran wordt onderzocht door middel van minutieuze vergelijking van een passus met betrekking tot rondtrekkende opmeting van de omwalling van de buitenhof op de Tempelrol met een parallelpassus van de Herwerkte pentateuch. Beide nagenoeg identieke passussen worden vergeleken met de rondtrekkende opmeting van de stadsomwalling in de Aramese tekst op 4Q554 1 I 11 – II 11 (3.11.). Aramees ieuw Jeruzalem wordt gekenmerkt door de beschrijvende cluster van architectuur en cultus (4.1.). Zulke vorm van beschrijving vindt men in de beschrijving van de tempel van Salomo, de beschrijving van de tabernakel, Ezechiël en de Tempelrol, de restauratie van de stadsomwalling in ehemija, de heropbouw van de tempel in Ezra, de normatieve tempel op de Tempelrol, de geïdealiseerde beschrijving van de tempel, zijn cultus en de stad in de Brief van Aristeas, de restauratie en herinwijding van de tempel in de boeken Makkabeeën en het Testament van Jakob. Bedoelde cluster wordt in een aantal gevallen uitgebreid door middel van het concept van de “levende wateren”, besproken in hoofdstuk 22. Tevens wordt onderzocht, of Aramees ieuw Jeruzalem een apocalyps of een testament is (4.2.). Op basis van de definities door Collins en Hahn van apocalyps als literair genre worden negen onderzoekscriteria opgesteld: 1. openbaringsliteratuur, 2. openbaring bij middel van bemiddeling, uitgevoerd door een wezen van een andere wereld, 3. aan een menselijke ontvanger, 4. raamverhaal, 5. vorm van de openbaring: visueel bij middel van beeld of tekst of auditief, 6. het begrip “tijd”: de ziener wordt ingelicht over de loop van de geschiedenis en over de eindtijd (eschatologische strekking), 7. het begrip “ruimte”: openbaring bij middel van een buitenwereldse reis, 8. taalgebruik: mythische toespelingen, symbolen en (getallen)raadsels en 9. pseudoepigrafisch. Het vergelijkend onderzoek van de genoemde kenmerken beperkt zich tot Ezechiël (40 – 48) en Zacharija. De toetsing van Aramees ieuw Jeruzalem aan de genoemde onderzoekscriteria levert als resultaat op, dat het een apocalyps van ruimtelijke en niet van tijdelijke aard betreft. Omwille van de volledigheid wordt een samenvatting gegeven van de poging, ondernomen door Tigchelaar1, om de auteur van de Aramese tekst de identificeren (4.3.). Na grondig onderzoek, waarbij rekening wordt gehouden met de aard van de voorgestelde architectuur, vergeleken met die 1

Tigchelaar: 2007.

20

beschreven in de Liederen van het sabbatoffer enerzijds en de uitgevoerde eredienst anderzijds, wordt voorgesteld de tekst op de manuscripten 1Q32, 2Q24, 4Q554, 4Q554a, 4Q555, 5Q15 en 11Q18 Aramees ieuw Jeruzalem te noemen (4.4.). 1.3. Deel twee: datering De resultaten van de eerder door andere onderzoekers uitgevoerde paleografische datering worden in voorliggend proefschrift overgenomen (5.1.). De totaliteit van de manuscripten werd ten vroegste neergeschreven in de tweede helft van de eerste eeuw v. C. en ten laatste in 68 n. C. Met betrekking tot datering op archeologische basis worden volgende elementen onderzocht: vierhoekige trappenhuizen met centrale zuil voor wenteltrappen (5.2.1.), het poortgebouw van een woonblok (5.2.2.), zuilengalerijen (5.2.3.), het rastervormige hippodamische grondplan en de Romeinse landmeetkunde (5.2.4.). Het onderzoek naar taalevolutie berust op eigen onderzoek naar de overeenkomsten maar vooral de verschillen met het Bijbels Aramees: de klankverschuivingen (6.1.2.), de matres lectionis ‘ālef, wāw, hē en yōd (6.1.1.), de verschuiving yōd > ‘ālef (6.1.2), de verschuiving q > c (6.1.2), de pluralisvorm nomina qalltype (6.1.3.), Nietbijbelse preposities en adverbia van plaats, tijd en wijze (6.1.4.), de afwijkende vorming van genitiefverbinding (6.1.6), de positie van het demonstratief pronomen (6.1.5), de wijze, waarop het participium perifrastisch wordt gebruikt (6.1.7.) en het gebruik van de nota accusativi (6.1.8). Daarna wordt de taal van Aramees ieuw Jeruzalem getoetst aan de criteria van Beyer (6.2.) en Cook (6.4.). De taal van Aramees ieuw Jeruzalem wordt verder getoetst aan de criteria inzake Standard Jewish Literary Aramaic, opgesteld door Fassberg (6.5.). Het uiteindelijke voorstel voor de datering van de tekst van Aramees ieuw Jeruzalem wordt geformuleerd bij middel van combinatie van de paleografische, archeologische en taalkundige datering (6.6.). In voorliggend proefschrift wordt afgezien van een datering in vergelijking met de Tempelrol. 1.4. Deel drie: architectuur De architectuur, beschreven in Aramees ieuw Jeruzalem, wordt behandeld in vijf hoofdstukken: de reconstructie van het tekstgedeelte betreffende de opmeting van de stadsomtrek (hoofdstuk 7), de rondleiding op macroniveau: de stadswallen, de woonblokken, het stratenpatroon, de torens, de stadspoorten en de poternen (hoofdstuk 8), de rondleiding op bewonersniveau: de woonblokken en de woonmodules (hoofdstuk 9), de stadsplattegrond, de ligging van de tempel (hoofdstuk 10) en het tempelcomplex met zijn toebehoren (hoofdstuk 11). De passus betreffende de opmeting van de omwalling wordt enerzijds aan de hand van het gevolgde traject gereconstrueerd, anderzijds op basis van linguïstische kenmerken, met name het gebruik van drie zinspatronen, waarbij rekening wordt gehouden met het beschikbare aantal lettertekens per regel. Om de buitenafmetingen van de stadsomwalling te beschrijven, hanteert de auteur drie basiszinspatronen: A, B en C, die in voorliggend proefschrift voor het eerst theoretisch en stelselmatig worden onderzocht (7.1.). De reconstructie van de passus met de rondtrekkende beschrijving van de stadsomwalling (7.3.), waarbij rekening wordt gehouden met de regellengte (7.4.), levert een resultaat op, dat onder 7.5. schematisch wordt voorgesteld. De 21

reconstructie van de benaming van de stadspoorten wordt overgenomen van Puech2 (7.2.). De introductie tot de rondleiding bestaat in de bewaarde tekst uit de schets van een panorama, dat een uitzicht biedt op de 16 stadsarealen (8.1.). Vervolgens wordt de stadsomtrek in uurwijzerzin en segmentsgewijze opgemeten, vertrekkend van en aankomend bij de noordoostelijke hoek (8.2.). Expliciet wordt vermeld, dat de rondleiding wordt voortgezet binnenin de stad. De auteur laat aan de verbeelding van de toehoorder/lezer over zich een beeld te vormen van de stadsplattegrond (13.1.) aan de hand van de omtrek van de woonblokken, de aanpalende straten (8.3. – 8.4.) en de zes grote boulevards, waarvan de middelste telkens de breedste is (8.5.). De tempel bevindt zich aan het kruispunt van de twee breedste boulevards, dit wil zeggen nagenoeg in het centrum van de stad. Er wordt nagegaan in welke mate de tekst informatie verschaft over de 12 stadspoorten, de poternen en de torens (8.6. – 8.8.). De problematiek van het aantal poternen en torens en de verhouding tot de structuur en de afmetingen van de stad wordt verder besproken onder 10.7.1. De betekenis van de witte steen, waarmee de stad en haar straten volledig zijn geplaveid, wordt toegelicht aan de hand van de vermelding van genoemd gesteente in een Babylonische tekst (8.9.). Wat het bewonersniveau betreft, sluit de tekst van Aramees ieuw Jeruzalem direct aan bij de opmeting van de stadsomtrek en de schets van het rastervormige grondplan. De beschrijving van een toegangspoort van een woonblok wordt analytisch besproken aan de hand van de tekstopdeling in uitspraken door Licht (9.2.). Bij middel van de techniek van Licht wordt de rondleiding binnenin een woonblok en een woonmodule behandeld (9.3.). De afwijkende rechthoekige vorm van de stadsplattegrond in Aramees Nieuw Jeruzalem heeft de aandacht van tal van onderzoekers getrokken3. Drie elementen met betrekking tot de rechthoekige vorm worden besproken: de verhouding tussen de diagonaal en de zijde van een vierkant: 7: 5 (10.2.), de vorm van de tekeningen op de doeken, waarin rollen uit Qumran werden gewikkeld (10.3.) en de plattegrond van de omheining van de tabernakel, zoals beschreven in Exodus (10.4.). De ligging van de tempel evenals de uiteenlopende visie terzake en met betrekking tot de aard van de stadsplattegrond, rechthoekig of vierkant, tempel in of buiten de stad, worden grondig onderzocht (10.5. en 10.6.). Omwille van de volledigheid wordt de berekening van de rēs aan de hand van twee gedeeltelijk bewaarde getallen besproken (10.7.1.), ‫ומגדליה‬ ‫אל ]וארבע מא[ה ו]ת[לתי ותרי‬, “duizend[vierhond]erdtweeën[de]rtig” (4Q554 2 II 15 – 16) en ‫ת[מני‬, “ta]chtig”, aangevuld “vierhonderdta]chtig poternen” (5Q15 22: 2), evenals de berekening van het aantal woonblokken door Puech (10.7.2.). Er wordt onderzocht in welke mate het schaars bewaarde tekstmateriaal van de architectonische beschrijving van het tempelcomplex toelaat een beeld hiervan te vormen. De tempel wordt expliciet genoemd bij middel van de termen ‫ הֵ יכַל‬en ‫ ַמ ְק ַד‬. (11.1.). Aan de hand van de Tanach wordt onderzocht welke architectonische elementen kunnen worden verwacht in de Aramese tekst: een tempelcomplex met één of meer voorhoven en een tempelgebouw, mogelijk met zijvleugels, dat in essentie 2 3

Puech: 2003. O.m. García Martínez 1988: 448 – 452. Zie onder 10.2. – 10.4., eerste volume.

22

bestaat uit het allerheiligste, het heilige en een inkomhal (11.2. en 11.3.). De respectieve opvattingen van Wise en Puech met expliciete verwijzing naar meer dan één voorhof worden aan een kritisch onderzoek onderworpen (11.4.). De aandacht wordt gevestigd op de vermelding van het brandofferaltaar (11.5.), de tafel voor de toonbroden (11.6.2.), het wasbekken (11.6.3), vaatwerk (11.6.4.), versiering (11.6.5.) en tronen (11.7.). Volgende niet bewaard gebleven elementen of elementen, die niet in de beschikbare tekst voorkomen worden vermeld: de ark, het verzoendeksel, de stenen tafelen, de cherubijnen, de voorhang, de kandelaar, de twee bronzen zuilen en de twee zilveren trompetten (11.6.1.). 1.5. Deel vier: voorstellingstechniek in Aramees ieuw Jeruzalem, Ezechiël en de Tempelrol Vergelijking van Aramees ieuw Jeruzalem met twee andere verwante teksten, Ezechiël en de Tempelrol ligt voor de hand. Aangezien laatstgenoemde tekst geen stadsbeschrijving bevat en Ezechiël slechts in summiere mate is het aangewezen de drie genoemde teksten niet zozeer te vergelijken op het vlak van de beschreven architectuur maar op het vlak van de voorstellingstechniek. De voorstellingstechniek noch van Aramees ieuw Jeruzalem noch van architectuurbeschrijvende passussen in de Tanach en in de Qumranteksten werd tot op heden onderzocht. Bij wijze van conclusie en van these tegelijk kan worden geformuleerd, dat de uitgebreide architectuurbeschrijvingen van het tempelcomplex en van de stad, hetzij op gebiedende wijze hetzij op empirische wijze worden uitgevoerd, al dan niet visionair van aard, bij middel van een verfraaid maar impliciet wiskundig vraagstuk, waarmee de heilige en luisterrijke bouwkundige infrastructuur wordt beschreven, waarbinnen de cultus wordt georganiseerd en bediend. Parallellismen met Assyrische en voornamelijk Babylonische teksten laten toe de hypothese te formuleren, dat de joodse architectuurbeschrijvingen daaruit hebben geput met dien verstande, dat laatstgenoemde voorstellingen aspecten combineren, die in eerstgenoemde teksten afzonderlijk of in minder gebundelde mate worden besproken. Op basis van vergelijkend onderzoek van Aramees ieuw Jeruzalem, Ezechiël en de Tempelrol worden vier aspecten van de opmetende beschrijvingen besproken: de context (hoofdstuk 12), de werkwijze (hoofdstuk 13), de eigenschappen (hoofdstuk 14) en bijzondere constructietypen (hoofdstuk 15). Van de genoemde aspecten komen volgende deelaspecten aan bod: 1. van het aspect context: de positie van de auteur (12.1.), de situering in de tijd: bouwfazen en historische context (12.2.) en het bouwmodel en de bouwopdracht (12.3.) en het didactisch opzet van de auteur (12.4.). 2. van het aspect werkwijze: het wiskundig probleem in combinatie met de indruk van volledigheid (13.1.), het pragmatische versus het gebiedende principe (13.2.), de combinatie van het analytische, het consecutieve en het summatieve principe (13.3.), de volgorde (13.4.), van het bijzondere naar het algemene en van het algemene naar het bijzondere (13.4.1.), verloop van het gehele bezoekstraject (13.4.2.), de absolute en relatieve oriëntatie en plaatsbepaling (13.5.), het volledigheidsprincipe (13.6.), het gebruik van ‫ֹל‬/‫( וֹל‬13.6.1.), hypervolledigheid door middel van redundantie: enkele en dubbele opgave van de afmetingen (13.6.2.), opsomming (13.6.3.), de identiteit van de afmeting en de vorm (13.7.), bij middel van vergelijking (13.7.1.) en bij middel van vierkante vorm (13.7.2.). 3. van het aspect eigenschappen: de afmetingen en dimensies (14.1.), het materiaal: hout, steen, goud, zilver, brons, ijzer, kostbare gesteenten en nietvermelde materialen 23

(leem, aardpek, textiel en dierlijke materialen) (14.2.), de kleur (14.3.), verfraaiing van het wiskundig vraagstuk bij middel van kostbare materialen en kleuren (14.4.). 4. van het aspect constructietypen: de stadsplattegrond die van het tempelcomplex en de ligging van de tempel (15.1.), de omwalling (15.2.), de poortgebouwen (15.3.), de trappenhuizen (15.4.), de zuilen en zuilengalerijen (15.5.), slachtplaatsen (15.6.), kookplaatsen (15.7.), het huis van het wasbekken en het huis van het cultusgerei (15.8.), de vogelverschrikking, de latrines en de plaatsen voor melaatsen, mannen met vloeiingen en verontreinigingen (15.9.). Het deel over de architectonische voorstellingstechniek wordt afgesloten bij middel van een bespreking van Assyrische en vooral Babylonische parallellen. Dit geschiedt aan de hand van koninklijke inscripties en verslagen (16.1.), teksten met topografische inslag (16.2.) en een lofzang op Babylon met vermelding van kostbare gesteenten (16.3.). Mogelijke Babylonische invloed op andere domeinen dan architectuurbeschrijving wordt vermeld (16.4.). 1.6. Deel vijf: cultus De manuscripten 2Q24 en 11Q18 onderscheiden zich van de manuscripten 4Q554, 4Q554a en 5Q15, omdat zij naast architectuurbeschrijving ook elementen van cultusbeschrijving bevatten. 4Q555 heeft uitsluitend betrekking op de eredienst. De cultus wordt op twee wijzen beschreven. Enerzijds aanschouwen gids en bezoeker cultushandelingen, die worden uitgevoerd in hun aanwezigheid volgens het schouwspelprincipe (17.1.), anderzijds leest de gids voor uit een geschrift. Onderzocht wordt, of de elementen van de beschreven cultus overeenstemmen met de cultus van de Pentateuch. Hiertoe wordt eerst de rol van God (17.2.), de vorst (17.3.1.) en het volk van Israël bestudeerd (17.3.2.). Vervolgens worden volgende elementen besproken: kalendergebonden handelingen (17.4.), het dagelijks offer (17.5.), de sabbat, de ceremonie met de toonbroden en de nieuwe maan (17.6.), de jaaraanvang, het paasfeest, het feest van de ongedesemde broden, ‫ קורב‬en de celebratieoffers (17.7.), bewerkstelliging van verzoening (17.8.), het brand- (‫ )הָ ֹעלָה‬en plengoffer en de uitdrukking “aangename/lieflijke geur”, ‫( ֵריַח נִ יח ַ ֹוח‬17.9.) en het graanoffer (17.10.). Er wordt onderzocht, of cultushandelingen worden uitgevoerd, die parallel verlopen met handelingen in de Tanach (17.11. en 17.12.). De aandacht wordt gevestigd op gereciteerde teksten en zegening (17.13.) en op moeilijk toewijsbare offerceremoniën (17.14.). Nagegaan wordt, of de drie geledingen van het priesterambt, de hogepriester (‫ַרָ א‬ ‫ָהֵ נָא‬/‫אא‬ ָ ‫)ָהֵ ֵר‬, de priesters en de Levieten, worden genoemd en welke status laatstgenoemden hebben (18.1.). Verder wordt onderzocht, of de hogepriesterlijke en priesterlijke kleding wordt beschreven (18.2. en 18.3.) en of bepalingen zijn uitgevaardigd met betrekking tot het dragen van genoemde kleding (18.4.). Onderzoek wordt uitgevoerd naar verwijzingen met betrekking tot de aflossing van de tempelwacht (18.5.). Tenslotte wordt onderzocht of de eredienst in Aramees ieuw Jeruzalem aards of hemels van aard is met verwijzing naar de Liederen van het sabbatoffer en met vergelijking van de beschreven architectuur (19.).

24

1.7. Deel zes: eschaton Aramees ieuw Jeruzalem bevat twee verwijzingen naar het eschaton: enerzijds vermelding van traditionele vijanden, overheersende naties en eigentijdse vijanden met betrekking tot het einde van de onderdrukking (4Q554 2 III), en anderzijds de vermelding van “levende wateren” in een zwaar beschadigde context (11Q18 10 I 1). Aangaande de betekenis van eerstgenoemde passus wordt onderzocht, of er wordt gerefereerd aan een gewelddadige eindstrijd naar analogie met de Oorlogsrol, de opeenvolging van koninkrijken naar analogie met het boek Daniël (21.) of een andere fundamentele wending in de geschiedenis van de schepping (20.). De vermelding van “levende wateren”, vermeld op 11Q18 10 I 1, wordt vergeleken met het concept, dat eveneens wordt behandeld in Ezechiël, Zacharija, Joël en het Testament van Jakob, waar het telkens verbonden is met gebeurtenissen van eschatologische aard (22.). 1.8. Appendices: tekstbewerking, lexicon, literatuurlijst, lijst foto’s, afbeeldingen en auteursregister Het tweede volume van voorliggend proefschrift bevat de tekst van Aramees ieuw Jeruzalem in kwadraatschrift en een eigen Nederlandse vertaling met commentaar in voetnoot (24.). Daarna volgt het lexicon (25.), waarna in excursie een aantal de schrijfwijze van getallen wordt besproken (26.1.) en de drie lengtematen, de stadion, de roede en de el (26.2.). De betekenis van volgende bouwtechnologische termen wordt onderzocht: ֹ‫( אֲ ס‬26.3.1.), *‫( ַ יִת‬26.3.2.), ‫ָ ָרי‬, en ‫( ָ ָריָה‬26.3.3.), ‫( ֹ" ָה‬26.3.4.), ָ"ֹ (26.3.5.), "ַ (26.3.6.), ‫( זָוִ י‬26.3.7.), ‫ל‬$‫( ְטל‬26.3.8.), ‫ָ א‬$ַ; ָ‫&טימ‬ ִ ‫ִ י‬$ַ (26.3.9.), ‫*מֶ עָ ל‬ (26.3.10.), ‫ מַ ִ)יַע‬en ‫ ַמ ִ)יעָ ה‬, ‫ ַמ ִ)יעָ ה‬, en ‫( מַ ִ)יעָ י‬26.3.11.), ‫( מרפסה‬26.3.12.), ‫( עֲ לָל‬26.3.13.), ‫( עֲ ִעי‬26.3.14.), ‫ ַרזָה‬+ְ en ‫ ַר ָזי ְָתא‬+ְ (26.3.15.), ‫( ְבִ ק‬26.3.16.), ‫ר‬$ (26.3.17.), ַ‫ְפ‬ (26.3.18.), ָ$,ַ (26.3.19.), ‫ ַרע‬,ְ (26.3.20.). Akkadische en Perzische leenwoorden worden besproken (26.4.). De aandacht wordt gevestigd op de invloed van het Hebreeuws taalgebruik door middel van hebraïsmen (26.5.1.) en ontlening aan het Hebreeuwse lexicon, waartoe een inventaris van bedoelde termen wordt opgesteld (26.5.2.). In grammaticaal opzicht worden de woordvolgorde van nominale en werkwoordelijke zinnen (27.) en het gebruik van tijden en wijzen (28.) onderzocht. Het tweede volume bevat verder een lijst van de foto’s (29.), de afbeeldingen (30.), een literatuurlijst (31.), een auteursregister (32.) en referenties van de belangrijkste architectonische beschrijvingen in andere teksten dan Aramees ieuw Jeruzalem (33).

25

26

DEEL EE/: MA/USCRIPTE/ 2. De manuscripten 2.1. Materiële beschrijving van de manuscripten 2.1.1. Materiaal, omwikkeling, naaisporen, regel- en kolomlijnen en beschreven zijden Zoals bij 86% van de manuscripten, ontdekt in de grotten van Qumran, bestaat de ondergrond van Aramees ieuw Jeruzalem uit geprepareerd leder, materiaal, waarop het grootste deel van de literaire teksten, afkomstig uit de grotten, is neergeschreven4. Twee fragmenten van 4Q554 met naaisporen, 4Q554 2 I en 4Q554 2 II en III, zijn op de jongste foto, PAM 43.589, direct met elkaar verbonden tot een directe join, waarvan de geldigheid niet unaniem wordt aanvaard5. Fragment 21 van manuscript 11Q18 vertoont naaisporen aan de linkerrand. Links van genoemde sporen zijn geen lettertekens bewaard gebleven. De toestand, waarin manuscript 11Q18, grotendeels bestaande uit twee versteende proppen6, werd ontdekt, toont aan, dat de volledige tekst in dit geval wel degelijk op één rol was geschreven. Genoemd manuscript bevat architectonische beschrijving, cultusbeschrijving en verwijzing naar een grondige omwenteling in de geschiedenis. Het principe, dat in Qumran één rol aan één enkele tekst7 is gewijd, wordt hier blijkbaar toegepast. 11Q18 bevat sporen van omwikkeling bij middel van textiel. Aan twee stukken leder kleeft immers een stukje doek, nu bruin verkleurd, waarin de rol was gewikkeld. Vier afzonderlijke stukjes doek in doos 1030 behoren eveneens tot de overblijfselen van bedoelde rol. Er bleven geen sporen bewaard van lederen linten, bestemd, om de rol toe te binden8. Op de fragmenten van 1Q32, 2Q24, 5Q15 en 11Q18 zijn droge horizontale regellijnen getrokken, zoals nagenoeg op alle lederen manuscripten afkomstig uit Qumran en Masada9. Zoals op alle rollen, ontdekt in de Judese woestijn10, lijken de lettertekens opgehangen te zijn aan de regellijnen. Op 11Q18 21 zijn een vage droge verticale lijn zichtbaar en zeven richtpunten, om de lijnen te trekken11. Tov vermeldt expliciet, dat manuscript 2Q24 geen sporen vertoont van laatstgenoemde punten of streepjes12. Geen enkel van de fragmenten draagt tekst op de rugzijde13.

4

Tov 2004: 32. Zie bespreking onder 3.6., eerste volume. 6 Zie materiële beschrijving door García Martínez e.a. 1998: 305 en verder onder 2.1.7., eerste volume. 7 Tov 2004: 39. 8 Tov 2004: 40 – 42: rollen werden op drie wijzen toegebonden: bij middel van lederen linten, bij middel van stoffen omwikkeling en bij middel van de combinatie van beide genoemde technieken. 9 Tov 2004: 58. 1Q32: Milik 1955: 134, 2Q24: Baillet 1962: 85, 5Q15: Milik 1962: 184 en 11Q18: García Martínez e.a. 1998: 305. 10 Tov 2004: 61. 11 García Martínez e.a. 1998: 338. 12 Tov 2004: 65. 13 Tov 2004: 120. 5

27

2.1.2. Volledigheid van de tekst, varianten en aantal kolommen per rol Rollen afkomstig uit de Judese woestijn bevatten in principe slechts één enkele teksteenheid op enkele uitzonderingen na14. Er kan bijgevolg worden aangenomen, dat elk van de zeven manuscripten in volledige vorm slechts één enkele tekst heeft bevat, namelijk die van Aramees ieuw Jeruzalem. De vraag, of de tekst op alle bedoelde manuscripten wel identiek was, blijft om begrijpelijke redenen onbeantwoord. De bewaarde tekstgedeelten vertonen tien spellingsvarianten en één enkele variant in formulering15. De toestand van de bewaarde fragmenten van 4Q554a en 5Q15 laat niet toe met zekerheid te bepalen, of de regellengte op beide manuscripten oorspronkelijk overal dezelfde was16. Manuscript 11Q18 telde minstens 43 kolommen17. Aangezien de tekst van 1Q32, 4Q554, 4Q554a, 4Q555 en 5Q15 niet voorkomt op de bewaarde fragmenten van 11Q18 enerzijds en er nog resten van genoemd manuscript bewaard zijn in de propvorm, kan de tekst ervan in elk geval op meer dan 43 kolommen worden geschat. Voegt men de drie opeenvolgende kolommen van 4Q554 1 en de twee opeenvolgende kolommen van 5Q15 1 hieraan toe, dan levert dit een totaal op van minimum 48 kolommen. Het versteende gedeelte van de grote prop wijst er volgens García Martínez e. a. op18, dat minstens 3 mm van de buitenzijde van de rol niet kunnen worden blootgelegd, waaruit volgt, dat minstens acht maar mogelijk meer omwentelingen, elk 11 – 12 cm breed, van het begin van de rol verloren zijn gegaan. De inhoud van genoemde omwentelingen blijft uiteraard ongekend. 2.1.3. Aantal regels per kolom Op geen enkel van de zeven manuscripten bleef een kolom integraal bewaard. Een groot fragment van manuscript 4Q554 bevat de resten van drie opeenvolgende kolommen. Het ontbrekende tekstgedeelte tussen de eerste en de tweede kolom van genoemd manuscript kan met vergaande graad van zekerheid worden gereconstrueerd, gelet op de nagenoeg stereotiepe formulering enerzijds en gelet op de specifieke inhoud, de opmeting van de omwallingsegmenten19 met 12 poorten, anderzijds20. Hoewel de tekst zelf kan worden gereconstrueerd, is het onmogelijk de juiste verdeling ervan over de regels te bepalen omwille van het inconsequente gebruik van de ruimere spaties21. Inzake het aantal regels van 4Q554 1 II merkt Puech22 het volgende op: “(…) la partie inférieure des colonnes de 4Q Jaa, rouleau qui portait soit 22, soit 23 lignes par colonne”. In voorliggend proefschrift wordt de nummering, 14

Tov 2004: 39. Uitzonderingen: Meditatie over de schepping (4Q305), Otot (4Q319) en Regel van de gemeenschape (4Q259), Werken van God (4Q392) en Gemeenschappelijke biecht (4Q393), Instructietekst (4Q448) en contracten uit Murabat (Mur 24). 15 Zie inventaris onder 24.9., tweede volume. 16 Zie verder onder 3.10., eerste volume. 17 11Q18 1, 2, 3, 4, 5, 6, 7, 8, 9, 10 I, 10 II, 11, 12 I, 12 II, 13, 14 I, 14 II, 15, 16 I, 16 II – 17 I, 17 II, 18, 19, 20, 21, 22, 23 I, 23 II, 24, 25, 26, 27, 28, 29, 30, 31 I, 31 II, 32, 33, 34, 35, 36 en 37. García Martínez e. a. 1998: 355 vermelden het bestaan van andere fragmenten met slechts enkele lettertekens. 18 García Martínez e. a. 1998: 309. 19 In voorliggend proefschroeft wordt de term “omwalling” aangewend, om de gehele omwalling van een architectonisch complex aan te duiden, de term “muur”, om één van de vier zijden van een rechthoekige omwalling aan te duiden, en de term “segment”, om een onderdeel van een muur aan te duiden. 20 Zie hoofdstuk 7, eerste volume. 21 zie verder onder 2.1.5., eerste volume. 22 Puech 1995: 89: voetnoot 6.

28

die rekening houdt met 23 regels23, om praktische redenen, gehandhaafd. García Martínez, hierin gevolgd door Ditommaso24, stelt een lezing voor met 22 regels op 4Q554 1 I en II. De lezing met 23 regels berust op de positie van de onderste regel op 4Q554 1 II, die op de foto’s PAM 41.940 en PAM 43.564 duidelijk lager is dan die van de onderste regel op 4Q554 1 I. Uit de foto kan niet worden afgeleid in welke mate deze lagere positie oorspronkelijk is of wordt teweeg gebracht door verkreukeling en verkrimping. In het tweede volume van voorliggend proefschrift wordt eveneens een tweede reconstructievoorstel van 4Q554 1 II geformuleerd, rekening houdend met een kolom van 22 regels (zie onder 24.3.1., tweede volume). Van de eerste kolom van 5Q15 1 bleven zowel de kop- als de voetmarge bewaard. In dit proefschrift wordt een kolomlengte van 22 regels ondersteld. Volgens Wise had 2Q24 per volledige kolom 21 regels en 5Q15 20, volgens Milik telde manuscript 5Q15 per volledige kolom minstens 19 regels25. 2.1.4. Aantal lettertekens per regel Volgens eigen berekening luidt het aantal lettertekens per regel op de manuscripten 4Q554, 4Q554a en 5Q15, de enige manuscripten, waarvan de toestand van de fragmenten telling toelaat, als volgt:

2Q24 4Q554 1 I 4Q554 1 I 4Q554 1 II (23) 4Q554 1 II (22) 4Q554 1 III 4Q554 2 II 4Q554a 5Q15 I 5Q15 II

gemiddeld

minimaal

maximaal

Ditommaso (2005: 23- 24)

51,63 53, 27 50, 9 51,8 60 47, 3 72,7 85, 4 78, 6

38 38 48 51 55 46 66 83 73

60 63 53 62 65 48 78 89 82

48, 5 – 51,3

Milik (1962: 84)

Wise (1990: 55) 38

86 76

70

45, 6 – 48, 5

2.1.5. Gebruik van ruimere spaties (= VACATs) Op 1Q32 en 4Q555 na bevatten alle manuscripten wijdere spaties (= VACATs) tussen woorden. De context op 2Q24 is te onvolledig bewaard gebleven, om te kunnen bepalen welke betekenis ruimere spaties daar hebben: “de priesters VACAT de twee broden, waarop w[(as de wierook) … kijkende]” (2Q24 4: 14.) en “[…]x[…]VACAT en ik kijkende was naar datgene, wat gegeven <wordende was> aan a[lle priesters …]” (2Q24 4: 17.). De context van de verscheidene ruimere spaties op 11Q1826 is eveneens te zwaar verstoord, om besluiten te kunnen trekken. Op fragment 1 van 4Q554 komen ruimere spaties driemaal voor: 1° “[… en vanaf] [de hoek] van het oosten, die VACAT in het noorden ” (4Q554 1 I 11), 2° “[van het oosten vijfendertig stadia en] vanaf VACAT deze hoek naar het westen”27 en 3° “25 VACAT En hij leidde mij naar de binnenzijde van de stad en [hij] ma[t het (= elk) 23

García Martínez en van der Woude 1995: 151 en 2007: 601, García Martínez en Tigchelaar 1998: 1108 – 1109, Söllner 1998: 127 en Cook 2005: 47. 24 García Martínez 1996: 130 en Ditommaso 2005: 32. 25 Wise 1990: 55 en Milik 1962: 184. 26 11Q18 4: 2 en 3; 10 I 4; 12 I 4; 11: 5; 18: 4; 22: 7; 21: 5; 27: 2; 26: 4 en 5. 27 4Q554 1 I 17.

29

woon]blok op, [de buitenzijd]e van de lengte en van de breedte: roeden” (4Q554 1 II 11 - 12). In de eerste twee gevallen is de positie van de ruime spatie onlogisch, aangezien zij zinsdelen van elkaar scheidt, die in syntactisch opzicht nauw samenhoren. In het eerste geval wordt een relatief pronomen van de rest van de desbetreffende bijzin gescheiden. In het tweede geval wordt een prepositie gescheiden van het substantief, waarop het betrekking heeft. De positie van de spatie in het derde geval echter is zowel syntactisch als inhoudelijk verklaarbaar. Er worden geen nauw samenhorende zinsdelen van elkaar afgezonderd. Wel worden enerzijds bij middel van de ruime spatie volledige zinnen van elkaar gescheiden en anderzijds een belangrijke inhoudelijke wending in de tekst ingeleid. Na beëindiging van de rondleiding buiten de stad, wordt de bezoeker de stad binnengeleid. Van de tweede regel op 4Q554a is niets anders bewaard dan een zeer ruime VACAT. Uit de inhoud van de zin op de volgende regel kan worden opgemaakt, dat deze ruime spatie bedoeld kan zijn geweest, om de opmeting van het interieur van het poortgebouw te scheiden van de opmeting van de woonmodules aan de binnenzijde van een woonblok: “[(En hij voerde mij) binnenin (het woonblok en hij toonde mij erin de woonmodules van poort tot)] poort: vijftien ; acht aan één zijde naar de hoek” (4Q554a II 3). De ruime spatie op 5Q15 1 I 20 scheidt de inleiding tot opmeting van het interieur van het poortgebouw enerzijds af van de daadwerkelijke opmeting ervan anderzijds: “[En hij mat op de gehele inko]m[hal en de ruim[ten erv]an. VACAT En hij mat op binnen de ink[o]mhal: haar lengte [(der)tien] ellen [(en haar breedte tien ellen)]”. De afmetingen van de ruime spaties met inhoudelijke betekenis zijn erg groot op 4Q554 en 4Q554a, zoals opgemerkt door Ditommaso28 maar niet op 5Q15. Ditommaso leest op 4Q554 nog minder omvangrijke ruime spaties op 1 II 9, 15 – 20, 7: 22 en in de gereconstrueerde tekst van 1 II 6 en 8, wat niet wordt bevestigd door de foto’s29. Uit deze veelvuldig inconsequent geplaatste kleinere VACATs leidt Ditommaso af, dat de tekst van 4Q554 op ondeskundige (“inexpertly”), vlugge (“quickly”) en ondoordachte (“haphazardly”) wijze is gekopieerd30. 2.1.6. /ummering fragmenten en kolommen Beyer31 geeft een volledig eigen nummering aan alle fragmenten. De fragmenten van 4Q554 worden niet door iedereen op dezelfde wijze genummerd. García Martínez en van der Woude32, Cook33, García Martínez34, García Martinez en Tigchelaar 35, Söllner36 en Ditommaso37 onderscheiden twee grote fragmenten, met name “fragment 1” en “fragment 2”. Abegg38, Cook39 en Tigchelaar40 noemen deze fragmenten respectievelijk “fragment 2” en “fragment 3”. Zij onderscheiden tevens een derde

28

Ditommaso 2005: 2005: 19. Ditommaso 2005: 19. 30 Ditommaso 2005: 20. 31 Beyer 1984, 1994 en 2004. 32 García Martínez en van der Woude 1995: 150 – 152 en 2007: 600 - 602. 33 Cook 1996: 181 – 184. 34 García Martínez 1996: 129 - 131. 35 García Martinez en Tigchelaar 1998: 1106 – 1111. 36 Söllner 1998: 126 – 128. 37 Ditommaso 2005: 25 - 65. 38 Abegg 2003: passim. 39 Cook 2005: 44 – 51. 40 Tigchelaar 2007: 259. 29

30

fragment, “fragment 1”41. Het enige fragment van 4Q554a wordt uitsluitend genummerd door Abegg42 door middel van 1ii. De twee kolommen van dit enige fragment worden niet onderscheiden door García Martínez en Tigchelaar 43 en Ditommaso44. Cook45 geeft een eigen nummering aan de fragmenten van 4Q555: 4Q555 1 = 3, 4Q555 2 = 1 en 4Q555 3 = 2. In voorliggend proefschrift worden de regels 5Q15 1 I 7 - 14, zoals genummerd door Milik, toegewezen aan een afzonderlijk fragment 2246. 2.1.7. Materiële beschrijving per manuscript Volgens Milik is het huidoppervlak van de eerste zeven fragmenten van 1Q32 licht korrelig en hun rugzijde een weinig gewafeld47. De lettertekens grijpen in op de droge regellijnen. De interlinie bedraagt 7 mm. Het handschrift vertoont een redelijk goed gecalibreerde ductus. Baillet geeft een algemene beschrijving van manuscript 2Q24 en een van de afzonderlijke fragmenten48. De tanige huid vertoont de kleur van koffie met melk soms naar rood verkleurend maar soms ook verzwart. De huid is niet gaaf bewaard. Zij vertoont talrijke gaten en breuken. De fragmentranden zijn sterk aangevreten. Onderaan fragment 8 is een gewelddadige scheur zichtbaar. De beschreven zijde vertoont poriën maar de rugzijde is gladder49. De regellijnen zijn getrokken bij middel van een droge punt met een interlinie van 7 mm. De rechtermarge is 8 mm breed (fragment 4, waar het naaisel bewaard is gebleven aan het begin van het blad), de linkermarge 1 cm (fragmenten 1 en 6) en de voetmarge minstens 2, 2 cm (fragment 1). Het handschrift van het begin van de eerste eeuw van onze tijdrekening is elegant. De gemiddelde lettertekenhoogte bedraagt 2 mm. hē is 3 mm hoog. De spaties tussen de woorden variëren van 2 tot 2, 5 mm maar soms is de afstand kleiner. De manuscripten, respectievelijk gerangschikt onder de nummers 4Q554 en 4Q554a, zijn volgens de huidige uitgever, Puech, wel degelijk verschillende afschriften van dezelfde tekst en geen fragmenten van hetzelfde manuscript, gelet op de schikking van de kolommen en de regels enerzijds en de paleografische kenmerken50 anderzijds. Ditommaso vult de argumenten van Puech aan bij middel van volgende vier kenmerken51: 1° beide manuscripten vertonen onderling paleografische discrepanties. Hiermee bedoelt Ditommaso het veelvuldige gebruik van kortere VACAT’s van verschillende lengte in 4Q554, waarvan de toepassing bovendien aan geen enkele regel lijkt te beantwoorden52, 2° 4Q554 1 en 4Q554 2 vertonen geen horizontale regellijnen in tegenstelling tot 4Q554a, waar de lijnen duidelijke zichtbaar zijn, 3° er zijn drie verschillen merkbaar in de wijze, waarop cijfertekens worden geschreven. Hiermee bedoelt Ditommaso53: a. de vorm met de 41

= 4Q554 3: Ditommaso 2005: 68; Beyer 2004: J 5: 30. Abegg 2003. 43 García Martínez en Tigchelaar 1998. 44 Ditommaso 2005. 45 Cook: 2005: 50 en 52. 46 Zie onder 3.4. eerste volume. 47 Milik 1955: 134. 48 Baillet 1962: 84 – 85. 49 Deze vaststelling bevestigt , dat de meeste manuscripten op de behaarde zijde van de huid, dukhustos, zijn geschreven (Tov 2004: 35). 50 Puech 1995: 89 – 102, in het bijzonder 88; verwijzing apud García Martínez 1999: 448: 33. 51 Ditommaso 2005: 50 – 51. 52 Ditommaso 2005: 19 – 20. 53 Ditommaso 2005: 78. 42

31

ypsilonvormige ligatuur, uitgebreid bij middel van een voet, komt niet voor op 4Q554a maar wel vaak op 4Q55454, b. het teken voor 20 heeft bovenaan een serif op 4Q554 (1 I 19, II 7, 9, 11, 13 – 14, 13 en 13, 15, 18 en 19) maar niet op 4Q554a (II 4) en c. de tekens voor de eenheden op 4Q554 1 en 2 hebben een normale lengte, zijn vetjes geschreven met overwegend verticale houding, terwijl de overeenstemmende tekens op 4Q554a korter en dunner zijn en de neiging vertonen bovenaan naar rechts over te hellen, 4° de lettertekendichtheid van beide manuscripten is verschillend en 5° beide fragmenten van 4Q554 bevatten de onderste kolomgedeelten en ondermarges van de tekst tegenover het enige fragment van 4Q554a, dat de bovenmarge en de bovenste gedeelten van de kolommen bevat. Er is geen materiële beschrijving van 4Q554 in editio princeps beschikbaar55, omdat genoemd manuscript nog niet als dusdanig werd gepubliceerd. Bedoeld manuscript bestaat in elk geval uit twee grote fragmenten 4Q554 1 en 2. De foto’s bevestigen de beschrijving, uitgevoerd door Ditommaso56. Eerstgenoemd fragment bestaat uit een stuk huid met onregelmatige vorm, dat ongeveer 25 cm breed is langsheen de horizontale as en 13 cm langsheen de verticale as. Het onderste gedeelte van drie kolommen is gedeeltelijk bewaard. Van kolom I is de linkerhelft van 14 regels bewaard. Van kolom II zijn 18 regels gedeeltelijk bewaard, van kolom III tien regels. Het gehele stuk huid vertoont sporen van vervorming. Er loopt een scheur met onregelmatige vorm doorheen de volledige kolom II. De huid van kolom III is vervormd door inkrimping. 4Q554 2 bestaat uit twee kleinere stukken, die samen 17 cm meten langs de horizontale as en 8 cm langs de verticale. Van kolom I zijn vier regels bewaard, van kolom II en III respectievelijk 11 en negen regels. Slechts twee regels van kolom II zijn volledig bewaard gebleven. Op PAM 43.589, lichtjes groter van schaal dan 41.940, is het stukje met de kolommen I en II enerzijds bij middel van een directe join samengevoegd met het stukje van kolom III anderzijds. Genoemde join wordt verder besproken onder 3.3.. Volgens Ditommaso behoren een zestal stukjes, verder besproken onder 3.4., eveneens tot 4Q554, waarbij hij enerzijds verwijst naar Beyer en anderzijds naar Strugnell57: Ditommaso 4Q554 3 4Q554 4 4Q554 5 4Q554 6

Beyer (1994) J1-4 J 5: 30 J 5: 40 J 5: 50 J 4: 51 - 54 J6 J6 J7

Strugnell (1988) JNa 3

4Q554 7 (= 4Q554 2 III) 4Q554 8 (= 4Q112 4 (4QDan ?)

JNa 4 JNa 5

Ditommaso beschrijft 4Q554a als een driehoekig fragment met als afmetingen 11 x 11 x 16 cm58. Bedoeld fragment bevat resten van 12 regels met tekst en één VACATregel. Uit de tekstuitgave van Ditommaso blijkt niet, dat de resten van bedoeld manuscript twee kolommen bestrijken. Op de foto’s zijn links van de reeds gepubliceerde kolom59 54

Betreffende de lezing van de cijfertekens: zie 26.1., eerste volume. Op de Conference on “The AramaicTexts from Qumran” (Aix-en-Provence; 30 juni – 2 juli 2008) heeft Puech de nakende publicatie aangekondigd in DJD XXXVII. 56 Ditommaso 2005: 13 – 14. 57 Ditommaso 2005: 14. Zie ook onder 20., eerste volume. 58 Ditommaso 2005: 15. 59 O.m. García Martínez en Tigchelaar 1998: 1110 – 1113. 55

32

schaarse resten van lettertekens van een andere kolom zichtbaar. Gelet op de beschadigde toestand van de tekst is het onmogelijk de juiste afmeting van de tussenmarge te bepalen. Aangenomen, dat het eerste teken op de eerste regel ‘ālef is, gevolgd door de resten van één of twee tekens, dan bedraagt het gemiddelde aantal lettertekens per regel mogelijk 47(?). Manuscript 4Q555 omvat minstens drie zeer kleine fragmenten. Volgens Ditommaso kan het totale aantal zes en mogelijk meer kleine fragmenten bedragen60. Meer gegevens zijn niet beschikbaar, omdat het manuscript nog niet werd gepubliceerd in editio princeps. Milik beschrijft in de editio princeps de fragmenten van 5Q1561. De korrelig huid heeft een gemiddelde dikte. Het huidoppervlak is op sommige plaatsen beschadigd. De droge regellijnen zijn vrij fijn getrokken. De kopen voetmarge zijn respectievelijk 15 mm en 18 mm breed. De marge tussen de kolommen bedraagt 15 mm, de interlinie 6 mm, de gemiddelde hoogte van de lettertekens 2 mm. García Martínez e.a. geven een grondige materiële beschrijving van manuscript 11Q18.62 Op het tijdstip van zijn ontdekking was 11Q18 een gedeeltelijk versteende rol, die niet kon worden ontrold. Op advies van Plendereith werd het niet gepetrifieerde gedeelte weggesneden. De gekende fragmenten, die door van der Ploeg in veiligheid werden gebracht, evenals degene die later van de grote prop, afgebeeld op PAM 43.993, konden worden losgemaakt worden hierna behandeld. De meeste fragmenten zijn donker en broos aan de linkeren onderzijde. In sommige gevallen zijn de lettertekens, die nog leesbaar zijn op de foto, niet meer herkenbaar op de platen. De fragmenten zijn lichtbruin en worden donkerder naar de randen toe. Fragmenten 30 – 33 zijn donkerder dan de andere en hun huid heeft een andere granelure. De huid heeft de gangbare dikte: ca 3 – 0, 4 mm. Horizontale en verticale droge lijnen zijn meer of minder goed zichtbaar. De versteende gedeelten van de rol worden bewaard in dozen. Delen met bijzondere eigenschappen, zoals schrift en textiel zijn afgebeeld op PAM 43.993 en worden bewaard in doos 578A. Andere dozen bevatten eveneens versteend materiaal, dat, op het eerste gezicht, zou kunnen worden verward met stenen. Vier van bedoelde stukken in genoemde doos vergen een beschrijving. De rechterbovensectie van de grote prop, afgebeeld op PAM 43.99363 is volledig versteend en werd van de rest van de prop losgemaakt. Haar rechterzijde met een maximale dikte van 4, 3 – 4, 4 mm is helemaal donker en heeft een glanzend oppervlak zoals de linkerzijde van sommige fragmenten. De linkerzijde van genoemde sectie wordt stapsgewijs dunner, wat wijst op verscheidene rolomwentelingen. Schrift is bewaard op de bovenste en op de derde laag maar twee verschillende lagen zijn zichtbaar op de oppervlakte van de kleine prop op PAM 43.99364. Pogingen werden ondernomen, om de bovenste laag te verwijderen maar deze kleinere versteende prop is erg rimpelig, zodat slechts enkele stukken konden worden verwijderd65. Deze prop heeft een maximale dikte van 3 mm, waarvan vijf of zes lagen kunnen worden onderscheiden. Aan twee andere stukken kleeft en stukje doek, nu bruin van kleur, waarin de rol opgeborgen was. Het grootste verkoolde stuk vertoont duidelijk twee lagen van dit doek. De volledige dikte bedraagt 3 mm. Aan de rugzijde van het kleinste stuk kleven stukjes doek (pl. XL). Ook de inhoud van doos 1030 bevat vier zuivere stukjes doek, waarvan één wollen, behoort mogelijk tot de restanten van de rol. Deze stukjes doek behoren misschien tot de 60

Ditommaso 2005: 15. Milik 1962: 184. 62 García Martínez e.a. 1998: 305 – 306. 63 García Martínez e.a. 1998: pl. XXXV, frg. 3. 64 García Martínez e.a. 1998: pl. XXXV, frgn 1 + 2. 65 García Martínez e.a. 1998: pl. XXXV, frgn 1 + 2; pl. XL. 61

33

oorspronkelijke omwikkeling van de rol, die later gedeeltelijk petrifieerde en aan de rol ging kleven. Er werden geen afmetingen van de ongeopende rol gerapporteerd66. Volgens foto PAM 43.98167 was de ongeopende rol 10, 6 cm hoog. De breedte in het midden varieert van 3, 5 tot 3, 8 cm. De hoogte van het grootste niet gebroken fragment (frg. 12) bedraagt 8, 25 cm. Het samengestelde fragment 13 is 8, 55 cm hoog. Op PAM 43.993 zijn de grote prop en fragmenten 10 en 11 een beetje hoger dan 8 cm. Fragment 14 (join van twee stukken) is 7 cm hoog. Alle andere fragmenten zijn 5 tot 6,5 cm hoog. Het breedste is frg. met 18: 8, 8 cm. Volgens het verslag werd slechts één enkel uitsteeksel losgemaakt en ging de rest verloren. Volgens laatstgenoemde afmetingen is dit niet volledig juist. Fragmenten 6 – 31 hebben een bewaarde kopmarge. Uit onderlinge vergelijking van de fragmenten blijkt, dat de eerste regel niet overal op dezelfde hoogte werd aangezet. Wegens de geringe leesbaarheidsgraad van de regels kan niet steeds worden uitgemaakt of de eerst leesbare regel wel degelijk de aanvangsregel is. De breedste kopmarge vertoont fragment 10: 2, 4 – 2, 5 cm, dit is het bovenste uitsteeksel van de ongeopende rol op de foto. Dit kan de volledige kopmarge zijn. De brede kopmarge van fragment 12 (2 – 2, 1 cm) kan een eerste blancoregel bevatten. De marge tussen de kolommen is bewaard in de fragmenten 10 (mogelijk 2 cm), 12 (1, 5 – 1, 7 cm), 14 (ca 1, 9 cm, 16 (1, 5 – 2 cm), 17 (ca 1, 5 cm), 23 (ca 1, 5 cm) en 31 (1, 5 cm). De afstand tussen de linkse verticale lijn en het uiteinde van de huid in frg. 21 bedraagt 1, 5 cm. De interlinie varieert van 0, 72 tot 0, 76 cm. De gemiddelde letterhoogte varieert van 0, 32 tot 0, 35 cm Deze afmetingen zijn kleiner op de fragmenten 33, 35, 37 en op de onderzijde van frg. 32 (interlinie: 0, 5 – 0, 6 cm en letterhoogte: 0, 25 – 0, 3 cm). Afgezien van de fragmenten 1 - 4, bevat Mus Inv. 578a 50 andere fragmenten68, waarvan het grootste 2,5 x 2 cm meet en het kleinste 0, 2 x 0, 2 cm. De grootste fragmenten, waarvan sommige met aanklevend weefsel, zijn zichtbaar op de foto’s PAM 43.993 en IAA 508044. Vele grotere fragmenten lijken beschreven te zijn, zoals zichtbaar op laatstgenoemde foto, maar de lettertekens zijn slechts vaag zichtbaar en onherkenbaar. De meeste van de kleine fragmenten zijn waarschijnlijk afgebroken van de twee proppen van PAM 43.993 en vertonen sporen van één of twee lettertekens. 2.2. Bijzonderheden: schrapcorrectie en stenografie Het voorstel van Ditommaso, om de schrapcorrectie op 4Q554 1 II 18, waarbij ‫אמי‬, voorafgaand aan het cijfer 18, werd geschrapt, toe te voegen aan de inventaris, opgesteld door Tov69, wordt na onderzoek op de foto’s bevestigd. Ditommaso merkt op, dat op 4Q554 1 III 19 de vorm ‫ אמי‬wordt weergegeven bij middel van het eerste letterteken ervan: ‫א‬.70 Deze werkwijze beschouwt hij als een voorbeeld van ondeskundig copiëren71. Mijns inziens is de mogelijkheid van stenografie, hoewel niet consequent toegepast op het gehele manuscript, evenwaardig.

66

García Martínez e.a. 1998: 306 – 307. García Martínez e.a. 1998: pl. LIII. 68 García Martínez e.a. 1998: 355. 69 Ditommaso 2005: 41; Tov 1999: 247 – 25. 70 Ditommaso 2005: 47. 71 Ditommaso 2005: 22. 67

34

3. Tekstinhoud en - structuur 3.1. Toewijzing manuscripten Gelet op de overlappingen, zowel inzake architectonische beschrijving als aangaande cultus, behoren vijf manuscripten, 2Q24, 4Q554, 4Q554a, 5Q15 en 11Q18, ongetwijfeld tot eenzelfde tekst, zoals blijkt uit onderstaande tabel: 2Q24

4Q554

1: 1 – 4

1 II 12 - 15 1 III 14 – 22

4Q554a

5Q15

II 1 - 12

1I1-2 1 I 16 – 19, II 1 - 4 1 II 5 - 15

11Q18

4: 8 - 16

architectuur

20: 1 -7

cultus

De tekst van de overlappingen vertoont afwijkingen op het vlak van spelling, syntaxis en éénmaal naar formulering72. 4Q554, 4Q554a en 5Q15 vertonen geen passussen met betrekking tot de cultus. Eerstgenoemd manuscript bevat een uitvoeriger eschatologische verwijzing (2 III), 11Q18 (10 I) een beperkte. Manuscript 4Q555 is erg onvolledig bewaard gebleven in de vorm van drie kleine stukjes, waarvan de inhoud in verband kan worden gebracht met cultusbeschrijving bij middel van de termen ‫ר‬$‫ָ ת‬+, “tafel” (4Q555 1: 3; 3: 3) en ‫ח‬-ַ ‫מ‬, ְ “olie” (4Q555 2: 2). Genoemde termen komen elders op de manuscripten van Aramees ieuw Jeruzalem eveneens voor in cultuscontext: “olie” op 11Q18 29: 4 en “tafel” op 2Q24 3: 3 en 4: 7 en op 11Q18 8: 3 en 20: 3a73. Op basis van deze gegevens kan met enig voorbehoud worden aangenomen, dat 4Q555 een kopie is van Aramees ieuw Jeruzalem, hoewel geen enkele overlapping met één van de zes andere manuscripten beschikbaar is74. Identificatie van 1Q32 als kopie van Aramees ieuw Jeruzalem is volgens Milik mogelijk na vergelijking met fragmenten uit de grotten 2, 4 en 5: “Les sept premiers fragments pourraient appartenir à une apocalypse en araméen, inspirée des derniers chapitres d’Ézéchiel, qui donne la description de la Jérusalem nouvelle, du Temple nouveau, du rituel. On en a probablement des fragments dans les lots de 2Q, 4Q (au moins deux exemplaires) et 5Q.”75 Geen enkele regel van manuscript 1Q32, in zijn huidige staat, bevat twee volledig bewaarde vormen evenmin als enige werkwoordsvorm. Uitdrukkingen typisch voor Aramees ieuw Jeruzalem, in zijn hoedanigheid van opmetende rondleiding, ontbreken eveneens, zoals ִ‫&חזֵיני‬ ְ , “hij toonde mij” en ‫“ &עֵ לְ נִ י‬hij leidde mij binnen”. ‫ ְמ ַח‬, “hij mat op”, komt mogelijk éénmaal voor op 1Q32 2: 3. Geen enkele overlapping met één van de zes andere manuscripten is aantoonbaar. Toch kan volgens García Martínez uit de bewaarde termen en uitdrukkingen worden opgemaakt, dat het een architectuurbeschrijvende tekst betreft76. Eigen onderzoek bevestigt dit standpunt aan de hand van de termen ‫ְ תֹל‬, “muur/wand” (1Q32 7: 1), ‫ד‬$. ַ‫ע‬, “zuil” (1Q32 1: 1; 5: 2 [ (+ telwoord)), ‫ ִמ ְחָ ה‬, “afmeting” (1Q32 2: 3), ‫ ֹו‬/, “binnenruimte” (1Q32 2: 2), ‫ה‬.ָ ‫א‬, ַ “el” (1Q32 15: 2 + telwoord) en ‫ ַרע‬,, ְ “poort” (1Q32 4: 2). Onder 25.6, tweede volume, is een tabel 72

Zie variantenapparaat onder 24.9., tweede volume. “olie” (‫ח‬-ַ ‫)מ‬ ְ komt ook oor in de Apocriefe genesis (1QapGen X 16) en “tafel” (‫ר‬$‫ָ ת‬+) in Tobita (4Q196 2: 11). 74 Reeds García Martínez 1999: 448. 75 Milik 1955: 134. 76 García Martínez 1999: 446: “all the preserved words in the first seven fragments correspond to parts of the other copies”. 73

35

opgenomen met verwijzing naar genoemde termen in de andere manuscripten. Twee termen op 1Q32 hebben wel betrekking op architectonische beschrijving maar komen niet voor in de andere zes manuscripten: ‫ ְוִ י‬,, ַ “basis/sokkel”, (1: 1) en ‫גַלְ גַל‬, “kapiteel, rad” (14: 2 en 3). Eerstgenoemde term is een hapax legomenon. Laatstgenoemde term komt niet voor in de zes andere handschriften van Aramees ieuw Jeruzalem.77 Yadin heeft gepoogd de passus van 1Q32 te begrijpen als de verwijzing naar de slachtplaats van de tempel naar analogie met een soortgelijke inrichting op de Tempelrol. García Martínez weerlegt dit78. Volgende telwoorden komen voor: “één” (3: 2, 22: 1), “twee” (5: 2 [ + zuil) en “negen” (16: 2). Een flinterdunne verwijzing naar de tempel en cultus kunnen worden afgeleid uit de termen ‫"י‬,ִ “oordeel” en ‫ ִמי‬, “water” die respectievelijk voorkomen op 1Q32 17: 2 en 11Q18 24: 2 enerzijds en 1Q32 19: 1 en 11Q18 10 I 1 en 3 anderzijds. Volgens García Martínez e.a. moet 11Q18 worden toegewezen aan Aramees ieuw Jeruzalem, gelet op de overlappingen met 2Q24 naar stijl, woordenschat en inhoud79. Deze argumentatie omtrent stijl, woordenschat en inhoud kan worden uitgebreid naar de manuscripten 4Q554, 4Q554a en 5Q15. De manuscripten 1Q32, 2Q24, 4Q554, 4Q554a, 4Q555, 5Q15 en 11Q18 worden toegewezen aan de tekst van Aramees ieuw Jeruzalem door García Martínez80. Bedoelde toewijzing steunt op overlapping en op inhoudelijke gegevens. Eigen onderzoek bevestigt de overlappingen, waaraan in algemene bewoordingen werd gerefereerd door García Martínez. In voorliggend proefschrift worden de zeven genoemde manuscripten toegewezen aan de tekst van Aramees ieuw Jeruzalem. In voorliggend proefschrift wordt bijgevolg aangenomen, dat bedoelde tekst drie inhoudelijke aspecten bestrijkt, architectuurbeschrijving, cultusbeschrijving en voleindiging van de geschiedenis. Hiermee sluit de auteur van Aramees ieuw Jeruzalem aan bij een joodse traditie, waarin beschrijving van religieuze architectuur en cultus met elkaar worden vervlochten: de opmetende beschrijving van de tabernakel, Ezechiël en de Tempelrol, de restauratie van de stadsomwalling in ehemija, de heropbouw van de tempel in Ezra, de normatieve tempel op de Tempelrol, de geïdealiseerde beschrijving van de tempel, zijn cultus en de stad in de Brief van Aristeas, de restauratie en herinwijding van de tempel in de boeken Makkabeeën en het Testament van Jakob. Laatstgenoemde tekst en Ezechiël bevatten tevens eschatologische verwijzingen. 3.2. Tekstaanvang Twee onderzoekers spreken zich uit over de aanvang van de tekst. Milik formuleert voorzichtig “A la col. I du grand morceau de 4Q, qui est probablement la première 77

De term komt nog wel éénmaal voor in de Aramese versie van Henoch uit Qumran (Astronomische Henochb; 4Q209 6: 6) met als betekenis “maanschijf”. In de Hebreeuwse teksten uit Qumran komt de term voor in de Damascustekst (CD X 15), een horoscoop (4Q186 1 I 5), de Liederen van het sabbatoffer (4Q405 20 II – 22: 10) en de Tempelrol (11Q19 XXXIV 4, 5 en 9). 78 Zie 15.6., eerste volume. 79 García Martínez e.a. 1998: 308 – 309. 80 García Martínez 1999: 445 – 449; zo ook García Martínez en van der Woude 1995: 148 – 149 (2007: 597: Beschrijving van het ieuwe Jeruzalem), Puech 1995: 87 – 88: voetnoot 1, Vermes 1995: 324, Cook 1996: 180, Maier 1995 I: 252, 277, 301, 369, II: 732, Maier 1997: 316, VanderKam en Flint 2002: 237, García Martínez en Tigchelaar 1997: 111 en 218, idem 1998: 1106, 1136 en 1220, García Martínez 2000: 606 – 607, Puech 2003: 379, Beyer 2004: 129, Ditommaso 2005: 3. Broshi 1992: 9: voetnoot 1, vermeldt 1Q32, 2Q24, 5Q15, 4Q549, 4Q550, 11Q Jer Nouv ar en 4Q232; García Martínez 1985: 561: 1Q32, 2Q24, 4Q?, 5Q15 en 11Q, 1988: 448: 1Q32, 2Q24, 5Q15 en een kolom van een uit grot 4 en een fragment van een kopie uit grot 11, 1992b: 180: 1Q32, 2Q24, 4QNJ, 5Q15 en 11QJN.

36

colonne du manuscrit (…)”81. Puech is minder terughoudend: “Le manuscript 4Q Ja semble avoir preservé les restes de la première colonne, et une reconstruction du texte à l’aide de 5Q15 et de 4Q Ja-b permet de retrouver une bonne partie des quatre premières colonnes de cette oeuvre.”82. Volgens laatstgenoemde onderzoeker vangt de tekst bijgevolg aan met de beschrijving van het stadsplan en de vier zijden van de omwalling met drie poorten per muur83. Zoals Ditommaso terecht aanvoert, onderbouwen genoemde onderzoekers hun uitspraken niet bij middel van argumenten84. Volgens een aantal onderzoekers85 knoopt de auteur van de Aramese tekst aan bij het literaire schema van Ezechiël 40 – 4886 of hanteert hij genoemd schema. Volgens Ditommaso laten de onderzoekers, waarvolgens de rondleiding van buiten naar binnen verloopt, het begin van de tekst samenvallen met het begin van de rondleiding, waaronder Milik, García Martínez en Frey87. Dit standpunt wordt door de bedoelde onderzoekers echter nergens expliciet geformuleerd. 3.3. Doorlopende architectuurbeschrijvende verhaallijn op de manuscripten 4Q554, 4Q554a en 5Q15 De manuscripten 4Q554, 4Q554a en 5Q15 overlappen elkaar in de architectonische verhaallijn, waarin vier architectonische bestanddelen van verschillende omvang worden beschreven. Bedoelde verhaallijn vangt aan bij de opmeting van de stadomwalling, gaat over naar de opmeting van de rastervormige stratenindeling van de stadsplattegrond, vervolgt met de samenstelling van een woonblok, waarvan opeenvolgend de poortgebouwen en de woonmodules worden beschreven. Genoemde opeenvolgende opmeting van onderdelen wordt mogelijk steeds expliciet aangekondigd maar is niet in alle gevallen bewaard gebleven. Drie zulkaardige aankondigingen zijn bewaard: 1° de aankondiging van de opmeting van de algemene omtrek van een/alle woonblok(ken)88, 2° de aankondiging van de opmeting van alle ruimten van een poortgebouw van een woonblokken89 de 3° de aankondiging van de opmeting van het interieur van een woonmodule90.Een expliciet aankondiging van de opmeting van de stadsomwalling is niet bewaard gebleven maar de vermelding van het getal “16” kan een indirecte verwijzing bevatten91. Hierna volgt de Nederlandse vertaling van bedoelde verhaallijn, die voor het eerst werd gereconstrueerd door Milik en later door Starcky in een vloeiende tekst geformuleerd92. De bewaarde tekst van de drie elkaar overlappende manuscripten wordt hierna tot één enkel geheel verwerkt, waarbij links verwezen wordt naar uitspraken, die in de hoofdstukken 8 en 9 inhoudelijk worden besproken. Bedoelde verhaallijn wordt onderbroken door het verlies van een tiental regels bovenaan 4Q554 1 III: 81

Milik 1962: 185. Puech 1995: 89. 83 Puech 1995: 89. 84 Ditommaso 2005: 97. 85 Baillet 1955: 243. 86 Eisenman en Wise 1992: 39, García Martínez 1988: 448 - 449, 1992b: 193, 1999: 449, 2000: 607, Greenfield 1969: 132, Milik 1962: 185, Puech 1977: 592, Carmignac 1979: 27, Vanderkam en Flint 2002: 369, Vermes 1995: 324. 87 Ditommaso 2005: 96 – 97. 88 Zie verder onder 8.3., eerste volume. 89 Zie onder 9.2.3. (uitspraak J), eerste volume 90 Zie onder 9.3.2. (uitspraak ε), eerste volume. 91 Zie onder 8.1., eerste volume. 92 Milik 1962: 185; Starcky 1977: 39. 82

37

A A

B

C D

E

F Ga Gb

[En vanaf de hoek] van het oosten, die VACAT in het noorden , [mat hij op tot aan de poort van het noorden:]vijfendertig stadia. En daar[ deze poort, genoemd naar hem “de poort van] Simeon. En vanaf deze poort naa[r] de poort van het centrum [mat hij op vijfendertig stadia en]daar deze poort, die is [geno]emd naar hem, “de poort[ van Levi”. En vanaf deze poort tot aan de poort van het z]uiden: vijfendertig stadia[en daar deze poort, genoemd naar hem, “de poort van Juda”. En vanaf] deze poort mat hij op tot aan de hoek[van het oosten vijfendertig stadia. En] vanaf VACAT deze hoek naar het westen[ mat hij op tot aan de poort van het oosten 25 stadia en daar deze poort,] genoemd naar hem “de poort van Jozef”. [En vanaf deze poort mat hij op tot aan de poort van het midden:] 25 [stadi]a en daar [deze poort, genoemd naar hem, “de poort van Benjamin”. En vanaf ] deze[ po]ort mat hij op tot aan de poort[van het westen: 25 stadia en daar deze poort, genoemd naar hem, ] “de poort van Ruben” En [vanaf] deze [po]ort[mat hij op tot aan de hoek van het westen, die van het zuiden: 25 stadia. En] vanaf deze hoek mat hij op tot aan de poort van het zuiden: stadia vijfendertig en daar deze poort, genoemd naar hem, “de poort van Issaḥar” En vanaf deze poort ma[t hij op tot aan de poort van het centrum: stadia vijfendertig en daar deze poort, genoemd naar hem, “de poort van Zebulon”. En vanaf deze poort mat hij op tot aan de hoek van het noorden: stadia vijfendertig en daar deze poort genoemd naar hem, “de poort van Gad”. En vanaf deze poort ma[t hij op tot aan de hoek, van het westen, die van het noorden: vijfendertig stadia. En vanaf deze hoek mat hij op tot aan de poort, die van het westen: [2]5 stadia. En zich [deze poort, genoemd naar hem, “de poort van Da]n”. En vanaf [deze] poort [mat hij op tot aan de poort] de centrale: [25] stadi[a en daar ] deze [poort, ge[noem]d naar hem, “de poort van Naftali. En vanaf deze poort mat hij op tot aan de poort [van het ]o[osten] 25 [s]tadia. En deze poort, genoemd naar hem, “de poort van VACAT ‘Ašer”. En hij ma[t op vanaf] deze [poor]t tot aan de hoek, die van het oosten: 25 stadia VACAT En hij leidde mij naar de binnenzijde van de stad en [hij] ma[t het (= elk) huizen]blok op, [de buitenzijd]e van de lengte en van de breedte: roeden 51 bij 51 in het vi[erkant, rondomheen: ] 350 7 ellen

<En> aan elke zijde {en} een peristylium/open ruimte rondomheen het woonblok. de portiek/de buitenzijde van de straat: drie roeden, 21/eenentwintig ellen. <En> aan elke zijde {en} een peristylium/open ruimte rondomheen het woonblok. En ook toonde hij mij de afmeting/de afmetingen van de woonblokken alle ervan. Tussen een woonblok en een woonblok de straat: haar breedte zes roeden, tweeënveertig ellen. En de boulevards, die zich uitstrekkend <waren> vanaf het oosten naar het we[sten,] tien [roeden] de breedte van de straat: 70/zeventig ellen 2 (= straten) ervan <En> de derde, die li[nk]s/ten no[ord]en van de tempel, mat hij op: roeden 18/achttie[n] haar breedte, 126/h[onderd]zesentwinti[g] ellen. En de breedte van de straten, die zich uitstrekkende <waren> vanuit het zui[den naar het noorden twee van hen:] 9 [ro]eden en 4 ellen voor één straat [67] elle[n. En de middelste, die zich in het centrum van de stad \bevond> mat hij op: 13 roeden en één el, 92 ellen En de gehele straat en de gehele stad <waren> geplaveid door middel van witte steen

38

4Q554 1 I 11 - 13

4Q554 1 I 13 - 15

4Q554 1 I 15 - 16 4Q554 1 I 16 - 17 4Q554 1 I 17 - 18

4Q554 1 I 19 - 20 4Q554 1 I 20 - 21 4Q554 1 I 21 - 22 4Q554 1 I 22 -II (?) 4Q554 1 II 1? -2?

4Q554 1 II 3? -4?

4Q554 1 II 5? 4Q554 1 II 6 - 7 4Q554 1 II 7- 8 4Q554 1 II 8 - 10 4Q554 1 II 10 - 11 4Q554 1 II 12 //2Q24 1: 1 – 2 //4Q554 1 II 13 // 5Q15 1 I 1 2Q24 1: 2 – 4 //4Q554 1 II 14 – 15 //5Q15 1 I 1 - 2

4Q554 II 15 – 16 //5Q15 1 I 2 4Q554 II 17 – 18 //5Q15 1 I 3 4Q554 1 II 18 - 19 //5Q15 1 I 3 - 4 4Q554 1 II 19 – 21 //5Q15 1 I 4 - 5 4Q554 1 II 21 - 22 //5Q15 1 I 5 - 6 4Q554 1 II 23 //5Q15 1 I 6

H I K L M

L’

/

Oa Ob Oc Od

Oe Of

een tiental regels ontbreken […]o x […] en de breedte van o[…]oxx de afmetingen <waren> ellen [… en hij mat op haar] breedte, [die van elke in]komhal [en hij toonde mij de afmeting van de poorten van de woonblokken: hun breedte ] twee roeden, 14 ellen [en het linteel <was> één el […]x o[…] de ? ervan en hij mat op in het binnenste van de inkomhal: zijn lengte [1]3 ell[en] en zijn breedte ti[en] ellen En hij voerde mij binnen in het binnenste van de inkomhal. En zie, <er bevond zich> een andere inkomhal En de poort aan de zijde van de binnenmuur, die aan de rechterzijde <was>. zoals de afme[ti]ng van de van de buitenste poort: haar breedte vier ellen, en haar hoogte 7ellen en twee poortvleugels <waren> eraan. En vo[or] deze poort < bevond zich> de inkomhal van de ingang: haar breedte roede één, zeven ellen en zijn (= de) lengte van de ingang <mat> twee roeden, 14e[llen] en zijn hoogte twee roeden, 14 ellen. En een poort tegenover de poort, geopend naar het binnenste van het woonblok, met dezelfde afmeting als (= zoals de afmeting van) de buitenste poort En aan de linkerzijde van deze ingang toonde hij mij het huis van de trap, die rondomheen gaa[nde <was> en omhoog]gaande: zijn breedte en zijn lengte één (= dezelfde) afmeting: roeden twee bij twee, ellen veertien. En p[oorten >bevonden zich> tegenover] poorten met dezelfde afmeting. En een zuil [in het binnenste] van de ruimte, waarop de trap rondomheengaande <was> en omhooggaa[nde, zijn] breedte en zijn le[ngte ellen] zijn (= aan het) breedte en le[ngte zes ellen bij zes] in het vierkant En de trap, die <was> omhooggaande aan de zijde van zijn breedte vier ellen en rondomheengaande [en omho]og[gaande] <was> een hoogte [twee roeden] tot […] VACAT En hij voerde mij [binnenin] het woonblok. en hij toonde mij erin de rijhuizen van poort tot poort:

β γ

vijftien ; acht aan één zijde naar de hoeken zeven vanaf de hoek tot aan de poort. Hun afmetingen : de lengte van de gelijkvloerse niveaus <was> drie roeden, lang (= ellen) 21/eenentwintig en hun breedte twee[roede]n, [14]/veertien ellen. En zoals deze <waren> alle verdiepingen. [En] hun hoogte twee roeden, 14ellen.

δ

En hun poort in het centrum: breed]te t[we]e roeden, 14 ellen.

ε

[En hij mat op breedte van het mid]den van de gelijkvloerse niveaus, van hun binnenzijde die van de verdiepingen; vier [ellen] lengte en hoogte roede één, ellen zeven. [En hij toonde mij de afmetingen van de gelijkvloerse niveaus: van elk]e kamer negent[ien hun le]ngte en hun breedte [tw]aalf/12. Het rijhuis [22]/tw[e]eën[t]wintig bedd[en].

α

ζ η ι θ κ λ

En <er waren> [11]/el[f] afgesloten/afsluitbare vensters/nissen bovenaa[n de bedden. En] aan de (= hun) zijde de buitenste goot. [En hij mat op … vanaf] de oox het venster: zijn hoogte: twee [el]len; [zijn breedte, … ellen] en de dikte <was> de breedte van [de] muur.

39

4Q554 1 III 1 - 11 4Q554 1 III 12 4Q554 1 III 13 //5Q15 1 I 18 – 19 4Q554 1 III 14 //5Q15 1 I 19 4Q554 1 III 15 //5Q15 1 I 20 4Q554 1 III 16 //5Q15 1 I 21 4Q554 1 III 16 - 17 //5Q15 1 I 21 - 22

4Q554 1 III 17 – 19 //5Q15 1 I 22 – II 2 4Q554 1 III 19 - 20 //5Q15 1 II 1 - 2 4Q554 1 III 21 //5Q15 1 II 3 4Q554 1 III 21 //5Q15 1 II 3 4Q554 1 III 21 – 22 //5Q15 1 II 3 - 4 4Q554a II 1 //4Q554 1 III 21 //5Q15 1 II 4 - 5 4Q554a II 1 //5Q15 1 II 5 4Q554a II 2 //5Q15 1 II 5 4Q554a II 3 //5Q15 1 II 6 4Q554a II 3 //5Q15 1 II 6 4Q554a II 3 - 4 5Q15 1 II 6 - 7 4Q554a II 5 //5Q15 1 II 7 – 8 5Q15 1 II 8 4Q554a II 5 //5Q15 1 II 8 – 9 4Q554a II 5 - 6 //5Q15 1 II 9 4Q554a II 6 //5Q15 1 II 9 4Q554a II 7 //5Q15 1 II 10 – 11 4Q554a II 8 //5Q15 1 II 11 4Q554a II 8 //5Q15 1 II 11 4Q554a II 8 //5Q15 1 II 11 4Q554a II 9 //5Q15 1 II 12

µ

…]de eerste/voorste de [leng]te: ellen[… en de andere … ellen

ν

En hij mat op de ra]n[d]en van [de] platvormen [: hun lengte:] ne]gentien [ellen] en hun breedte: [twaalf] ellen […] [en hun] ho[ogte … ] geopend[ …]xo … twee roeden, veer[tien] ellen [en hun breedte ] dri[e elle]n en [ti]en ellen lang […] ande[r]halve [e]l en zijn hoogte binnenin […]xxx het [da]k …, dat boven hen

ο

π

4Q554a II 9 -10 //5Q15 1 II 12 - 13 4Q554a II 10 //5Q15 1 II 13 4Q554a II 11 – 12 //5Q15 1 II 14 - 15 4Q554a II 13 //5Q15 1 II 16

3.4. Doorlopende verhaallijn en reconstructie 5Q15 1 I93 Van manuscript 5Q15 zijn 80 stukjes bewaard gebleven, waarvan Milik er 60 samenvoegde tot twee kolommen van fragment 194. De voorgestelde samenvoeging steunt op de combinatie van drie criteria: 1° reconstructie aan de hand van parallelpassussen op 2Q24 en 4Q554, 2° het tekstmateriaal van de debetreffende fragmenten en 3° de inhoudelijke samenhang. Op de regels 5Q15 I 1 – 7 (rechterhelft) kan de combinatie van de eerder genoemde criteria worden toegepast, waardoor de lezing door Milik95 wordt bevestigd in de volgende tekst, waarin het leesbare materiaal van vier manuscripten, 2Q24, 4Q554, 4Q554a en 5Q1596, is geïntegreerd: ‫]סחור א[מי ]תלת מאה ו[חמשי ושבע >ו<לכל ]רו[ח ושבק סוחר סחור לפרזיתא ברית שוק ]קני‬ ‫תלתא א[מי עשרי‬ ‫]וחדא[ וכד ]אחזיאני מ[שחת פר]זיא כלה בי פרזא לפרזא שוק[ פתה קני שת]א[ אמי ארבעי‬ ‫ותרתי‬ ‫]ושקי[א רברביא ]די[ נפקי][ מ מדנח]א למערבא [קני עשרא פות]י שקא אמי[ שב]עי תרי[ מנהו‬ ‫ותליתיא‬ ‫]די על שמא[ל מק]דשא משח[ קני תמנית עש]ר[ פותי אמי מ]אה עשרי[ ]ו[שת ופו]תי שקיא[ די‬ [‫נפקי מ דרומ]א‬ ‫]לצפונא תר[י מ]נהו[ קני ת]שעה[ ואמי א]ר[בע לשוק חד אמי][ שתי ושבע ]ו[מצ]יעא די‬ ‫במצ[יעת קרית‬ ‫]משח פותי[ה קנ]י תל[תת עשר ואמה חדה לאמי תשע]י[ ותר]תי[ וכל ]שוקא וקריתא ר[ציפי‬ ‫באב חור‬ ]‫[ב•][• •רג]י[א וא‬ ]• •[ ] De geïntegreerde vertaling van aangehaalde passus is hiervoor opgenomen onder 3.3.. Milik zelf maakt voorbehoud betreffende drie kleinere fragmenten: het stukje met ‫מי‬ aan het begin van de eerste regel, het stukje met ‫ פר\שב‬aan het einde van de derde en de vierde regel en het stukje met ‫ קני‬aan het begin van de vijfde regel97. De reconstructie van de volgende regels, dit zijn 5Q15 1 7 (links) – 14, zoals voorgesteld door Milik, steunt op geen enkele paralleltekst. In de reconstructie lijken genoemde regels te refereren aan een samenhangende architectonische beschrijving inzake kostbare bouwmaterialen (5Q15 1 I 7), poternen (5Q15 1 I 8 – 9), nogmaals de hoofdpoorten (5Q15 1 I 10 – 11) en tenslotte de torens van deze poortgebouwen (5Q15 1 I 12 – 14). De inhoud van 5Q15 1 I 1 – 7 heeft betrekking op de buitenafmetingen van de woonblokken98 (5Q15 1 I 1 – 2), de afmetingen van de 93

Zie afbeeldingen onder 30.1., tweede volume. De inhoud van 3.4. verscheen eerder in Engelse versie (Antonissen 2007: 239 - 256). 94 Milik 1962: pl. XL – XLI. 95 Milik 1962: 189. 96 Verwijzing per manuscript: zie tweede volume. 97 Milik 1962: 184 – 185. 98 Zie verder onder 8.3., eerste volume.

40

(1) (2) (3) (4) (5) (6) (7)

straten rondom elk blok99 (5Q15 1 I 1 – 2), de oriëntatie en de afmetingen van de zes boulevards100 (5Q15 1 I 3 – 6), de lokalisatie van de tempel ten opzichte van de boulevards101 (5Q15 1 I 4) en de witte steen, waarmee zowel de straten als de stad zelf bekleed zijn102 (5Q15 1 I 6). Op de foto’s is geen enkel van de fragmenten met resten van de regels 7 (linker helft) en 8 direct met elkaar verbonden. Op PAM 42 320 komt geen enkel van de stukjes met de regels 7 (linker helft) – 14 voor. Op PAM 41.034 en 42.323 komen bedoelde stukjes wel voor maar allen in geïsoleerde positie. Bijgevolg behoren de stukjes, die samen de eenheid vormen van de regels 7 (linker helft) – 14, zoals samengevoegd door Milik niet noodzakelijk tot de eerste kolom van 5Q15 1 bij gebrek aan materiële aansluiting. De enige reden, om genoemde stukjes onmiddellijk te laten volgen op de regels 6 en 7, betreft hun inhoud. Het is moeilijk de laconieke vermelding van twee kostbare materialen, albast en onyx, te situeren. Is hun vermelding verbonden met de vooraf genoemde witte steen of heeft zij betrekking op wat volgt? Betreffende de positie van 5Q15 1 I 7 (linker helft) – 4 moet de volgende vraag worden geformuleerd: “Wordt een logische volgorde in acht genomen door terug te keren naar de buitenzijde van de omwalling, dit wil zeggen niet alleen de poternen maar ook de hoofdpoorten en hun torens, nadat de rondleiding expliciet naar de binnenzijde van de stad werd gericht?” In 4Q554 1 II 12 staat duidelijk geschreven, dat de bezoeker de stad wordt binnengevoerd: “‫”ואעלני לגוא קריתא‬. Hierop volgt de indirecte en analytische voorstelling van het rastervormig stratenpatroon. Niets wijst erop, dat de rondleiding aan de binnenzijde van de stad wordt onderbroken bij middel van een excursie aan de buitenzijde van de omwalling. Als de gids en de bezoeker dan toch de poternen en de hoofdpoorten onderzoeken, is het dan logisch, dat dit geschiedt van de binnenzijde van de omwalling uit? Aangezien andere fragmenten, die kunnen ingepast in 5Q15 1 I walstructuren beschrijven (4Q554 2 II), moet ernstig worden overwogen 1 I 7 (linker helft) – 14 niet op te nemen in de reconstructie van 4Q554 1 III 1 – 11, zoals uitgevoerd door Ditommaso103 maar het geheel te beschouwen als een afzonderlijk fragment met 22 als nummering. Het geheel van de genoemde fragmenten verwijderen uit de reconstructie van 5Q15 1 I is mogelijk, aangezien geen van deze fragmenten op materiële wijze verbonden zijn met de fragmenten van de voorgaande regels, zoals hiervoor reeds vermeld. De aansluiting van 5Q15 1 I 14 met de fragmenten van het onderste gedeelte van de kolom ligt nog moeilijker. Er is geen enkele materiële aansluiting noch enig direct inhoudelijk verband beschikbaar. Gelet op het feit, dat het fragment met de regels 15 – 19 de voetmarge bevat, moeten bedoelde regels tot de onderste van de kolom worden gerekend. Hun onderlinge samenvoeging zowel als hun positie in het totale verloop van de tekst worden ondersteund bij middel van parallelpassussen op manuscript 4Q554 (1 III 16 – 18) enerzijds en bij middel van het verdere verloop van de tekst op 5Q15 1 II. De bedoelde continuïteit wordt bevestigd door middel van parallelpassussen op 4Q554 (1 III 18 – 22) en 4Q554a (II 12). 3.5. Uitbreiding en aanpassing doorlopende verhaallijn en richting rondleiding Milik verwijst niet op expliciete wijze naar de algemene richting, waarin het stadsbezoek verloopt. Vier onderzoekers, Starcky, Licht, García Martínez en Puech, 99

Zie verder onder 8.4., eerste volume. Zie verder onder 8.5., eerste volume. 101 Zie verder onder 8.5. en 10.5., eerste volume. 102 Zie verder onder 8.9., 14.2.2. en 16.3., eerste volume. 103 Ditommaso 2005: 43. 100

41

volgen op de voet het schema, voorgesteld door Milik. Starcky steunt hierbij volledig op de zienswijze van Milik en volgt het tekstverloop van manuscript 4Q554, waarbij hij vagelijk naar opeenvolgende kolommen verwijst104. García Martínez en Puech breiden het schema van Milik uit105 door toevoeging van beschrijving van de buitenwal en de tempel: Milik 1962 aaneensluitend op het manuscript a. rondleiding rondomheen de stad met + haar 12 stadspoorten b. algemeen plan van de stad met straten + en woonblokken c. algemene afmetingen woonblok + e. stratenplan + d. poorten, poternen en torens, + vermoedelijk van de stadswal e. toegangspoort van een woonblok + f. positie van de woonmodules in een + woonblok g. interieurarchitectuur van een module + h. geen andere bouwsels binnenin de + woonblokken i. “outer canal” niet onmiddellijk aansluitend op het manuscript beschrijving buitenwal beschrijving tempel

Licht 1979

García Martínez 1992b 2000

Puech 1995

194

89

46

607 608

46106

194 194 - 195 195

46 46

195 - 196 196

46107

196 - 197 197

89 - 90 90 90

608

90 - 91 91

608

91

608

91 - 92 92

198 199 199 – 201

García Martínez verwijst in 1992 niet expliciet naar de algemene richting van het bezoek maar in de bondiger beschrijvingen van het rondleidingtraject 1999 en 2000 vermeldt hij wel uitdrukkelijk het basisprincipe van de gevolgde richting van het bezoek: van buiten naar binnen, zowel inzake de stad als inzake de tempel108. Aangaande laatstgenoemd bouwwerk verloopt de beschrijving vanaf de buitenste voorhof naar binnen met als eindpunt de beschrijving van de goddelijke troon. Hoewel het moeilijk is, om het traject van de rondleiding in de tempel te bepalen, zijn García Martínez e.a. van mening, dat “the general direction seems to be from the outside (the wall of the inner court in frg. 6?) towards the inside (‘the throne’, probably in the debir, in frgs. 31 ii and 32).”109 Noch Licht noch García Martínez wijzigen de volgorde van de besproken elementen, zoals zij werd voorgesteld door Milik. García Martínez wijkt evenwel af van Milik door uit te sluiten, dat zich binnenin de woonblokken andere bouwwerken bevinden dan woonmodules. Aan de elementen, die in Aramees ieuw Jeruzalem worden behandeld voegt hij de tempel toe, tot en met diens cultus en interieur. Puech handhaaft de volgorde, voorgesteld door Milik, en laat de verhaallijn eindigen met de onderbroken beschrijving van de binnenen buitenhof van het tempelcomplex110. Maier en Wise vermijden elke

104

Starcky 1977: 39. De getallen in de tabel verwijzen naar de bladzijden van de desbetreffende publicaties. 106 Licht 1979: 46: te onvolledig bewaard. 107 Licht 1979: 46: te duister. 108 García Martínez 1999: 449 – 450 en 2000: 607 – 608. 109 García Martínez e. a. 1998: 308. 110 Puech 1995: 89 – 93.

105

42

stellingname inzake het verloop van het bezoek111. Eisenman en Wise maken geen vermelding van het binnenste van de stad112. De meeste onderzoekers volgen op meer of minder uitgebreide wijze de volgorde, voorgesteld door Milik en vermelden het verloop van het bezoek, zonder evenwel expliciet het basisprincipe ervan te vermelden: Broshi, Puech, Schiffman en Vanderkam en Flint113. Chyutin laat het bezoek aanvangen in de tempel en verlopen van binnen naar buiten, zoals op de Tempelrol.114 Wise was volgens Ditommaso115 in 1990 van oordeel, dat het gros van de fragmenten nagenoeg in hun oorspronkelijke volgorde konden worden gerangschikt. Aangezien het grootste deel van het materiaal van 4Q en 11Q in 1990 ongepubliceerd was, is zijn schikking echter achterhaald. Omwille van de volledigheid wordt hier de tekstopbouw volgens Wise gegeven. Hij wijst op het belang van de constante beweging in Aramees ieuw Jeruzalem en stelt een volgorde van de fragmenten voor in samenhang met de ruimtelijke concepten van de Tempelrol maar dan in omgekeerde volgorde: 1. 2. 3. 4. 5. 6.

4Q I 4Q II – III/5Q15 I (2Q24 I = 5Q15 I 01 – 2) 4Q IV - V/5Q15 II – III (reconstructie 5Q15 onzeker) 1Q32 XIV – XVI (+ andere frgn 1Q32) 2Q24 III 2Q24 IV

7.

2Q24 V - VIII

buiten de tempelstad binnenin de tempelstad binnenin de tempelstad in de binnenhof tafel met wierook in de binnenhof ritueel van de toonbroden in de binnenhof altaar en zijn heiligdom; afmetingen binnenhof

Bedoelde lijst onderstelt een grote leemte tussen 5Q15 1 II – III en de fragmenten, gerangschikt onder de nummers 4 – 7 van de lijst. Hierin bevonden zich waarschijnlijk veel informatie over de tempelstad en de buitenste delen van het tempelcomplex, mogelijk de tempel zelf. Laatstgenoemd gegeven berust niet op een zuivere onderstelling. Jongeling heeft er immers reeds op gewezen, dat 11Q informatie verschaft over de afmetingen van de tempel en het altaar116. Uit de tabel, waarin hij de getallen van de opgemeten afmetingen vermeldt, kan worden afgeleid, dat Wise het concept van de doorlopende verhaallijn toepast op de gehele tekst117. Volgens de inhoudelijke volgorde, zoals voorgesteld door Wise, verloopt het bezoek aan het Nieuwe Jeruzalem van buiten uit naar binnen. Toch behoudt hij de situering van de passus 5Q15 1 7 – 14, zoals voorgesteld Milik118. Wise neemt als eerste de cultus op in de tekststructuur. Het is evenwel onmogelijk de fragmenten met betrekking tot de cultus te situeren binnen één enkel manuscript enerzijds en binnen het geheel van de bewaarde fragmenten anderzijds. Geen enkele aanwijzing laat toe de onderlinge samenhang van de fragmenten van 2Q24 te bepalen. De volgorde van de fragmenten van 11Q18, het manuscript met het omvangrijkste cultusbeschrijvend materiaal, had gekend kunnen zijn, moest de rangschikking ervan, 111

Maier 1997: 317 en Wise 1996: 180. Eisenman en Wise: 1992: 44 – 45. 113 Broshi 1995: 13, Puech 1995: 89 en 2003: 381, Schiffman 1995: 394 en Vanderkam en Flint: 2002: 369. 114 Zie onder 3.7., eerste volume. 115 Ditommaso 2005: 97 - 98 116 Jongeling 1970: 58. 117 Wise 1990: 69 – 70. 118 Zie onder 3.4., eerste volume. 112

43

volgend op het losmaken van de fragmenten van de prop, nauwgezet zijn uitgevoerd. Aangezien dit niet is geschied119, is de juiste volgorde van de fragmenten en bijgevolg van hun inhoud niet gekend. Twee jaar later, in 1992, ordenden Eisenman en Wise de tekst van ieuw Jeruzalem bij middel van kolommen, zonder enige argumentatie: kol. 2 – 4 = 4Q554 1 I – III, kol. 5 = 4Q554a en kol. 9 – 11 (en verder) = 4Q554 2 I – III. 3.6. Materiële band 4Q554 2 I – II en 4Q554 2 III en positie van het eschaton De eerste en de tweede kolom van fragment 2 van 4Q554 zijn gewijd aan de beschrijving van de buitenzijde van de stad en haar omwalling. In een kolom, die op PAM 43.589 materieel verbonden is met de twee genoemde kolommen, worden traditionele en eigentijdse vijanden genoemd maar wordt tevens opheffing van onderdrukking in het vooruitzicht gesteld. Een belangrijk element in de bepaling van de inhoudelijke volgorde van Aramees ieuw Jeruzalem is de materiële en inhoudelijke band tussen de twee eerstgenoemde kolommen, 4Q554 2 I – II, enerzijds en laatstgenoemde kolom, 4Q554 2 III, anderzijds. Beide stukken leder zijn volgens Tov niet overlappend aan elkaar genaaid120. Tigchelaar en García Martínez twijfelen eraan, of beide fragmenten wel degelijk samenhoren. Tigchelaar vestigt er de aandacht op, dat de aansluiting niet de toestand van de archeologische vondst weergeeft maar later in het muzeum werd uitgevoerd, gelet op de samengevoegde fragmenten op PAM 43.589 enerzijds en de geïsoleerde positie van fragment 4Q554 2 III op PAM 41.940 anderzijds121. De eschatologische passus kan volgens hem even goed behoren tot de inleiding van de tekst. García Martínez vestigt er de aandacht op, dat kolom III geïsoleerd verschijnt op PAM 40.608 en kolom II op PAM 41.590122. De samenvoeging van de kolommen II en III verschijnt slechts op de jongste foto PAM 43.589. Hieraan moet worden toegevoegd, dat kolom II ook geïsoleerd verschijnt op PAM 41.940. Volgens García Martínez stemmen de naaigaten van beide lederhuiden niet juist met elkaar overeen. Bovendien is 4Q554 2 III op een ander soort huid geschreven.123 Ditommaso betwist de visie van Tigchelaar en García Martínez, om volgende redenen: 1° 4Q554 2 II en 4Q554 2 III vertonen een identiek aantal lettertekens van 1, 2 op 2 cm en 2° vertonen zij sterke spellingovereenkomsten. Ditommaso specificeert bedoelde overeenkomsten niet. Genoemde kenmerken wijzen er volgens hem in elk geval op, dat beide fragmenten behoren tot één en hetzelfde manuscript. Gebruik van een andere huid houdt niet noodzakelijk in, dat de verbinding van de twee stukken huid onverantwoord is. Materieel onderzoek van de verbinding toont aan, dat de twee stukken huid op de juiste manier werden verbonden. De naaigaten lijken zich op de juiste plaats te bevinden. Bovendien lijkt de rechterrand van kolom III nauwkeurig de lijn te volgen van de linkerrand van kolom II, inclusief een klein uitsteeksel onderaan de verbinding. Twee onderzoekers, Beyer en Cook, situeren de eschatologische passus van 4Q554 in het midden van de tekst. De tekstopbouw volgens Beyer wordt door Ditommaso niet 119

García Martínez e.a. 1998: 307: “The exact order of the fragments as they were unrolled from the scroll has unfortunately not been reported. (…) Since reconstruction of the scroll, or the arrangement of the fragments in a more plausible order, has been impossible, the presentation of the fragments below agrees, with small exceptions, with the order of the fragments on the museum plates.” 120 Tov 2004: 37. 121 Tigchelaar 1998: 454. 122 García Martínez 1999: 447 – 448. 123 García Martínez 2000: 607 : “on a new sheet of leather ”.

44

besproken. Beyer blijft zeer algemeen124 maar volgt in zijn reconstructie van de tekst de volgorde125, zoals gehanteerd door García Martínez met uitzondering van de beschrijving van de 12 poortgebouwen126 en de eschatologische passus127. Beyer heeft volgende eigen indeling van de tekst van Aramees ieuw Jeruzalem128: betreffende architectuur J1: 1, 9 - 33 de stadswallen J2: 0 - 2 J2: 2 - 7 J2: 8 -9 J2: 10 -14 J2: 15 – J3: 5 J3: 6 -15 J4: 13 - 22 andere J4: 37 - 54 J5 J6 en J7

het woonblok de straten de tachtig poorten de 12 poorten de poort en het trappenhuis van de woonblokken het woonblok de stadswallen

a. rondleiding rondomheen de stad met haar 12 stadspoorten

e. toegangspoort van een woonblok

de strijd met de vreemde volken geïsoleerde fragmenten over stad en tempel het priesterritueel

J5, J6 en J7 zijn niet ingepast in het geheel. Volgens de ordening van Beyer bestaat het eerste gedeelte uit architectonische beschrijving en het laatste niet alleen uit beschrijving van tempel en cultus maar ook nog uit verdere beschrijving van de stad. Tussen beide gedeelten in wordt de eschatologische passus gesitueerd. Cook integreert de eschatologische passus als volgt in de structuur van zijn vertaling129: 4Q554 Frag. 1 Col. 1 4Q554 Frag. 1 Col. 2 4Q554 Frag. 1 Col. 3 (5Q15 Frag. 1 Col. 1 7 – 15.) 4Q555 5Q15 Col. 2

4Q554 Frag. 2 Col. 2 11Q18 Frag. 21 2Q24 Frag. 4 (+ 11Q18 Frag. 13) 4Q554 Frag. 2 Col. 3

Slechts twee fragmenten van 11Q18 worden in genoemde vertaling opgenomen maar het materiaal betreffende de tempel volgt duidelijk op de beschrijving van de stad en haar bouwwerken. Cook aanvaardt de opmerking van Tigchelaar, dat 4Q554 2 III op onjuiste wijze werd aangepast aan 4Q554 2 I – II op PAM 43.589. 4Q554 2 II wordt door hem in het midden van de tekst gesitueerd, waardoor de beschrijving en opmeting van de stadsomwalling, haar poorten en de bouwwerken binnenin de stad verbonden wordt met de tempel en zijn werking. Söllner130 betwijfelt, of de eschatologische passus wel deel uitmaakt van de tekst van Aramees ieuw Jeruzalem.

124

Beyer 1984: 214. Beyer 1984: 129 – 138. 126 J2: 10 – 14. 127 J4: 37 – 54. 128 Beyer 1984: 215 - 222 , 1994: 95 - 104 en 2004: 129 - 138. 129 Cook 1996: 181 – 184. Zie ook Ditommaso 2005: 98. 130 Söllner 1998. 125

45

3.7. Chyutin: de Tempelrol als model De meest ambitieuze poging, om de opbouw van een doorlopende tekst te reconstrueren, werd volgens Ditommaso ondernomen door Chyutin in een publicatie van 1997131. Hierbij is het getal 22 van primordiaal belang bij de schikking van de regels en de kolommen op het manuscript. Dit resulteert in een tekst van 22 kolommen met 22 regels per kolom. In dit strakke kader worden alle tekstfragmenten van Aramees ieuw Jeruzalem gedwongen volgens het principe, dat het bezoek verloopt van binnen naar buiten, zoals op de Tempelrol. Eerst komen de fragmenten van 2Q24 en 11Q18 aan bod. De tekst wordt afgesloten bij middel van 4Q554 2 III. Aldus reconstrueert Chyutin een tekst, die niet in zijn oorspronkelijke vorm bewaard bleef maar waarvan alle gekende fragmenten een kopie zijn. Het standpunt van Chyutin is onhoudbaar, 1° omdat het beschikbare materiaal toelaat noch de lengte van de tekst te bepalen noch het aantal kolommen noch het aantal regels per kolom, 2° omdat verscheidene lezingen, verbindingen en de situering van fragmenten ongegrond zijn, waardoor de gehele schikking in het gedrang komt en 3° omdat de beschikbare tekst wijst in de richting van een rondleiding van buiten naar binnen en niet omgekeerd. Omwille van de volledigheid wordt hier de tekstopbouw volgens Chyutin weergegeven: kol. 1 – 2: beschrijving tempelinterieur met zijn afmetingen (geen sporen hiervan aangetroffen) kol. 3 – 5: beschrijving ceremoniën in tempelgebouw, in grote hal (h±kāl) kol. 6 – 8: beschrijving binnenhof en tempelomgeving kol. 9 – 14: beschrijving ceremoniën op binnenhof kol. 14 – 15: beschrijving andere voorhoven

kol. 15 – 17: beschrijving stadsomwalling kol. 17 – 20: beschrijving stadsplan, gebouwen en poorten kol. 20 – 21: beschrijving muur buitenste omwalling kol. 22: beschrijving scenario einde van de dagen

De gereconstrueerde inhoud volgt grosso modo die van de Tempelrol, dit wil zeggen een traject van binnen naar buiten. De eschatologische passus wordt aan het teksteinde gesitueerd. De toegepaste methode is erg arbitrair en houdt weinig rekening met de materiële verschijningsvorm van de tekst op de manuscripten. De kritiek van García Martínez, “marred among other things by the incorrect reconstruction of the scroll”132, wordt duidelijk geïllustreerd aan de hand de reconstructie van het begin van de opmeting. Daar laat Chyutin 4Q554 1 I 10 voorafgaan door middel van 4Q554 3 en vult hij verder aan bij middel van een tekst, die niet gekend is van fragmenten van Aramees ieuw Jeruzalem. De poternen komen volgens Chyutin tweemaal aan bod: éénmaal voorafgaand aan de opmeting van de stadsomwalling en éénmaal na beëindiging hiervan. In laatstgenoemd geval sluit hij aan bij de andere onderzoekers. De grondigste kritiek op Chyutin geleverd door Tigchelaar133. Bedoelde kritiek betreft voornamelijk, maar niet uitsluitend, de aanwending van de fragmenten van 11Q18: 1° gebrek aan nauwkeurigheid bij weergave van de gelezen vorm, 2° ongegrond aaneensluiten van fragmenten of onderdelen van fragmenten, 3° onverantwoorde algemene volgorde van de fragmenten en 4° onverantwoorde tekstaanvulling.

131

Ditommaso 2005: 98 – 99. Zie ook García Martínez 2000: 610. 133 Tigchelaar 1998: 453 – 457. 132

46

3.8. Ditommaso Ditommaso vertrekt van de problemen, die de buiten-binnenvisie met betrekking tot het verloop van de rondleiding oproept134. Een belangrijke rol hierbij speelt de situering van de eschatologische passus op 4Q554. Sluit bedoeld fragment onmiddellijk aan bij 4Q554 2 I – II betreffende torens en stadswallen, dan moet de beschrijving van de tempel en zijn werking vroeger in de tekst worden gesitueerd en wordt het verloop van binnen naar buiten hierdoor verbroken. Een oplossing biedt de scheiding van elkaar van 4Q554 2 I – II van 4Q554 2 III. Deze mogelijkheid, eerst gesuggereerd door Tigchelaar in 1998, wordt overgenomen door Cook135. Hierdoor kan 4Q554 2 I – II een plaats worden toegewezen onmiddellijk volgend op 4Q554 1 I – III + 4Q554a. Hiertegen voert Ditommaso echter aan, dat er geen enkele materiële aanwijzing voorhanden is, om aan te nemen, dat 4Q554 2 I – II op onjuiste wijze met 4Q554 2 III werd verbonden136. Een betere oplossing bestaat er volgens Ditommaso in, aan te nemen, de kolommen II en III van 4Q554 2 met elkaar verbonden te laten en dit geheel achteraan de beschrijving van de stad in 2Q24//4Q554//4Q554a//5Q15 te plaatsen maar wel voorafgaand aan de beschrijving van de tempel en zijn werking. Dit komt in essentie neer op de schikking van Cook maar met evenwel het wezenlijke verschil, dat 4Q544 2 III verbonden blijft met 4Q554 2 I – II. Volgens Ditommaso betreft 4Q554 2 I – II niet zozeer een tweede rondleiding van de stad maar eerder een verheerlijking van haar schoonheid en grootsheid. Beide kolommen kunnen dan gelijktijdig fungeren als afsluiting van de planmatige beschrijving van 4Q554 1 I – III + 4Q554a en inleiding tot de eschatologische passus van 4Q554 2 III. Bijgevolg is er geen breuk tussen de beschrijving van de stad enerzijds en die van de tempel en zijn werking anderzijds, waartussen de eschatologische passus moet worden gesitueerd. Zulke mediale positie is niet ongewoon. Ook wordt op de Tempelrol (11Q19) een beschrijving van binnen naar buiten onderbroken bij middel van tekstmateriaal met een andere inhoud, dit wil zeggen een feestkalender (XIII – XXX), regelgevende maatregelen (XLVIII – LI) en een eschatologische passus in het midden van de tekst (XXIX). Op basis van de materiële realia van de manuscripten, de inhoud van de bewaarde tekst en de buiten – binnenrichting van de rondleiding kunnen de volgende conclusies worden getrokken betreffende de inhoudelijke opbouw van de tekst: 1° de beschrijving van de stadsomwalling en haar poorten stond het dichtst bij het begin van de tekst en werd onmiddellijk gevolgd bij middel van de planmatige beschrijving van de stad en haar bouwwerken intra muros (4Q554 1 I – III + 4Q554a//2Q24 en 5Q15 1 I – II.), 2° vervolgens wordt de schoonheid en de grootsheid van de stad beschreven (4Q554 2 I – II), 3° onmiddellijk hierop volgt de historisch-politieke situering van de nieuwe stad in het eschatologische tijdperk (4Q554 2 III + 4Q554 7), passus, waarvan de juiste omvang niet is gekend maar 4° die mogelijk het stadium biedt voor de beschrijving van de tempel en zijn werking (2Q24 + 11Q18). De beschrijving van de nieuwe tempel is bijgevolg in twee opzichten de climax van de beschrijving van Nieuw Jeruzalem. Als eindbestemming van de buiten-binnenrondleiding is de climax ruimtelijk van aard. Als de tempel en zijn cultus begrepen worden als hart van de stad in het nieuwe tijdperk, waarnaar de leden van het Nieuwe Israël, de inwoners van de stad, zich richten, dan is de climax thematisch van aard. Ditommaso ordent de tekst op een wijze, die deze van Beyer sterk benadert maar waarnaar hij niet verwijst. Hij onderscheidt zich van Beyer bij middel van expliciete argumentatie en een zuivere 134

Ditommaso 2005: 100 – 102. Zie onder 3.6., eerste volume. 136 Zie onder 3.6., eerste volume. 135

47

scheiding van stad en tempel. Als Aramees ieuw Jeruzalem een apocalyps is, wat Ditommaso aanneemt, dan blijkt uit de inhoud, dat zijn tekst eerder tot het historische dan het buitenwereldse type behoort. De setting van de tekst is aards en niet hemels. 4Q554 2 III + 4Q554 7 lijkt een overzicht van de geschiedenis te bevatten. Niets wijst erop, dat de ziener wordt meegevoerd in een hemelse rondleiding of in contact komt met buitenaardse plaatsen en gebeurtenissen137. 3.9. Eigen standpunt Voor Frey138 blijft de volgorde van de fragmenten een probleem, dat uitsluitend kan worden opgelost bij middel van de techniek van Stegemann. Bedoelde techniek berust op de berekening van het aantal kolommen aan de hand van de feitelijke omwentelingen van het manuscript. Hiervoor bieden de manuscripten van Aramees ieuw Jeruzalem evenwel niet genoeg manuscriptenmateriaal. Vele onderzoekers spreken zich niet uit over de situering van de eschatologische passus. In materieel opzicht is het uitsluitend met zekerheid mogelijk de volgorde van de inhoud van drie kolommen van 4Q554 te bepalen in samenhang met de inhoud van twee kolommen van 5Q15, gecombineerd met 4Q554a. Bedoelde inhoud past in de eerder besproken doorlopende verhaallijn. Bijgevolg kunnen drie inhoudelijke aspecten onmogelijk worden gesitueerd: 1° de overige architectonische passussen, 2° de cultusbeschrijving en 3° de eschatologische passus. Laatstgenoemde passus behoort niet bij de aanvang van het manuscript omwille van de naaisporen aan de rechterzijde van 4Q554 2 III. Elke inhoudelijke aanwijzing van verband met gekende tekstgedeelten ontbreekt. Naar analogie met Ezechiël (43: 1 – 12; 44; 46), de Tempelrol (11Q19 XIII – XXIX; 11Q20 III – VI) en zelfs de Brief van Aristeas (§87, § 92 – 99) enerzijds en de vanzelfsprekende logica anderzijds kan worden aangenomen, dat de cultusbeschrijving hoort bij de rondleiding in het tempelcomplex en de eraan verbonden architectonische beschrijving. Opvallend is de overeenkomst met de twee laatstgenoemde teksten, waarin cultushandelingen aanschouwelijk worden beschreven in tegenstelling tot Ezechiël, waarin de verschijning van God bepalingen uitvaardigt. Hoewel met grote graad van zekerheid kan worden aangenomen, dat minstens de manuscripten 4Q554, 4Q554a, 5Q15 en 11Q18 de drie inhoudelijke bestanddelen bevatten, blijft hun situering binnen de tekststructuur onzeker. Indirect kan misschien wel een intern verband worden gelegd tussen de verschillende overgeleverde onderdelen van Aramees ieuw Jeruzalem bij middel van volgende elementen: 1° “levende wateren”, 2° aanwezigheid van God: de tempel bevindt zich midden in de stad; de kostbare materialen kunnen wijzen op zijn aanwezigheid, 3° de omvang van de beschrijving van de stad en de cultus. Samenhang tussen de drie genoemde themas in andere teksten wordt verder besproken onder 4.1.1., eerste volume. 3.10. 4Q554a en 5Q15 dezelfde tekstlengte? Ditommaso merkt op, dat de omvang van de zesde regel van 5Q15 1 II, zoals gereconstrueerd en genummerd door Milik139, meer dan 100 lettertekens bevat140:

137

Zie hoofdstuk 19., eerste volume. Frey 2000. 139 Betreffende reconstructie van 5Q15 1 I en de oorspronkelijke nummering door Milik 1962: 190: zie onder 3.4., eerste volume. 140 Bij natelling blijkt het om 103 tekens te gaan. 138

48

‫ ותרעהו‬14 ‫]קני תרי אמי ארבע עשרה וכדי כול תוניא ו[רומהו קני תרי אמי‬ ‫במצעתא‬ ‫]פותי קני תרי אמי ארבע עשרה ומשח פותי מציעת ביתא וגוהו די תוניא אמי[ ארבע‬ ‫ קנה חד אמי שבע‬8‫ ורו‬9‫אר‬ ‫ בית‬12 ‫]ואחזיאני משחת בתי מכלא דכא אמי תשע עשרה [ארכהו ופתיהו אמי‬ ‫]עשרי ותרתי ערשי וחדה עשרה כוי אטימ עלא מ ערשי ו[לידה אמה בריתא‬

(5) (6) (7) (8)

Worden, volgens Ditommaso, de getallen “2” (roeden) en “14” (ellen) bij middel van cijfertekens geschreven, dan bedraagt de omvang nog steeds 95 tot 100 lettertekens. Hierbij moet worden opgemerkt, dat de auteur van 5Q15 geen cijfertekens gebruikt141. De bewaarde linkerhelft van de paralleltekst op 4Q554a II beperkt mogelijke regellengte 70 tot 75 tekens. Uit de foto blijkt bovendien, dat de totale lengte van de zesde regel niet alleen korter is dan die van de naburige regels maar, dat de spaties tussen de woorden breder zijn dan op de andere regels van de kolom. De zevende regel bevat 68 tekens, wat eerder weinig is, en de achtste regel telt er slechts 66. Ditommaso besluit, dat de beschikbare gegevens van 4Q554a II onmogelijk in overeenstemming kunnen worden gebracht met de reconstructie van 5Q15 1 II, zoals voorgesteld door Milik. Toch lijkt 5Q15 1 II 8 – 14 dezelfde materie te behandelen als 4Q554a, dit wil zeggen, de beschrijving en de afmetingen van de interne structuren van een woonmodule. Bovendien bevat de reconstructie door Milik drie passussen, waarin de tekst van 5Q15 parallel loopt met die van 4Q554a: 1° linkergedeelte 5Q15 1 II 8//4Q554a I 5, 2° linkergedeelte 5Q15 1 II 11//4Q554a II 7 en 3° linkergedeelte 5Q15 1 II 13//4Q554a II 10. Dit bevestigt het tekstparallellisme tussen de tekst van 4Q554a II 5 – 11 en die van 5Q15 1 II 8 – 15. Twee verklaringen voor verschil in tekst zijn volgens Ditommaso mogelijk142: 1° 4Q554a II 6 had niet dezelfde tekstomvang als 5Q15 1 II 9 of 2° het tekstgedeelte, dat schijnbaar ontbreekt op 4Q554a II 6, is op interlineaire wijze toegevoegd. Milik suggereert in zijn commentaar de mogelijkheid, dat de passus ‫ וגוהו די תוניא‬in 5Q15 werd weggelaten: “on y a omis ‫”?וגוהו די תוניא‬143. Neemt men interlineaire toevoeging aan en vervangt men de getallen, geschreven in woordvorm, bij middel van cijfertekens en hanteert men bovendien de beperkte spelling ‫פתי‬, vervolgt Ditommaso, dan kan de zesde regel worden gereconstrueerd, zoals voorgesteld door Milik144. Op voorgaande gedachtengang kunnen volgende vier punten van kritiek worden uitgebracht: 1° beide verklaringen, voorgesteld door Ditommaso, zijn gelijkwaardig. Zij laten immers beiden een reconstructie toe, waarbij het mogelijke aantal lettertekens niet wordt overschreden. 2° de spatie tussen de vijfde en de zesde regel is ruim voldoende, om een interlineaire tussenlas, zeker in kleiner letterformaat, te bevatten. Aanvaardt men de mogelijkheid van interlineaire tussenlas, dan vervalt de tekstdivergentie tussen de manuscripten 4Q554a en 5Q15. 3° vier ingrepen, ten eerste de verklaring van Milik, ten tweede weglating van een tekstgedeelte, ten derde vervanging van woorden door middel van cijfertekens en tenslotte beperkte spelling, leveren een totale regellengte op van 75 – 76 lettertekens. Als dan toch moet worden rekening gehouden met weglating van tekst, dan dient te

141

Zie 25.4.2. en 26.1., tweede volume. Ditommaso 2005: 56. 143 Milik 1962: 192. 144 Ditommaso 2005: 56. 142

49

worden opgemerkt, dat de toestand van 4Q554a niet toelaat te bepalen, welk specifiek gedeelte ontbreekt. 4° vervanging van het in woorden geschreven getal “2” bij middel van een cijferteken, kan worden verantwoord bij middel van 4Q4Q554 1 II 18. Toch wordt het getal “2” op de drie genoemde manuscripten overwegend in woordvorm geschreven, onder meer op 4Q554a II 5. 5° de bewaarde vormen van ‫ פתי‬in 4Q554a vertonen allen de beperkte spelling. De manuscripten 4Q554, 5Q15 en 11Q18 hebben zowel vormen met volledige spelling als vormen met beperkte spelling.145 De vier genoemde overwegingen laten beide reconstructiemogelijkheden, voorgesteld door Ditommaso, toe. De lengte van 4Q554a II 6 is echter niet het enige probleem inzake het tekstgedeelte, waarin op 5Q15 en 4Q554a de woonmodules worden beschreven. Zonder argumentatie wijst Milik tweemaal op de mogelijkheid van een uitgebreidere tekst in 4Q554a II, meer bepaald op de regels II 1 en 4. Het gebruik van het aantal VACATs en hun omvang belemmert een rekenkundige benadering. 3.11. Hebreeuwse manuscripten van Aramees ieuw Jeruzalem? Milik was van oordeel, dat twee Hebreeuwse fragmenten, 4Q232 en 4Q365a, een kopie van Aramees ieuw Jeruzalem bevatten146. De eerste uitgever, Starcky aanvaardde genoemde identificatie niet en maakte de fragmenten over aan Strugnell. Volgens Yadin betrof het een kopie van de Tempelrol147. Volgens White148 kan laatstgenoemd fragment niet gewoonweg worden beschouwd als een kopie van de Tempelrol maar is het mogelijk een kortere versie ervan. In een brief aan García Martínez149 deelde White mee, dat 4Q365a een Herwerkte pentateuch is met unieke aanvullingen en als bron fungeerde voor Aramees ieuw Jeruzalem en de Tempelrol. Volgens García Martínez maakt 4Q365a deel uit van 4Q365, dit is de Herwerkte pentateuch. Milik vermeldt en passant het bestaan van 4Q232, een klein fragment, dat een Hebreeuwse versie bevat van de Aramese tekst150. Hij verstrekt hierover geen verdere informatie. Zover kan worden nagegaan is er geen PAM-foto met genoemd fragment beschikbaar. Volgens García Martínez en Tigchelaar is 4Q232 het oude nummer van 4Q365a151. Frey vermeldt een klein fragment van manuscript 4Q232152. De architectuurbeschrijvende passus van 4Q365a wordt weergeven onder 24.8., tweede volume, op synoptische wijze ter vergelijking met de paralleltekst van de Tempelrol.

145

Zie onder 6.1.1., eerste volume. Milik 1976: 59. 147 Yadin 1983: Supplementary Plates: pl. 38* en 40*. 148 White 1994a: 328. 149 García Martínez 1985: 563 – 590: voetnoot 2 en 1992b: 180: voetnoot 1. 150 Milik 1976: 59. 151 García Martínez en Tigchelaar 1998: 484. 152 Frey 2000: 800, voetnoot 1; zie ook Ditommaso 2005: 1, voetnoot 1 en 3: voetnoot: 7. 146

50

4. Tekstgenre, auteurschap en benaming 4.1. Cluster architectuur- en cultusbeschrijving /ieuw Jeruzalem/nieuwe tempel 4.1.1. Inhoudsoverzicht van de desbetreffende teksten Een uitgebreide variant van de thematiek Nieuw Jeruzalem/nieuw heiligdom bieden een aantal teksten, waarin architectuur– en cultusbeschrijving met elkaar zijn verweven, in een aantal gevallen verbonden bij middel van een eschatologische gebeurtenis. Zulke vorm van beschrijving bieden de beschrijving van de tabernakel, Ezechiël en de Tempelrol, de restauratie van de stadsomwalling in ehemija, de heropbouw van de tempel in Ezra, de normatieve tempel op de Tempelrol, de geïdealiseerde beschrijving van de tempel, zijn cultus en de stad in de Brief van Aristeas, de restauratie en herinwijding van de tempel in de boeken Makkabeeën en het Testament van Jakob. Nauw verbonden met de gefaseerde beschrijving van de tabernakel in Exodus153 zijn de beschrijving van cultushandelingen, uitgevoerd en uit te voeren, en de hogepriesterlijke en de priesterlijke kleding. De beschrijving van de tabernakel neemt een aanvang met de bouwopdracht (31: 2 – 9), waarin direct aansluitend de priesterlijke ambtskleding en de zalfolie en de welriekende specerijen worden genoemd (31: 10 - 11). Daarna volgt de instelling van de sabbat (31: 12 – 17), de overhandiging van de stenen tafels (31: 18). Daarop volgt de episode met het gouden kalf, waarna God aan Mozes opdraagt nieuwe stenen tafels uit te houwen (34: 1 – 4) en het verbond hernieuwd wordt. Na herhaling van de bepalingen voor de sabbat (35: 1 – 3) wordt de beschrijving verder gezet bij middel van de opsomming van de grondstoffen en de onderdelen voor het heiligdom (35: 4 – 19) evenals de uitvoering van het hefoffer (35: 20 – 29). Daarna worden Bezaleël en Aholab door God ingelicht over de uit te voeren werkzaamheden (35: 30 – 35), waarna de bouw van de tabernakel wordt beschreven (36 – 38) alsook de vervaardiging van de hogepriesterlijke en priesterlijke kleding (39: 1 – 32). Voorafgaand aan de inrichting van het heiligdom wordt beschreven, dat men bouwonderdelen en ambtskleding bij Mozes brengt gebracht (39: 33 – 43), waarna hij de tabernakel inricht (40: 2 – 11), Aäron en zijn zonen kleedt (40: 13 – 14) en het heiligdom inwijdt (40: 18). In Ezechiël vaardigt de verschijning van God de cultusbepalingen uit bij het bezoek aan de oostpoort van de binnenhof (43: 1 - 12 en 18 – 44), onderbroken door de opdrachtsomschrijving voor het altaar (43: 13 – 17). Voorschriften voor offers (45: 9 – 46), inclusief dat van de vorst, worden verstrekt na een eerste beschrijving van de verdeling van het land (45: 1 – 8). De beschrijving van de “levende wateren” gaat vooraf (47: 1 – 12) aan de omschrijving van de landsgrenzen (48: 13 – 23) en de verdeling van het grondgebied onder de stammen (48: 1 – 29). Het boek wordt afgesloten door middel van de afmetingen van de stadsomwalling, de benaming van haar poorten (48: 30 – 34) en tenslotte de naam van de stad (48: 35). Het boek Ezra is nagenoeg uitsluitend begaan met de heropbouw van de tempel. Het herstel van de stad en haar muren wordt weliswaar vermeld in het bezwaarschrift, dat de tegenstanders van de heropbouw aan de Perzische koning stuurden (4: 13 en 16). 153

Verwijzing: zie 12.2.., eerste volume (voetnoten).

51

De architectuur van de stad wordt evenwel op geen enkele wijze besproken. Het boek Ezra bestaat inhoudelijk uit twee delen: de terugkeer en de tempelbouw (1 – 6) en het eerste optreden van de profeet (7 – 10). De wederopbouw wordt gesitueerd in de het relaas van de opgeroepen tegenstand. In de aanvang van het boek wordt Cyrus voorgesteld als het instrument, dat het bevel van God tot heropbouw van de tempel moet gebieden (1: 6). De Perzische koning vaardigt in zijn eerste regeringsjaar een edict uit (1: 1 - 6), waarin hij bepaalt, dat hij op bevel van God een tempel zal oprichten in Jeruzalem. De joodse ballingen mogen terugkeren en die tempel bouwen. De koning roept op tot een vrijwillige bijdrage voor de bouw van de tempel. Er wordt een inventaris opgesteld van het vaatwerk, dat door Cyrus wordt gerestitueerd: 30 gouden bekkens, 1 000 zilveren bekkens, 29 messen, 30 gouden bekers, 410 zilveren bekers, 1 000 andere vaten met een totaal van 5 400: (1: 7 – 11). Na de terugkeer van de eerste golf bannelingen, met vermelding van hun afstamming wordt (Ezr 2), wordt vooreerst de eredienst opnieuw geregeld, voorafgaand aan enige bouwactiviteit, bij middel van de bouw van het altaar, het dagelijks tweevoudige offer, het loofhuttenfeest, het maandfeest en de vrijwillige offers (3: 1 – 6). Aangezien echter een tempel ontbreekt, zamelt men geld in voor de bouw ervan, voor drank en voeding voor de werklieden en voor cederhout uit Libanon. Hierbij wordt het edict van Cyrus ingeroepen. (3: 7). In het tweede jaar wordt het leggen van de funderingen op publieke en plechtige wijze opgeluisterd. (3: 8 – 13). Het aanbod van de Samaritanen tot samenwerking bij de opbouw wordt afgewezen. Hierop verhinderen zij de wederopbouw bij middel van tussenkomst van de Perzische koning (Ezr 4). De werkzaamheden worden hervat op aansporing van de profeten Haggaï en Zacharija en goedkeuring en financiering door de Perzische koning, waarbij opnieuw verwezen wordt naar het edict van Cyrus (Ezr 5 - 6). Om hun werkzaamheden verder te kunnen zetten richten, de bouwheren zich bij middel van de landvoogd in een brief tot de Perzische koning. Hierin wordt relaas gedaan van de verwoesting van de tempel, de ballingschap, de terugkeer en de heropbouw van de tempel. Er wordt verwezen naar een bevel terzake van Cyrus, die het tempelvaatwerk heeft gerestitueerd. Nu de fundamenten van de tempel zijn gelegd, wordt gevraagd na te gaan of het bevel van Cyrus zich niet in de koninklijke archieven te Babylon bevindt. De tekst hiervan wordt inderdaad teruggevonden en aangehaald. De Perzische koning geeft bevel de werkzaamheden te hervatten en het tempelvaatwerk daadwerkelijk te restitueren. Het bedoelde edict (6: 3 – 5) is opgesteld in het Aramees en vermeldt de afmetingen en het materiaal van de tempel: 60 ellen hoog en breed met drie rijen van grote steen en een rij van nieuw hout. De Perzische koning draagt de kosten. Het geroofde vaatwerk moet worden gerestitueerd. Niet alleen moeten uit de koninklijke schatkist van de provincie de onkosten worden vergoed. Tevens moeten de offergaven worden gefinancierd: jonge runderen, rammen, lammeren, tarwe, zout, wijn en olie. De voltooiing wordt gevierd bij middel van inwijding en een feest van ongedesemde broden (6: 16 - 22). In het tweede deel van het boek Ezra wordt de profeet door de Perzische koning naar Israël gestuurd, om de wetten en de regels te onderwijzen (Ezr 7). Er wordt een lijst opgesteld van de reisgenoten van de profeet en verslag uitgebracht over het verloop van de tocht (Ezr 8). Ezra vestigt de aandacht op het verbod op (Ezr 9) en de plicht, om vreemde vrouwen weg te zenden (Ezr 10). Geen enkel hoofdstuk bevat verwijzing naar materiële elementen van de tempel met uitzondering van de vermelding van cederhout uit Libanon in Ezr 3: 7. De restauratie en de inwijding van de stadsomwalling in ehemija wordt hierna besproken onder 13.3.. De beschrijving van de verkenning (2: 12 – 20) en van de 52

restauratie ( eh 3) worden aaneensluitend behandeld in het kader van de eerste werkzaamheden van Nehemija ( eh 1 - 7). Daarop volgt een relaas van het godsdienstig leven in de tijd van Ezra met de publieke lezing van de wet (7: 72b – 8: 12), het loofhuttenfeest (8: 13 - 18) en de openbare schuldbelijdenis ( eh 9). De inwijding van de stadsomwalling (12: 27 – 43) sluit het gedeelte af, waarin verdere aspecten van de eerste ambtstermijn van Nehemija worden behandeld, met name de verbondssluiting ( eh 10) en de verdeling van de bevolking over de woonplaatsen (11: 1 – 12: 26). Met de tweede ambtstermijn van Nehemija wordt het boek beëindigd (13: 4 - 31). Voorafgaand aan de inwijding van de stadsomwalling worden de Levieten in Jeruzalem verzameld, om met vreugde de inwijding uit te voeren, evenals dankzeggingen en gezang, onderbegeleiding van muziekinstrumenten (12: 27 - 29). In een voorbereidende ceremonie reinigen de priesters en de Levieten het volk, de poorten en de muur, na zichzelf te hebben gereinigd (12: 30). Daarna laat Nehemija de autoriteiten van Juda op de muur gaan en stelt hij twee grote dankkoren en processies op, <één> aan de rechterzijde op de muur, naar de Mistpoort toe (12: 31). De koren en optochten worden gevolgd door Hosaja en de helft van de leiders van Juda. (12: 32 - 35). De eerste processie wordt vergezeld van trompetblazers van priesterlijke afkomst (12: 35 - 36). Ezra, opgevoerd als schriftgeleerde, stapt als eerste in de processie op (12: 37). De processie begeeft zich vanaf de Mistpoort richting Fonteinpoort en éénmaal voorbij de Bronpoort, die niet wordt genoemd in de tekst, beklimt zij trappen, boven het huis van David, waarmee het hoogste punt van de oostelijke heuvel wordt bedoeld, tot aan de Waterpoort in het oosten. (12: 37). Het tweede dankkoor gaat in tegenovergestelde richting de muur op, gevolgd door Nehemija zelf samen met de helft van het volk (12: 38). Het gevolgde traject loopt van boven (ten noorden van) de Bakoventoren tot aan de brede muur, de poort van Efraim, de Oude poort, de Vispoort, de toren Hananeel, de toren Mea tot aan de Schaapspoort en zij bleven staan in de Gevangenpoort (12: 38 - 39). (40) Daarna komen beide dankkoren in het tempelcomplex samen met de profeet, de helft van de leiders, de priesters, waaronder een aantal voorzien van trompetten. (12: 40 – 42). De zangers treden op onder leiding van hun opziener (12: 42). Er worden grote offers gebracht en alle aanwezigen verheugen zich, ook vrouwen en kinderen, want God heeft maakt hen vrolijk. (12: 43). Of de drievoudige beschrijving van de stadsomwalling in ehemija een bron is van de opmetende beschrijving van de stadsomwalling in Aramees ieuw Jeruzalem blijft voorwerp van onderzoek. Op de Tempelrol zijn architectuur- en cultusbeschrijving nauw met elkaar verbonden. De rol bevat geen verwijzing naar een eschatologische gebeurtenis maar vangt wel aan met verwijzing naar een belangrijke historische gebeurtenis, de intocht in het beloofde land. Daarna volgt een eerste gedeelte van de architectuurbeschrijving (11Q19 II 1 – XIII 9), waarin de bouwopdracht voor het tempelgebouw wordt geformuleerd. Daarop volgen de bepalingen van de cultus, die in een aantal gevallen wordt beschreven alsof hij wordt uitgevoerd, zoals in Aramees ieuw Jeruzalem154 en in de Brief van Aristeas155. De architectonische beschrijving van de Tempelrol wordt onderbroken door middel van een systematische behandeling van de feesten (XIII 8 – XXXII 15). “Levende wateren” worden er niet op vermeld. De beschrijving van het heiligdom wordt verdergezet met de gebouwen en installaties op de binnenhof en beëindigd met de het terras en de gracht aan de buitenzijde van de buitenmuur van het 154 155

Zie onder 17.1., eerste volume. Zie verder onder 4.1.1., eerste volume.

53

gehele complex156. De Tempelrol beschrijft het tempelcomplex met bijzondere aandacht voor de drie hoven, want daar worden in hoofdzaak de cultushandelingen uitgevoerd157. Bovendien legt de tekst ook een sterk verband tussen de wet en architectuur, want de architectuurbeschrijving wordt gevolgd door de geüniformiseerde tekst van Deuteronomium en een uitgebreide Koningswet. In de Brief van Aristeas (80 v. C.) wordt de tempelcultus van de derde en de tweede eeuw v. C. geïdealiseerd. Genoemde tekst lijkt een eigentijds verslag te bieden, geschreven door een Griek met een hoge positie aan het hof van Ptolemaeus Philadelphus (285 – 247 v. C.), van de vertaling van de Hebreeuwse tekst van de Pentateuch in het Grieks. Aristeas, die wordt voorgesteld als de auteur, wordt als ambassadeur van de Egyptische koning naar Jeruzalem gezonden, om er een kopie van de wet op te halen en de diensten van Palestijnse vertalers in te huren. De beschrijving van het eigenlijke vertaalwerk blijft beperkt tot de laatste hoofdstukken van het geschrift. De andere inhoud bestrijkt een verscheiden aantal domeinen. In de paragrafen 83 – 116 worden de tempel, de cultus en de stad beschreven. In het centrum van Judea bevindt zich een berg (§ 83), op de top waarvan het heiligdom staat met zijn drie omwallingen (§ 84). De ingang is groot, heeft hengsels en wordt overspannen bij middel van een een stevig linteel (§ 85). Het gordijn, dat gelijkt op een deur, staat bol door de werking van de wind. (§ 86) De afmetingen van het altaar zijn in verhouding tot zijn omgeving. De offers worden verteerd door het vuur. De toegangshelling met een zachte hellingsgraad heeft dezelfde proporties als het altaar zelf. De bedienende priesters zijn gekleed in mantels van fijn linnen, die tot over hun enkels reiken (§ 87). De ingang van de tempel is naar het oosten gericht, de achterzijde naar het westen. De vloer is volledig geplaveid bij middel van steen en hellingen, gericht in de gewenste richting, om water op te vangen, bestemd voor het wassen van het bloed van de slachtoffers. Er worden immers duizenden dieren geslachtofferd op de feestdagen (§ 88). De wateraanvoer vanuit een natuurlijke bron is onbeperkt. Een natuurlijke bron ontspringt binnenin het tempelterrein. Er zijn ondergrondse reservoirs aanwezig op vijf mijl rondomheen de igging van de tempel. Zij hebben alle ontelbare pijpleidingen, die samenkomen (§ 89). Alle reservoirs zijn afgesloten bij middel van lood. Erover heen is mortel aangebracht. Verscheidene openingen, die uitmonden onderaan het altaar, zijn slechts zichtbaar voor de eigenlijke bedienaars. In een oogopslag kunnen alle bloedstromen van de slachtoffers worden weggespoeld (§ 90). Om dit te bevestigen wordt de auteur vier mijl buiten de stad geleid, waar hij de samenstromende wateren hoort (§ 91). De eredienst wordt op onovertreffelijke wijze uitgevoerd door de priesters met fysische kracht maar in stilte. Ieder ondergaat uit vrije wil de hem toegewezen opdracht, die veel uithoudingsvermogen vereist. Hun bediening kent geen enkele onderbreking. Sommige voeren hout aan, andere olie, andere fijne tarwebloem, andere specerijen, terwijl nog andere stukken vlees voor het brandoffer aanbrengen. Laatstgenoemden geven blijk van veel kracht. (§ 92). Zij grijpen met twee handen de billen van de kalveren, die elk twee talenten wegen en leggen ze op het altaar. Met beide handen en grote behendigheid werpen zij het dier op een grote hoogte en zij falen er nooit in het dier op het altaar te krijgen. De stukken van de schapen de geiten zijn even opmerkelijk zwaar en vet. Degenen, aan wie het is opgedragen, selecteren steeds dieren zonder onvolkomenheid en met uitzonderlijke dikte (§ 93). Na volbrenging van 156

11Q19 XXX 3 – XLIV 7/2; XLVI 1 - 11//11Q20 VIII 9 – 12; IX 1 – 5; X 1 – 6; XI 16 – 17; XII 15 – 26; XIII 1 – 2, 10. 157 Yadin 1983: 177.

54

de toegewezen taak wordt gerust op een daartoe bestemde plaats. Degenen, die gerust hebben nemen hun taak op uit eigen beweging, zonder hiertoe te worden aangezet (§ 94). Er heerst een absolute stilte alsof er niemand aanwezig is, hoewel er 700 bedienaars ter plaatse zijn. Hierbij worden diegenen, die hun offers aanvoeren niet gerekend. Alle handelingen worden uitgevoerd met eerbied en de goddelijke majesteit waardig (§ 95). De hogepriester gaat gekleed in een mantel en hij draagt kostbaar gesteente. Gouden klokjes zijn aan de franje van zijn kleed bevestigd, afgewisseld met granaatappels, geborduurd in veelkleurig borduurwerk (§ 96). Hij draagt een gordel, geweven in de mooiste kleuren. Op zijn borst draagt hij het orakel, waarop 12 kostbare stenen van uiteenlopende aard in goud zijn gezet. Zij dragen de namen van de stamhoofden in hun oorspronkelijke volgorde (§ 97). Op het hoofd draagt hij de “cidaris”, hierover een tulband met daarbovenop de heilige diadeem. Op een gouden plaat tussen zijn wenkbrauwen staat in Paleohebreeuws schrift de naam van God gegraveerd (§ 98). De algemene indruk is zo overweldigend, dat men denkt in een andere wereld terecht te zijn gekomen. Eenieder, die getuige is van het schouwspel, dat de auteur beschrijft zal verwondering kennen, het onbeschrijflijk achten en diep bewogen zijn (§ 99). De citadel is gelegen op een hoger gelegen plaats. Zij is omgeven bij middel van verscheidene torens opgetrokken uit grote steenblokken. Zij is bedoeld, om de omgeving van de tempel te verdedigen (§ 100). Zij moet verhinderen, dat niemand, in geval van aanval, opstand of vijandige inval, zou kunnen doordringen tot de voorhoven, die de tempel omgeven. Oorlogsmachines staan opgesteld op de torens (§ 101). De torens zijn bemand door de meest betrouwbare mannen, die hun diensten reeds hebben bewezen. Zij mogen de citadel slechts verlaten op feestdagen. Zij mogen niemand toelaten als gewone bezoeker (tot de tempel) (§ 102). De ordewoorden worden strikt nageleefd, zoals de auteur aan den lijve ondervindt. Niettegenstaande hij en zijn gezel ongewapend zijn, kost het hun grote moeite, om de wachters te overtuigen de offerceremonie te mogen bijwonen (§ 103). De wachters zeggen hiertoe opdracht te hebben gekregen. Niettegenstaande zij met vijfhonderd zijn, mogen zij niet meer dan vijf personen toelaten. De citadel is immers de enige bescherming van de tempel. Haar stichter heeft haar toren op veilige wijze versterkt (§ 104). De stad met een omtrek van 40 mijlen heeft bescheiden afmetingen. Zij heeft de vorm van een (amfi)theater dank zij de schikking van haar torens, de boulevards, sommige onderaan, sommige bovenaan, en de dwarsstraten. De bodem is oneffen, omdat de stad op een berg is gebouwd. (§ 105) Er zijn ook trappen voorhanden, die naar de boulevards leiden. Sommigen volgen hun weg langsheen het hogere niveau en anderen langsheen het lagere, waardoor zij blijven zoveel als mogelijk van elkaar verwijderd blijven, zodat de gereinigden niets verboden aanraken (§ 106). De Promakkabese literatuur, 1 en 2 Makkabeeën, dateert waarschijnlijk van omstreeks 100 v. C.. In bedoelde literatuur wordt de heringebruikname van de tempel na de crisis, veroorzaakt door Antiochus IV in de periode 169 – 165 v. C., vanuit een goedkeurend perspectief beschreven. In 1 Makkabeeën 1 wordt verhaald, dat Antiochus IV na zijn overwinning op Egypte optrekt tegen Jeruzalem en de tempel binnendringt. Hij rooft de gouden kandelaar, de lampenstandaard met zijn toebehoren, de tafel van het toonbrood, de plengschalen, de offerschalen, de gouden wierookschalen, het voorhangsel en de randen en de gouden versieringen aan de voorgevel. In 1 Makkabeeën 2 wordt in een poëtische passus geweeklaagd over de verwoesting van Jeruzalem en zijn uitlevering aan de vijand. De tempel is in handen gevallen van vreemden en het tempeltoebehoren werd als buit weggevoerd. De tempel 55

werd verwoest, zijn pracht en praal verdween en hij werd ontwijd door vreemde volken. 1 Makkabeeën (4: 36 – 61) gaat dieper in op het herstel en de herinwijding in dan 2 Makkabeeën 10. Aangekomen op de berg Sion zien Juda de Makkabeeër en zijn vrijheidsstrijders, hoe het heiligdom er bijligt. Het altaar is ontwijd, de poorten zijn verbrand, en de voorhoven overwoekerd met onkruid. Juda duidt voortreffelijke priesters aan, die het heiligdom reinigen, het ontwijde altaar slopen en de stenen ervan op een geschikte plaats op de tempelberg deponeren in afwachting, dat een profeet zal zeggen, wat ermee moet gebeuren. Zoals voorgeschreven door de wet, bouwden zij een nieuw altaar bij middel van onbehouwen stenen naar het model van het vorige. Het heiligdom en zijn ruimten worden in hun oorspronkelijke staat hersteld en geheiligd. Er wordt nieuw tempelgerei vervaardigd. De kandelaar, het reukofferaltaar en de tafel van de toonbroden worden in de tempel geplaatst. Het voorhangsel wordt opgehangen. Op de dag van de herinwijding wordt het eerste offer op het nieuwe brandofferaltaar gebracht. Het gehele volk is aanwezig bij de luisterrijke plechtigheid. De inwijding wordt gedurende acht dagen gevierd en gaat gepaard met brandoffers, vredeoffers en dankoffers. De gevel wordt versierd bij middel van gouden randen en schildjes. De poorten worden vernieuwd en de priestervertrekken worden voorzien van deuren. Het heiligdom wordt omgeven bij middel van een hoge muur met versterkte torens. In 2 Makkabeeën (6: 1 – 11) wordt de ontwijding van de tempel beschreven. De tempel wordt gewijd aan Zeus Olympius. Vreemdelingen houden er braspartijen, vermaken zich met prostituees, plegen er overspel en brengen ongepaste zaken binnen. Op het altaar worden offergaven geplaatst, die strijdig zijn met de voorschriften. In een brief aan Aristobolus, leermeester van de Egyptische koning Ptolemeüs IV, aangehaald in 2 Makkabeeën (1: 10 - 2: 18), wordt de viering van de reiniging van de tempel op 25 kislev van 148 v. C. aangekondigd. Toen de bannelingen werden weggevoerd naar Babylonië namen de priesters in het geheim vuur van het altaar mee, zoals Jeremija had opgedragen. en verborgen zij het bij hun aankomst. Toen Nehemija vroeg het vuur terug te brengen, bleek, dat het in de loop van de tijd overspoeld was door troebel water. Hij gebood dit water op het hout op het brandofferaltaar te sprenkelen. Tijdens het gebed, dat werd aangeheven schoot van op het altaar een steekvlam op, die het water in laaiend vuur deed opgaan. De tent van de samenkomst, de ark en het reukwerkaltaar werden op bevel van Jeremija in een grot op de berg Nebo verborgen. In 2 Makkabeeën 10 wordt de heringebruikname van de tempel gunstig onthaald. Het heiligdom werd ontheiligd en verontreinigd tijdens de crisis, veroorzaakt door Antiochus IV. De tempel wordt samen met de stad ingenomen. De vreemde altaren en bouwsels worden gesloopt. Na reiniging van de tempel wordt een nieuw altaar gebouwd, een nieuw vuur aangelegd en offers gebracht. Er wordt wierook gebrand, de lampen worden aangestoken en de toonbroden worden neergelegd. De reiniging wordt gevierd met een achtdaags feest, zoals voor het Loofhuttenfeest. De eerste dag van genoemd feest wordt voortaan jaarlijks gevierd. Het boek 2 Makkabeeën bevat ook eschatologische verwijzingen. In 2 Makkabeeën (2: 18) wordt de bevrijding van het volk en zijn land meegedeeld evenals het herstel van het koningschap en het priesterambt en al datgene, wat nodig is, om een heilig volk te zijn. De hoop wordt uitgesproken, dat God de Israëlieten uit alle windstreken op de heilige plaats terugbrengt, want hij heeft het uit de diepste ellende verlost en de heilige plaats opnieuw gereinigd. Drie van de zeven broers, die samen met hun moeder worden gedwongen varkensvlees te eten en na weigering gruwelijk worden gefolterd en gedood, verwijzen naar hun wederopstanding voor een eeuwig leven, een lotsbestemming, die Antiochus IV niet te wachten staat (2 Mak 7).

56

In het Testament van Jakob (4Q537), paleografisch gedateerd in de eerste eeuw n. C., wordt verwezen naar tabletten, waarin de tempel en zijn eredienst worden beschreven. Het bewaarde tekstgedeelte is erg onvolledig bewaard gebleven en beperkt zich tot volgende uitspraak: 4Q537 2: 1: ‫ להא בנינ]א‬9‫]…[ והי‬, “(1) […] en hoe het gebouw zal zijn (…)”. Twee andere themas, die verbonden zijn met het tempelgebouw zijn echter van groot belang, omdat zij in dezelfde context voorkomen in het Aramese ieuw Jeruzalem, met name cultushandelingen en water, dat uit de stad vloeit158. Het minst uitdrukkelijk is de vermelding van cultus in verband met architectuurbeschrijving met betrekking tot de bouw van de tempel van Salomo in 1 Koningen 6: 1 – 38; 7: 13 – 51 en in 2 Kronieken 3 – 4; 5: 7 – 10. De bouwactiviteiten, beschreven in beide teksten betreffen de beschrijving van het tempelgebouw enerzijds en alle metalen objecten anderzijds. De bijzonderheden van de beschrijving zijn opgenomen in een vergelijkende tabel onder 33., tweede volume. Een wezenlijk verschilpunt is de beschrijving van de voorhof en profane architectuur, waaronder het paleis in 1 Koningen (7: 1- 12), die volledig ontbreekt in 2 Kronieken., waar wel naar de voltooiing van het paleis wordt verwezen (7: 11). Zowel in 1 Koningen als in 2 Kronieken wordt de inwijding van de tempel behandeld. In architectonisch opzicht heeft de inwijding uitsluitend betrekking op de plaatsing van de ark en de tabernakel in het allerheiligste. In eerstgenoemd boek wordt de ark door de priesters, inclusief de Levieten, binnengedragen in het allerheiligste tot onder de vleugels van de cherubijnen samen met de tabernakel en de bijhorende gebruiksvoorwerpen (8: 3 – 4, 6 - 7). Het verwijderen van de draagbomen wordt expliciet vermeld (8: 8). In de ark bevinden zich de twee stenen tafelen, die Mozes er bij Horeb had ingelegd (8: 9). God doet zijn intrede in de tempel in de gedaante van een wolk (8: 10 – 11). Na voltooiing van de bouwwerkzaamheden volgen in 2 Kronieken cultushandelingen, waarbij God een belangrijke actieve rol speelt. Eerst wordt de ark van het verbond samen met de tabernakel ter gelegenheid van het loofhuttenfeest door de Levieten vanuit de stad naar de nieuwe tempel getransporteerd en door de priesters in het allerheiligste overgebracht. De priesters kunnen hun eredienst niet uitvoeren, omdat God in de vorm van een wolk het gebouw vult. De Levieten luisteren de handelingen op door middel van zang en muziek, bijgestaan door de priesters, die de trompetten blazen (5: 2 – 6: 2). Daarna zegent Salomo de verzameling van Israël en looft hij de Heer in een gebed, omwille van de redding uit Egypte en de bouw van de tempel, waarin de ark van het verbond is ondergebracht (6: 3 - 11). Daarna begeeft Salomo zich in aanwezigheid van de voltallige verzameling van Israël op een bronzen tribune, opgesteld voor het altaar, om een inwijdingsgebed uit te spreken (6: 12-42). Hij richt zich tot God in de hemel. Enerzijds vraagt hij de belofte aan David te houden, waarbij de troonopvolging gewaarborgd blijft, als de wet van God wordt geëerbiedigd. Anderzijds vraagt hij de gebeden van zijn dienaren te aanhoren, ook als zij van het rechte pad zijn afgeweken maar zij zich niettemin tot hem richten. Tot slot vraagt Salomo aan God zijn ogen en oren open te houden vanuit de tempel. De viering wordt afgesloten (7: 1- 10), wanneer na het gebed van Salomo vuur uit de hemel valt en het brandoffer en het slachtoffer verteert, teken waarmee hij de tempel als rechtmatige offerplaats erkent. De priesters kunnen de tempel niet betreden, omdat de goddelijke heerlijkheid de tempel vult. Alle Israëlieten werpen 158

Zie onder 22., eerste volume.

57

zich ter aarde. In naam van het gehele volk brengt de koning het offer ter plaatse, 22 000 runderen en 120 000 schapen. Zo voltrekt de koning samen met het volk de inwijding van de tempel. In aanwezigheid van geheel Israël blazen de priesters de trompetten en de Levieten bespelen instrumenten, vervaardigd op bevel van koning David. Salomo wijdt tevens het midden van de voorhof in, door er de brandoffers en de vette stukken van het heilsoffer naar toe te brengen. De plechtigheid duurt zeven dagen. Op de achtste dag grijpt een feestverzameling plaats. Daarna laat Salomo het volk vol vreugde en met blij gemoed naar zijn woonplaatsen terugkeren. De handelingen met betrekking tot de inwijding van de tempel worden afgesloten met de vermanende belofte van God als antwoord op het gebed, uitgesproken door de koning (7: 11 – 22). Na voltooiing van de tempel en het paleis verschijnt God ‘s nachts aan Salomo. Hij belooft verlossing, als het uitverkoren volk gestraft wordt voor het verlaten van het goede pad maar niettemin ernaar terugkeert en zich richt tot God. De oren en ogen van God zullen vanuit de tempel horen en zien. Zijn naam, ogen en hart zullen er steeds verblijven. De troon van Salomo blijft bestaan, als hij zich gedraagt naar het voorbeeld van David. Wanneer Israël de wetten en geboden van God overtreedt en andere goden vereert, dan zal het uit het beloofde land worden verdreven. De tempel zal verdwijnen en tot spot en hoon van andere volken worden. Afvalligheid zal als reden worden opgegeven aan degene, die hierover vragen stelt. 4.1.2. Voorlopige beschouwingen De cluster beschrijving van architectuur – cultus heeft betrekking op het heiligdom, meestal in de vorm van het tempelcomplex hetzij op de stad en haar omwalling. De beschrijving van de cultus kan betrekking hebben op de inwijding of de cultus als een reeks van weerkerende handelingen. In ehemija, Ezra en de tempel van Salomo betreft het uitsluitend de inwijding. Enkel ehemija heeft betrekking op de inwijding van de omwalling van Jeruzalem. In Ezechiël wordt de inwijding van het brandofferaltaar behandeld. In Ezechiël, Aramees ieuw Jeruzalem, de Tempelrol, de Brief van Aristeas en het Testament van Jakob betreft het de cultus in zijn geheel. In een aantal gevallen is de cluster uitgebreid door middel van het thema van de “levende wateren”, dit wil zeggen In Ezechiël, Aramees ieuw Jeruzalem en het Testament van Jakob. Laatstgenoemd thema wordt verder besproken onder hoofdstuk 22. De desbetreffende gegevens zijn in de Uit de volgende tabel kan de verscheidenheid, waarmee bedoelde cluster is uitgewerkt worden afgeleid: architectuur stad stadsomwalling

andere

1 Koningen

-

-

+

heiligdom/ tempel +

cultus inwijding

regelmatige

+

-

2 Koningen

-

-

-

+

+

-

Exodus

-

-

+

+

+

Ezechiël ehemija Ezra Aramees ieuw Jeruzalem Tempelrol 1 Makkabeeën

+

+ + + +

+ -

+ + +

+ + + -

+ +

-

-

+ -

+ +

+

+ -

58

2 Makkabeeën Brief van Aristeas Testament van Jakob

+ ?

+ ?

?

+ + ?

+ -

+ +

4.2. Tekstgenre: apocalyps of testament? Uit onderzoek, uitgevoerd door Dimant159, blijkt, dat de Aramese manuscripten uit Qumran bijna uitsluitend visionaire peuso-epigrafische teksten, testamenten en verhalende-aggadische teksten bevatten. Juist deze drie teksttypen waren gekend voorafgaand aan de ontdekking van de rollen: 1 Henoch, Testament van Levi en Tobit. Dimant geeft de volgende drie definities. Een apocalyps is een vertoog in de eerste persoon, waarin goddelijke openbaring wordt meegedeeld, verleend aan een ziener en geïnterpreteerd door middel van goddelijke wijsheid. Zulke openbaring betreft geschiedenis en wordt meestal gesitueerd binnen een verhalend kader in de derde persoon, waarin de spreker wordt geïdentificeerd, meestal een Bijbelse wijze. De omstandigheden van de toespraak worden vermeld. Het verhaal bevat meestal een pseudo-epigrafisch kader. In principe is het grootste deel van het verhaal autobiografisch. Een testament is een verhaal in de eerste persoon met instructies en voorspellingen van een figuur met gezag (vader/koning/wijze) aan ondergeschikten (zonen/onderdanen/leerlingen) op zijn sterfbed. Hieraan moet worden toegevoegd, dat de dood van de testamentgever wordt beschreven160. Dit type van vertoog bevat een kader gelijkaardig aan dat van een apocalyps. Een aggadisch verhaal heeft het karakter van een legende in de derde persoon, soms onderbroken door middel van kleinere eenheden van andere literaire vormen, zoals toespraken en dialogen. Omwille van de vorm kan Aramees ieuw Jeruzalem noch een testament noch een aggadisch verhaal zijn. Er komt geen sterfbedcontext in voor en de auteur schrijft in de ikvorm. García Martínez is er van overtuigd, dat Aramees ieuw Jeruzalem naar tekstgenre een apocalyps is161. Het standpunt van Collins betreffende de rangschikking van Aramees ieuw Jeruzalem varieert van twijfel tot voorzichtige mogelijkheid, dat het een apocalyps betreft162. Volgens Stegeman is de Aramese tekst mogelijk een apocalyps maar is de tekst te onvolledig bewaard, om hierover met zekerheid uitspraken te doen163. Hierna worden aan de hand van negen criteria, geput uit de definities van Collins164 (1992) en Hahn (1998) van apocalyps als literair genre, negen onderzoekscriteria geformuleerd: 1. openbaringsliteratuur, 2. openbaring bij middel van bemiddeling, uitgevoerd door een wezen van een andere wereld, 3. aan een menselijke ontvanger, 4. raamverhaal, 5. vorm van de openbaring: visueel bij middel van beeld of tekst of auditief, 6. het begrip “tijd”: de ziener wordt ingelicht over de loop van de geschiedenis en over de eindtijd (eschatologische strekking), 7. het begrip “ruimte”: openbaring bij middel van een buitenwereldse reis, 8. taalgebruik: mythische toespelingen, symbolen en (getallen)raadsels en 9. pseudo-epigrafie. Vergelijkend onderzoek van genoemde kenmerken, met uitzondering van het negende, wordt beperkt tot Ezechiël (40 – 48) en Zacharija. De toetsing van Aramees ieuw Jeruzalem aan de genoemde onderzoekscriteria levert volgend resultaat op. 159

Dimant 1995: 35. Kugler 2000: 933. 161 García Martínez 2000: 608 – 609. 162 Collins 1979: 48; 1984: 115 – 116; 1992: 59; 1999: 417. 163 Stegeman 1983: 517 – 18. 164 Collins 1992 en Hahn 1998. 160

59

1° openbaringsliteratuur: de hoofdstukken 40 – 48 van Ezechiël zijn expliciet bedoeld als openbaring, die moet worden verkondigd. Ezechiël en Aramees ieuw Jeruzalem zijn geschreven in de vorm van een verslag van een opmeting (zie verder: hoofdstuk 13.2.). In de tekst van Aramees ieuw Jeruzalem, zoals hij bewaard is, zijn er geen sporen aanwezig van historische of andere situering in plaats en tijd of die kunnen leiden tot identificatie van de bezoeker en zijn gids165. In Ezechiël wordt de profeet opgewacht door een bronzen gedaante, uitgerust met opmetingsinstrumenten bestemd voor opmeting van grote afstanden, een linnen meetsnoer en een meetroede (Ez 40: 3). De openbaring is geen geïsoleerde gebeurtenis maar heeft een doel. Genoemde gedaante draagt aan de profeet op verslag uit te brengen over wat hij zal aanschouwen: “En de man sprak tot mij: “Mensenkind! Zie met uw ogen en hoor met uw oren en zet uw hart op alles, wat ik u zal tonen, want gij werdt naar hier gebracht, opdat ik u zou tonen. Verkondig daarna aan het huis van Israël, alles, wat gij ziende .” (40: 4). De openbaring wordt door Zacharija aangekondigd bij middel van een vermaning (1: 1 – 6). De Heer is zeer vertoornd geweest tegen de vaderen. Daarom maant hij hen in de directe rede aan terug te keren tot hem, zodat hij kan terugkeren tot hen. De vaderen hebben voor hun ongehoorzaamheid geboet, zoals door God was aangekondigd. 2. openbaring bij middel van bemiddeling, uitgevoerd door een wezen van een andere wereld en 3. aan een menselijke ontvanger: de fragmentarische toestand van Aramees ieuw Jeruzalem laat toe noch gids noch bezoeker te identificeren. In Zacharija is de bezoeker de profeet, die naar zichzelf verwijst bij middel van de eerste persoon singularis van de desbetreffende werkwoordsvormen: ”Opnieuw hief ik de ogen op en ik zag” (2: 1). Later wordt naar hem verwezen bij middel van de term , “jongeling” (‫ ;הַ ;ַעַ ר‬2: 4). Blijkbaar zijn er meer gidsen actief: eerst wordt verwezen naar “een man” (‫)אי‬ ִ met een meetsnoer in zijn hand (2: 5). Vervolgens is er sprake van een engel en een andere engel (< ָ‫לְ א‬.ַ ַ‫ ;ה‬2: 3). Vrij vlug komt God zelf aan het woord (8=‫)נְ ע‬: “En ik zal voor haar een muur van vuur zijn rondomheen” (2: 5). Aangezien de aangekondigde opmeting in Zacharija niet formeel wordt uitgevoerd, is het slechts zinvol verder Ezechiël 40 – 48 en Aramees ieuw Jeruzalem met elkaar te vergelijken166. Naar de gids/goddelijke gezant wordt in beide teksten verwezen bij middel van werkwoordsvormen in de derde persoon singularis167. Naar de auteur/bezoeker wordt verwezen bij middel van werkwoordsvormen en persoonlijke pronomina en suffixen in de eerste en tweede persoon singularis168. 4. raamverhaal: het raamverhaal van Aramees ieuw Jeruzalem is niet bewaard. In Ezechiël wordt de beschrijving van als bestaand beschouwde architectuur uitgevoerd in het kader van een visioen, in casu het derde van Ezechiël. De inleiding tot 40 – 48 licht duidelijk de setting van de rondleiding van een bezoeker door een gids toe: de datum: het 25ste jaar van de ballingschap, in het 14de jaar nadat Jeruzalem door de Babyloniërs was ingenomen (40: 1), de wijze van verplaatsing (40: 1), de plaats, dit is Jeruzalem, (40: 1 – 2) en de personages (40: 1 en 40: 3). De profeet wordt opgewacht door een gedaante, uitgerust met opmetingsinstrumenten bestemd voor het opmeten van grote afstanden, een linnen meetsnoer en een meetroede (40: 3). Het boek Zacharija bestaat uit drie duidelijk van elkaar afgescheiden onderdelen: 1 – 8, 9 – 11 165

Betreffende identificatie met Jakob door Tigchelaar: zie 4.3., eerste volume. Angelika Berlejung (Universität Leipzig) deelde mij in de zomer van 2007 mee, dat volgens Mathias de stad, bedoeld in Zacharija van het Perzisch model is, bijgevolg geen omwalling heeft, die bijgevolg ook niet kan worden opgemeten. 167 Zie verder onder 13.2., eerste volume. 168 Zie vergelijkende tabel onder 13.2., eerste volume. 166

60

en 12 – 14. Het eerste deel is waarschijnlijk opgesteld voorafgaand aan de inwijding van de tempel in 515 v. C. en bevat zeven nachtelijke visioenen, die zich concentrisch tot elkaar verhouden. I (1: 8 – 13 en 14 – 15) en VII vermelden paarden. II en VI zijn tweeledige visioenen (II: horens, smeden/VI: vrouw, verwijdering) en hebben verband met de vreemdelingenproblematiek. III en V hangen samen, omdat in III Jeruzalem wordt gebouwd als muurloze stad en in V het land wordt gezuiverd van dieven en meinedigen. IV (b) met de kandelaar bekleedt de centrale positie en wordt verdubbeld bij middel van IV (a) met de beoordeling van Jošua in de hemel169, dit wil zeggen de aanwezigheid van God als onderwerp. De hoofdstukken 1 – 8 behandelen een programmatorische visie op een cultisch vernieuwd Jeruzalem in een gepacificeerde wereld van volken (Collins). Het nachtelijk visioen van de man met het meetsnoer wordt in een dubbel raamverhaal gesitueerd. Eerst worden is er de vermaning, die als volgt wordt ingeleid: “In de achtste maand, in het tweede jaar van Darius, geschiedde het woord van de Heer tot Zacharija, de zoon van Berechija, de zoon van Iddo, de profeet, zeggende” (1: 1). Vervolgens worden de zeven nachtelijke visioenen gesitueerd: “Op de vierentwintigste dag, in de elfde maand, dit is de maand Šebat, in het tweede jaar van Darius, geschiedde het woord van de Heer tot Zacharija, de zoon van Berechja, de zoon van Iddo, de profeet, zeggende” (1: 7). 5. vorm van de openbaring: visueel bij middel van beeld of tekst of auditief Aramees ieuw Jeruzalem: in Ezechiël en in Zacharija wordt de boodschap expliciet bij middel van een visueel visioen geopenbaard maar speelt het gesproken woord een belangrijke rol. De tekst van Aramees ieuw Jeruzalem is te onvolledig bewaard, om hierover uitspraak te doen maar de voorstellingswijze wijst sterk in de richting van een visioen zoals dat van Ezechiël. 6. het begrip “tijd”: de ziener wordt ingelicht over de loop van de geschiedenis enerzijds en over de eindtijd (eschatologische strekking) anderzijds: in Aramees ieuw Jeruzalem wordt verwezen naar het verloop van de geschiedenis en een beslissende omwenteling in een erg onvolledige passus op 4Q554 2 III 14 – 22, die wordt besproken onder 21.. 7. het begrip “ruimte”: openbaring bij middel van een buitenwereldse reis: in geen enkele van de drie teksten wordt de beschrijving van de desbetreffende stad buitenaards gesitueerd. In de Apocalyps van Johannes ziet de auteur het nieuwe Jeruzalem afdalen uit de hemel (21: 2). Nergens specificeert de tekst evenwel, dat bedoeld Jeruzalem reeds in de hemel bestond. In Ezechiël wordt de stad expliciet gesitueerd “in het land van Israël” (40: 2). De stad wordt in de hoofdstukken 40 – 48 niet bij naam genoemd. Er wordt op het einde van genoemde hoofdstukken naar verwezen bij middel van de uitspraak: ”en de naam van de stad vanaf dag: de Heer daar.” (48: 35). In Zacharija wordt de stad bij haar naam, “Jeruzalem”, genoemd (2: 6). Van de stad, beschreven in Aramees ieuw Jeruzalem, is geen enkele benaming bewaard gebleven. Afgezien van enorme afmetingen enerzijds en de kostbare bouwmaterialen anderzijds is de stad in architecturaal opzicht aards en bouwkundig uitvoerbaar. Vergelijking van de Liederen van het sabbatoffer met Aramees ieuw Jeruzalem wijst op het aardse karakter van laatstgenoemde stad. In de Liederen van het sabbatoffer wordt hemelse cultus beschreven. Bedoelde cultus is fundamenteel anders van aard dan de cultus, beschreven in de Aramese tekst. De cultus in de liederen wordt uitgevoerd door geesten en goddelijke wezens, in de Aramese tekst door mensen, waaronder priesters en de hogepriester. In de hemelse cultus komen de wandversieringen tot leven en juichen de poorten. De handelingen in 169

Schmid 2006: 395 – 396.

61

het hemelse heiligdom bestaan uit lofbetuigingen aan God. In de Aramese tekst worden rituelen uitgevoerd door middel van dierenoffers, brood en wierrook. De Liederen bevatten weliswaar architectonische terminologie maar eens het de beschrijving aanbelangt wordt een totaal andere terminologie gehanteerd dan in de Aramese tekst. Kenschetsend is elke afwezigheid van opmeting en afmetingen enerzijds en de nadruk op verheerlijkende termen. 8. taalgebruik: mythische toespelingen en symbolen komen niet voor. De verhouding 5: 7, weerspiegeld in de verhouding van de afmetingen van de breedte en de lengte van het rechthoekige grondplan van de stad in de Aramese tekst lijkt te wijzen in de richting van een (getallen)raadsel170. Een andere vorm van raadsel bevat mogelijk de lokalisatie van de tempel171. De vraag kan worden gesteld, of de auteur van de Aramese tekst de term ‫ שמאל‬met twee verschillende betekenissen niet bewust heeft aangewend, om de lezer in het ongewisse te laten omtrent de preciese ligging van de tempel. 9. pseudo-epigrafisch: zoals reeds eerder vermeld is de naam van de auteur/ziener/bezoeker van Aramees ieuw Jeruzalem niet gekend. De boeken Ezechiël en Zacharija worden volgens de tekst ervan toegeschreven aan de profeten met dezelfde naam. Betreffende het nachtelijk visioen van de man met het meetsnoer (Za 2: 1 – 13), dat behoort tot de eerste acht hoofdstukken van het boek, wordt aangenomen, dat het samen met de tekst van de hoofdstukken 1 – 6 ontstaan is voorafgaand aan de tempelwijding van 515 v. C.172. Mogelijk werd de tekst ervan opgesteld door de profeet zelf.173 Aan niet alle tekstonderdelen van het boek Ezechiël wordt dezelfde ouderdom toegekend. Er bestaat geen consensus over de onderdelen, die zonder twijfel aan de profeet zelf kunnen worden toegeschreven174. Mogelijk hebben de hoofdstukken 40 – 48 in de derde/tweede eeuw v. C. invloed hebben ondergaan van de apocalyptische stroming.175 4.3. Auteurschap De meeste onderzoekers hebben niet gepoogd de auteur van Aramees ieuw Jeruzalem te identificeren. Tigchelaar onderneemt wel een poging176. Hij neemt vier mogelijkheden in overweging met verschillende graden van waarschijnlijkheid: 1° de profeet Ezechiël zelf, 2° Jakob (?), Levi (?), Qaḥat (?) of Amram (?)177, 3° één van de voorvaderen van Israël en 4° Mozes. Het onderzoek van Tigchelaar is niet gericht op de identificatie als dusdanig maar op de imaginaire wereld van de auteurs. De uitdrukking “uw zaad” maakt het erg onwaarschijnlijk, dat door middel van de tweede persoon Ezechiël of zelfs Mozes worden bedoeld. Door middel van “uw zaad” wordt waarschijnlijk ook een natie bedoeld en geen onderdeel van Israël, waardoor Levi, Qaḥat en Amram uit de zienersrol worden uitgesloten. Om verder te kunnen schiften, hanteert Tigchelaar de indeling van de Aramese Qumranteksten in vier categorieën: 1° teksten toegeschreven aan figuren, die voorafgaan aan Mozes: Henoḥ, Noaḥ, 170

Zie onder 5.2.4. (Hippodamisch grondplan) en 10: 2, eerste volume. Zie 10.5., eerste volume. 172 Schmid 2006: 397. 173 Zenger 1998: 529. 174 Hossfeld 1998: 451 – 454; Schmid 2006: 355 – 359. 175 Schmid 2006: 358. 176 Tigchelaar 2007: 259 – 270. 177 Beyer 1994: 95 en 2004: 129: “Der Seher ist nach J 4, 42 ein Stammvater entwerder ganz Israels oder der Priester.”; 1994: 98 en 2004: 132: “Jakob ? Levi ? Qaḥat ? Amram ?”. 171

62

Abraham, Jakob, Juda, Levi, Qaḥat en Amram, 2° verhalen met als setting de oostelijke diaspora: Tobit, Proto-Ester, Gebed van abonid en Daniël. Andere aanwijzingen kunnen worden aangetroffen in 1° Aramees ieuw Jeruzalem, andere Aramese teksten uit Qumran, 3° de Qumranbibliotheek in haar totaliteit en 3° teksten uit de periode van de Tweede tempel en joodse teksten. Aramees ieuw Jeruzalem bevat geen informatie over de voorvaderen. Er is slecht één Aramese tekst gekend, waarin een patriarch een visioen heeft van de tempel, waarin zowel architectuur als rituelen worden beschreven, het Testament van Jakob (4Q537). Bedoelde tekst toont aan, dat er een traditie bestond, waarvolgens details over de tempel en zijn cultus aan Jakob werden geopenbaard. Uit het genoemde testament, Jubileeën 32, de Tempelrol (11Q19 XXIX 8 – 10) en Aramees ieuw Jeruzalem kan worden afgeleid, dat het verbond met Jakob te Betel werd vernieuwd, waarna hij tabletten kon lezen met onder meer een visioen van de eschatologische tempel. In Jubileeën krijgt Jakob inzage van tabletten, waarop de loop van de geschiedenis is opgetekend. Hem wordt ontraden te Betel een heiligdom te bouwen, want daarvoor is een andere plaats bestemd. Op de Tempelrol wordt gewag gemaakt van een eschatologische tempel, door God zelf op te richten, zoals aangekondigd aan Jakob te Betel. Jongere teksten verwijzen wel naar de toekomst en de rol daarin van de nakomelingen van Jakob maar niet naar de toekomstige tempel. Op basis van de besproken teksten acht Tigchelaar identificatie van Jakob met de ziener in Aramees ieuw Jeruzalem waarschijnlijk. Deze identificatie laat toe Jakob te zien als de personificatie van Israël enerzijds in de aanwezigheid van priesters en Israël in de eredienst, beschreven in Aramees ieuw Jeruzalem, en anderzijds in de strijd van Jakob en zijn zonen tegen Moab, Ammon, Edom, de Filistijnen en de Hurrieten in Jubileeën 38: 4 - 9. De onthouding van Jakob bij de bouw van een heiligdom te Betel, een ongeschikte plaats, en bij het brengen van offers kan in verband worden gebracht met de kritiek op de tempel en zijn cultus in het eigentijdse Jeruzalem van de auteur van Aramees ieuw Jeruzalem. In de imaginaire wereld van de auteurs van de Aramese tekst bezoekt Jakob na zijn ballingschap voor een tweede maal Betel. Daar hernieuwt God zijn verbond met hem en laat hij aan Jakob de tabletten lezen, waarop het verloop van de geschiedenis is neergeschreven. Jakob heeft een visioen, waarin hem het eschatologische heiligdom wordt getoond, dat zal worden gebouwd na een finaal conflict tussen zijn zonen en de naties. In deze imaginaire wereld staan de toekomstige stad en tempel tegenover het eigentijdse Jeruzalem. 4.4. Titel Twee vormen van titel waren mogelijk op de Qumranmanuscripten: 1° de eerste woorden van de lopende tekst, bestemd voor de lezer en 2° aantekeningen aan de buitenzijde van de rol, bestemd voor de bibliothecarissen 178. Zoals bij de meeste manuscripten, ontdekt in Qumran, is er geen van de twee mogelijke vormen van titel van de tekst van Aramees ieuw Jeruzalem bewaard gebleven. In Qumran bevat één rol één enkele tekst, op enkele uitzonderingen na179. Bijgevolg kan worden aangenomen, dat alle tekstgedeelten, toegewezen aan Aramees ieuw Jeruzalem, behoren tot één enkele tekst180. De benaming door de onderzoekers toegekend aan de Aramese tekst, die voorwerp is van voorliggend proefschrift, is 178

Tov 2004: 118. Tov 2004: 39. 180 Zie hiervoor onder 2.1.2., eerste volume. 179

63

afkomstig van de Apocalyps van Johannes. De expliciete benaming “Nieuw Jeruzalem” komt uitsluitend voor in hoofdstuk 21 van genoemde apocalyps: “(2) En ik, Johannes, zag de heilige stad, het nieuwe Jeruzalem (Ιερυσαλήµ καινήν), neerdalend van God uit de hemel, toebereid als een bruid, die voor haar man is versierd.” In het jongste deel van het boek Zacharija wordt Jeruzalem expliciet bij naam genoemd (12: 2, 7, 10, 11; 13, 1; 14: 2, 8). In Ezechiël wordt de benaming van de stad omschreven (48: 35). Noch op de Tempelrol noch in Aramees ieuw Jeruzalem noch elders wordt de desbetreffende stad bij naam genoemd181. Ezechiël Zacharija Tempelrol Aramees ieuw Jeruzalem Apocalyps van Johannes

verwijzing 48: 35 2: 2 nihil nihil 21: 2

benaming “de naam van de stad zal zijn (…): ‘de Heer is daar’ Jeruzalem

“het nieuwe Jeruzalem”

Een aantal onderzoekers beperkt zich tot de vermelding van het desbetreffende manuscriptennummer of de benaming “Nieuw Jeruzalem”. Anderen breiden de benaming uit hetzij bij middel van de respectieve termen “rol”, “tekst”, “beschrijving” of “visioen”. Sommige onderzoekers richten hun aandacht op de nederdaling van de stad uit de hemel, meer bepaald op het hemelse karakter ervan: 5Q15 1Q32, 2Q24, 4Q554 – 55, 5Q15, 11Q18 Nouvelle Jérusalem Jérusalem Nouvelle (Jér. Nouv.Ar.) (het) Nieuwe Jeruzalem (the) New Jerusalem

Neues Jerusalem/Das Neue Jerusalem the New Jerusalem Scroll: passim The New Jerusalem Text

Beschrijving van het Nieuwe Jeruzalem Description de la Jérusalem nouvelle

Description of the New Jerusalem (DNJ)

Descripción de la Nueva Jerusalen (NJ) Beschreibung des Neuen Jerusalem A Vision of the New Jerusalem Heavenly Jerusalem

Bernhardt 1970: passim Grabbe: 2001: 27 Baillet 1955: 222, Puech 1977: 591, Carmignac: 1979: 25, Wacholder 1993: 133, García Martínez 1987: 218 en 224; Puech 1995: passim Eisenman en Wise: 1993: 44 Yadin 1983: 226, 241, Eisenman en Wise 1992: 39, Dimant 1995: 182 (so-called), Vermes 1995: 324, Frey 2000: , García Martínez: 1999: passim, 2000: passim, 2004: 1, Puech 2003: passim, Cook 2005: 38 - 39; Johns: 2006: 266 267 Maier 1995: 252, 301, 369, 1997: VIII, 315, Söllner 1998: 125 Chyutin 1994: passim, 1997: passim Wise 1990: passim, Frey: 2000: passim, VanderKam en Flint 2002: 69, 237, 369, 372 – 375, Ditommaso 2005 (NJ): passim García Martínez en van der Woude 1995: 150, 152 (2x) en 155 Baillet 1955: 222, Milik 1955: 134, Baillet e. a.: 1956: 81, Baillet 1962: 84, Milik: 1962: 184, Greenfield: 1969: 130, Jongeling: 1970: 57, García Martínez: 1988 (JN): 448 Licht 1979: 45, Broshi 1995 (DNJ): passim, García Martínez 1992a: 178, 1992b (NJ): passim, 1996: 129, Lee: 2001 (DNJ): 123, Yarbro Collins 2006: 253 García Martínez 1985: 563 Sim 1996: 64 Cook 1996: 180 Wacholder 1992a : 131; idem, 1992b: 186 en 191

181

Volgens García Martínez 1999: 454 en 457 zijn de benamingen van Jeruzalem Op de Tempelrol en in Aramees ieuw Jeruzalem identiek.

64

Das himmlische Jerusalem

Beyer 1984: 10, 214, 1994: 129, 2004: 129

De benaming Description de la Jérusalem ouvelle is afkomstig van Milik, die in 1955 de uitgave van de eerste fragmenten (1Q32) onder deze titel heeft samengebracht. De benaming wordt door Baillet bij de uitgave van manuscript 2Q24 in 1955 overgenomen: “Les premiers de ces textes viennent de paraître groupés par J.T. Milik sous le titre de “Description de la Jérusalem ouvelle”, titre que nous avons adopté pour nos propres fragments.”182 Milik verwijst dienaangaande niet naar de Apocalyps van Johannes maar naar de laatste hoofdstukken van Ezechiël: “Les sept premiers fragments pourraient appartenir à une Apocalypse en araméen, inpirée des derniers chapitres d’Ezechiel, qui donne la description de la Jérusalem nouvelle, du Temple nouveau, du rituel.”183 Baillet beklemtoont de opvatting van Milik: “La description de la Jérusalem ouvelle, qui reprend la Thora d’Ezechiel, est une construction liturgique inspiréé par le Temple de Jérusalem, mais se rapportant à l’Israël idéal des temps messianiques.”184 In 1962 poneert Milik, dat “Le schème litéraire de l’ouvrage araméen est celui d’Ez 40 ss. (…).”185 Verder vestigt Milik de aandacht op punten van overeenkomst tussen de Aramese tekst en de Apocalyps van Johannes186: een omwalde stad met enorme afmetingen en 12 poorten enerzijds en de aanwezigheid van kostbaar gesteente anderzijds. Milik verantwoordt de benaming Description de la Jérusalem ouvelle dus niet expliciet. Genoemde benaming wordt in de meeste jongere publicaties gehandhaafd, soms in een andere taal. De benaming wordt soms afgekort tot Jérusalem ouvelle/ ouvelle Jérusalem en soms vertaald in het Engels of het Duits. Varianten hiervan zijn van erg jonge datum: A Vision of the ew Jerusalem, the ew Jerusalem Scroll en ew Jerusalem Text. Eerstgenoemde benaming legt de nadruk op het visionaire karakter van de tekst. De tweede benaming beklemtoont de reconstructie van de gehele rol. Volgens Frey werd bedoelde benaming ontleend aan de onderstelde parallel in de Apocalyps van Johannes: “The designation “ ew Jerusalem”, the, obviously borrowed from the assumed parallel in Rev 21: 2 (cf. Rev 3: 12; T. Dan. 5: 12), seems to be acceptable, even if it is not easy to decide whether the temple city de scribe is to be conceived of as eschatological (“new”), heavenly, or ideal and utopian in a more general sense.”187 Volgens Meyer wordt in de Aramese tekst het bezoek van een hemels Jeruzalem en tempel beschreven. Een parallel van de aardse afbeelding van een hemelse metropool biedt de voorstelling van Ninive in het Assyrische wereldbeeld, zoals beschreven door Meiβner188. De beschrijving op 5Q15 kan dan ook best onder de titel “Beschreibung des himmlischen Jerusalem” worden samengevat189. Twee onderzoekers, Wacholder190 en Beyer191 volgen Meyer en kennen aan het beschreven Jeruzalem en zijn tempel een hemels karakter toe, wat tot uiting komt in de voorgestelde titels: Heavenly Jerusalem en Himmliches Jerusalem. Sim hanteert weliswaar de Duitse vertaling van de benaming, die Milik formuleerde, maar is toch van oordeel, dat de 182

Baillet 1955: 244. Milik 1955: 134. 184 Baillet 1962: 85. 185 Milik 1962: 185. 186 Milik 1962: 186. 187 Frey 2000: 801. 188 Meiβner 1925: 110. 189 Meyer 1965: 339. 190 Wacholder 1992. 191 Beyer 1984, 1994 en 2004. 183

65

opmeting in de hemel wordt uitgevoerd: “Die Messung erfolgt nach der Entrückung des Sehers in den Himmel.”192 De tekst bevat niet de minste expliciete aanwijzing voor een hemelse stad, zoals zal woren aangetoond onder hoofdstuk 19.. Integendeel, de uitvoering van de cultus volgens de bepalingen van de Pentateuch, inclusief de vermelding van bezit en de afdracht van tienden, wijst op een aardse context193. Aangezien geen argumenten worden aangevoerd, kan worden aangenomen, dat de genoemde onderzoekers het hemelse karakter van de stad afleiden uit de afdaling van de stad uit de hemel in de Apocalyps van Johannes en een gelijkaardige gebeurtenis in de Aramese tekst. Volgens García Martínez zijn de stad en haar tempel niet hemels maar bevatten zij een plan van het hemelse model “in the hope that this will be constructed on the earth in the future.”194. Volgens Frey wijst de uitvoering van de cultusceremoniën door priesters en niet door engelen op een aardse context195. Zijn argumentatie wordt versterkt door de aard van de cultus, zoals beschreven in de Liederen van het sabbatoffer, en de cultuselementen, vermeld in de Aramese tekst, die nauw verwant zijn aan die van de Pentateuch. Zonder zich uit te spreken over de aard van stad en tempel in de Aramese tekst, vestigt Broshi de aandacht op het eigentijdse karakter van de beschreven architectuur, dat kan worden afgeleid uit de beschrijving van het trappenhuis met wenteltrap en het hippodamische grondplan196. Volgens García Martínez werd het hemelse model aangepast aan de aardse behoeften van de messiaanse tijd, gelet op de verwijzing naar de eschatologische strijd tegen de traditionele vijanden. Een toegevoegde aanwijzing hiervoor bieden de bescheiden afmetingen van de woonblokken en woningen evenals de caravanseraivormige structuur, bestemd voor op de behuizing van grote groepen pelgrims. Na de overwinning van de rechtvaardigen zullen alle naties van de wereld naar het messiaanse Jeruzalem komen197. Ditommaso volgt García Martínez inzake de inschatting van de wooninfrastructuur. De woonblokken, de aanpalende straten en de huizen, inclusief hun interieur, hebben normale (= menselijke?) proporties. Niettegenstaande haar enorme oppervlakte, was de stad bedoeld, om functioneel te zijn, waarmee de onderzoeker waarschijnlijk bedoelt, dat zij bestemd was voor menselijk gebruik198. Ditommaso komt om twee redenen tot het besluit, dat de tempelstad beschreven in de Aramese tekst aards van karakter is199. Enerzijds wordt in de desbetreffende teksten nederdaling uit de hemel van de stad steeds expliciet vermeld. Anderzijds wijst vernedering van de naties erop, dat het nieuwe Jeruzalem op aarde is gesitueerd, zoals in elk scenario, waarin de nieuwe stad een rol speelt in een toekomstige strijd tegen vreemde vijanden. Het verband tussen de eschatologische strijd en de stad is niet duidelijk. Komt de stad tot stand in het messiaanse tijdperk voorafgaand aan de eindstrijd of erna? Dit

192

Sim 1996: 64. Zie 19.1.1., eerste volume. 194 García Martínez 2000: 609. 195 Frey 2000: 801: voetnoot 4. 196 Broshi 1995: 18. 197 García Martínez 2000: 609. 198 Ditommaso 2005: 130. 199 Ditommaso 2005: 132. 193

66

probleem werd reeds in 1977 geformuleerd door Puech200 en in 2000 herhaald door Frey201. Puech ziet drie mogelijkheden: - de auteur behandelde de beschrijving van de stad en de eschatologische strijd zonder chronologisch of sequentieel verband. - de strijd ging vooraf aan de schepping van de stad, zoals in de Ezechiël, Apocalyps van Johannes en mogelijk 11QMelk III. Frey voegt hier Jubileeën 1: 26 – 27 en 1 Henoch 90: 29 aan toe. - de stad komt tot stand voorafgaand aan de eschatologische strijd. In 1977 besluit Puech, dat de toestand van de tekst van de Oorlogsrol niet toe laat dit te bevestigen. Nader onderzoek van de tekst laat vandaag toe meermaals de vermelding van Jeruzalem aan te treffen als uitvalsbasis van de legerscharen van de zonen van het licht: 1QM I 2 – 3, III 10 – 11,VII 3 – 4 en mogelijk XII 17. De tekst bevat niet het geringste spoor van beschrijving van de stad. Volgens Ditommaso bevat 4Q554 2 III geen verwijzing naar de eschatologische eindstrijd maar naar de opeenvolging van koninkrijken naar het model van Daniël. Hij maakt verder een onderscheid tussen het gerestaureerde historische Jeruzalem, dit is een heropgebouwde geïdealiseerde stad, en een monumentale, ideale nieuwe stad met gargantueske afmetingen202. Een nieuwe stad, waarvan de vormgeving afwijkt van de historische, berust uiteraard op een ontwerp. Ditommaso verwijst in dit opzicht naar Jesaja 49: 16, waar wordt gerefereerd aan zulke blauwdruk203: “Zie, ik heb u in de beide handpalmen gegraveerd. Uw muren reeds voor mij.” Expliciet wordt naar een ontwerp verwezen bij middel van de term ‫ ְבנִ ית‬,ַ in 2 Kon 16: 10 en 1 Kron 28: 11 – 12 en 18 – 19. God formuleert bouwopdrachten ten aanzien van Noach voor de ark (Gen 6: 14 - 16) en aan Mozes voor de bouw van de tabernakel (Ex 25: 10 – 27: 19) en de bouw van de ideale tempel (11Q19 I). De Aramese tekst bevat niet het geringste spoor van een ontwerp/blauwdruk noch van een bouwopdracht204. Evenmin als in Ezechiël wordt in de hier onderzochte Aramese tekst een benaming van de stad genoemd. Dat het om Jeruzalem gaat kan, mijns inziens, worden afgeleid uit de combinatie van volgende argumenten: 1° de benaming van de 12 stadspoorten, 2° de aanwezigheid van de tempel, 3° de cultusceremoniën, uitgevoerd volgens de bepalingen van de Pentateuch, het verband met een belangrijke wending in de loop van de geschiedenis, meer bepaald het einde van onderdrukking en 4° de nauwe verwantschap met Ezechiël 40 – 48. Twee van deze argumenten, de cultus en inspiratie op Ezechiël worden vermeld door Frey205. Stad en tempel, zoals beschreven in de Aramese tekst betreffen ongetwijfeld een Jeruzalem met een tempel, die geen restauratie of zelfs verfraaiing zijn van hun historische vorm. De afmetingen van het grondplan overstijgen in gigantische mate die van de historische stad. De ramingen variëren van ca 500 km2 tot 736 km2.206 De hippodamische vorm van het grondplan, inclusief de situering van de poorten, wijkt

200

Puech 1977: 594 – 595. Frey 2000: 801: voetnoot: 4. 202 Ditommaso 2005: 139. 203 Ditommaso 2005: 135. 204 Zie verder onder 12.3., eerste volume. 205 Frey: 2000 801; overgenomen door Ditommaso 2005: 129 + voetnoot 148. 206 Uitvoeriger vermelding onder 26.2., tweede volume. 201

67

eveneens af van de historische tegenhanger207. Het gebruik van de genoemde kostbare materialen bij de bouw van een door mensen gebouwde stad is erg onwaarschijnlijk. Het bestanddeel ieuw Jeruzalem is aanvaardbaar, als hiermee verwezen wordt naar het veelzijdige en gelaagde concept Nieuw Jeruzalem/Nieuwe tempel, dat grondig wordt besproken door Ditommaso208 en niet alleen vaak voorkomt in de Tanach maar ook in andere teksten209. Hierbij moet men wel de verschillen met de tempelstad van de Apocalyps van Johannes in acht nemen. Daarom wordt aan het bestanddeel “Nieuw Jeruzalem” “Aramees” toegevoegd. Aangezien er tot op heden slechts één enkele Aramese tekst van die aard gekend is, wordt elke verwarring met het ieuwe testament uitgesloten. De eschatologische band met de beschreven stad is waarschijnlijk maar uit de bewaarde tekst kan geen rechtstreeks verband worden afgeleid210. Mocht de naam van de auteur kunnen worden achterhaald, dan zou een titel in de zin van Apocalyps van niet ongepast zijn.

207

Cf. ehemija 2: 12 – 20; 3; 12: 27 – 43 (zie ook 13.3., eerste hoofdstuk). Ditommaso 2005: 112 – 149. 209 Ditommaso 2005: 112 – 149. Volgende teksten behandelen in beperkte of ruime mate het thema Nieuw Jeruzalem/nieuw heiligdom/tempel: Ex 25 – 27, 30 31, 35 – 38; 39: 33 – 43 en 40 (architectuur tabernakel en cultus; Gertz: 2006: 237: “Schlieβlich it für die Datierung von P auf den Sachzusammenhang der priesterschriftlichen Bestimmungen zum Bau des → Zeltheiligtums am Sinai und des zweiten Tempels hinzuweisen, dem 515 v. Chr. geweihten Nachfolgebau des 587/6 v. Chr. Durch ebukadnezar II. Zerstörten “salomonischen “ Tempels”), Ezr 3: 8 – 13; 4: 1 – 4, 12, 16 en 21; 5: 2 – 3, 8 – 9, 11 – 16; 6: 3, 5, 7 – 8, 11, 14 – 15 (heropbouw van de tempel), eh 2: 12 – 20 (verkenning bouwvallige omwalling Jeruzalem), 2: 5, 8; 3: 1 – 32 (heropbouw stad(somwalling)) Jes (22: 9 – 11 (versterking muren Jeruzalem), (Deutero-) 44: 24 – 28 (verlossing en heropbouw), 54: 11 – 13 (toekomst Jeruzalem; ), 58: 12 (heropbouw stad door vromen), 60: 10 (heropbouw stad door vreemdelingen) 44: 28 en 45: 13 (Cyrus als instrument bij de heropbouw), Jer 30: 18 (heilswoorden) Ez 28: 26; 36: 10, 33, 36 (Heropbouw na de terugkeer in), 40: 2 – 43: 27; 47: 1 12; 45: 6; 48: 30 – 35 (nieuwe tempel en Nieuw Jeruzalem), Am 9: 11 – 15 (Deuteronomistische toevoeging aan Amos met gerichtsdoxologische strekking), 2 Kon 22: 5 – 6 (Jošija herstelt de tempel), Miša 45: 13 (heropbouw stad), Hag 1: 2, 4 en 8; 2: 4, 16 en 18 – 19 (heropbouw tempel), Zacharija 1: 16; 2: 5 - 9 (eschatologisch Jeruzalem) en 4: 7 (herstel Jeruzalem) en 9 (tweede tempel), 6: 12 – 14 en 8: 9 (heropbouw tempel), 2 Kron 34: 10 – 13 (Jošija herstelt de tempel), in Tobit 13: 11 (hoop op heropbouw) en 17 (verfraaiende heropbouw), 2 Kron 36: 23 (Cyrus instrument van God), Brief van Aristeas: §83 – 106 (geïdealiseerde beschrijving tempel, cultus en stad), 1 Mak 4: 36 – 61; 2 Mak 10. (Herstel en herinwijding van de tweede tempel), Herwerkte Pentateuchc (4Q365) 23: 5 – 6 (welke tempel?), Apocalyptische Pseudo-Mozes (4Q390 = 4QPseudo-Mosese) (heropbouw tempel na terugkeer uit ballingschap), Pseudo-Ezechiëlc (4Q391 = 4QpapPseudo-Ezekielc) frg. 65 (beschrijving architectuur), Vertelling C (4Q462 = 4Q arrative C): (herstel stad na reiniging volk), Woorden van Michaël (4Q529) (bouw stad ter ere van God), Testament van Jakob (4Q537) 2: 1 (architectuur, cultus en levende wateren), Tempelrol (11Q19 en 11Q20; normatieve tempel), Dierenapocalyps: 1 Hen 89: 50 en 73 (toren) en de Sibillijnse orakels: 5.414 – 433 (tempel met toren en stad door God geschapen). 210 Zie hiervoor onder 3.6., eerste volume. 208

68

69

70

DEEL TWEE: DATERI/G

5. Paleografische en archeologische datering 5.1. Paleografische gegevens Het handschrift van 1Q32 wordt beschouwd als Vroegherodiaans door García Martínez211 en gesitueerd in de tweede helft van de eerste eeuw v. C.. Volgens Tov212 is het handschrift Herodiaans en stamt het uit de periode 30 v. C. – 68. Baillet geeft geen schriftfase van manuscript 2Q24 maar wel een datering: “début du 1er siècle de notre ère” 213. Het handschrift wordt beschouwd als Middelherodiaans door Tov214 uit de periode 1 – 30 v.C., of Laatherodiaans door García Martínez215 uit de eerste helft van de eerste eeuw v.C.. Baillet bespreekt de lettertekens van manuscript 2Q24 als volgt216: 1° de vormen van de lettertekens, typisch voor de oudere groep manuscripten uit Qumran (einde tweede – einde eerste eeuw v. C.), ontbreken nagenoeg volledig. De ductus van‘ālef is jonger dan die op de Jesajarol (Isa) en is verwant aan die van de Regel van de Gemeenschap (1QS), de Pèšèr Habakuk (pHab) aan Lameḫ en aan toevoegingen aan Isa (Ins. Is), 2° de vorm van de wāw is jonger dan die op 1QS, 3° Öēt, lāmed, mediale en eindmēm, sāmeḫ, qōf en tāw hebben jonge vormen (einde eerste eeuw v. C. – 70 n. C.) en 4° de vormen van hē, zajin, lāmed, eindmēm en pē zijn verwant aan die van pHab, die van bēt en yōd aan die van sËmeḫ, die van hē en Òēt aan die van Ins. Is XXVIII en die van hē, zajin en eindnūn aan die van XXXII. Twee onderzoekers geven een paleografische datering van de manuscripten 4Q554, 4Q554a en 4Q555. Volgens García Martínez217 betreft het een Vroegherodiaans handschrift uit de tweede helft van de eerste eeuw v.C.. Puech situeert het handschrift op het einde van de Hasmonese periode en doorheen de gehele Herodiaanse periode218. Milik beschrijft het handschrift van manuscript 5Q15 als “Belle écriture ‘hérodienne”, dat gelijkt op dat van vier andere manuscripten uit grot 1: Jesaja (1QIsb) , de Hōdāyōt (1QH) (eerste hand), de Oorlogsrol (1QM) , en de Apocriefe genesis (1QGenap)219. Volgens García Martínez betreft het een “beautiful Herodian script” en dagtekent het van de eerste eeuw v. C.220. Volgens Tov werd bedoeld manuscript geschreven in Herodiaans handschrift in de periode 30 v.C. – 68 n. C.221. De fragmenten van 11Q18 vertonen volgens García Martínez, Tigchelaar en van der Woude een vroege vorm van Herodiaans handschrift (laatste deel eerste eeuw v.C. en begin eerste eeuw na C.)222. Cross noemt het type van deze lettertekens “round semiformal”223. De meeste lettertekens zijn virtueel identiek aan die van de Halachische brief (4Q397). De meest opvallende verschilpunten bieden zowel de vorm van b±t evenals het duidelijke onderscheid tussen wËw en y²d. Er komt geen eindvorm van p± voor. In eindpositie 211

García Martínez 2000: 606: “Early Herodian”. Tov 2002: 374: “Herodian”. 213 Baillet 1962: 85. 214 Tov 2002: 374: “Mid-Herodian”. 215 García Martínez 2000: 606 “later Herodian”. 216 Baillet 1955: 245. 217 García Martínez 2000: 607: “Early Herodian”. 218 Puech 2003: 379. 219 Milik 1962: 184. 220 García Martínez 2000: 2000: 607. 221 Tov: 2000: 374. 222 García Martínez e.a. 1998: 309: “early Herodian type of script”. 223 Cross 1998: pl. 10, vijfde regel. 212

71

wordt de mediale vorm van ÛËd± geschreven. De bijzondere kenmerken per letterteken woren hierna samengevat. ‘Ëlef vertoont verschillende verschijningsvormen. De linkerhaal begint hetzij aan de top van de schuinbalk hetzij er juist onder. De houding van de linkerhaal varieert van bijna verticaal tot diagonaal. De rechterhaal daalt neer naar het midden van de diagonaal of naar het rechterbenedenuiteinde. b±t wordt op verschillende wijzen geschreven. Ronde en vierkante schouders wijzen erop, dat de hoofdhaal en de neerhaal in één enkele beweging werden aangebracht. Nochtans tonen verscheidene vormen aan, dat de scribent terug naar links keerde, om de neerhaal aan te brengen, nadat hij de hoofdhaal van links naar rechts had getrokken. wËw heeft meestal een korte en lichtjes gebogen haak. In tegenstelling tot y²d wordt de haak niet aangebracht bij middel van een driehoekige lus (zie ook y²d). Ö±t wordt geschreven zoals op 4Q397 maar de basisboog is groter. y²d heeft een lange haak, aangebracht bij middel van een driehoekige lus (zie ook wËw). kËf is langer dan b±t en het dak is smaller. De basishaal, die vaak afdaalt tot onder de denkbeeldige lijn, vertoont soms een lichte golving. lËmed heeft een gebogen buik, zoals in 4Q397 maar heeft soms een hoekige vorm met een horizontale haal en een schuinbalk. m±m heeft in middenpositie dezelfde vorm als in 4Q397. De eindvorm gelijkt op die van 4Q397 maar de verticale haal bovenaan de top is in sommige gevallen duidelijk een afzonderlijke haal en maakt geen deel uit van de linkerneerhaal. sËmeḫ onderscheidt zich van 4Q397 wegens de neerhaal, die bijna onmiddellijk afbuigt naar de linkerbasis. cayin gelijkt op de vorm van 4Q397 maar de top van de linkerhaal is naar rechts gebogen. tāw wordt geschreven zoals in 4Q397 met uitzondering van de basishaal, die vaak afzonderlijk staat, zich naar rechts uitstrekkend voorbij de linkerneerhaal. 5.2. Archeologische gegevens 5.2.1. Het trappenhuis224 Zowel Aramees ieuw Jeruzalem als de Tempelrol bevatten de beschrijving van een trappenhuis met hetzelfde model. Het betreft een trappenhuis van een wenteltrap, die rondom een centrale zuil is opgetrokken. In dit hoofdstuk wordt de resultaten van beide beschrijvingen vergeleken met elkaar. Het synthesesultaat van deze vergelijking wordt op zijn beurt vergeleken met archeologische gegevens. Een trappenhuis wordt in Aramees ieuw Jeruzalem ‫ בית דרג‬genoemd (uitspraak Oa). De beschrijving maakt deel uit van de opmeting van het poortgebouw van een woonblok bij middel van zes uitspraken Oa, Ob, Oc, Od, Oe en Of.225 Het trappenhuis op de Tempelrol behoort bij het tempelgebouw maar staat er in constructief opzicht wel los van. Elk van de vier poortgebouwen van een woonblok in Aramees ieuw Jeruzalem heeft zulk trappenhuis, dat zich bevindt aan de linkerzijde van de inkomhal (uitspraak Oa). Plaatsbepaling aan de hand van windstreken wordt hier niet vermeld. Het betreft een wenteltrap, niet aangeduid bij middel van een terminus technicus, zoals op de Tempelrol, maar bij middel van een omschrijving, die tweemaal wordt herhaald: “een zuil (…), waarop de trap rondomheengaande was en omhooggaande” (uitspraak Od), “de trap, die rondomheen gaa[nde <was> en omhoog]gaande” en “ rondomheen gaande” (uitspraak Oe). Het vierkante grondplan wordt niet als dusdanig expliciet genoemd maar beschrijvend bij middel van de uitdrukking “zijn 224 225

Zie afbeeldingen 30.10. en 31.11., tweede volume. Zie onder 9.2., eerste volume.

72

breedte en zijn lengte één (= dezelfde) afmeting” en vervolgens de vermelding van de afmetingen: “twee roeden bij twee, veertien ellen.” (uitspraak Ob)226. De afmeting van de toegangspoort moet worden afgeleid uit de afmeting van de poort aan de rechterzijde van de inkomhal: “En p[oorten tegenover] poorten met dezelfde afmeting.” (uitspraak Oc). De afmetingen van laatstgenoemd poort werden eerder vermeld in uitspraak M: 4 ellen breed en 7 ellen hoog. De aanzet tot de verdere beschrijvende opmeting van het trappenhuis is bewaard gebleven in uitspraak Of maar het verdere verloop ervan is verloren gegaan. Het concept van wenteltrap wordt nader toegelicht bij middel van de vermelding van de vierkante vorm van de centrale zuil en de reeds genoemde termen “rondomheengaande” en “omhooggaande” (uitspraak Od). De vierkante vorm van de bedoelde zuil wordt als dusdanig niet alleen expliciet vermeld maar ook impliciet bij middel van de uitdrukking “zijn breedte en zijn len[gte zes ellen bij zes]” (uitspraak Od). Naar de lengte van een trede wordt verwezen bij middel van de uitdrukking “aan de zijde van zijn breedte bedroeg hij vier ellen” (uitspraak Oe). Geïntegreerd in de bouwstructuur, worden vanaf de tweede eeuw v.C. (175 v. C.) tot aan het einde van de derde eeuw n.C. (296 n.C.) in Syrië, Palestina en Jordanië trappenhuizen227 opgetrokken, die volgende drie kenmerken vertonen228: 1° vierhoekig maar niet noodzakelijk vierkant grondplan, 2° centrale vierhoekige maar niet noodzakelijk vierkante stenen zuil, 3° waarin monolithische stenen treden in de vorm van een wenteltrap zijn aangebracht. Uit de afmetingen, vermeld door Negev229, kan worden opgemaakt, dat beide zijden van een aantal trappenhuizen en van een aantal centrale steunzuilen dezelfde afmetingen vertonen230. In een aantal gevallen hebben zowel de zijden van het trappenhuis als dat van de zuil dezelfde afmetingen. Negev geeft volgende samenvatting van de vondsten in de Syrisch-Palestijnse regio, die zowel betrekking hebben op tempels als profane gebouwen231: 1. 2. 3. 4. 5. 6.

chronologie eerste helft tweede eeuw v.C. vroege eerste eeuw v.C. late eerste eeuw v.C. late eerste eeuw v.C.– midden eerste eeuw einde eerste eeuw midden tweede eeuw derde-vierde eeuw

aard bouwwerk tempel (?) toren meeste Nabatese tempels in de trappenhuizen van publieke en private gebouwen expansie van trappenhuizen: a) Romeinse tempels b) Romeinse theaters, poortgebouwen en publieke gebouwen

226

Qasr el-Abd Jeruzalem en Khirbet Qumran Masada Hauran, Jordanië en de Negev (Oboda) Mampsis

a) Jordanië, Zuid-Syrië, Palmyra en Libanon b) in de Negev (Oboda)

Betreffende verwijzing naar identieke afmetingen en vormen: zie onder 13.7., eerste volume. Zie afbeelding 30.11., tweede volume. 228 Negev 1973: 364: “In the excavations at Oboda in the central egev there were discovered several buildings identified as abatean. In these buildings a staircase of a special type was observed, the typical element of which is a square tower in the centre of which stand a solid pier. The stairs were at times but in the pier, thus adding outstanding stability to the construction, and in consequence contributing to its perfect conservation.” 229 Negev 1973: 383. 230 Negev 1973: 383. 231 Negev 1973: 383. 227

73

In het tweede volume van voorliggend proefschrift worden drie voorbeelden van bedoelde trappenhuizen weergegeven232. Een opvallend verschil tussen het archeologisch materiaal enerzijds en de beschrijving op de Tempelrol en in Aramees ieuw Jeruzalem anderzijds is de regelmatige vierkante vorm. De opgegraven constructies zijn weliswaar vierhoekig maar niet steeds vierkant van vorm. 5Q15 1 II 4 – 5 bevestigt expliciet bedoelde regelmaat bij middel van vermelding van vierkante vorm van de centrale zuil: “En een zuil in het binnenste van de ruimte, waarop trap <was> rondomheen gaan[de] en omhooggaan[de], zijn breedte en [zijn] len[gte zes op zes] in het vierkant (...)”233. De archeologische gegevens laten toe de afmetingen van het trappenhuis te vergelijken met die van beide genoemde teksten. Omrekening naar ons metriek stelsel geeft volgende resultaten234: interieurafmetingen

vierkante zuil in het midden

TR 20 x 20 ellen (4 + 4 + 4 + 4 + 4) (0, 45 m) 9 x 9 m (0, 50 m) 10 x 10 m (0, 65 m) 13 x 13 m

J <20 x 20 ellen> (3+ 4 + 6 + 4 + 3 ) (0, 45 m) 9 x 9 m (0, 50 m) 10 x 10 m (0, 65 m) 13 x 13 m

4 x 4 ellen (0, 45 m) 1, 80 x 1, 80 m (0, 50 m) 2 x 2 m (0, 65 m) 2, 70 x 2, 70 m

6 x 6 ellen (0, 45 m) 2, 70 x 2, 70 m (0, 50 m) 3 x 3 m (0, 65 m) 3, 90 x 3, 90 m

Syrië-Palestina maximumafmetingen: 4, 00 x 4, 00 5, 00 x 3, 00 minimumafmetingen: 2, 00 x 1, 50 2, 00 x 2, 00 (3 x) maximumafmetingen 1, 75 x 0, 40 minimumafmetingen: 0, 70 x 0, 70 (2 x) 2, 50 x 0, 65 regelmatige vorm: 1, 00 x 1, 00 (6 x) 0, 90 x 0, 90 0, 75 x 0, 75

Uit de berekeningen blijkt, 1° dat de centrale zuil, zoals beschreven op de Tempelrol (min. 1, 80 x 1, 80 m, max. 2, 70 x 2, 70m) en in Aramees ieuw Jeruzalem (min. 2, 70 x 2, 70 m; max. 3, 90 x 3, 90 m) inzake afmetingen sterk afwijken van opgegraven regelmatig gevormde zuilen (min 0, 70 x 0, 70 m; max. 1, 00 x 1, 00 m (6 x)) en 2° omtrent de interieuroppervlakte van het trappenhuis wijken beide teksten (min. 9 x 9 m) sterk af van opgegraven trappenhuizen met regelmatige vorm (max. 4, 00 x 4, 00 m). Broshi235 wijst op de gigantische afmetingen op de Tempelrol en meer nog in Aramees ieuw Jeruzalem. Het tempelcomplex, beschreven in eerstgenoemde tekst, evenaart in oppervlakte het gehele Jeruzalem van de Herodiaanse periode vanaf de Damascuspoort tot de Olijfberg. Het Nieuwe Jeruzalem heeft een oppervlakte van 21 x 30 km = 630 km2. 5.2.2. Poortgebouwen woonblok Het poortgebouw van een woonblok wordt in de Aramese tekst opmetend beschreven bij middel van de uitspraken H – Of236. De basisstructuur bestaat uit een rechthoekig grondplan met dikke muren, één ingang aan de buitenzijde en twee toegangen naar de binnenruimte van het woonblok. Links van de centrale hal bevindt zich een 232

Zie afbeelding 31.11., tweede volume. Zie ook onder 13.7.2., eerste volume. 234 Betreffende de waarde van de el: zie onder 26.2., tweede volume. 235 Broshi 1995: 12 – 13. 236 Grondige bespreking onder 9.2.3., eerste volume. 233

74

wenteltrap. Volgens Licht kan de constructie worden beschreven als een centrale doorgang met aan weerszijden 8‫ ִאי‬,ָ (tā’īm), term aangewend in Ezechiël237. Zulke poortgebouwen bestonden niet meer in de Romeinse tijd238. Een constructie met slechts één enkel paar 8‫ ִאי‬,, ָ is gekend uit de late IJzertijd (900 – 586 v. C.)239. Licht verwijst niet naar specifieke opgegraven voorbeelden van genoemd type. Slaat men er het standaardwerk van Herzog over de stadspoorten in Israël en zijn buurlanden op na inzake de zijkamers naast de hoofddoorgang van stadspoorten, dan treft men het type met slechts twee zijkamers aan in de periode 11de – 8ste eeuw v.C.240: te Megiddo (VIA241, VA242, IVB243, III244, Tell en-NaÛbe245 en Tell Bet Mirsim (B3246). Uit een vergelijking van de verhoudingen van de grondplannen van de opgegraven poortgebouwen enerzijds en poortgebouwen van woonblokken in Aramees ieuw Jeruzalem anderzijds blijkt247, dat hun plannen niet volledig overeenstemmen. Overeenkomst tussen de grondplannen van de opgegraven voorbeelden enerzijds en het gebouw, beschreven in de Aramese tekst, anderzijds is helemaal niet vanzelfsprekend. Het interieur van de opgegraven gebouwen kan beschreven worden als bestaande uit een doorgang met twee zijkamers of als één grote binnenruimte tussen twee poortopeningen. Poortgebouwen van woonblokken in Aramees ieuw Jeruzalem bestaan weliswaar uit een grote centrale binnenruimte maar tevens uit twee lange en brede doorgangen in hun voorste en achterste deel. De voorste doorgang wordt in uitspraak K “inkomhal” genoemd. De aanwezigheid van de achterste doorgang wordt impliciet ondersteld. Er wordt bijgevolg niet naar verwezen bij middel van een specifieke term. Bovendien vertoont geen enkele van de opgedolven gebouwen een trappenhuis noch een laterale toegangsopening. Er wordt in het bewaarde tekstgedeelte van Aramees ieuw Jeruzalem geen informatie verstrekt over de bekleding van het beschreven poortgebouw evenmin als over zijn functie. Gelet op de algemene beschrijving van 5Q15 1 I 6 kan het poortgebouw bekleed zijn geweest bij middel van witte steen: “en alle straten en de stad zijn geplaveid door middel van witte steen”. 5.2.3. Zuilen en zuilengalerijen Zuilen worden in Aramees ieuw Jeruzalem veelvuldig vermeld, zoals kan worden opgemaakt uit de verwijzingen in het lexicon (24, tweede volume). Een bijzonder geval van constructie bij middel van één enkele zuil biedt de beschrijving van het trappenhuis van het poortgebouw van de woonblokken, waarin een vierkante centrale zuil wordt genoemd, waarop de treden van de wenteltrap steunen. Bedoelde constructie werd eerder besproken onder 5.2.1. Uit vermelding van zuilen in manuscripten van Aramees ieuw Jeruzalem kan worden afgeleid, dat deze

237

Ez 40: 7, 10, 12 (2 x), 13, 16, 17, 21, 29, 33 en 36. Elders in de Tanach: 1 Kon 14: 28 en 2 Kron 12: 11. 238 Licht dankt A. Ovadiah voor de desbetreffende informatie. 239 Datering Late ijzertijd volgens Finkelstein en Silberman 2002: 32: 900 – 586 v. C.. 240 Herzog 1986: 131. 241 Herzog 1986: fig. 80: 95. 242 Herzog 1986: fig. 81: 95. 243 Herzog 1986: fig. 82: 97. 244 Herzog 1986: fig. 84: 100. 245 Herzog 1986: fig. 89: 109. 246 Herzog 1986: fig. 94: 119. 247 Zie afbeeldingen 30.9. en 30.15., tweede volume.

75

bouwonderdelen belangrijke architecturale elementen van de stad zijn248. De desbetreffende passussen249 hebben betrekking op 1° een verloren gegaan element: “[… di]e van zuilen, rondomheen gaande van poort tot po[ort …]” (11Q18 11: 6). Het antecedent van het relativum is niet bewaard maar het participium ‫ סחר‬sg. m. abs. verwijst er ongetwijfeld naar. Genoemd participium verwijst niet naar de zuilen (‫)עמודי‬, die in pl. abs. worden vermeld. 2°een weinig duidelijke uitspraak over één enkele zuil: “[… vanaf de in]gang/van boven(aan) naar [de] zuil[…]” (1Q32 1: 2). 3° een onderdeel van een zuil, met name zijn basis (1Q32 1: 1). 4° mogelijke vermelding van de afstand van zuil tot zuil, waarbij niet duidelijk is voor hoeveel zuilen dit geldt, voor twee of meer: “[…] van zuil tot zuil[…]” (5Q15 2: 5). De Tempelrol heeft de uitdrukking ‫יבי העמוד לע]מיד‬, “tussen zuil en zuil”, met betrekking tot de beschrijving van de slachtplaats (11Q19 XXXV 10/3)250. 5° aanwezigheid van constructies bestaande uit respectievelijk twee (1Q32 5: 2) en zeven zuilen (11Q18 9: 2). In de context van laatstgenoemd fragment worden mogelijk een wenteltrap genoemd, die naar een verdieping leidt (9: 1), een vierkant element van 6 op 6, mogelijk ellen, waarmee de centrale zuil van een wenteltrap kan bedoeld zijn251 (9: 3), een constructie, die ergens bovenop is gebouwd (9: 4 en 5) en de tempel (9: 6). Met uitzondering van de tempel lijken de genoemde elementen te verwijzen naar een constructie, die gelijkenis vertoont met de constructies tegenaan de binnenzijde van de buitenste omwalling van de buitenhof op de Tempelrol (11Q19 XLI 22/17b - XLII 22/17a)252. 6° de zuilengalerij rondom een woonblok, die lijkt te worden beschreven in een onvolledig bewaarde passus, waarin mogelijk zuilen van 12 ellen hoog worden vermeld253: “(1) […]ox vensters (‫( ]…[ )כוי‬2) […] alle huizen (‫)בתיא‬, diegene, die binnenin o[…] (3) […] elke [po]ort (‫ )תר[עא‬van hem/haar en hun inkomhallen (‫[ )ואספיא‬hun] breed[te …] (4) […] de [z]uilen (‫ )עמו[דיא‬twaalf ellen […] (5) […] van zuil (‫ )עמוד‬tot zuil[…]” (5Q15 2). De vensters kunnen die van de woonmodules zijn (zie opmetende beschrijving terzake: 9.3.2., uitspraken ι en κ) en de inkomhallen, die van de poortgebouwen (zie opmetende beschrijving terzake: 9.2.). 7° de binnenhof: “(1) […]o xxx zijn vier; v[ier] ellen hoog[…] (2) […]xxx langs de zijde van de muur, die omgevend was xo[…] (3) [… elle]n twee en zijn hoogte was twe[e] ellen […] (4) […]xxxx en zijn geheel <was van> goed goud, dat/die[…] (5) […] VACAT […] (6) [… di]e van zuilen rondomheen gaande van poort tot po[ort …] (7) […] van poort naar poort in de (stads?)wal […] (8) […]x[…]x met wasbekken o[…]o[…].” (11Q18 11). Zoals verder onder 11.6.3., eerste volume, wordt besproken kan aangehaalde passus betrekking hebben op de beschrijving van het tempelcomplex. Niettegenstaande specifieke termen ‫ְ ַרזָה‬+ en ‫ ַר ָזי ְָתא‬+ְ ontbreken254, is de mogelijkheid niet uitgesloten, dat aangehaalde passus betrekking heeft op woonblokken, die op een of andere wijze aan de stadsomwalling grenzen. Drie termen, ‫ָ ָריָה‬, (26.3.3.), ‫( מרפסה‬26.3.12.) en ‫( ְ ִבק‬23.3.16.), die in aanmerking komen, om naar zuilengalerijen, dit wil zeggen stoas, te verwijzen worden in de tekst 248

García Martínez 1985: 576: voetnoot 46 en 1992b: 198: voetnoot 59. Broshi 1995: 20 verwijst naar 1Q32 1 en 5 en 5Q15 II 4 - 5. 250 Zie bespreking onder 15.6., eerste volume. 251 De centrale zuil van de wenteltrap, die naar de verdiepingen van het tempelgebouw leidt heeft deze afmetingen: zie hiervoor onder 9.2.3., eerste volume (uitspraak M). 252 Zie hiervoor onder 13.4.2., eerste volume. 253 Zo ook Broshi 1995: 20. 254 Zie onder 26.3.15., tweede volume. 249

76

van Aramees ieuw Jeruzalem op geen enkele wijze expliciet verbonden met zuilen. De gegevens van 5°, 6° en 7° en mogelijk ook 4° laten echter toe het bestaan van zuilengalerijen in de stad, beschreven in de Aramese tekst, aan te nemen. 5.2.4. Rastervormig grondplan, Hellenistische en Romeinse invloed Rastervormig grondplan Aramees ieuw Jeruzalem Bij middel van vier uitspraken, D, E, F en G beschrijft de auteur van Aramees ieuw Jeruzalem het stratenpatroon van de stad255. De uiteinden van genoemde zes assen stemmen overeen met het aantal poorten (6 x 2), die zich in de tegenover elkaar liggende walgedeelten op gelijke afstanden van elkaar bevinden.256 Bijgevolg kan worden aangenomen, dat elke boulevard twee poorten tegenover elkaar liggende poorten met elkaar verbindt. De tekst specificeert, dat de breedste zuidnoordboulevard in het midden ligt. Aangenomen kan worden, dat hiermee in het midden van de twee andere parallelboulevards wordt bedoeld. De tekst specificeert de ligging van de breedste van de oost-westboulevards ten opzichte van de twee andere parallelle boulevards niet. Naar analogie met de ligging van de breedste van de boulevards op de zuid-noordas kan worden aangenomen, dat hij eveneens de middelste is van de drie oost-westassen, hoewel een noordelijke of een zuidelijke ligging ten opzichte van beide andere boulevards niet volledig uitgesloten is. De ligging van deze boulevard wordt verder besproken in hoofdstuk 10. Zowel de afmetingen van de stadsomtrek als de vorm van de woonblokken en het stratenpatroon wijzen op een rechthoekige en rastervormige plattegrond, zoals kan worden opgemaakt uit de tabel, opgenomen onder 8.2.3.. Hippodamisch grondplan Hippodamus van Milete heeft het concept van de rastervormige geplande stad, dit wil zeggen het stedelijk grondplan met straten, die elkaar loodrecht doorkruisen gecodificeerd257. Hij begon zijn loopbaan in 479 v. C. met de heropbouw van zijn stad, die tien jaar vroeger door de Perzen was verwoest. Zijn concept werd ingevoerd in Azië (uitgezonderd West-Anatolië, waar het ontworpen was) en Egypte na de veroveringen van Alexander de Grote. In de Hellenistische tijd werden meer dan 350 zulke steden gesticht. De beschikbare gegevens met betrekking tot het grondplan van de stad in de Aramese tekst luiden als volgt: afmetingen woonblok vrije ruimte (2 x) breedte straten breedte twee smallere oost-west boulevards breedte breedste oost-westboulevard breedte twee smallere zuid-noordboulevards breedte breedste zuid-noordboulevard aantal

51 x 51 roeden = 357 x 357 ellen 3 roeden = 21 ellen 6 roeden = 42 ellen 6 roeden = 42 ellen 10 roeden = 70 ellen 18 roeden = 126 ellen 9 roeden + 4 ellen 13 roeden + 1 el

255

Grondige bespreking: zie onder 8.5., eerste volume. Zie tabel onder 8.2., eerste volume. 257 Wycherly 19762; Hoepfner en Schwander 1986; Peters 1983: 269 – 277. 256

77

poternen torens

4]80 ? duizend[vierhonde]rdtweeëndertig ?

Uit het patroon van de zes boulevards, gecombineerd met de opmeting van de stadsomwalling met drie poorten in elke muur, kan worden afgeleid, dat de stadsplattegrond was opgedeeld in 16 rechthoeken. Genoemde rechthoeken waren opgevuld bij middel van twee soorten constructies 1° een tempelgebied in het centrum van de stad ten noorden of ten zuiden van het centrale kruispunt en 2° vierkante woonblokken, omgeven door middel van een vrije ruimte/peristylium en een smallere straat. Volgens Broshi is het Nieuwe Jeruzalem in de Aramese tekst een typisch hippodamische stad258. De stad vertoont niet alleen het grondplan van een schaakbord maar haar woonmodules hebben ook standaardvormen en –afmetingen en haar straten vertonen een hiërarchische orde: 126, 92, 70, 67 en 42 ellen breedte. De afmetingen in Aramees ieuw Jeruzalem zijn niet arbitrair. Zij berusten volgens Broshi mogelijk op een eigen joodse traditie259, die hij niet toelicht. De logica van de afmetingen van drie straten van het Nieuwe Jeruzalem is duidelijk: de smalle standaardstraat: 42 (= 2 x 3 x 7 ellen), de breedste van allen: 126 (= 42 x 3) en de smalste straat: 70 (= 7 x 10). De afmetingen van de andere straten, 67 en 92, kunnen niet worden gesitueerd in een zevendelig stelsel. Chyutin260 merkt overeenkomst op met ruimtelijke ordening in de kolonie van joodse huursoldaten in Elefantine uit de Perzische periode. Uit eigendomsacten, daar opgegraven, kan worden opgemaakt, dat ook een hiërarchisch netwerk van straten was aangelegd. De hoofdstraat wordt er “Koningsweg” genoemd. Bedoelde verkeersweg lag ten oosten van de tempel en scheidde de woonzone van het heiligdom. Chyutin vestigt de aandacht op de verhouding, weergegeven door middel van de lengte en de breedte van de rechthoek, gevormd door de stadsomwalling in Aramees ieuw Jeruzalem. De bedoelde verhouding 5: 7 is de verhouding van de zijde van een vierkant tot zijn diagonaal261. Volgens Ditommaso ligt de oorsprong van het grondplan van de stad in Aramees ieuw Jeruzalem niet in het hippodamische model, om volgende vier redenen: 1° in de Griekse ruimtelijke ordening vormt de agora het centrum, van waaruit de straten doorheen de stad lopen, om uit te geven naar buiten bij middel van de hoofdpoorten. De tempel bevindt zich buiten het gebied van de woonblokken. In sommige Griekse steden zijn uniforme huizen opgesteld in woonblokken van tien, wat verschilt van de opstelling in Aramees ieuw Jeruzalem. De omwalling van de Griekse orthogonale steden waren vaak onregelmatig van vorm en vertoonden geen specifieke vorm, aangezien zij in hoofdzaak bepaald werden door middel van de geografie en verdedigingsmotieven. Het grondplan van Nieuw Jeruzalem vertoont het regelmatige patroon van een rechthoek262. 2° Griekse tempels zijn westwaarts georiënteerd, volgens joodse opvattingen moet de tempel naar het oosten zijn gericht (tempel van Jeruzalem en Ezechiël). De poort van Levi neemt de belangrijkste positie in. Dit moet ook worden aangenomen voor de tempel op de Tempelrol en in Aramees ieuw Jeruzalem.263

258

Broshi 1995: 18. Hoepfner en Schwander (1986) hebben opgemerkt, dat in sommige hippodamische plannen elementen van de pythagoreïsche getallentheorie werden verwerkt. 260 Chyutin 1997: 85. 261 Chyutin 1997: 142. 262 Ditommaso 2005: 105 – 106. 263 Ditommaso 2005: 107. 259

78

3° typische kenmerken van het hippodamische model duiken vroeger en elders op. Hiërarchische schikking van de straten is gekend uit de papyri van Elefantine en uit de Babylonische stadsplanning. Zelfs als Hellenistische steden gekend waren, maakten zij dan wel deel uit van de literaire canons? 4° invloed van Ezechiël 40 – 48 bij middel van het regelmatig grondplan en de omvang van de stad. De auteur van Aramees ieuw Jeruzalem kan uit de omwalling met rechte hoeken en de regelmatige afstanden tussen de poorten in de stadsbeschrijving van Ezechiël een rastervormig intern patroon hebben afgeleid met straten, die elkaar kruisen bij middel van rechte hoeken. Deze logica wordt door Schiffman264 consequent doorgetrokken naar de steden, vermeld op de Tempelrol. Uit de parallellismen tussen laatstgenoemde tekst en de Aramese tekst leidt hij af, dat de straten en de woonblokken in de steden van de Tempelrol op orthogonale wijze waren geschikt.265. Hippodamische rastervormige steden, Babylonische stadsplanning en Romeinse kampen en koloniesteden zijn normaal van afmeting. De enige bron van de stadsbeschrijving in de Aramese tekst is de stad met regelmatige vorm en enorme afmetingen van Ezechiël.266 Ezechiël kan echter niet als enige bron van Aramees ieuw Jeruzalem worden beschouwd, aangezien beide teksten niet volledig overeenstemmen. Zo wordt in Ezechiël een meetriet van 6 ellen gehanteerd, in Aramees ieuw Jeruzalem een riet van 7 ellen. De volgorde en de benaming van de poorten verschilt267. In de Aramese tekst is de stad rechthoekig van vorm maar in Ezechiël vierkant evenals in het hippodamisch grondplan. Ditommaso besluit268, dat stadsbeschrijving in Aramees ieuw Jeruzalem geen unieke maar een veelvuldige oorsprong heeft, onder meer in het hippodamische model en in de stadsbeschrijving in Ezechiël. Invloed van Romeinse landmeetkunde Zoals verder nog wordt besproken, wordt de stad doorsneden bij middel van zes boulevards269. Drie hiervan zijn volgens de oost-westas georiënteerd, drie volgens de zuid-noordas. Elk drietal bestaat uit twee smallere boulevards met dezelfde afmeting en uit één bredere. De auteur van de Aramese tekst situeert uitsluitend de breedste zuidnoordboulevard ten aanzien van de twee smallere parallelboulevards, dit wil zeggen in het midden. De breedste oostwestboulevard wordt gesitueerd ten aanzien van de tempel. García Martínez270 en Puech271 verwijzen met betrekking tot het principe van de twee breedste boulevards naar de Romeinse termen decumanus en cardo. Volgens eerstgenoemde onderzoeker kan zulke overeenkomst wijzen op Romeinse invloed. Volgens laatstgenoemde onderzoeker specificeert de tekst de ligging van de breedste van alle boulevards niet maar is het wel erg waarschijnlijk, dat die evenals de tweede breedste de centrale poorten van de oostelijke en de westelijke wal met elkaar verbindt en dus de middelste is van de drie boulevards, die in oostwestelijke richting lopen. Beide onderzoekers gaan evenwel niet dieper in op de overeenkomst met twee basistermen uit de Romeinse landmeting. In bedoelde 264

Schiffman 1993: 407. Ditommaso 2005: 108 met voetnoot 61. 266 Ditommaso 2005: 108. 267 Zie Puech 2003: 386. 268 Ditommaso 2005: 108. 269 Zie onder 8.5. en hoofdstuk 10., eerste volume. 270 García Martínez 1999: 456. 271 Puech 2003: 383. 265

79

discipline wordt land opgemeten en vooral verdeeld bij middel van limites, die loodrecht op elkaar staan272. Het op te delen terrein wordt bij middel van twee hoofdassen, de decumanus maximus en de cardo maximus in vier regiones onderverdeeld. De oriëntatie volgt de windroos. De decumanus maximus volgt de verste uitdeining van het desbetreffende gebied of de loop van een belangrijke straat, die moet worden getrokken. Parallel met de hoofdassen worden op gelijke afstanden andere limites getrokken. De limites vormen meestal vierkanten maar soms ook rechthoeken. Genoemde principes werden reeds in de wetgeving van de Gracchen verwerkt273. 5.2.5. Datering Het hippodamische grondplan, verspreid door Alexander de Grote en overgenomen door de Seleucieden, gecombineerd met de trappenhuizen, die worden gebouwd vanaf de Hellenistische tijd en toegepast door de Nabateeërs, wijzen volgens Puech op het ontstaan van de Aramese teksten vroegste in de derde eeuw v. C. eerder naar 200 v. C. toe of kort erna274. García Martínez en Puech275 verwijzen naar de termen decumanus en cardo uit de Romeinse landmeetkunde maar trekt hier geen besluit uit. Broshi276 verwijst wel naar de aanwezigheid van een hippodamisch grondplan in de Aramese tekst naar het model, dat Hippodamos van Milete vanaf 479 v. C. toepast bij stadsaanleg. De combinatie met de aanwezigheid van peristylia en wenteltrappen versterkt het belang ervan voor de datering. Broshi situeert het ontstaan van Aramees ieuw Jeruzalem dicht bij 200 v. C.277. Slotsom: de combinatie van het hippodamisch grondplan (verspreid door Alexander de Grote in de vierde eeuw v. C.) met de trappenhuizen me wenteltrappen (175 v. C. – 296 n. C.) leidt tot een dateringsvoorstel omstreeks 200 v. C. of iets later, wat dan overeenstemt met de datering van de oudste opgegraven wenteltrappen.

272

Chantraine 1979: 666 – 667. 133 – 132 v. C. 274 Puech 2003: 380 – 381. 275 Puech 2003: 383. 276 Broshi 1995: 18. 277 Broshi 1995: 22. 273

80

6. Taalkundige datering: taalstadium 6.1. Kenmerken taalevolutie Aramees 6.1.1. Matres lectionis ‘Ëlef, wāw, hē en yōd ‘Ëlef en hē kunnen in woordeinde kan Ë weergeven, hetzij als statusuitgang hetzij bij vorming van een vrouwelijk nomen: 1° spelling bij middel van ‘Ëlef: ‫( או ְֹרכָא‬4Q554 1 II 12), ‫( אֹ ְח ָרנָא‬5Q15 1 II 7), ‫אֱ ָנ ָא‬ (11Q18 26: 1), ‫&ר ְעָ א‬ ְ (11Q18 24: 3), ‫ ָרא‬-ְ ַ‫&רַ ע ע‬ ְ (4Q554 1 III 21, 2 II 13 – 14[; 4Q554a II 11 – 12; 5Q15 1 I 15, 16; 1 II 1[, 1[, 3, 8[, 8[ en 9[), ‫( אֹ ְרכָא‬4Q554a II 9[), ‫( לְ ב ֹונ ַָתא‬11Q18 20: 5), ‫ַוָא‬/ (4Q554 1 III 22), ‫( אֲ ַרעָ א‬4Q554 2 III 19), ‫( ִ נְ ָינָא‬11Q18 9: 5), ‫( ָ ָרי ַָתא‬4Q554a II 8), ‫ ָרא‬-ַ ְ (11Q18 7: 2; 13: 6), ‫ַלְ גַלָ א‬/ (1Q32 14: 2[ en 3), ‫ֹ"ָא‬ (5Q15 1 II 10), ‫( ַ" ְרגָא‬4Q554 1 III 22; 4Q554a: 1: 1; 5Q15 1 II 4 en 5; 11Q18 21: 6), ‫יתא‬ ָ ִ‫( זָו‬4Q554 1 I 17 en 22; 4Q554a II 3; 5Q15 1 II 7), ‫( ז ְַרעָ א‬11Q18 24: 4), ‫חֹד ָא‬ ְ (11Q18 19: 2), ‫( חַ ְמ ִי וְ ַח ָדא‬2Q24 1: 1[), ‫( י ַָדא‬11Q18 31 II 4), ‫( יו ָֹמא‬4Q555 3: 3; 11Q18 19: 2), ‫ינָא‬.ִָ ‫( י‬4Q554 1 III 16; 5Q15 1 I 12[), ‫( י ְָק ָרא‬11Q18 19: 3; 25: 3), ‫חֶ ְ"וָ א‬ (11Q18 18: 6), ‫( ָהֵ נָא ַרבָ א‬11Q18 14 II: 5; 20: 6), ‫( כַלִ ילָא‬11Q18 14 II 2 en 3), ‫כו ְֹרסַ ?ָא‬ (11Q18 31 II 2[; 32: 1), ‫( ְֹתלָא‬4Q554 2 III 16); ‫( ו ְֹתלָא‬1Q32 7: 1; 5Q15 1 I 18; II 12; 11Q18 11: 2; 17 II 4[), ‫( ל ֹולַבַ ?ָא‬11Q18 14 II 1[), ‫( ל ְַח ָמא‬2Q24 4, 5, 8[, 9, 9[ en 14; 11Q18 8: 3; 20: 5[), ‫( ִמ ְְ ָחא‬2Q24 5: 2), ‫( מַ ְד ִב ָחא‬2Q24 4 en 6[; 6: 3[; 7: 2; 11Q18 22: 1[ en 5[; 29: 1[), ‫( ַמ ְדְ ָחא‬11Q18 13: 4), ‫ ַר?ָא‬-ַ ֲ‫( מַ ע‬11Q18 12 I 2), ‫( מַ ִ)יעָ א‬4Q554 1 I 13), ‫רא‬$‫נ‬ ָ (11Q18 13: 3); ‫( מורכיותא‬11Q18 13: 5); ‫( ִמ ְ ַח ָתא‬4Q554 1 III 13; ‫( סוֹלְ ָתא‬2Q24 4: 4[; 11Q18 13: 3[),‫ ָירא‬+ִ ‫( ַס‬2Q24 3: 2), ‫( ַס ָתא‬11Q18 13: 4 en 5), ‫( ִע@ִ י ַָתא‬11Q18 9: 1; 21: 3), ‫דא‬$. ָ ַ‫( ע‬1Q32 1: 1 en 2 [), ‫( עֲ ִעי ָָתא‬4Q554 2 II 15) ‫ַ ְח ָתא‬+ (11Q18 37: 3), ‫ ַס ַח?ָא‬+ְ (11Q18 27: 3), ‫( קֹ ְ" ַ?ָא‬11Q18 15: 5), ‫( ִק ְרי ַָתא‬4Q554 1 II 12, 22 en 23; 2 I 17; 5Q15 1 I 5), ‫תא‬$‫ע‬ ָ ‫( ְר‬2Q24 4: 2[), ‫( ַרבָ א‬11Q18 14 II 5; 19: 3[; 20: 6[), ‫( ַר ְב ַרבַ ?ָא‬4Q554 1 II 16; 5Q15 1 I 3; 3: 2), ‫תא‬$‫ב‬ ָ ‫( ְר‬4Q555 2: 2), ‫מָ א‬$‫( ר‬4Q554a II 9[en 12), ‫( ר ֹו ְ ַמ ָתא‬2Q24 4: 12), ‫בַ ?ָא‬-ָ (2Q24 4:13), ‫קא‬$ ָ (4Q554 1 II 17 en 23; ‫רא‬$ָ - (2Q24 8: 2; 11Q18 6: 2; 10: 2; 12: 5), ‫א‬,ָ ‫ר‬$ְ (11Q18 11: 7), ‫( ִ ְמ ָא‬11Q18 24: 1; 26: 3; 27: 3; 28: 3[), ‫לָ א‬A‫ ְמ‬-ַ (5Q15 1 I 4[, 12[; II 2), ‫ק?ָא‬$ ַ (4Q554 1 II 16 en 20; 5Q15 1 I 6[), ‫( ְפַ ַ?ָא‬5Q15 1 I 8), ‫ָ ָנ?ָא‬$,ַ (5Q15 1 I 17[; II 8), ‫ו ָֹרא‬, (11Q18 13: 1), ‫לָתא‬ ָ ,ְ (11Q18 17 II 2), ‫ ְרעָ א‬,ַ (1Q32 4: 2[; 4Q554 1 I 13, 13, 14, 16, 20[, 20 en 21[; II 7 en 9, 9[, 10[; III 16, 17, 18[, 19 en 20; 2 II 21; 5Q15 1 I 13, 14, 18 en 19 [; II 2 en 7; 2: 3[; 9: 2[, 11Q18 8: 4[), ‫ ְרעַ ?ָא‬,ַ (4Q554 2 II 20[; 5Q15 3: 2[; 9[; 11Q18 17 II 2; 19: 1), ‫ ָרא‬-ְ ַ‫ ַע ע‬, (4Q554a II 10; 5Q15 1 II 10 en 13[). 2° spelling bij middel van hē: ‫( ַח ָדה‬2Q24 4 15, 5: 2; 4Q554 1 III 14[, 21; 2 II 16; 4Q554a II 3; 5Q15 1 I 6, II 3, 6[; 11Q18 13: 6), ‫( אֹ ְח ָר ַנ?ָה‬2Q24 8: 4), ‫ָ ה‬. ַ‫( א‬4Q554 1 III 14; 4Q554a II 8 en 12; 5Q15 1 I 6; 11Q18 8: 2), ‫&רְ עָ ה‬ ְ (11Q18 10 II 1[), ‫( ְ ַרכָה‬11Q18 16 II – 17 I 1), ‫?ָא‬,ַ ַ (4Q554a II 4 en 5; 5Q15 1 II 7 en 9; 2: 2), ‫( ַ י ַָתא‬5Q15 1 II 9), ‫ַ ?ָא‬$ַ/ (4Q554 1 III 16; 5Q15 1 II 4), ‫( " ֹו ָכ ַנ?ָא‬5Q15 1 II 13[), ‫ַ?ָא‬Bַ "ַ (5Q15 1 I 9[ en 11[), ‫"ְֹ ָרנָה‬ (11Q18 20: 1[), ‫ ָרה‬-ְ ַ‫( ַח ָדה ע‬5Q15 1 II 11[), ‫לָה‬$‫( ְטל‬4Q554 1 III 14; 4Q554a II 13), ‫י ַָדה‬ (4Q554a II 8; 5Q15 1 II 5), ‫( ִמ ְ ָחה‬1Q32 2: 3[; 4Q554 1 III, 21 en 22; 2 II 16; 5Q15 1 II 4), ‫( ָהֵ ַנ?ָה‬2Q24 4: 15[; 11Q18 16 II – 17 I 2[), ‫( עַ ָללָה‬4Q554 1 III 18), ‫ ִרי וְ חַ ָדה‬-ְ ֶ‫ע‬ (5Q15 1 I 1, 2[ en 10[; 1 II 7), ‫ד?ָא‬$. ַ ַ‫( ע‬5Q15 2: 4[), ‫ ָרה‬-ְ ַ‫( ע‬2Q24 8: 2; 4Q554 1 II 17[; a 2 II 17; 4Q554 II 10[; 5Q15 1 I 3; 5: 3[), ‫( ְנָה‬11Q18 24: 5), ‫ה‬,ָ ִ (4Q554 1 II 16; 4Q555 3: 4; 5Q15 1 I 2, 3: 3, 3 en 3[; 11Q18 18: 1), ‫( ִבְ עָ ה‬4Q554 2 II 14; 5Q15 1 II 1, 7[; 11Q18 9: 2, 17 II 1, 18: 1 en 2, 26: 5, 28: 2), ‫ל ָָתה‬,ְ (4Q554 1 II 15; 4Q554a II 4; 81

5Q15 1 I 10), ‫ל ִָתי וְ ַח ְמ ָה‬,ְ (4Q554 1 I 12 en 15), ‫מַ נְ יָה‬,ְ (4Q554a II 3; 5Q15 1 II 6), ‫עָ ה‬-ְ , (5Q15 1 I 5[), ‫&רַ עָ ה‬ ְ ְ‫ ָמנִ י ו‬,ְ (11Q18 20: 3), ‫ ְרעָ ה‬,ַ (4Q554 1 III 16), ‫ ָרה‬-ְ ַ‫י ע‬,ֵ ‫ ְר‬,ַ (5Q15 1 II 11[; 11Q18 8: 2, 5Q15 2: 4). Uit volgende tabel kan worden opgemaakt, een aantal vormen zowel door middel van ‘Ëlef als van hē worden gespeld maar dat bedelde vormen op alle manuscripten voorkomen met uitzondering van 1Q32 en 2Q24: ‫&ר ְעָ א‬ ְ (11Q18) ‫( י ַָדא‬11Q18) ‫ ָרא‬-ְ ַ‫ ַע ע‬, (4Q554a, 5Q15) ‫ ָרא‬-ְ ַ‫&רַ ע ע‬ ְ (4Q554, 4Q554a en 5Q15 1) ‫ל ָָתא‬,ְ (11Q18) ‫ ְרעָ א‬,ַ (1Q32, 4Q554, 5Q15, 11Q18)

‫&ר ְעָ ה‬ ְ (11Q18) ‫( י ַָדה‬4Q554a en 5Q15) ‫ ָרה‬-ְ ַ‫( חַ ָדה ע‬5Q15) ‫ ָרה‬-ְ ַ‫( ע‬2Q24, 4Q554, 4Q554a, 5Q15) ‫ל ָָתה‬,ְ (4Q554, 4Q554a en 5Q15) ‫ ְרעָ ה‬,ַ (4Q554)

wāw in mediale positie wordt aangewend bij de spelling van pronomina en nomina. Het zelfstandig persoonlijk pronomen sg. 3 m. wordt digrafisch gespeld bij middel van ‫א‬$‫ה‬: het persoonlijk suffix pl. 3: door middel van ֹ‫הו‬. (verwijzing: zie 26. Lexicon). Het variantenapparaat heeft hoofdzakelijk betrekking op beperkte of uitgebreide spelling door middel van wāw: beperkte spelling ‫( א ְֹח ִרי‬4Q554 2 III 16 en 17)

uitgebreide spelling ‫( או ְֹח ִרי‬2Q24 4: 6; 8: 7) ‫( או ְֹח ָר‬5Q15 1 I 18)

ֹ‫( &ס‬4Q554 1 III 18) ‫( אספא‬4Q554 1 III 16//5Q15 1 I 21[) ‫( אס אחר‬5Q15 1 I 21) ֹ‫( א ְֹרכֲהו‬4Q554 2 II 16; 4Q554a II 7) ‫( ֹל‬4Q554 1 II 14 en 23; 5Q15 1 I 1, 6, 9 en 14; II 8; 2: 2) E@ֵ ֹ (4Q554 2 III 19) E‫ֹ ֵת‬+ (5Q15 1 I 2) ‫( פתיה‬4Q554 1 III 19) ֹ‫ֹ ְתיֲהו‬+ (11Q18 16 II – 17 I: 2) ‫( ופתיהו‬4Q554a II 4) ‫( ֳק ָדמו ִֹהי‬11Q18 29: 5)

‫( אסו אחר‬4Q554 1 III 16) ֹ‫( או ְֹרכֲהו‬5Q15 1 I 12) ‫( וֹל‬2Q24 1: 3; 4: 18; 7: 2; 8: 6; 11Q18 9: 5; 10: 5; 12 I 5; 16 II – 17 I 4; 17 II 3; 19: 4; 20: 1 en 3a; 22: 2; 24: 4, 5 en 7; 26: 1) E@ֵ ‫( ֹו‬5Q15 2: 3; 11Q18 11: 4) E‫ו ֵֹת‬+ (2Q24 5: 2; 6 en 6; 4Q554 1 II 15; 5Q15 1 I 6, 9 en 16; II 3) ‫( פותי‬5Q15 1 I 4) ֹ‫ו ְֹתיֲהו‬+ (2Q24 7: 1; 4Q554a II 4, 7 en 10; 5Q15 1 I 8; II 7 en 13; 11Q18 9: 3) ‫( פותאהו‬5Q15 1 II 7) ‫( קו ָֹדמו ִֹהי‬2Q24 3)

In de grote meerderheid van de Aramese teksten uit Qumran worden de vormen van ‫ֹל‬/‫וֹל‬, “geheel”, consequent gespeld. Zonder volledigheid na te streven, kan hier worden vermeld, dat in de Apocriefe Genesis (1Q20), Henochc (4Q204), het Boek van de reuzen (4Q531) en het Testament van Qahat (4Q543) alle vormen uitgebreid worden gespeld, in Henocha (4Q201), in Henochg (4Q212), de Astronomische Henochc (4Q209) en de Aramese apocalyps (4Q246) uitsluitend beperkt. Inconsequente spelling vertonen Henochd (4Q205), Aramese Levib (213a), Visioen Amramb (4Q544), Visioen Amramd (4Q546), Proto-Esterd (4Q550c), Vier koninkrijkena (4Q552) en Visioenc (4Q557). Op basis van de beschikbare gegevens kan worden aangenomen, dat 2Q24 en 11Q18 de uitgebreide spelling toepassen, 4Q554 de beperkte. 5Q15 lijkt beide spellingswijzen toe te passen. wāw verwijst als mater lectionis naar de verbindingsvocaal van de constructie nomen + pers. suf. sg. 3 82

m.: ‫( ַא@ו ִֹהי‬2Q24 10: 1[); ‫( אֲ ַתרו ִֹהי‬11Q18 30: 6278), ‫( יַדו ִֹהי‬11Q18 16 II – 17 I 5), ‫ִרגְ לו ִֹהי‬ (11Q18 8: 2). Een aantal nomina hebben in mediale positie als mater lectionis van ō: ‫( ל ֹולַבַ ?ָא‬11Q18 14 II 1[), ‫( מורכיותא‬11Q18 13: 5), ‫( לְ ב ֹונ ַָתא‬11Q18 20: 5), ‫משורתא‬ (11Q18 15: 1), ‫( סוֹלְ ָתא‬2Q24 4: 4[; 11Q18 13: 3[), ‫( ק ֹו ְד ֵי‬11Q18 25: 1), ‫ר ֹו ְ ַמ ָתא‬ (2Q24 4: 12). De tekst van Aramees ieuw Jeruzalem vertoont een aantal kenmerken, die wijzen op evolutie van het Aramees. Elisie van etymologische ‘ālef komt voor met en zonder behoud ervan in het schriftbeeld. In twee vormen bleef de historische spelling behouden: ‫את ָרא‬ ַ ָ‫ <( ב‬ba + ‘atar + -ā; 4Q554 1 III 15 en 16) en ‫אסי‬ ִ ‫ <( ֵר‬rēsin < ri’sīn < ra’sīn; 4Q554 1 I 12, 15 en 19[279). In drie andere vormen ging de historische spelling verloren: $‫ <( וְ ֵיכְ ל‬wayi’kulūn < *waya’kulūn; 11Q18 25: 6) en ‫( ַס ָתא‬satā < sa’atā; 11Q18 13: 4)280 en ‫ <( ֵר ִסי‬rēsin < ri’sīn < ra’sīn; 4Q554 1 II 8, 9 [ en 10). De persoonsnaam ‫ ראוב‬wordt gespeld bij middel van ‘ālef (4Q554 1 I 21). Een manuscript uit Wadi Seyal heeft ‫ ( רוב‬S 8: 3)281. Volgens Schattner-Rieser282 fungeert in volgende vorm ‘ālef als glijklank (vocal glide, Gleitvokal): ‫&חזִ יאנִ י‬ ְ ְ‫( ו‬5Q15 283 1 II 2 en 6) . Als het vocaalschema dit vereist, wordt bedoelde ‘ālef volgens haar als /a/ uitgesproken, in de andere gevallen geeft zij slechts een stop tussen de twee desbetreffende vocalen weer. Volgens Milik wordt in bedoelde vorm ‘ālef aangewend, om een diftong weer te geven284, volgens Cook om vocalen van elkaar te scheiden tussen morfeemgrenzen, zoals gebruikelijk in het Hebreeuws van Qumran285. Volgens Schattner-Rieser286 is digrafie (= dubbele spelling) typisch voor de manuscripten van Aramese teksten uit Qumran, waarbij een quiescens of otiosum wordt toegevoegd aan een wāw of een yōd in fine, om hun klinkerwaarde te beklemtonen. Volgende vier vormen vertonen bedoelde digrafie: ‫א‬$‫( ה‬11Q18 19: 3), ‫וֹא‬/ (1Q32 2: 2[; 4Q554a II 12; 5Q15 1 II 4; 11Q18 14 II 3), ‫( ְגוֹא‬4Q554 1 III 15; 5Q15 1 I 17; II 4; 2: 2), ‫( לְ גוֹא‬4Q554 1 II 12; III 16 en 19; 5Q15 1 I 18[; II 2; 11Q18 13: 5). Het nomen ‫ ֹו‬/ vertoont tevens een vorm zonder digrafie: ‫ ֹו‬/ (4Q554a II 12). Schattner-Rieser vermeldt de vormen ‫ הוא‬en ‫ גוא‬echter zonder bronvermelding287. De verschuiving yōd > ‘Ëlef komt voor in één enkele vorm van ‫פֹ ִתי‬: ֹ‫ו ְֹתאֲ הו‬+ (st. cstr. pl. + pers. suf. pl. 3 m.; 5Q15 1 II 7). Elders wordt bedoelde vorm bij middel van yōd gespeld: ֹ‫ו ְֹתיֲהו‬+: (2Q24 7: 1; 4Q554 2 II 16; 5Q15 1 I 8[; II 13; 11Q18 9: 3), ֹ‫ֹ ְתיֲהו‬+ (4Q554 2 II 16; 4Q554a II 4, 7 en 10; 5Q15 2: 3[). Schattner-Rieser geeft volgende verklaring voor dit verschijnsel288: de consonantenspelling laat in de meeste gevallen niet toe de contractie van diftong ay tot ē te bevestigen. Uitsluitend in de gevallen waar vervanging van yōd bij middel van ‘Ëlef heeft plaatsgegrepen wordt een monoftong weergegeven, zoals in hiervoor genoemde vorm.

278

Zie commentaar in tweede volume: twee lezingen mogelijk. Schattner-Rieser 2004: 40: ‘Ëlef geeft ē weer. 280 Schattner-Rieser 2004: 37. 281 Schattner-Rieser 2004: 38. 282 Schattner-Rieser 2004: 38. 283 Schattner-Rieser 2004: ‫“ אחזיאיני‬il m’a montré” 5Q J [5Q15] 1ii6.” 284 Milik 1962: 184. 285 Cook 1998: 363. Zie ook Qimron: 1986: 24 (100.9.). 286 Schattner-Rieser 2004: 40 – 41: zonder concrete verwijzingen. 287 Schattner-Rieser 2004: 40. 288 Schattner-Rieser 2004: 40. 279

83

6.1.2. Klankverschuivingen Elisie van etymologische ‘Ëlef komt voor met en zonder behoud ervan in het schriftbeeld. In twee vormen bleef de historische spelling behouden: ‫את ָרא‬ ַ ָ‫ <( ב‬ba + ‘atar + -ā; 4Q554 1 III 15 en 16) en ‫אסי‬ ִ ‫ <( ֵר‬rēsin < ri’sīn < ra’sīn; 4Q554 1 I 12, 15 en 19[289). In drie andere ging de historische spelling verloren: $‫ <( וְ ֵיכְ ל‬wayi’kulūn < *waya’kulūn; 11Q18 25: 6) en ‫( ַס ָתא‬satā < sa’atā; 11Q18 13: 4;)290 en ‫ <( ֵר ִסי‬rēsin < ri’sīn < ra’sīn; 4Q554 1 II 8, 9 [ en 10). De persoonsnaam ‫ ראוב‬wordt gespeld bij middel van ‘Ëlef (4Q554 1 I 21). Een manuscript uit Wadi Seyal heeft ‫ ( רוב‬S 8: 3)291. Vijf klankverschuivingen, die reeds in het Bijbels Aramees voorkomen, worden vastgesteld in Aramees ieuw Jeruzalem: d > d, preformatief hē > ‘ālef, Úin > sËmeḫ en progressieve assimilatie nūn . De klankverschuiving d > d, die merkbaar wordt vanaf de zevende eeuw v. C.292, is zichtbaar in de spelling van het relatiefpronomen bij middel van ‫ די‬of ‫ד‬. In vier vormen wordt consequent de spelling bij middel van ‘ālef gehanteerd bij de vorming van de hafcel/’afcel en niet bij middel van het preformatief: ‫ֵ ֵקה‬G ַ‫ <( א‬hansiq=eh; pf. sg. 3 m. + pers. suf. sg. 3 m.; 11Q18 13: 4), ‫יתי‬ ִ ֵ‫ <( א‬ha’tiy; pf. sg. 3 m.; 11Q18 13: 3), ‫ <( &עֵ לְ נִ י‬haccel=nī < haclil=nī; pf. sg. 3 m. + pers. suf. sg. 1 c.; 4Q554 1 II 12; III 16; 5Q15 1 I 18; II 6), ‫&חזֵינ ִי‬ ְ (< haÒziy=nī; pf. sg. 3 m. ; 2Q24 1: 3[; 8: 7[; 4Q554 1 II 15; III 20), ‫&חזִ יאנִ י‬ ְ (5Q15 1 II 2 en 6). Uit de volgende vormen kan geen conclusie worden getrokken inzake de spelling van de hitp³cel/’itp ³cel: ‫יִתכְ לֵא‬: ipf. sg. 3 m. (2Q24 8: 6); ֹ‫י ְִת ְמנו‬: ipf. pl. 3 m. (11Q18 26: 2), ‫תע ֵרב‬ ְ ‫מ‬: ִ pt. a. sg. m. abs. (11Q18 13: 6). Volgens Milik293 wijst dit op een Westaramees dialect, jonger dan het Aramees van het boek Daniël294. Volgens Kaufman greep de verschuiving plaats in het Rijksaramees.295 De spelling van oorspronkelijke Úin296 bij middel van sËmeḫ wijst volgens Beyer297 op samenvallen van de klank Ú met s vanaf het Middelaramese taalstadium. Genoemde evolutie in de spelling is volgens Beyer doorgedrongen in de consonantentekst van de Tanach298. Aramees ieuw Jeruzalem heeft volgende getuigenissen van bedoelde verschuiving: ‫יאי‬ ִ ִ/‫( ַס‬4Q554 2 III 17) en ‫( סגי]א‬11Q18 23 II 5) van H‫ִ י‬/-ַ , ‫( ְסכִ ינ ַָתא‬11Q18 12 I 3) van ‫שכ‬. García Martínez e. a.299 vermelden inzake deze spellingswijze ook en in 11Q18 13, 4 – 5: ‫סתא‬. Worden nog wel bij middel van Úin gespeld: ‫ ָרא‬-ַ ְ (11Q18 13: 6), E‫ ֵר‬-ַ ְ: (11Q18 25: 4), ֹ‫ ֲרהו‬-ַ ְ (2Q24 4: 1), ‫בַ ?ָא‬-ָ (2Q24 4: 13), ,ְ ‫בַ ְע‬-ְ (11Q18 20: 3a), ‫ִ ִאי‬/-ַ (4Q554 2 III 17), ‫ל‬A‫ ְמ‬-ַ (4Q554 1 II 18[; 1 III 20; 5Q15 1 I 4[; II 2), ‫לָ א‬A‫ ְמ‬-ַ (5Q15 22: 6[). Ten onrechte leest Schattner-Rieser300 op 11Q18 25: 4 ‫בסרה‬, “sa chaire”, maar wel correct op 11Q18 13: 6 ‫בשרא‬, “la chaire”. Assimilatie van met de eropvolgende consonant neemt volgens Beyer een aanvang in het Oudaramese 289

Schattner-Rieser 2004: 40: ‘Ëlef geeft ē weer. Schattner-Rieser 2004: 37. 291 Schattner-Rieser 2004: 38. 292 Beyer 1984: 100. 293 Milik 1962: 184. 294 Milik 1962: 184. 295 Kaufman 1974: 177. 296 García Martínez e. a. 1998: 310. 297 Beyer 1984: 102. 298 Beyer 1984: 33. 299 García Martínez e. a.1998: 310. 300 Schattner-Rieser 2004: 36. 290

84

taalstadium301. In het Rijksaramees wordt nagenoeg elke etymologische nūn geschreven. Vanaf dan komen beide schrijfwijzen voor, de etymologische en de geassimileerde302. Dit geldt ook voor het persoonlijk pronomen singularis 2 mannelijk, dat in Aramees ieuw Jeruzalem ‫ה‬,ְ ְ‫( &נ‬11Q18 18: 5) wordt gespeld. Volgens Kaufman303 wordt in het Rijksaramees de n, die in het Oudaramees reeds geassimileerd werd, gedissimileerd geschreven304. In het Postachemeniedische Rijksaramees wordt de spelling bij middel van nagenoeg volledig weggelaten305. De manuscripten bevatten drie vormen, waarin nūn geassimileerd wordt gespeld: $‫ל‬Iְִ ‫י‬: yiÖÖəlūn < yinÖəlūn < *yanÖulūna (‫ ;נטל‬2Q24 4: 5), $Gְִ ‫י‬: < yissəbūn < yinsəbūn < *yansibūn (‫ ;נסב‬2Q24 4: 9) en ‫ֵ ֵקה‬G ַ‫א‬: ‘asseq=eh < hasseq=eh < hanseq=eh < *hansiq=hi (9‫ ;נס‬11Q18 13: 4). De vorm ‫ מנצביהו‬op 11Q18 14 II 2 biedt twee interpretatiemogelijkheden en is daarom niet betrouwbaar als absoluut voorbeeld van assimilatie: ֹ‫ ִמנִ ְצבֵ יהו‬: < min + niÛbēhōn of ֹ‫מנְ צַ בֲ הו‬: ִ inf. p³cal van ‫נצב‬, “planten”, + suf. pl. 3 m.. Volgens García Martínez e. a. is eerstgenoemde interpretatiemogelijkheid eerder een vorm van spellingsassimilatie dan van fonologische assimilatie306. In het tweede geval heeft er helemaal geen assimilatie plaatsgegrepen. De vijfde verschuiving betreft het prefix van het imperfectum van het werkwoord ‫היה‬, “zijn”, waarvan alle voorkomende vormen hebben: ‫ ֶל ֱהוֵה‬: ipf. sg. 3 m. (11Q18 14 II 5; 15: 1; 30: 3), $‫לֶהֱ ו‬: ipf. pl. 3 m. (11Q18 7: 2; 15: 2; 26: 6 en 7[; 28: 1) en ָ‫לֶהֶ וְ י‬: ipf. pl. 3 f. (2Q24 8: 5). Twee verschuivingen zijn uitsluitend gekend uit Aramese Qumranteksten. De verschuiving yōd > ‘Ëlef komt voor in vormen van ‫ פֹ ִתי‬, “breedte”: ֹ‫ו ְֹתאֲ הו‬+ (5Q15 1 II 7) tegenover ֹ‫ו ְֹתיֲהו‬+ (2Q24 7: 1; 4Q554 2 II 16; 5Q15 1 I 8[; II 13; 11Q18 9: 3) en ֹ‫ֹ ְתיֲהו‬+ (4Q554 2 II 16; 4Q554a II 4, 7 en 10; 5Q15 2: 3. Manuscript 4Q554 (2 II 15) biedt de eigenaardige vorm ‫עעיתא‬, die als volgt kan worden gevocaliseerd: ‫יתא‬ ָ ‫עַ ִע‬. Het betreft hier de st. det. sg. van ‫עַ ִעי‬, “houten raster” (qal < qil + -−t). De laatste consonant van de Protosemietische vorm *ci×, “hout”, verschoof in het Oudaramees naar qōf. Oud- en Rijksaramese qōf worden in Qumran bij middel van cayin geschreven en in de targumīm bij middel van ‘Ëlef, zoals kan worden opgemaakt uit de drie voorbeelden in onderstaande tabel:

“onmiddellijk” (adv.)

OA ‫לעבק‬

“om te ontmoeten”

‫לערק‬

“hout”

‫עק‬

RA

‫עק‬

QA ‫לע)ו(בע‬ ‫לעבע‬: 11Q10 (11QtgJob) III 7 ‫לעובע‬: 1Q20 (1QapGen ar) XX 9; 4Q544 (4Qvisions of Amramb ar) frg. 1: 3; 5Q545 (4Qvisions of Amramc ar) 1a – b II 17; 1QApGn XX 9 ‫לערע‬ ‫לעורעהו‬: 1QApGn XXI 31 ‫לעורעה‬: 1QApGn XXII 13 ‫עע‬ ‫עע]יתא‬: 4Q196 (4QpapTobita ar) 18: 8 ‫עעי‬: 4Q214b (4QLevib ar) 2 – 6: 1 en 3 ‫ועעי‬: 4Q214b (4QLevib ar) 2 – 6: 5

301

Beyer 1984: 89. Beyer 1984: 90. 303 Kaufman 1974: 177. 304 Kaufman 1974: 177. 305 Beyer 1984: 91 – 92. 306 García Martínez e. a. 1998: 310. 302

85

targumīm ‫לאבע‬

‫לארע‬ ‫אע‬

‫ועעיתה‬: 4Q554 3 II 15 ‫ע‬ ‫ע‬: 6Q8 (Book of Giants) 3: 2

Volgens Schattner-Rieser307 biedt Qumran in de drie aangehaalde gevallen de verbinding tussen de verschillende stadia. Zij merkt op, dat de etymologische cayin naar ‘Ëlef verschoof en niet de cayin, die ontstaan was uit de Protosemietische ×. Puech308 situeert het verschijnsel als volgt. Oorspronkelijk omvatte het Noordwestsemietische alfabet slechts 27 lettertekens, het Zuidsemietische daarentegen 28 of 29. Het onderscheid tussen beide systemen betreft 1° de volgorde van de tekens, 2° de aanwezigheid van het letterteken × in het Zuidsemietische systeem en bijgevolg de afwezigheid ervan in het Noordwestsemietische. In het Noordwestsemietische systemen wordt de parallelle klank weergegeven hetzij bij middel van Ûade in het Kanaänietisch, het Feniecisch, het Hebreeuws, het Ammonietisch, het Moabietisch en het Edomietisch hetzij bij middel van qōf in het Aramees, die naar cayin verschuift in de Perzische tijd. Komt qōf nog voor in de Hellenistische tijd, zoals blijkt uit de inscripties 3 en 4 van de Indische koning Aśoka (268 – 233 v. C.) in Kandahar. In het Akkadische spijkerschrift wordt het foneem weergegeven bij middel van /q/ of /ḫ/ voor 600 v.C. maar later op consequente wijze bij middel van /ḫ/. Om hiervoor een verklaring te geven, werd de jongste tijd voorgesteld een onderscheid te maken tussen een stemhebbende faryngale cayin en een velaire309. Aangezien het Aramees geen aanwezigheid van twee faryngalen van dezelfde aard in hetzelfde woord duldt enerzijds en de eerste cayin in een woord of lettergreep verschuift naar ‘Ëlef anderzijds, moet worden aangenomen, dat hetzelfde cayinteken niet dezelfde c ayinklank weergeeft310. Er kan bijgevolg worden aangenomen, dat er een korte periode zonder dissimilatie heeft bestaan: cq > cc > ‘c. Bedoelde periode kan moeilijk worden gedateerd. Als terminus post quem kan zowel de vijfde als de derde eeuw v. C. worden aangenomen. Als terminus ante quem mogelijk 100 v. C.311 Het is moeilijk aan te tonen, dat de nietdissimilatieve spelling een dateringscriterium biedt voor de manuscripten van Qumran. Een merkwaardig verschijnsel biedt de spelling van het perfectum singularis 3 masculinum + persoonlijk suffix singularis 1 commune: vorm ‫&חזִ יאנִ י‬ ְ ְ‫ ( ו‬5Q15 1 II 2 en 6) waar de andere manuscripten ‫&חזֵינ ִי‬ ְ (2Q24 8: 7[; 4Q554 1 II 15; III 20) hebben. Volgens Schattner-Rieser fungeert ‘Ëlef hier als glijklank (vocal glide, Gleitvokal)312. Als het vocaalschema dit vereist, wordt bedoelde ‘Ëlef als /a/ uitgesproken, in de andere gevallen geeft zij slechts een stop tussen de twee desbetreffende vocalen weer. Volgens Milik wordt in bedoelde vorm ‘Ëlef aangewend, om een diftong weer te geven313.

307

Schattner-Rieser 2004: 45 – 46. Puech: 2000. 309 Puech 2000: 608. 310 Puech 2000: 609. 311 Puech 2000: 615. 312 Schattner-Rieser 2004: 38. 313 Milik 1962: 184. 308

86

6.1.3. Pluralisvorm sommige nomina qalltype In één pluralisvorm van een substantief van het qalltype is de dubbele eindconsonant behouden: ‫( עַ ַמ ִמי‬8 ַ‫ע‬, “volk”, 4Q554 1 III 22). De status absolutus pluralis, ‫עממי‬, komt voor in Apocriefe Genesis (1QapGen XV 18, 3: 1), Aramese apocalyps (4Q246 1 II 8), Zegen mijn zielc (4Q537 16: 1), Boek van de reuzene (4Q556 3: 3) Visioenb (4Q558 25: 1), Targum Job (11Q10 XXVIII 8). De status determinatus pluralis, ‫עממיא‬, komt voor in Aramese Levi (4Q213 3: 1), Pseudo-Daniëla (4Q243 14: 3, 16: 3, 24: 4), Boek van de reuzene (4Q556 14: 1), Genesis (6Q19: 2). De vorm ‫ עממא‬komt éénmaal voor in Gebed B? (4Q540 3: 1), (Dan 3: 4, 7, 7 en 31; 5: 19; 6: 26 en 7: 14), (Engedi) en (Aḥiqar). Het adjectief ‫רב‬,ַ “groot”, heeft een geredupliceerde pluralisvorm (st. det. pl. m.) ‫( ַר ְב ַרבַ ?ָא‬4Q554 1 II 16; 5Q15 1 I 3; 3: 2), die ook voorkomt in het Boek van de reuzenc (4Q531 2 + 3, 3). De vorm ‫ רברב‬komt voor in Henochc (4Q204 1 I 17), Targum Job (11Q10 XXII 7), de vorm ‫ רברבי‬in Aramese Levi (4Q213 1 I 8), (4Q246 1 I 4), Boek van de reuzenb (4Q530 2 II 6 – 12, 17), Boek van de reuzenc (4Q531 7: 6), Titel ? (4Q581 2: 3 en 4: 3), (11Q10 XIV 3; XXV 1; XXVIII 1). De vorm ‫ רברבתא‬in Dan 7: 11 en 17. Het substantief "ַ , “poortvleugel”, heeft als pluralisvormen ‫י‬Bִ "ַ (st. abs. pl.; 4Q554 1 III 15[ en 17 (‫ ;)ו‬5Q15 1 I 22 (‫;)ו‬ 22: 3), zoals in Targum. Job 38: 8, en ‫?ָא‬Bַ "ַ (st. det. pl.; 5Q15 22: 3[ en 5[), waar elders respectievelijk ‫דשש‬314 en ‫ דששיא‬315 voorkomen. 6.1.4. /ietbijbelse preposities en adverbia van plaats, tijd en wijze Aramees ieuw Jeruzalem bevat twee Nietbijbelsaramese preposities: ‫ ְ ִדיל‬en ָ‫חֹ ל‬. ‫ְ ִדיל‬,“wegens”316, komt voor in onvolledig bewaarde context (4Q555 2: 1[)317. ָ‫ ֹחל‬, “in

plaats van; voor”318, komt éénmaal voor met betrekking tot de aflossing van de priesterwacht: “hun broeders zullen zijn in hun plaats (ֹ‫ ) ֹחלָפֲ הו‬tredende” (11Q18 15: 3).

De Aramese tekst bevat verscheidene Nietbijbelse adverbia. Het adverbium van plaats 8ָ , “daar”, is duidelijk een Hebreeuwse vorm van het Bijbelsaramese adverbium ‫ָ ה‬.,ַ 319 (4Q554 1 I 12, 14 en 19; II 7 en 9)320. Aramees ieuw Jeruzalem bevat volgende acht Nietbijbelse adverbia van plaats: ‫לְ בַ ָרא‬, ‫ָא‬, ‫מ ַ ר‬, ִ ‫מ כָא‬, ִ ‫מ ִד‬, ִ ‫מ ַרַ עָ ה‬, ְ ‫ְסחֹ ר‬ 321 ‫סחֹ ר‬/‫ֹר‬ ְ ‫ ְסחוֹר ְסחו‬en ‫פנבד‬. ‫לְ בַ ָרא‬: “naar buiten” , samengesteld bij middel van de prepositie ְ‫ ל‬, het nomen ‫ַ ר‬, “open ruimte”, en het adverbiaal suffix -Ë322 of bondiger uitgedrukt bij middel van de samenstelling bij middel van de genoemde prepositie en het adverbium ‫ ַ ָרא‬323 komt éénmaal voor (11Q18 20: 2)324. ‫ָא‬, “hier”, wordt door Beyer als kān (‫)כ‬, “hier”, gelezen, een adverbium van plaats325. Abegg326 begrijpt ‫ָא‬ 314

Kraeling: 1953: 10: 3. Cowley: 1923: 30: 11. 316 Beyer 1984: 552 en 2004: 376: “wegen”, ba + dçl; Abegg 2003: 798: “because”; niet bij SchattnerRieser 2004. 317 Abegg 2003: 798; Beyer 2004: 377; niet bij Schattner-Rieser 2004. 318 Abegg 2003: 835: ָ‫חַ ל‬: “instead; in place of”; Beyer 2004: 397: “Ersatz”; niet bij Schattner-Rieser. 319 Koehler en Baumgartner 1981: 252: “dort”; Beyer 1984: 724: tÁmmË < tÁmmË: en 2004: 503: “dort” met Qumranhebreeuwse vorm ‫ ;שמה‬Rosenthal 1995: § 90: “there”; Schattner-Rieser 2004: 98: “làbas”. 320 Geen enkele verwijzing. 321 Geen verwijzing bij Abegg 2003, Beyer 1984, 1994 en 2004 en Schattner-Rieser 2004. 322 Beyer 1984: 537: “heraus”. 323 Abegg 2003: 803: “outside, besides”. 324 Beyer 1984: 538; Abegg 2003: 803. 325 Beyer 2004: 415. 315

87

als een adverbium van tijd, “now”, volgens hem blijkbaar een variant van het Bijbelse 327 ַ‫ְ ע‬. Schattner-Rieser verwijst naar de uitdrukking ‫הכע צדא‬, “maintenant en vérité”328. ‫ ָא‬komt éénmaal voor (2Q24 6: 1)329. ‫מ ַ ר‬: ִ “buiten”, samengesteld bij middel van de prepositie en het nomen ‫ַ ר‬, “open ruimte”330, komt ook éénmaal voor (2Q24 8: 4)331. De samengesteld adverbia ‫מ כָא‬, ִ “langs daar”332, en ‫מ ִד‬,“langs ִ 333 hier” , komen respectievelijk tweemaal en éénmaal voor (2Q24 5: 3 + 6: 1334; 7: 1[335 en op 2Q24 5: 2 + 6: 4)336 evenals ‫מ ַרַ עָ ה‬: ְ “in het vierkant” (4Q554 1 II 13)337. ‫ס ֹחר ְסחֹ ר‬/‫ֹר‬ ְ ‫סחוֹר ְסחו‬, ְ “rondomheen”, komt viermaal voor met uitgebreide spelling (‫סחוֹר ְסחוֹר‬: ְ 2Q24 1 I 2[ en 2 ; 5Q15 1 I 1; 11Q18 9: 1) en negenmaal met beperkte (‫סחֹ ר ְסחֹ ר‬: ְ 4Q554 1 III 20 en 22; 4Q554a II 1; 4Q554 1 II 13 en 14; 5Q15 1 II 3, 4 en 5; 11Q18 11: 6). Mogelijk komt éénmaal een hebraïserende vorm voor338: ‫ְסחוֹר סוחר‬ (5Q15 1 I 1). Het adverbium ‫ פנבד‬is een hapax legomenon, dat voorkomt in twee kopieën van Aramees ieuw Jeruzalem (2Q24 4: 16; 11Q18 20) 7339. In zijn eerste tekstuitgave merkt Baillet op, dat nergens anders voorkomt en het een Perzisch ontlening betreft340. Hij verwijst dienaangaande naar het Oudperzische adjectief patipada, “in its own place” samengesteld bij middel van patiy en pada, “voet”. Met laatstgenoemde term stemmen het Avestische pad en het Sanskrit pad overeen. Hoe de samenstelling is geëvolueerd naar ‫ פנבד‬is onduidelijk. In de uitgave van 1962 herhaalt Baillet de mogelijkheid van ontlening uit het Iraans maar ook een foutieve spelling van ‫מ בר‬.341 Beyer vermeldt bedoelde vorm zonder enige verdere toelichting342. García Martínez e. a. overwegen mogelijk Perzische oorsprong, waarbij de verschuiving t > n niet kan worden verklaard343. Shaked stelt een afleiding voor van het Perzische *pati-ni-band- met als mogelijke betekenis “in close proximity”, met betrekking tot de hogepriester”344. Abegg rangschikt genoemde vorm als nomen maar geeft geen betekenis345. Schattner – Rieser vermeldt bedoelde vorm niet346. In de beschikbare vertalingen wordt aan de vorm de betekenissen “afzonderlijk/afgezonderd”, “naast/nabij” “voor” toegekend.347 Eén Nietbijbels 326

Abegg 2003: 849. Koehler enBaumgartner 1981: 255: “zu dieser Zeit”; Rosenthal 1995: § 89: ”now”. 328 Schattner-Rieser 2004: 98. 329 Abegg 2003: 849; niet bij Beyer 1984 en 2004 en Schattner-Rieser 2004. 330 Beyer 1984: 538: “drauβen”; niet bij Abegg 2003, Beyer 2004 en Schattner-Rieser 2004. 331 Abegg 2003: 803. 332 Abegg 2003: 849: “now”; niet bij Schattner-Rieser 2004. 333 Geen verwijzing bij Beyer 1984 en 2004, Abegg 2003 en Schattner-Rieser 2004 334 Abegg 2003: 874. 335 Abegg 2003: 874; niet bij Beyer: 1984, 2004 en Schattner-Rieser: 2004. 336 Abegg 2003: 874. 337 Abegg 2003: 880: ‫מ ַרַ ע‬, ְ “square”; niet bij Schattner-Rieser: 2004. 338 Zie verder onder 26.5.1., tweede volume. 339 Abegg 2003: 908. 340 Baillet 1955: 235. 341 Baillet 1962: 88. 342 Beyer 1984: 669. 343 García Martínez e. a. 1998: 337 344 Shaked 1995: 280 – 281. 345 Abegg 2003: 908. 346 Schattner – Rieser 2004. 347 Baillet 1955: 224: “à sa place, 1962: 87: “à part”, Fitzmyer en Harrington 2002: 53, 334: “apart?”García Martínez en van der Woude 1995: 250 en 2007: 600: “apart”, Maier 1995: 278: “daneben (?)”, 1997: 334: “für”, García Martínez en Tigchelaar 1997: 219 en 1998: 1225 en García Martínez e.a. 1998: 337: “close”, Ditommaso 2005: 94: “beside” en Cook 2005: 43: “opposite” en 67 “close to”347. 327

88

adverbium van tijd, ‫לְ ַק ְד ִמי‬, “eerst”, samengesteld uit de prepositie en de pluralis absolutusvorm van het nomen 8‫( ְק ַד‬qatl; “vroegere tijd”)348 komt tweemaal voor (2Q24 4: 6; 4Q554 1 II 15)349. Volgens Diez Merino verschijnt qdm, “before”, “in a primitive time”, in Qumran in vele vormen als adverbium en als prepositie350. Hij verwijst naar 2Q24 4: 6. Twee Nietbijbelse adverbia van wijze komen voor: ‫ ְ ִד‬en ‫כדמות‬. Eerstgenoemd adverbium, ‫ְ ִד‬, “zo” of als substantief, “zoals deze”351, samengesteld bij middel van de prepositie ְ en het demonstratief pronomen ",ִ komt vijfmaal voor (2Q24 1: 3; 4Q554 1 II 15, 4Q554a II 8; 5Q15 1 I 2; II 8 en 11Q18 21: 5)352. Volgens Diez Merino komt kdn, “thus”: vaak voor in Qumran353. Het adverbium ‫כדמות‬: “etwa wie”; samengesteld uit de prepositie ְ, het nomen $‫( ְדמ‬f.; qalèt, damè; “gelijkenis; overeenkomst; beeld”), uitgaande op -èt354, en komt tweemaal voor (11Q18 14 II 4; 21: 5)355. 6.1.5. Positie demonstratief pronomen Tweemaal wordt het demonstratief pronomen komt vijfmaal voor, waarvan éénmaal zelfstandig: ‫וכלהו מביני ד‬, “en zij <waren> allen verschillend deze” (4Q554 1 I 10), ‫בנינא ד‬, “deze constructie” (11Q18 9: 5), ‫])מ([עלה ד‬, “deze ingang” (5Q15 1 II 2), ‫ש[ורא ד‬, “deze muur” (11Q18 10 I 2), ‫תרעא ד‬, “deze poort” (4Q554 1 I 13, 14, 16, 20, 21, II 8; III 18 en 20; 5Q15 1 I 22/19) ‫אל‬. Komt tweemaal voor, waarvan éénmaal zelfstandig: ‫מ אל‬, “van deze” (11Q18 12 I 1) en ‫א[ל פריזיא‬, “deze woonblokken” (11Q18 6: 2). Het demonstrativum ‫דא‬, komt driemaal voor, waarvan éénmaal voorafgaand aan het bepaalde substantief: ‫זויתא דא‬, “deze hoek” (4Q554 1 I 17), ‫דא‬ ‫זויתא‬, “deze hoek” (4Q554 1 I 22). 6.1.6. Bijzondere vormen genitiefverbinding Bij het gebruik van de casusuitgangen moet worden opgemerkt dat 4Q554 1 I 13 een constructie heeft met dubbele status determinatus: ‫תרעא מציעא‬. Mogelijk ontstond bedoelde vormen onder invloed van de constructie bij middel van een gentilicumadjectief 4Q554 1 II 8: ‫תרעא מציעיא‬. In de proleptische status constructusverbinding ‫( ארכה עלל‬4Q554 1 III 18//5Q15 1 II 1) ontbreekt het relatief pronomen. In één proleptische genitiefverbinding wordt de congruentie naar numerus tussen het persoonlijk suffix en het desbetreffende substantief niet gerespecteerd: ‫פותיה די ]דשי[א‬, “zijn (= hun) breedte, die van de [poortvleugels]” (5Q15 22: 3)

348

Beyer 184: 679 en 2004: 471: “zuerst”; Abegg 2003: 866: “first of all”; niet bij Schattner-Rieser 2004. 349 Beyer 1984: J 6, 6; Abegg 2003: 866; Beyer 2004: 471: J 7, 14; niet bij Schattner-Rieser 2004. 350 Diez Merino 1992: 38. 351 Beyer 1984: 602: “so”; Abegg 2003: 850: “thus”; niet bij Beyer: 2004; Schattner-Rieser 2004: 99: “ainsi”. 352 Geen verwijzing bij Beyer: 1984 en 2004; Abegg: 2003: 850 behalve 4Q554a; niet bij SchattnerRieser: 2004. 353 Diez Merino 1992: 44; Schattner-Rieser 2004: 99. 354 Geen bij Koehler en Baumgartner 1981; Beyer 1984: 555 en 2004: 379: “etwa wie”; Rosenthal 1995: § 88 (2). 355 Verwijzing bij Abegg 2003: 816; Beyer 2004: 379; niet bij Schattner-Rieser 2004.

89

6.1.7. Perifrastisch gebruikt participium Bedoelde constructie werd bestudeerd door Greenfield. In de oudere stadia van het Aramees bestaat er een duidelijk onderscheid in betekenis tussen twee typen van constructie: vorm van “zijn” + actief participium enerzijds en passief participium + vorm van “zijn”. In het Bijbels Aramees en in het latere Literaire Standaardaramees wordt het onderscheid tussen beide constructies niet meer gemaakt356. Muroaka wijst erop, dat de tekst van de Apocriefe genesis de 16 voorbeelden van genoemde constructie allen van hetzelfde type zijn, dit is een vorm van “zijn” + actief participium met een duratieve/iteratieve betekenis357. Volgende perifrastische constructies komen voor in Aramees ieuw Jeruzalem: constructies met actief participium ‫“ ולהוי מכפרי‬zij zijn verzoenend” (2Q24 8: 5)358 “zijn” + pt. ‫“ די להוו אכלי‬diegenen, die zijn etende” (11Q18 7: 2) ]‫“ להוו שב‬zij zijn xx[…” (11Q18 26: 6) ‫“ להוו דברי‬zij zullen zijn wegvoerende” (11Q18 28: 1) ‫“ ולהוי מכפרי‬zij zijn verzoenend” (2Q24 8: 5) ‫“ להוו משצי‬voleindigend wordende zullen zijn” (11Q18 15: 2) ‫<“ חזי הוית‬terwijl> ik kijkende was” (2Q24 4: 15 – 16 en 17)359 pt. + “zijn” + IO constructies met passief participium ‫“ להוה לביש‬hij zal zijn gekleed wordende ” (11Q18 14 II 5)360 “zijn” + pt.

De constructies met een actief participium zijn regelmatig gevormd op twee uitzonderingen na (2Q24 4: 15 – 16 en 17). Hier dient in overweging te worden, of het hier geen versteende vorm betreft, die zijn oorsprong heeft in de profetische traditie, waaruit de auteurs van het boek Daniël hebben geput361. De vorm ‫ חזי הוית‬komt in genoemd boek herhaaldelijk voor362. De enige constructie met een passief participium wijkt af van het oudere model. Het participium kan ook worden aangewend voor een verder durende en een gewoontehandeling: ‫ ִק ְרי ְָתא ָד< ִמ יוֹמָ ת עָ לְ ָמא עַ ל מַ לְ כִ י‬Eֿ ‫"י‬/‫ד‬ ִ ֶ‫מ ְתעֲ ב‬/‫ר‬$" ִ ,ַ ‫וְ אֶ ְש‬/‫מ ַרר‬$ ְ /‫ה‬ANַ‫מ ְתנ‬, ִ “dat deze stad gerevolteerd heeft tegen koningen sedert de dagen van de eeuwigheid en rebellie en opstand zijn er (altijd) in voorgekomen” (Ezr 4: 19). In laatstgenoemde gevallen wordt vaak de uitdrukking hawËh, "zijn" samen met participium gebruikt: A‫ִ י‬/‫הֲ וָ ה ְבנֵה ִמ ְק ַדמַ ת ְ"נָה ְשנִ י ַש‬: “(de tempel) heeft gebouwd gestaan gedurende vele jaren” (Ezr 5: 11). 6.1.8. ota accusativi De nota accusativi, ‫ית‬, komt éénmaal voor in het Bijbels Aramees (Dan 3: 12)363. Volgens Cook is het gebruik van de nota accusativa, yāt, nog steeds frequent in het Middelaramees, waarvan 5Q J één voorbeeld biedt364. Fitzmyer en Harrington lezen éénmaal de nota accusativi op 5Q15 1 I 17 op basis van de lezing van Milik in de 356

Greenfield 1969: 199 – 210. Muroaka 1972: 34. 358 Vermeld door Cook 1998: 378. 359 Vermeld door Cook 1998: 377. 360 Vermeld door Cook 1998: 378. 361 Aantekening van Devorah Dimant op CATQ (2008) naar aanleiding van het artikel van Fassberg (zie literatuurlijst). 362 Dan 4: 7 en 10; 7: 4, 6, 7, 9, 11 (2 x), 13 en 21. 363 Niet bij Koehler en Baumgartner 1981; Rosenthal 1995: § 84. 364 Cook 1992: 11. 357

90

editio princeps365. Schattner-Rieser leest de nota accusativi op 4Q554 1 III 14 en 5Q15 1 I 17 (onder voorbehoud)366. Abegg leest de nota op 4Q554 1 III 14, 4Q554a II 13 en 5Q15 1 I 1 (=17!)367. Na eigen onderzoek kan worden besloten, dat Aramees ieuw Jeruzalem twee en mogelijk drie toepassingen van de nota accusativi vertoont: - ]‫ וית טלולה אמה חדה‬14 ‫ א[מי‬2 ‫קנ]י‬, “[2] roe[den ,14 ellen en het linteel één el [“ (4Q554 1 III 14). - ‫[ ופתיה אמי עש]ר‬1]3 [‫ית ש]•[ לה ומשח בגוא אספא ארכה אמ]י‬, “de ? ervan en hij mat op in het binnenste van de inkomhal: zijn lengte [1]3 ell[en] en zijn breedte ti[en] ellen” (4Q554 1 III 15). - ‫[יתא ית טלולא די עליהו‬, “]xxx het [da]k …, dat boven hen ” (4Q554a II 13[). Elders in Aramese teksten uit Qumran komt de nota accusativi zevenmaal voor: Henocha (4Q201 1 V 5), Aramese tekst N (4Q535 3: 4), Proto-Esterd (4Q550c 1 I )7, Apocriefe Jozef B (4Q559 3: 8 en 9), Targum Job (11Q10 XXXV 9 en XXXVIII 9). 6.2. Hasmonees Aramees volgens criteria Beyer Beyer formuleert bondig 13 kenmerken, waardoor het Hasmonees Aramees (142 – 37 v. C.) zich onderscheidt onder meer van het Bijbels Aramees368. Het Aramees van Qumran hanteert de spelling van het Hasmonees Aramees369. Bedoelde criteria luiden als volgt: 1) weergave van onbeklemtoonde -ā en mediale ō in de spelling, 2) toevoeging grafische ‘ālef (otiosum) toegevoegd aan wāw, hē of yōd, 3) d wordt niet weergegeven bij middel van z, 4) Úin wordt vervangen bij middel van sāmeḫ, 5) geassimileerde n nergens nog zichtbaar geschreven, 6) verschuiving ‘ālef > yōd tussen tweelange vocalen of een lange en een korte, 7) verschuiving ā > ō, 8) 3 pl. f.; vormen in pronomen, suffix en verbum, 9) aanwijzend dn in plaats van dnh, 10) d in plaats van dy, 11) yt als nota accusativi, 12) verdwijnen praesens historicum en 13) verdwijnen vrije woordorde. Toepassing van de criteria van Beyer levert volgende resultaten op orthografische kenmerken 1. weergave van onbeklemtoonde -ā en mediale ō in de spelling 2. toevoeging grafische ‘ālef (otiosum) toegevoegd aan wāw, hē of yōd 3. d wordt niet weergegeven bij middel van z 4. Úin wordt vervangen bij middel van sāmeḫ 5. geassimileerde n nergens nog zichtbaar geschreven fonologische kenmerken 6. verschuiving ‘ālef > yōd tussen twee lange vocalen of een lange en een korte 7. verschuiving ā > ō morfologische criteria 8. vormen 3 pl. f. in pronomen, suffix en verbum

‫( עָ ל ִַמי‬8ַ‫)עָ ל‬ ‫וֹא‬/ (1x) en ‫א‬$‫( ה‬1x) ‫"י‬/ ִ "ְ ‫יאי‬ ִ ִ/ ַ‫ס‬, ‫( סגי]א‬H‫ִ י‬/-ַ ) en ‫)שכ( ְסכִ ינ ַָתא‬. $‫ל‬Iְִ ‫)נטל( י‬, $‫ב‬Gְִ ‫ )נסב( י‬en E‫ֵ ֵק‬G ַ‫( א‬9‫מנצבהו ;)נס‬ (11Q18 14 II 2) biedt interpretatieproblemen. nihil adverbium ‫ס ֹחר‬/‫ֹר‬ ְ ‫ְסחו‬ suffix: ֵ‫ ֹלֲה‬: (3x) en ֵ‫( ֲק ָדמֵ ה‬1x); verbum: ָ‫יִלְ ְהי‬

365

Fitzmyer en Harrington 2002: 8 en 322; Milik 1962: 190. Schattner-Rieser 2004: 103. 367 Abegg 2003: 848. 368 Beyer 1986: 20 – 21/1984: 35. 369 Beyer 1984: 33. 366

91

9. aanwijzend dn in plaats van dnh 10. d in plaats van dy morfo-syntactische criterium 11. yt als nota accusativi syntactische criteria 12. verdwijnen praesens historicum 13. verdwijnen vrije woordorde

‫?( ִ"י‬x) en "ִ (16x) ‫( ִ"י‬32x) en "ְ (3x) ‫( יַת‬3x) nihil uit hoofdstuk 27. blijkt, dat de auteur van Aramees ieuw Jeruzalem geen vrij woordvolgorde hanteert maar wel variatie toepast

6.3. Kritiek Cook op Beyer Cook levert hierop volgende kritiek370. De orthografische criteria (1) – 5)) komen slechts in aanmerking, als zij betrekking hebben op linguïstische isoglossen. Criterium 2) is een gemeenschappelijk kenmerk van Aramees uit Qumran en Hebreeuws. De fonologische verschuiving 6) komt in zekere mate ook voor in het Nabatees. Verschuiving 7) komt zelden voor en er zijn talrijke uitzonderingen. Het is niet duidelijk onder welke voorwaarden deze wijziging optreedt. Voorbeelden in eigentijdse dialecten tonen aan, dat de verandering daar niet plaatsgreep. Van de morfologische kenmerken is 8) veilig geattesteerd in het Aramees van Qumran. dn, criterium 9), is specifiek voor het Aramees uit Qumran maar het Hatrese Aramees heeft reeds hdyn. Het gebruik van het tiende criterium, d, komt voor in alle Middelaramese dialecten, uitgezonderd in het Nabatese Aramees en het is de enige vorm in het Aramees van Edessa. Hoewel het staat tegenover Rijksaramees zy is onderscheid van Aramees uit Qumran niet duidelijk. Het morfo-syntactische criterium, yt, is reeds een duidelijke westerse glosse, aangetroffen in het Aramees uit Qumran, Nabatese Aramees en latere Westaramese dialecten. De nota accusativi komt slechts éénmaal voor in Palmyreens Aramees en nooit in Oudsyriac of Hatrese inscripties. De syntactische criteria 12) en 13) wijzen niet alleen op onderscheid van Rijksaramees maar tevens van Bijbels Aramees. Cook besluit, dat de criteria van Beyer nuttig kan zijn, om het onderscheid aan te tonen tussen Qumranaramees en Rijksaramees maar niet tot het onderscheiden van andere contemporaine dialecten. Uitsluitend kenmerken 8) en 9) komen in aanmerking voor een synchrone beschrijving van de Middelaramese dialectologie. 6.4. Criteria Cook om de Middelaramese dialecten van elkaar te onderscheiden Cook stelt zelf 11 criteria voor, om een onderscheid te maken tussen de Middelaramese dialecten. Hiertoe heeft hij vijf tekstcorpora onderzocht: het Hatrese (89 – 238), Edesseense (eerste – derde eeuw), Palmyreense (44 v.C. – 274), dat van Qumran (tweede eeuw v. C. – einde eerste joodse opstand) en het Nabatese (170 v.C. – 356). Vergelijkend overzicht van de 11 criteria van Cook in vijf Middelaramese tekstcorpora371: vorm 1. rel. pron. 2. m.pl. suf. pron. 3. dem. pl. pron. 370 371

Hatrees dy/d-hwn hlyn

Edesseens d-hwn hlyn

Cook 1992: 3 – 5. Cook 1992: 8.

92

Palmyreens dy/d-hwn ‘ln

Qumran dy/d-hwn ‘ln

/abatees dy -hwn ‘lh

4. m. sg. dem. pron. 5. m. pl. onafh. pron. 6. yat 7. inf. afgeleide stammen 8. m. pl. st. det. 9. ipf. pref. 10.m. sg. pl., m pl. nom. 11. jussief

hdyn hnw nihil -± l-yhy nihil

hn’ hnwn nihil m-w -± y-/n-why nihil

dnh hnwn nihil m-w -±/-ayyā y-why nihil

dn ‘nwn/hnwn varieert ‘-h -ayyā y-/l-why wel

dnh ‘nw vaak -ayyā y-why nihil

Toegepast op de manuscripten van Aramees ieuw Jeruzalem geven de 11 criteria volgend resultaat: vorm 1. relatief pronomen 2. persoonlijk suffix pl. m. 3. demonstratief pronomen pl. pron. 4. demonstratief pronomen m. sg. 5. zelfstandig pronomen pl. m. 6. nota accusativi yat 7. infinitief afgeleide stammen 8. status determinatus pl. m. 9. praeformatief imperfectum 10. pers. suf. m. sg. + nomen pluralis 11. jussief

Qumran dy/d-hwn ‘ln dn ‘nwn/hnwn varieert - ‘/-h -ayyā y-/lWA: -ōhī OA: ayhī komt voor

ieuw Jeruzalem ‫( ִ"י‬32x) en "ְ (3x) consequent ‫ִא@ֵי‬ ‫?( ִ"י‬x) en "ִ (16x) nihil ‫( יַת‬3x) ‫ִמ ְק ֵרא‬ consequent y- (12 x) en l- (6 x) ‫( עַ לו ִֹהי‬6x) nihil

Twee kenmerken, 5. en 11., komen niet voor in Aramees ieuw Jeruzalem. Overwegend wordt de oudere vorm van de relatieve pronomina gebruikt: ‫( ִ"י‬1Q32 23: 2; 2Q24 3: 3; 4: 11, 13, 14, 16, 17, 18 en 19; 4Q555 2: 1; 5Q15 1 I 9 en 9; 2: 2; 9: 2; 16: 2 [; 11Q18 7: 2; 11: 2, 4 en 6[; 12 I 1 en 2; 12: 8; 15: 1 en 2; 18: 5[; 20: 5; 24: 3 en 7; 25: 4; 26: 1; 30: 5). Soms wordt de jongere vorm aangewend in samenstellingen: "ְ (11Q18 16 II – 17 I 3; 23: 2372; 32: 3[). De nota accusativi komt éénmaal voor in het Bijbels Aramees (Dan 3: 12)373. Na eigen onderzoek kan worden besloten, dat Aramees ieuw Jeruzalem twee en mogelijk drie toepassingen van de nota accusativi vertoont: 1° ]‫ וית טלולה אמה חדה‬14 ‫ א[מי‬2 ‫קנ]י‬, “[2] roe[den, 14 ellen en het linteel <was> één el [“ (4Q554 1 III 14), 2° ‫[ ופתיה אמי עש]ר‬1]3 [‫ומשח בגוא אספא ארכה אמ]י‬ ‫ית ש]•[ לה‬, “de ? ervan en hij mat op in de inkomhal: zijn lengte [1]3 ell[en] en zijn breedte ti[en] ellen” (4Q554 1 III 15) en 3° ‫[יתא ית טלולא די עליהו‬, “]xxx het [da]k …, dat boven hen ” (4Q554a II 13[). Volgens Cook is het gebruik van de nota accusativi374 nog steeds frequent in het Middelaramees, waarvan 5Q J één voorbeeld biedt375. 6.5. Standard Jewish Literary Aramaic Fassberg376 onderscheidt volgende acht kenmerken in het werkwoordelijke systeem van het Aramees van de Qumranteksten: 1. imperfectum ‫ הוי‬door middel van geprefigeerde lāmed, 2. werkwoordelijke vormen van 9‫הי‬, 3. 2 m. sg. suffixen 372

Verwijzing ook bij Schattner-Rieser 2004: 65. Verwijzing niet bij Koehler en Baumgartner 1981; wel bij Rosenthal 1995: § 84. 374 Abegg 2003: 820: 2 iii 16. 375 Cook 1992: 11. 376 Fassberg: 2008: 3 – 10. 373

93

perfectum (-t en –tā), 4. samengestelde tijd ‫ הוי‬+ participium, 5. imperfectum en infinitiefvormen pəcal met ō: yiqtōl en miqtōl, 6. infinitiefvormen van de afgeleide stammen met prefix m-, 7. suffix 3 m. pl. perfectum -ūn, en 8. suffix 3 f. pl. perfectum –ā. Van genoemde vormen komen in Aramees ieuw Jeruzalem volgende voor: 1. imperfectum ‫ הוי‬door middel van geprefigeerde lāmed ‫לֶהֱ וֵה‬: ipf. sg. 3 m.: 11Q18 14 II 5 (+ pt.: ‫ ;)לְ ִבי‬15: 1; 30: 3 ; $‫לֶהֱ ו‬: ipf. pl. 3 m.: 11Q18 7: 2 (+ pt.: ‫כְ לִ י‬A); 15: 2 (+ pt.: ?ִ ַ‫ ;) ְמ ַצ‬26: 6 en 7[; 28: 1 (+ pt.: ‫;)" ְב ִרי‬ ָ ָ‫לֶהֶ וְ י‬: ipf. pl. 3 f.: 2Q24 8: 5 (‫( )ו‬+ pt.: ‫ ִרי‬+ְַ ‫)מכ‬. ִ 4. samengestelde tijd ‫ הוי‬+ participium, zie hiervoor onder 6.1.7. 7. suffix 3 m. pl. perfectum –ūn $‫י ְַתב‬: pf. pl. 3 m.: 2Q24 4: 19. $‫ ַט‬+ְ : pf. pl. 3 m.: 11Q18 16 II – 17 I 3 (‫)ד‬ ‫רוִ יו‬:ְ pf. pl. 3 m.: 11Q18 27: 6377 (‫)ל‬ ‫ִ יו‬$ַ : paccel pf. pl. 3 m.: 11Q18 8: 3

Schattner-Rieser hanteert eveneens de benaming “Standard Jewish Literary Aramaic”, waarbij zij verwijst naar Fassberg378. Zij stelt vast, dat de tekst van Aramees ieuw Jeruzalem archaïsmen bevat maar anderzijds vernieuwende vormen379. Als archaïsmen noemt zij de afwezigheid dissimilatie van de faryngalen in de vorm ‫עעיתא‬ (4Q554 2: 2), het demonstratief pronomen ‫( דכא‬5Q15 1 II 10)380, het qutlpatroon in ‫( פותי‬5Q15 1 I 12) en ‫( סוחר‬5Q15 1 I 1), het relatief pronomen ‫( די‬zie lexicon) en de historische spelling van verba ‫ ע''ע‬in de vorm ‫( עללי‬11Q18 15: 3). Als vernieuwingen noemt zij het demonstratief pronomen ‫ד‬, de nota accusativa ‫( ית‬4Q554 1 III 14 en 4Q554a 1: 13)381 en het prefix van de causatief met ‘ālef in plaats van met hē. Zij vestigt tevens de aandacht op nieuwe woorden en ontleningen aan het Perzisch ‫ר)א(ס‬, “stadion” (4Q554 1), “woonblok”, ‫פנבד‬, “nabij” (2Q24 4: 16) en aan het Akkadisch ‫שבק‬, “portiek” (4Q554 1 II 14) en ‫( אס‬5Q15 1: 16). 6.6. Taalkundige en algemene datering Onderzoek naar taalevolutie heeft uitgewezen, dat Aramees ieuw Jeruzalem een aantal gemeenschappelijke kenmerken vertoont met het Bijbels Aramees op het vlak van klankverschuivingen (6.1.2.). Andere kenmerken wijzen op een jonger stadium dan dat van het Bijbels Hebreeuws, met name matres lectionis ‘Ëlef, wāw, hē en yōd (6.1.1.), verder doorgedreven verschuiving yōd > ‘ālef, (6.1.2) verschuiving q > c (6.1.2), pluralisvorm nomina qalltype (6.1.3.), Nietbijbelse preposities en adverbia van plaats, tijd en wijze (6.1.4.), afwijkende vorming van genitiefverbinding (6.1.6), positie demonstratief pronomen (6.1.5), de wijze, waarop het participium perifrastisch wordt gebruikt (6.1.7) en intensiever gebruik van de nota accusativi (6.1.8).Toetsing aan de criteria van Beyer laat een datering van Aramees ieuw Jeruzalem toe in de periode 142 – 37 v. C., toetsing aan de criteria van Cook vanaf de tweede eeuw v. C. tot en met het einde van de eerste joodse opstand. Het taalstadium van Aramees ieuw Jeruzalem strekt zich bijgevolg minstens uit van 142 v. C. tot 68 n. C. (terminus ante quem), als men de resultaten van de paleografische datering in acht neemt. Het betreft bijgevolg een Middelaramese variant. Neemt men aan, dat het 377

Abegg 2003: 923: ּ‫ ַרוְ יו‬, „saturation, drunkenness. Schattner-Rieser: 2008: 1. 379 Schattner-Rieser: 2008: 14. 380 In voorliggend proefschrift gelezen als een vorm van het substantief ‫דכא‬, “kamer”. 381 Toevoegen: 4Q554 1 III 15. 378

94

Middelaramese taalstadium reikte vanaf 200 v. C. tot 200 n. C., dan is datering omstreeks 200 v. C. mogelijk. In combinatie met de paleografische gegevens kan de compositie van Aramees ieuw Jeruzalem bijgevolg gesitueerd worden tussen 200 en 50 v. C.. In geografisch opzicht is het taalgebruik van Aramees ieuw Jeruzalem westelijk, zoals kan worden opgemaakt uit de criteria van Cook, waaruit blijkt, dat het Aramees van Qumran samen met de Nabatese variant zich onderscheiden van de Hatrese, Edesseense en Palmyreense. Zoals Puech opmerkt, ontbreekt elke concrete aanwijzing voor een terminus a quo, aangezien er geen enkele historisch dateerbaar element (persoonsnaam, gebeurtenis) in de tekst voorkomt. De gecombineerde archeologische gegevens van het trappenhuis van de wenteltrap (vanaf tweede eeuw v. C. tot de derde eeuw n. C.), de stoas (na vierde eeuw v. C.) en het rastervormig hippodamisch stadsplan (na 323 v. C.) laten toe de creatie van Aramees ieuw Jeruzalem te situeren tussen 200 en 50 v. C. aan de hand van taalkundige en paleografische gegevens.

95

96

DEEL DRIE: ARCHITECTUUR 7. Reconstructie tekst opmeting stadsomtrek (4Q554 1 I 11 – II 11) en plaatsbepalingstechniek 7.1. Gehanteerde zinspatronen 7.1.1. Drie zinspatronen: A, B en C Om de buitenafmetingen van de stadsomwalling te beschrijven, hanteert de auteur van de Aramese tekst op manuscript 4Q554 volgende drie basiszinspatronen: A, B en C. A betreft de twee punten, waartussen de opmeting wordt uitgevoerd, gevolgd door de vermelding van de opgemeten afstand. Dit type wordt door Ditommaso als volgt gedefinieerd: “a measurement from the ’departure’ feature to the ’destination feature.’”382 Terecht merkt Ditommaso dan ook op383, dat elk van de vier muren wordt beschreven aan de hand van vier opgemeten afmetingen: van een hoek naar de eerste poort, van de eerste poort naar de centrale poort, van de centrale poort naar de derde poort en van de derde poort naar de tweede hoek. Genoemde werkwijze heeft logisch gezien betrekking op 16 opgemeten muursegmenten. Hieruit volgt, dat er drie inhoudelijke subtypes van A kunnen worden onderscheiden: subtype A1: opmeting van hoek tot poort, subtype A2: opmeting van poort tot poort en subtype A3: opmeting van poort tot hoek384. Zinspatroon B wordt gehanteerd, als het eindpunt van een gemeten afstand een poort betreft. Van bedoelde poort wordt bevestigd, dat zij zich “daar” bevindt385. Bij middel van zinspatroon C wordt de benaming van de bedoelde poort meegedeeld386. Het tekstgedeelte over de opmeting van de stadsomwalling bestaat uit de hiervoor genoemde zinspatronen, die elkaar op logische wijze opvolgen naarmate de rondleiding rondomheen de stadsomwalling vordert. De reeks van zinspatronen A1 – B/C - A2 - A2 - B/C - A3, die de opmeting van één enkele muur bestrijkt, van hoek tot hoek, wordt driemaal herhaald: /W

ZW

A3 → ↑ A1 B/C ↑ A2 B/C ↑ A2 B/C ↑ A3 A1 ←

B/C

B/C

A2 →

A2 ←

B/C

B/C

A2 →

A2 ←

B/C

B/C

382

Ditommaso: 2005: 26: voetnoot 49. Ditommaso: 2005: 26: voetnoot 49. 384 Zie 7.1.3., eerste volume. 385 Zie 7.1.4., eerste volume. 386 Zie 7.1.5. eerste volume. 383

97

→ A3 A1 ↓ B/C ↓ A2 B/C ↓ A2 B/C ↓ A3 ← A1

/O

ZO

7.1.2. Plaatsbepaling vier hoeken Omtrent de hoeken merkt Ditommaso387 op, dat zij als tweede element van een afstand tussen twee elementen, ontbreken, omdat zij geen benaming hebben. Uit eigen onderzoek van het bewaarde tekstgedeelte blijkt, dat - de positievermelding van slechts twee hoeken bewaard is gebleven, zoals hiervoor reeds vermeld. - de zinsneden aangaande de opmeting van de derde poort naar de eropvolgende hoek geen informatie over hun situering aan de hand van windstreken verschaffen: - naar de tweede hoek/ZO: 35 ‫( ומ[ תרעא ד משח עד זוית] מדנחא די דרומא ראסי‬4Q554 1 I 16 - 17). - naar de derde hoek/ZW: 25 ‫( ו]מ תר[עא ד] משח עד זוית מרבעא די דרומא ראסי‬4Q554 1 I 21 – 22). - naar de vierde hoek/NW: [35 ‫ ]ומ תרעא ד משח עד זוית מרעבא די צפונא ראסי‬of [35 ‫( ]ומש]ח מ תרעא ד עד זוית מרעבא די צפונא ראסי‬4Q554 1 II 5). - naar de laatste (= eerste) hoek/NO: 25 ‫ומש]ח מ תר[עא ד עד זוית די מדנחא רסי‬ (4Q554 1 II 10 – 11). De onvolledige toestand van de tekst biedt slechts de oriëntatie en plaatsbepaling van twee hoeken bij middel van windstreken: 1° de noordoostelijke hoek: “de hoek van het oosten, die in het noorden” (4Q554 1 I 11 – 12) en 2° de zuidoostelijke hoek: “deze hoek, naar het westen” (4Q554 1 I 16 - 17). Onbegrijpelijk is de uitspraak van Ditommaso388 over de zinsnede, die verwijst naar de opmeting naar de centrale poort: “In addition, while the phrase is used to indicate the span leading up to the central gate, the fullest possible phrase in which these words occur is not always consistently present (see, e.g. 4Q554 1 I 19, ii 2, ii 6 – 7).” 7.1.3. Zinspatroon A Zoals eerder vermeld vertoont zinspatroon A drie inhoudelijke subtypes: subtype A1: opmeting van hoek tot poort, subtype A2: opmeting van poort tot poort en subtype A3: opmeting van poort tot hoek. Subtype A1: van hoek tot poort Subtype A1 vertoont drie varianten: A1a, A1b en A1c. De drie genoemde varianten verschillen van elkaar in de formulering van de plaatsbepaling (= vertrekpunt opmeting): - A1a: coördinerende conjunctie (?) + prepositie ‫ מ‬+ nomen in status constructus + nomen in status determinatus + nominale relatiefzin (= relatief pronomen + prepositie + nomen in status determinatus): 4Q554 1 I 11 – 12: ‫זוית‬ ‫מדנחא‬ ‫די בצפונא‬ ‫מ ו‬ en vanaf de hoek van het WR die in het WR

387 388

Ditommaso: 2005: 26: voetnoot 49. Ditommaso: 2005: 26: voetnoot 49.

98

- A1b: coördinerende conjunctie + prepositie ‫ מ‬+ nomen in status determinatus + demonstratief pronomen + prepositie l³ + nomen in status determinatus: 4Q554 1 I 17 – 18: ‫מ‬ ‫זויתא דא‬ ‫למערבא‬ ‫ו‬ en vanaf deze hoek <, gericht> naar het WR - A1c: coördinerende conjunctie + prepositie ‫ מ‬+ demonstratief pronomen + nomen in status determinatus: 4Q554 1 I 22 - II 1 (?): ‫ו‬ ‫מ‬ ‫זויתא דא‬ en vanaf deze hoek Verder kent het bedoelde zinspatroon voor elk van de genoemde varianten in essentie hetzelfde verloop: - werkwoordsvorm: ‫משח‬, "hij mat op”. - richtingsbepaling (= eindpunt opmeting): prepositie ‫ עד‬+ nomen in status constructus (‫ )תרע‬+ nomen in status determinatus (WR): - resultaat opmeting: nomen in status absolutus + hoofdtelwoord. 4Q554 1 I 22: ‫משח‬ WR ‫עד תרע‬ GETAL ‫ראסי‬ hij mat op tot aan de poort van het WR stadia GETAL Subtype A2: van poort tot poort Subtype A2 bevat volgende constituenten: - eerste plaatsbepaling (= vertrekpunt): conjunctie + prepositie ‫ מ‬+ nomen in status determinatus + demonstratief pronomen. - werkwoordsvorm: ‫משח‬, "hij mat op”. - tweede plaatsbepaling(= eindpunt): 1° prepositie ‫ עד‬+ nomen in status determinatus + nomen (= adjectief) in status determinatus (4Q554 1 II 7 - 8), 2° status constructusverbinding (4Q554 1 I 13 - 14) of 3° prepositie ‫ עד‬+ nomen in status determinatus + nominale relatiefzin = relatiefpronomen + nomen/windrichting of plaatsbepaling (4Q5541 II 8 - 9). De tekst van de tweede plaatsbepaling inzake opmeting tussen poorten is in drie gevallen geheel of gedeeltelijk verloren gegaan (4Q554 1 I 15, 19 en 21), waardoor de desbetreffende constructie niet kan worden bepaald. - resultaat opmeting: nomen in status absolutus + hoofdtelwoord. Subtype A2 komt op 4Q554 zesmaal voor: - 1 I 15 – 16; 19 – 20 en 20 – 21: ‫משח‬ ‫ עד תרעא‬WR/PB ‫ ראסי‬GETAL ‫ומ תרעא ד‬ en vanaf deze poort mat hij op tot aan de poort (die) van GETAL stadia. WR/PB - 1 II 8 – 9 (met demonstratief pronomen ‫ ד‬voorafgaand aan ‫)תרעא‬: ‫ומ תרעא ד‬ ‫משח‬ ‫ עד תרעא‬WR ‫ראסי‬ GETAL en vanaf deze poort mat hij op tot aan de poort van WR GETAL stadia. - 1 II 7 – 8 (“de centrale poort” in plaats van “de poort van het centrum”): ‫משח‬ ‫מציעיא עד תרעא‬ ‫ ראסי‬GETAL ‫ומ תרעא ד‬ en vanaf deze poort mat hij op tot aan de centrale poort GETAL stadia. - 1 I 13 – 14 (met werkwoordsvorm in voorlaatste positie389): ‫ומ תרעא ד‬ ‫ עד תרעא‬PB ‫משח‬ ‫ ראסי‬GETAL 389

Reeds opgemerkt door Ditommaso 2005: 26: voetnoot 49.

99

en vanaf deze poort tot aan de poort van het centrum mat hij op GETAL stadia. - 1 II 7 – 8: “de centrale poort” in plaats van “de poort van het centrum”: ‫משח‬ ‫תרעא מציעיא‬ ‫ ראסי‬GETAL ‫ומ תרעא ד‬ en vanaf deze poort mat hij op tot aan de centrale poort GETAL stadia Subtype A3, van poort tot hoek Subtype A3 vertoont op zijn beurt twee varianten, A3a en A3b, die de positie van de werkwoordsvorm betreffen. De formulering van de eerste plaatsbepaling (= vertrekpunt opmeting) is in beide gevallen dezelfde: coördinerende conjunctie + ‫ מ‬+ nomen in status determinatus + demonstratief pronomen Variant A3a bestaat verder uit volgende bestanddelen: - werkwoordsvorm: ‫משח‬, “hij mat op”. - richtingsbepaling (= eindpunt opmeting): prepositie ‫ עד‬+ nomen in status constructus + nomen in status determinatus + relatief pronomen + nomen in status determinatus. - resultaat opmeting: status absolutus + hoofdtelwoord. 4Q554 1 I 16 – 17 en 21 – 22: ‫ומ תרעא ד‬ ‫משח‬ ‫עד זוית מדנחא‬ ‫די דרומא‬ ‫ ראסי‬GETAL en vanaf deze mat hij op tot aan de hoek van die van het GETAL stadia poort het oosten zuiden: Variant A3b is als volgt samengesteld: - werkwoordsvorm: ‫משח‬, “hij mat op”. - tweede plaatsbepaling (= vertrekpunt opmeting): + ‫ מ‬+ nomen in status determinatus + demonstratief pronomen. - richtingsbepaling (= eindpunt opmeting): prepositie ‫ עד‬+ nomen in status constructus + nomen in status determinatus: (werkwoordsvorm in eerste positie). - resultaat opmeting: nomen in status absolutus + hoofdtelwoord. 4Q554 1 II 10 – 11 (met inversie van de werkwoordsvorm): ‫ומשח‬ ‫מ תרעא ד‬ ‫עד זוית‬ ‫די מדנחא‬ ‫ ראסי‬GETAL en hij mat op vanaf deze poort tot aan de hoek die van het oosten: GETAL stadia 7.1.4. Zinspatroon B: aanwezigheid poort Zinspatroon B is het enige zonder varianten. Bedoeld patroon bevat volgende constituenten: 1° plaatsbepaling: conjunctie + adverbium: 8‫ וש‬en 2° onderwerp: nomen in status absolutus + demonstratief pronomen: ‫תרעא ד‬. Bedoeld patroon bleef geheel of gedeeltelijk bewaard in 4Q554 1 12, 14, 18, 19, 21; II 78, 9 en 10 – 11. 7.1.5. Zinspatroon C: benaming poort Zinspatroon C vertoont twee subtypes, C1 en C2. De vermelding van de poortbenamingen wordt in C1 weergegeven bij middel van een appositie en in C2 bij middel van de constructie bij middel van een relatiefzin: - C1: appositie: participium + prepositie ‫ ל‬+ pronominaal suffix + nomen in status absolutus + PN: 4Q554 1 I 12 - 13, 16, 18 - 19, 21, II 7 en 8: ‫קרי לה‬ genoemd naar hem,

NAAM ‫תרע‬ de poort van NAAM 100

- C2: relatiefzin: relatiefpronomen + participium + prepositie ‫ ל‬+ pronominaal suffix + nomen in status absolutus + PN: 4Q554 1 I 14 – 15: NAAM ‫תרע‬ ‫די קרי לה‬ die genoemd <was> naar hem, de poort van NAAM Ditommaso merkt op, dat er varianten bestaan maar formuleert niet expliciet welke. 7.1.6. Inversie demonstratief pronomen en werkwoordsvorm Tweemaal komt inversie van het demostratief pronomen voor: ‫ תרעא ד‬4Q554 1 I 13 – 14, 20 – 21, 21 – 22; II 10 - 11 ‫ זויתא דא‬4Q554 1 I 17 - 18

‫ ד][ תרעא‬4Q554 1 II 8 - 9 ‫ דא זויתא‬4Q554 1 I 22

Zoals ook opgemerkt door Ditommaso390 neemt de werkwoordsvorm niet steeds dezelfde positie in de zin in: hij kan voorafgaan aan het onderwerp (4Q554 1 II 10), volgen op het onderwerp (4Q554 1 I 16, 20, 22; II 9) en de voorlaatste positie innemen (4Q554 1 I [14]). 7.2. Reconstructie benaming stadspoorten Puech, gevolgd door Ditommaso, stelt volgende lezing en aanvulling van de benaming van de poorten voor, aangevuld met de verwantschapsvermelding391: TR O-muur Simeon Levi

Juda Z-muur Ruben Jozef Benjamin

W-muur Issaḥar Zebulon Gad /-muur Dan Naftali

390 391

J Simeon (tweede zoon van Lea) Levi: logische positie na zijn broer (derde zoon van Lea); net voldoende ruimte voor deze reconstructie; zelfde centrale positie als op de Tempelrol 4Q554 1 I 13 [Juda]: logische positie na zijn broer (vierde zoon van Lea); zelfde positie als op Tempelrol met dezelfde territoriale proximiteit Jozef: oudste zoon van Rachel 4Q554 1 I 18 [Benjamin]: omdat beide broers in alle andere lijsten (TR, um 2, Ez 48) steeds naast elkaar aan dezelfde zijde voorkomen; stemt overeen met Ez; jongste zoon van Rachel Ruben: naar de zesde positie tegenover de TR; overeenstemming met Ez; eerste zoon van Lea 4Q554 1 I 21 [Issaḥar]: vijfde zoon van Lea [Zebulon]: zesde zoon van Lea [Gad]: eerste zoon van Zilpa, dienstmaagd van Lea [Dan]: eerste zoon van Bilha, dienstmaagd van Rachel; zelfde positie als op Tempelrol Naftali: tweede zoon van Bilha, dienstmaagd van Rachel; zelfde positie als op Tempelrol 4Q554 1 II 8

Ditommaso 2005: 26: voetnoot 49. Puech 2003: 388 – 390.

101

Ašer

Ašer: tweede zoon van Zilpa, dienstmaagd van Lea; zelfde positie als op Tempelrol 4Q554 1 II 10

Het enige verschil tussen Aramees ieuw Jeruzalem en de Tempelrol biedt de positie van Ruben, die na Jozef en Benjamin wordt geplaatst. 7.3. Reconstructie tekst 7.3.1. Werkwijze De oorspronkelijke tekst kan met grote graad van waarschijnlijkheid worden gereconstrueerd aan de hand van de hiervoor besproken themata inzake: 1° de zinspatronen, 2° de benaming van de poorten392 en 3° en de opgemeten afstanden393. Hierna wordt een reconstructie voorgesteld, niet per regel, maar per zinspatroon. 7.3.2. Oostelijke muur Afgelegd traject: noordoostelijke hoek → noordelijke poort (Simeon) → centrale poort (Levi) → zuidelijke poort (Yehuda) → noordoostelijke hoek: 4Q554 1 I 11 – 12 (A1a) ‫בצפונא ]משח עד תרעא די צפונא [ראסי תלתי וחמשא‬ 4Q554 1 I 12 – 13 (B) [‫ תרעא ד‬8‫]וש‬ 4Q554 1 I 12 – 13 (C1/C2) ‫]קרי לה תרע [שמעו‬ ‫]די קרי לה תרע [שמעו‬ 4Q554 1 I 13 – 14 (A2) ‫ומ תרעא ד ע]ד[ תרעא מציעא ]משח ראסי תלתי וחמשא‬ 4Q554 1 I 14 – 15 (B) ]‫ תרעא ד‬8‫ו[ש‬ 4Q554 1 I 14 – 15 (C2) ‫די ]קר[י לה תרע לוי‬ 4Q554 1 I 15 (A2) ‫]ומ תרעא ד עד תרעא די דר[ומא ראסי תלתי וחמשה‬ 4Q554 1 I 16 (B) [‫ תרעא ד‬8‫]וש‬ 4Q554 1 I 16 (C1/C2) [‫]קרי לה תרע יהודה‬ [‫די קרי לה תרע יהודה‬ 4Q554 1 I 16 - 17 (A3a) 35 ‫]ומ[ תרעא ד משח עד זוית] מדנחא די דרומא ראסי‬

‫]ומ זוית [מדנחא די‬

7.3.3. Zuidelijke muur Afgelegd traject: zuidoostelijke hoek → oostelijke poort (Jozef) → centrale poort (Benjamin) → westelijke poort (Ruben) → zuidwestelijke hoek: 4Q554 1 I 17 – 18 (A1b) 392 393

Zie hiervoor onder 7.2., eerste volume. Zie 8.2., eerste volume.

102

25 ‫זויתא דא למערבא ]משח עד תרעא די מדנחא ראסי‬ 4Q554 1 I 18 - 19 (B) [‫ תרעא ד‬8‫וש‬ 4Q554 1 I 18 - 19 (C1/C2) ‫די[ קרי לה תרע יוס‬ ‫קרי לה תרע יוס‬ 4Q554 1 I 19 (A2) 25 [‫]ומ תרעא ד משח עד תרע מציעא ראסי‬ 25 [‫]ומ תרעא ד משח עד תרע מציעיא ראסי‬ 4Q554 1 I 19 –20 (B) ‫ ]תרעא ד‬8‫וש‬ 4Q554 1 I 19 –20 (C1/C2) ‫קרי לה תרע בנימי‬ ‫די קרי לה תרע בנימי‬ 4Q554 1 I 20 - 21 (A2) 25 ‫ומ תר[עא ד משח עד תרעא]די מרעבא ראסי‬ 4Q554 1 I 21 (B) ‫ תרעא ד קרי לה [תרע ראוב‬8‫וש‬ ‫ תרעא ד די קרי לה [תרע ראוב‬8‫וש‬ 4Q554 1 I 21 (C1/C2) ‫קרי לה [תרע ראוב‬ ‫די קרי לה [תרע ראוב‬ 4Q554 1 I 21 - 22 (A3a) 25 ‫ו]מ תר[עא ד]משח עד זוית מרבעא די דרומא ראסי‬

‫ו[מ‬

7.3.4. Westelijke muur Afgelegd traject: zuidwestelijke hoek → zuidelijke poort (Issaḥar) → centrale poort (Zebulon) → noordelijke poort (Gad) → noordwestelijke hoek: Het tekstgedeelte van de manuscripten met betrekking tot poorten van de westelijke wal ontbreekt, waardoor de benaming van de poorten van Issaḥar, Zebulon en Gad niet bewaard zijn gebleven. Ontbreken tevens het tekstgedeelte inzake de poort van Dan, de eerste poort van de noordelijke wal enerzijds en de afmetingen vanaf de noordwestelijke hoek anderzijds. Mogelijk kan het ontbrekende tekstgedeelte als volgt worden gereconstrueerd: 4Q554 1 I 22 – 1 II 1 (?) (A1c) ‫ו[מ דא זויתא משח עד] תרעא די דרומא ראסי תלתי וחמשה‬ 4Q554 1 II 1 (?) - 2 (?) (B) [‫ תרעא ד‬8‫]וש‬ 4Q554 1 II 1 (?) - 2 (?) (C1/C2) [‫]ד קרי לה תרע אסחר‬ [‫]ד די קרי לה תרע אסחר‬ 4Q554 1 II 2 (?) (A2) [‫]ומ תרעא ד משח עד תרע מציעא ראסי תלתי וחמשה‬ [‫]ומ תרעא ד משח עד תרע מציעיא ראסי תלתי וחמשה‬ 4Q554 1 II 3 (?) (B) [‫ תרעא ד‬8‫]וש‬ 4Q554 1 II 3 (?) (C2) [‫]ד קרי לה תרע זבל‬ [‫]ד די קרי לה תרע זבל‬ 103

4Q554 1 II 3 (?) – 4 (?) (A2) [8‫]ומ תרעא ד משח עד זוית די צפונא ראסי תלתי וחמשה וש‬ 4Q554 1 II 4 (?) (B) [‫ תרעא ד‬8‫]וש‬ 4Q554 1 II 4 (?) (C1/C2) [‫]ד קרי לה תרע גד‬ [‫]ד די קרי לה תרע גד‬ 4Q554 1 II 5 (A3a/A3b) [35 ‫]ומ תרעא ד משח עד זוית מרעבא די צפונא ראסי‬ [35 ‫]ומש]ח מ תרעא ד עד זוית מרעבא די צפונא ראסי‬ 7.3.5. /oordelijke muur Afgelegd traject: noordwestelijke hoek → oostelijke poort (Dan) → centrale poort (Naftali) → oostelijke poort (Ašer) → noordoostelijke hoek: 4Q554 II 6 - 7 (A1) [2] 5 [‫]ומ דא זויתא עד תרעא די מרערבא רא[ס]י‬ 4Q554 1 II 7 (B) [‫ ]תרעא ד‬8‫וש‬ 4Q554 1 II 7 (C1/C2) [‫]קרי לה תרע ד‬ [‫]די קרי לה תרע ד‬ 4Q554 1 II 7 - 8 (A2) 25 ‫ומ תרעא] ד משח עד תרעא[ מציעיא רס]י‬ 4Q554 1 II 8 (B) ‫ תרעא[ ד‬8‫]וש‬ 4Q554 1 II 8 (C1/C2) ‫ק]רי[ לה תרע נפתלי‬ ‫די ק]רי[ לה תרע נפתלי‬ 4Q554 1 II 8 - 9 (A2) 25 ‫ומ ד תרעא משח עד תרעא ד]י מדנחא רא[סי‬ 4Q554 1 II 9 – 10 (B) ‫ תרעא ד‬8‫וש‬ 4Q554 1 II 9 – 10 (C1) ‫אשר‬ ‫קרי ]לח תרע‬ 4Q554 1 II 10 - 11 (A3b) 25 ‫ומש]ח מ תר[עא ד עד זוית די מדנחא רסי‬ Een grafische voorstelling van de voorgestelde reconstructie wordt opgenomen in het besluit van deel vier: architectuur. 7.4. Reconstructie en regellengte De voorgestelde reconstructie is mogelijk, gelet op de beschikbare regellengte, zoals blijkt uit de tabellen onder 13.1.

104

7.5. Schematische voorstellingen zinspatronen A1 → NW II 6 - 7 ↑ A3a/A3b II 5 (?) B1/B2/C Gad II 4 (?) ↑ A2 II 3 (?) – 4 (?) B1/B2/C Zebulon II 3 (?) ↑ A2 II 2 (?) B1/B2/C Issaḥar II 1 (?) - 2 (?) ↑ A1c 1 I 22 – 1 II 1 (?) A3a ← ZW 1 I 21 - 22

B1/B2 Dan II 7

A2 →

B1/B2/C Ruben 1 I 21

A2 ←

A2 →

B1/C Naftali II 8

II 7 - 8

1 I 20 - 21

II 8 - 9

A2 ←

B1/B2/C Benjamin I 19 –20

1 I 19

B1/C Ašer II 9 – 10

B1/B2/C Jozef I 18 - 19

A3b→ → NO II 10 - 11 A1a I 11 – 12 ↓ B1/B2/C Simeon I 12 – 13 A2 I 13 – 14 ↓ B2/C Levi I 14 – 15 A2 I 15 ↓ B1/B2/C Juda I 16 A3a I 16 – 17 ↓ ← A1b ZO I 17 – 18

7.6. Plaatsbepalingstechniek betreffende hoeken en poorten De gids voert de opmeting van de stadsomtrek op tweedimensionale wijze uit, waarbij hij zich vanaf de noordoostelijke hoek naar het zuiden begeeft, vandaar naar het westen en ten slotte naar het noorden, om terug te keren naar zijn vertrekpunt in het noordoosten. Onderweg worden de afstanden opgemeten tussen hoeken en poorten, poorten onderling en poorten en hoeken. Het vertrekpunt van de rondleiding is de noordoostelijke hoek, die aldus expliciet wordt beschreven. De drie poorten van elk van de vier muren worden telkens gesitueerd hetzij aan de hand van één van twee tegenover elkaar liggende hoofdwindstreken, hetzij aan de hand van het begrip “centraal”. De poorten dragen de naam van één van de 12 zonen van Jakob. Bedoelde benamingen worden verder behandeld onder 7.2.. Uit eigen onderzoek van de tekst blijkt, dat positiebepaling van elementen van de hoeken en poorten tijdens het gefaseerde verloop van de rondleiding, geschiedt op drie wijzen: op deiktische wijze, bij middel van windrichtingen en van het begrip “centraal”. De eenvoudigste wijze, dit is de deiktische, wordt uitgevoerd bij middel van aanwijzende pronomina. Bedoelde werkwijze wordt in hoofdzaak maar niet uitsluitend toegepast op poorten. Volgende voorbeelden van laatstgenoemde werkwijze zijn geheel of gedeeltelijk bewaard gebleven: vanaf de eerste poort/Simeon vanaf de vijfde poort/Benjamin vanaf de zesde poort/Ruben vanaf de tiende poort/Dan vanaf de elfde poort/Naftali vanaf de twaalfde poort/Ašer vanaf de derde hoek/ZW

4Q554 1 I 11 4Q554 1 I 20 4Q554 1 I 21 4Q554 1 II 6 4Q554 1 II 7 - 8 4Q554 1 II 9 4Q554 1 I 22

105

‫“ ומ תרעא ד‬en vanaf deze poort” ‫ומ תר[עא ד‬ ‫ו]מ תר[עא ד‬ ‫ומ תרעא] ד‬ ‫ומ ד תרעא‬ ‫מ תר[עא ד‬ ‫“ ו[מ דא זויתא‬e]n vanaf deze hoek”

Het betreft hier opmeting vanaf poorten, die al eerder werden gesitueerd aan de hand van windrichtingen of bij middel van het begrip “centrum/centraal”. Eénmaal betreft het een hoek maar geen poort. Bij uitvoeriger plaatsbepaling wordt een beroep gedaan op windrichtingen. In volgende tabel worden de voorbeelden aangehaald, waarbij slechts één enkele windrichting of het begrip “centrum/centraal” wordt gehanteerd: tot aan de tweede poort/Levi tot aan de elfde poort/Naftali

4Q554 1 I 13 4Q554 1 II 8

tot aan de derde poort/Juda tot aan de zesde poort/Ruben

4Q554 1 I 15 4Q554 1 I 20 21 4Q554 1 II 9 4Q554 1 II 10

‫“ ע]ד[ תרעא מציעא‬tot aan de poort van het ‫ עד תרעא[ מציעיא‬centrum/de centrale poort”

tot aan de twaalfde poort/Ašer tot aan de eerste hoek/NO

‫“ עד תרעא די דר[ומא‬tot aan de poort, die van ‫ עד תרעא ]די מרעבא‬WR” ‫עד תרעא ד]י מדנחא‬ ‫“ עד זוית די מדנחא‬tot aan de hoek, die van WR”

Met uitzondering van de centrale poort wordt zowel inzake hoeken als poorten een constructie gehanteerd, bestaande uit nomen in status determinatus + relatief pronomen + nomen in status determinatus. De ligging van de centrale poorten wordt op tweeërlei wijze beschreven: 1° ‫ תרע‬in status constructus + substantief (“centrum”) in status determinatusen 2° ‫ תרע‬in status determinatus + adjectief (“centraal”) in status determinatus. Twee voorbeelden bleven bewaard, waarin ofwel gebruik wordt gemaakt van twee windrichtingen ofwel van de combinatie aanwijzend pronomen + windrichting: vanaf de eerste hoek/NO vanaf de tweede hoek/ZW

4Q554 1 I 11 4Q554 1 I 17

‫“ ומ זוית [מדנחא די בצפונא‬en vanaf de poort van het oosten, die van het noorden”

‫“ ו[מ זויתא דא למערבא‬en vanaf deze hoek in het westen”

Bij middel van eerstgenoemde formule wordt het vertrekpunt van de gehele opmeting gesitueerd in het noordoosten. Aangezien geen andere voorafgaande oriëntatie en positiebepaling bewaard zijn gebleven, is dit een logische werkwijze. De vermelding van de tweede hoek, de zuidoostelijke, is ongetwijfeld ook voorafgegaan door middel van plaatsbepaling, in dit geval de zuidelijke windrichting, maar deze aanwijzing is verloren gegaan. De opmeting vanaf de tweede hoek wordt ingeleid bij middel van een oriëntatie aan de hand van een hoofdwindstreek (“naar het westen”). Deze tweede positiebepaling is nodig, om aan te geven in welke richting het opmetingstraject verder verloopt, met andere woorden in uurwijzerzin. Tot hiertoe werd immers nog maar één enkele muur gevolgd, de oostelijke, die zich uitstrekt van noord naar zuid. Theoretisch liggen nu twee mogelijkheden open: de opmeting verderzetten in oostelijke of in westelijke richting. Nu het verdere verloop in uurwijzerzin duidelijk geformuleerd is, volstaat oriëntatie bij middel van één enkele inrichting. Of en hoe laatstgenoemde werkwijze juist wordt toegepast, kan echter niet uit de beschikbare tekst worden getoetst, aangezien de oriëntatie en plaatsbepaling van de derde en de vierde hoek niet bewaard zijn gebleven. De laatste oriëntatie en positiebepaling, die worden uitgevoerd, dit wil zeggen die van de laatste hoek, tevens vertrekpunt van de rondleiding, wordt uitgevoerd bij middel van één enkele windrichting, “<de> hoek, die van het oosten”.

106

Volgens Ditommaso394 wordt in sommige gevallen de ligging van muursegmenten en poorten bij middel van windstreken bepaald: 4Q554 I 11, 15, 17, 17, 22, II 5 en 9. In vier gevallen betreft de positie een punt, waar een muur eindigt aan een specifieke hoek: 4Q554 1 I 17 en 22; II 5 en 9. Ditommaso bespreekt drie wijzen van positiebepaling. De eerste oriëntaie en plaatsbepaling zijn bedoeld, om het startpunt van de rondleiding aan te geven (4Q554 1 I 11). De tweede is waarschijnlijk bedoeld, om de richting van de rondleiding te herhalen (4Q4554 1 I 15). De laatste (4Q554 1 I 17) moet worden beschouwd als een anomalie, waarbij de windrichting wordt vermeld van een muursegment, dat aanvangt bij een hoek maar er niet op eindigt. Mogelijk was deze aanwijzing bedoeld, om eraan te herinneren, dat de rondleiding in uurwijzerzin verloopt.

394

Ditommaso 2005: 28: voetnoot 50.

107

8. Rondleiding stad op macroniveau395: stadsomwalling, woonblokken, stratenpatroon, torens, stadspoorten en poternen 8.1. Introductie rondleiding: stadspanorama Of het begin van de rondleiding onmiddellijk volgt op de aanvang van de tekst van Aramees ieuw Jeruzalem is een vraag, die niet kan worden beantwoord, gelet op de onvolledig bewaarde tekst op manuscript 4Q554. Zoals eerder vermeld onder 3.2. is dit volgens aan aantal onderzoekers wel zo. Gaat men er van uit, dat de rondleiding van de stad een aanvang neemt aan de noordoostelijke hoek van haar omwalling, die wordt genoemd op 4Q554 1 I 11396, dan kan redelijkerwijze worden aangenomen, dat hieraan een inleiding voorafgaat. Bedoelde inleiding kan betrekking hebben op de gehele tekst in het algemeen of de rondleiding in het bijzonder. De rondleiding, beschreven in Aramees ieuw Jeruzalem, leunt sterk aan bij de rondleiding in de tempel in Ezechiël 40 – 48. De inleiding tot laatstgenoemde passus bevat bondig samengevat volgende elementen: 1° datering van de gebeurtenis, 2° de hand van de Heer is op de profeet, wat wil zeggen, dat de profeet een visioen heeft, 3° de Heer voert de profeet naar een berg in het land Israël, op wiens zuidwand een stad is gebouwd, 4° in een van de stadspoorten verschijnt een man met een bronzen gedaante met in zijn hand een linnen meetsnoer en een meetriet en 5° de man spreekt de profeet aan, om aandachtig de rondleiding van de stad te volgen en wat hij heeft waargenomen aan het huis van Israël te verkondigen. Herkenbare elementen in het tekstgedeelte van Aramees ieuw Jeruzalem, onmiddellijk voorafgaand aan de eigenlijke opmeting van de stadsomwalling vanaf de noordoostelijke hoek, zijn: 1° het getal ‫[שתת עשר‬, “zestien” (4Q554 1 I 9), 2° plaatsbepaling: ‫בדר]ומ[א‬, “in het zuiden” (4Q554 1 I 9) en 3° ongekende (afgebroken) elementen, ‫וכלהו מביני ד‬, “en zij <waren> allen verschillend deze” (4Q554 1 I 10). Volgens de vertaling van Beyer397 verwijst het getal “16” naar evenveel rechthoeken: “sechzehn [Rechtecke]”. Verder in tekst zal blijken, dat de stadswal 12 poorten heeft, vier aan elke zijde (4Q554 1 I 12 – II 10) en dat zes boulevards de stad verdelen (4Q554 1 II 16 - 22) in 16 arealen: drie boulevards lopen van oost naar west en drie van zuid naar noord. Meetkundig gezien kunnen moeten bedoelde arealen rechthoekig van vorm zijn, want de stad zelf heeft immers een rechthoekig grondplan van 140 op 100 stadia. Volgens de vertaling van Beyer verwijst de beschrijving “Und sie sind allen von einander unterschieden”398 naar deze rechthoeken399. Hierbij dient evenwel te worden opgemerkt, dat het genus van beide benamingen voor woonblokken in de tekst van ieuw Jeruzalem, ‫ ַרזָה‬+ְ en ‫ְ ַר ָזיָה‬+, vrouwelijk is. Het begeleidende 395

Betreffende de rondleiding op macroniveau: zie afbeelding 31.2., tweede volume. Niet expliciet: García Martínez 1992b: 194 en Beyer 2004: 129: “J1: “Die Stadtmauer. ” Expliciet: Puech 1995: 89: “Le manuscrit 4Q Ja semble avoir préserveé des restes de la première colonne, et une reconstruction du texte à l’aide de 5Q15 et de 4Q Ja-b permet de retrouver une bonne partie des quatre premières colonnes de cette oeuvre.”; id. 2003: 381: “It seems likely that manuscripts 4Q554, 4Q554a and 5Q15 have preserved the remainders of the first columns of the ew Jerusalem scroll.” 397 Beyer 1984: 214 en 2004: 130: “sechzehn [Rechtecke]”. 398 Cook 2005: 44 leest ‫ מכונין‬in plaats van ‫ מביני‬en vertaalt bij middel van ”and all of the facing each”. 399 Beyer 1984: 214 en 2004: 130.

396

108

participium, ‫ ְמבַ ?ְנִ י‬/‫מ ִבינִ י‬, ְ op 4Q554 1 I 10 is in morfologisch opzicht duidelijk mannelijk pluralis en kan dus op geen van beide termen rechtstreeks betrekking hebben. Bedoeld participium kan slechts betrekking hebben op de 16 rechthoeken, als deze bij middel van een niet bewaarde mannelijke term zijn vermeld. Slechts één van de drie elementen, “zestien”, “zuiden” en “verschillend”, komt voor in de inleiding tot de rondleiding van Ezechiël: de stad is daar gelegen op de zuidflank van de berg, waar de Heer de profeet naartoe heeft gevoerd: “In de gezichten van God bracht hij mij in het land Israël en Hij plaatste mij op een zeer hoge berg en aan deze was zoals een bouwwerk van een stad tegen het zuiden (= op de zuidwand).” (40: 2). De profeet wordt in een positie geplaatst, van waaruit hij een overzicht heeft over de gehele stad. Heeft de bezoeker van het Nieuwe Jeruzalem, beschreven in de Aramese tekst, vooraleer hij de rondleiding aanvatte, de stad ontwaard vanop afstand, weliswaar in het kader van een visioen? Heeft hij bijgevolg ook de rastervormige opdeling ervan in 16 rechthoeken aanschouwd? In het bewaarde tekstgedeelte van Aramees ieuw Jeruzalem wordt de ligging van de stad op een hoge berg niet vermeld400. 8.2. Rondleiding omheen de stadsomwalling en de hoofdpoorten 8.2.1. Inleiding De rondleiding van de stadsomwalling verloopt vanaf de noordoostelijke hoek van de stad achtereenvolgens langsheen de oostelijke muur, de zuidelijke, de westelijke muur en tenslotte langs de noordelijke muur. Hierbij worden vermeld: de plaatsbepaling van elke hoek en poort, de benaming van elke poort evenals de afstand tussen de poorten. De afstand tussen de poorten van de oostelijke en van de westelijke wal bedraagt enerzijds telkens 35 stadia en anderzijds 25 stadia in de noordelijke en de zuidelijke wal. Dit levert een rechthoekige stadsomtrek op, bestaande uit 16 walsegmenten. De reconstructie van het tekstgedeelte 4Q554 1 I 11 - 12 - II 10 - 11 is mogelijk bij middel van de zinspatronen401, de volgorde van de poorten402 en de opgemeten afstanden403. Zoals eerder (4.2.) is gebleken, kan de bezoeker van de rondleiding niet met zekerheid worden geïdentificeerd. Er zijn evenmin aanwijzingen voorhanden, om de gids te identificeren. Voorstellen tot identificatie met de profeet Ezechiël berusten op gelijkenis tussen architectuurbeschrijving in Aramees ieuw Jeruzalem en in Ezechiël 40 – 48. Volgens García Martínez404 en Wise405 draagt in de aanvang van 4Q J een hemelse topograaf/engel een roede van 7 ellen. Hieromtrent dient te worden opgemerkt, dat nergens wordt gespecificeerd, wie de opmeter/gids is406. Dat een roede gelijk is aan 7 ellen kan alleen maar impliciet worden opgemaakt uit de vermelding van afmetingen in roeden, gevolgd door dezelfde afmetingen uitgedrukt in ellen407. In Ezechiël daarentegen wordt expliciet verwezen naar een roede van 6 ellen (40: 5):

400

De Apocalyps van Johannes (21: 10) vermeldt een grote en hoge berg. Zie 7.1., eerste volume. 402 Zie 7.2., eerste volume. 403 Zie 8.2.3., eerste volume. 404 García Martínez 1992b: 194. 405 Wise 1990: 65. 406 Zie hoofdstuk 4.3., eerste volume. 407 Zie onder 13.6.2., eerste volume. 401

109

“(…) en in de hand van de man was een meetroede van zes ellen, <elke el> van een el en een handbreed (…).” 8.2.2. Verslag rondleiding omheen de stadswallen en - poorten De rondleiding wordt aangevat aan de noordoostelijke hoek: “(11) [en vanaf] [de hoek] van het oosten, die VACAT in het noorden .” (4Q554 1 I). De eerste poort, die wordt genoemd is die van Simeon. Zij bevindt zich op 35 stadia vanaf de noordoostelijke hoek in zuidelijke richting: “(12) [mat hij op tot aan de poort van het noorden:]vijfendertig stadia. En daar (13) [ deze poort, genoemd naar hem ’de poort van] Simeon’ (...)” (4Q554 1 I). De tweede poort in de oostelijke wal bevindt zich in het centrum ervan. Haar benaming, Levi, bleef niet bewaard evenmin als de afstand vanaf de poort van Simeon: “(13) en vanaf deze poort naa[r] de poort van het centrum, (14) [mat hij op vijfendertig stadia en ]daar deze poort, die <was> [ge]noemd naar hem, ’de poort, (15) [van Levi’” (4Q554 1 I). Daarna gaat de rondleiding verder in zuidelijke richting naar de poort van Juda, waarvan de benaming evenmin bewaard bleef maar de afstand vanaf de poort van Levi wel, 35 stadia: “(15) (…) en vanaf deze poort mat hij op tot aan de poort van het z]uiden: vijfendertig stadia, (16) [en daar deze poort, genoemd naar hem, ’de poort van Juda’ (…)” (4Q554 1 I ). De rondleiding wordt verdergezet vanaf de poort van Juda tot aan de zuidoostelijke hoek. De afmeting van dit muursegment bleef niet bewaard: “(16) (...) En vanaf deze poort mat hij op tot aan de hoek (17) [van het oosten, vijfendertig stadia (…)” (4Q554 1 I). Vervolgens gaat de rondleiding verder in westelijke richting langs de zuidelijke muur tot aan de poort van Jozef, wiens naam bewaard is gebleven, de afstand vanaf de zuidoostelijke hoek tot aan deze poort echter niet: “(17) (…) en] vanaf VACAT deze hoek naar het westen (18) [mat hij op tot aan de poort van het oosten en daar deze poort,] genoemd naar hem ‘de poort van Jozef’” (4Q554 1 I). Vanaf de poort van Jozef gaat de tocht verder tot aan de centrale poort van de zuidelijke muur, die van Benjamin, wiens naam niet bewaard is gebleven, de afstand vanaf de vorige poort daarentegen wel: 25 stadia: “(19) [en vanaf deze poort mat hij op tot aan de poort van het centrum] 25 stadi]a: en daar (20) [deze poort, genoemd naar hem, ‘de poort van Benjamin’ (…)” (4Q554 1 I). Daarna wordt de rondleiding verdergezet tot aan de poort van Ruben, wiens naam bewaard is gebleven, de afstand vanaf de vorige poort evenwel niet: “(20) (…) En vanaf] deze [po]ort mat hij op tot aan de poort (21) [die van het westen: 25 stadia en daar deze poort, genoemd naar hem, ] ‘de poort van Ruben’ (…)” (4Q554 1 I). Vervolgens wordt de afstand opgemeten vanaf de poort van Ruben tot aan de zuidwestelijke hoek: “(21) (…) en [vanaf] deze [po]ort, (22) [mat hij op tot aan de hoek, die van het westen: 25 stadia (…)” (4Q554 1 I). Daarna volgt de opmeting het tracé van de westelijke muur: “(22) en] vanaf deze hoek mat hij op tot aan …” (4Q554 1 I). Het tekstgedeelte van de manuscripten met betrekking tot de poorten van de westelijke wal is weggebroken. Hierdoor ontbreken 1° de benaming van de poorten van Issaḥar, Zebulon en Gad en 2° de afmetingen vanaf de noordwestelijke hoek: “(1?) [de poort van het zuiden: vijfendertig stadia en daar deze poort, genoemd naar hem, ‘de poort van Issaḥar’. ] (2?) [en vanaf deze poort mat hij op tot aan de poort van het centrum: vijfendertig stadia.] ( 3?) [en daar deze poort, genoemd naar hem, ‘de poort van 110

Zebulon.’] (4?) [en vanaf deze poort mat hij op tot aan de hoek van het noorden: vijfendertig stadia.] (5?) [en daar deze poort, genoemd naar hem, ’de poort van Gad.’] (6?) [en vanaf deze poort mat hij op tot aan de hoek van het westen, die van het noorden: vijfendertig stadia.]” (4Q554 1 II). Vanaf de zesde regel op de tweede kolom is er opnieuw tekst beschikbaar, weliswaar in erg verhakkelde toestand. De afstand, 25 stadia, en de naam van Dan zijn gedeeltelijk leesbaar: “(6) [en vanaf deze hoek mat hij op tot aan de poort van het westen: stad]i[a] (7) [2]5”. En daar [(deze poort, genoemd naar hem, ‘de poort van Da)]n’” (4Q554 1 II). De centrale poort van de noordelijke wal is die van Naftali. De afstand vanaf de poort van Dan is verloren gegaan: “(7) (…) en vanaf deze poort mat hij op tot aan (8) de centrale: stadi[a 25 en daar ] deze [poort], gen[oe]md naar hem, ’de poort van aftali’” (4Q554 1 II). Vervolgens wordt de afstand opgemeten vanaf de poort van Naftali tot aan de poort van Ašer: 25 stadia: “(8) (…) en vanaf dez[e] (9) poort mat hij op tot aan de poort [van het ]o[osten] 25 [s]tadia. En daar deze poort genoemd, (10) ’de poort van VACAT Ašer’” (4Q554 1 II). De afstand vanaf de poort van Ašer tot aan de noordoostelijke hoek, zowel begin- als eindpunt van de rondleiding, bedraagt 25 stadia: “(10) naar hem, ’de poort van VACAT Ašer’. En hij ma[t op vanaf] deze [poor]t tot aan de hoek, die van het oosten: stadia (11) 25 VACAT […]” (4Q554 1 II). 8.2.3. Resultaat opmeting stadsomwalling De reconstructie van de tekst van de opmeting en van de volgorde van de poorten levert volgend resultaat op: wal oostelijke oostelijke

vertrekpunt noordoostelijke hoek poort van Simon

oostelijke oostelijke zuidelijke zuidelijke zuidelijke zuidelijke westelijke westelijke westelijke westelijke noordelijke noordelijke

[poort van Levi] poort van Juda zuidoostelijke hoek poort van Jozef [poort van Benjamin] poort van Ruben [zuidwestelijke hoek] [poort van Issaḥar] [poort van Zebulon] [poort van Gad] [noordwestelijke hoek] [poort van Dan]

noordelijke noordelijke

poort Naftali poort Ašer

eindpunt poort Simeon poort van het midden [poort Juda] zuidoostelijke hoek poort van Jozef middelste poort poort van Ruben zuidwestelijke hoek [poort van Issaḥar] [poort van Zebulon] [poort van Gad] [noordelijke hoek] [poort van Dan]

aantal stadia 35 [35]

referentie 4Q554 1 I 12

35 [35] [25] 25 [25] [25] [35] [35] [35] [35] [25]

1 I 15

poort van het midden poort van Ašer noordoostelijke hoek

[2]5

1 II 7

[2]5 25

1 II 9 1 II 10 - 11

1 I 19

Uit voorgaande tabel kan worden opgemaakt, dat de oostelijke en westelijke wal elk 140 (= 35 x 4) stadia lang zijn, de zuidelijke en de noordelijke wal elk 100 (= 25408 x 408

Betreffende de lezing van het getal “25”, gespeld bij middel van cijfertekens: zie onder 26.1., tweede volume.

111

4) stadia. De totale omtrek bedraagt bijgevolg 140 + 100 + 140 + 100 = 480 stadia. Al naar gelang van de gehanteerde standaard varieert de stadsomtrek uitgerekend in kilometers van ca 90 tot ca 110 km met een oppervlakte van circa 500 tot circa 730 km2 409. De afmeting van de totale omtrek, 480 stadia, stemt exact overeen met de afmeting van de omwalling van Babylon, die Herodotus vermeldt410. Puech411 houdt er rekening mee, dat de tekst letterlijk moet worden genomen, wat wil zeggen, dat in de afmeting van elk muursegment de afmetingen van de poortgebouwen zijn inbegrepen. Bovendien bevat de stadswal tevens een aantal secundaire poorten (poternen), die bij de opmeting van de stadsomtrek evenmin worden vermeld. De opmetende beschrijving van een omwalling in Ezechiël, in Aramees ieuw Jeruzalem en op de Tempelrol wordt verder besproken onder 15.2.. 8.3. Algemene vorm en afmetingen woonblokken412 Na opmeting van de stadsomwalling, wordt de rondleiding verdergezet binnenin de stad. De intrede wordt in de tekst expliciet uitgedrukt bij middel van de formule “En hij leidde mij naar de binnenzijde van de stad (‫( ”)ואעלני לגוא קריתא‬4Q554 1 II 12). Hier wordt echter niet vermeld langs welke poort gids en bezoeker de stad binnengaan. De poort, waarlangs Nehemija tijdens zijn nachtelijke verkenningsronde de stad verlaat, de Dalpoort, en waarlangs hij terugkeert, wordt wel expliciet genoemd ( eh 2: 13 en 15). In Ezechiël wordt de intrede van de buitenste voorhof ingeleid bij middel van de uitvoerige opmeting van het oostelijke poortgebouw (40: 6 – 17). De eerste passus omtrent de woonblokken op manuscript 4Q554 (1 II) luidt als volgt: “(12) En hij leidde mij naar de binnenzijde van de stad en [hij] ma[t het (= elk) woon]blok op, [de buitenzijd]e van de lengte en van de breedte: roeden (13) 51 bij 51 in het vi[erkant, rondomheen:] ellen 350 (14) 7 (+ 350 = 357). <En> aan elke zijde {en} een peristylium/open ruimte (‫)שבק‬413 [(ro)]ndomhee[(n)] het woonblok (‫)])ס([חר סחר לפרזיתא‬. de portiek/de buitenzijde van de straat (‫)ברית שוק‬: roeden (15) drie, 21 ellen. En ook [(to)]onde hij mij de afmeting/de afmetingen van de woonblokken alle ervan (‫)משחת פרזיא כלה‬: tussen een woonblok en een woonblok (16) een straat: haar breedte zes roeden, [(elle)]n [(4)]2. En de boulevards, die zich uitstrekkend <waren>”. Eens de stad betreden, meet de gids onmiddellijk de omtrek op van een woonblok, waarvan de lengte en de breedte identiek zijn: 51 roeden/357 ellen in het vierkant (= ca 185 m414) (4Q554 1 II 12 - 14//5Q15 1 I 1). Eén term en drie uitdrukkingen in de passus 4Q554 1 II 14- 15//2Q24 1: 2 - 3//5Q15 1 I 1 - 2 vormen onderwerp van discussie: 409

Uitvoeriger vermelding: zie onder 26.2., tweede volume. Herodotus, Historiën, I 178: “Zij (= de stad) is vierkant en meet 120 stadia aan elke zijde. De stadsomtrek in zijn totaal bedraagt 480 stadia.” Met dank aan Puech, die tijdens de conferentie te Aixen-Provence (31 juni- 2 juli) hierop de aandacht heeft gevestigd evenals op de mogelijkheid aan de hand van genoemde gegevens de afmeting van een stadium naar het hedendaags metriek stelsel om te rekenen. 411 Puech 1995: 98: “Le nombre d’îlots est plus difficile à apprecier, mais puisque le métreur divin ne tient pas compte de la largeur des 3 portes dans ses mesures entre les portes pour la longueur d’un côté du rectangle, on est autorisé à en faire de même dans le calcul des îlots: (…)”. 412 Zie afbeelding 30.3., tweede volume. 413 Zie voetnoten 45 en 46 bij García Martínez 1992b: 194. 414 Volgens de berekening van García Martínez 1992b: 194. 410

112

1° aan de term ‫ ְ ִבק‬: worden volgende betekenissen toegekend: “open(gelaten) ruimte; voetpad; overgroeide laan; peristylium” 415. 2° de betekenis van de uitdrukking ‫ק‬$- ‫ָ ָריַת‬, waarschijnlijk een status constructusverbinding, beschouwd als toelichting bij het voorafgaande, hangt bijgevolg ook af van de betekenis hieraan toegekend: “de buitenzijde van de straat” of “de portiek van de straat”.416 De berekening door Licht417 van een gevelbreedte van een poortgebouw van 4 roeden418 houdt geen rekening met een open ruimte of en peristylium tussen het woonblok en de belendende straat. 3° de tweede uitdrukking ‫סחֹ ר ְסחֹ ר לְ ְפ ַריז ַָתא‬: ְ 419 - volgens Licht geniet de vertaling bij middel van “around all the insulae” de voorkeur boven “around each insula”, omdat volgens hem de ongelooflijke breedte van de straten een bijkomend voetpad rondom elk afzonderlijk woonblok overbodig maakt. De uitdrukking “rondomheen de woonblokken” wijst er volgens hem niet op, dat de bedoelde blokken aan elk van de vier zijden omgeven zijn door een voetpad. De eerste lezing is volgens hem in linguïstisch opzicht de betere. - García Martínez wijst er terecht op, dat de visie van Licht in strijd is met de formulering in de tekst420. Het bedoelde architectonisch element scheidt de woonblokken af van de straat. Ongetwijfeld wordt met de typisch Aramese wending ‫ ְסחֹ ר ְסחֹ ר‬naar herhaling421 verwezen, die eenduidig is in haar betekenis: “rondomheen”. Dit betekent, dat een woonblok wel degelijk aan de vier zijden omgeven wordt door een open ruimte/trottoir van 3 roeden/21 ellen (‫)בריתא‬. - beschouwt men de desbetreffende zinsnede, ‫ולכל רוח ושבק ])ס([חר סחר לפרזיתא ברית‬ ‫שוק‬, zuiver grammaticaal, dan valt het volgende op: . de conjunctie verbonden met ‫ שבק‬is overbodig. . de vorm ‫ פרזיתא‬kan worden verklaard als een gentilicumvorm, afgeleid van ‫ ַרזָה‬+: ְ ‫ ַר ָזיָה‬+ְ . Door middel van laatstgenoemde vorm kunnen theoretisch zowel een vrouwelijke status determinatus singularis als pluralis worden gevormd: ‫ְ ַר ָז ַי ָתא‬+ en ‫ ַר ָז ָי ָתא‬+ְ . De tekst van Aramees ieuw Jeruzalem vertoont echter drie vormen status determinatus pluralis, die naar morfologie mannelijk zijn: ‫ְ ַר ָז ֵיא‬+, waarvan één op 4Q544 1 II 15. Het is weinig waarschijnlijk, dat de auteur op enkele regels afstand verschillende pluralisvormen zou gebruiken. Bijgevolg stel ik voor ‫ פרזיתא‬te beschouwen als status determinatus singularis, zowel op 4Q554 1 II 12 als op 14. Genoemde analyse wordt bevestigd door middel van 4Q554 1 III 19: “(…) En een poort tegenover de poort, geopend naar het binnenste van het woonblok (‫ ”)פרזיתא‬en “ d]eze woonblokken (‫ )א[ל פרזיא‬aan de zijde van [de] stadswal [“ (11Q18 6: 2). 4° de derde uitdrukking, ‫משחת פרזיא כלה‬, roept het probleem op van de volledigheid van de vermelde afmetingen: betreft deze volledigheid de afmetingen van alle woonblokken of alle afmetingen van één enkel woonblok? Dit probleem wordt verder besproken onder 13.6.1., waar de conclusie wordt getrokken, dat in grammaticaal opzicht beide mogelijkheden openblijven maar inhoudelijk gezien alle woonblokken worden bedoeld.

415

Bespreking betekenis: zie onder 26.3.16., tweede volume. Zie onder 26.3.3., tweede volume. 417 Zie onder 9.2.2., eerste volume. 418 Licht 1979: 53. 419 Licht 1979: 51 – 52. 420 García Martínez 1992b: 194: voetnoot 45. 421 Bernhardt 1970: vergelijkt de herhaling met ‫ סביב סביב‬in Ez 40: 5. 416

113

8.4. Straten rondomheen woonblokken De overgang naar de beschrijving van de boulevards en het stratenplan verloopt bij middel van de beschrijving en opmeting van de straten, die elk van de woonblokken omgeven. Bedoelde blokken worden van elkaar gescheiden bij middel van straten met een breedte van 6 roeden of 42 ellen: “(…) tussen een woonblok en een woonblok: een straat: haar breedte zes roeden, [(42 elle)]n,” (4Q554 1 II 15 – 16//2Q24 1: 4//5Q15 1 I 2). Voorgaande beschrijving levert het grondplan op van een woonblok, inclusief peristylium/open ruimte en de omliggende straten.422. 8.5. Boulevards (= grote straten)423 en ligging tempel De stad wordt niet alleen doorkruist bij middel van straten palend aan de woonblokken maar ook door middel van zes grote straten (‫)שקיא רברביא‬, hierna boulevards genoemd: - drie van laatstgenoemden strekken zich uit van het oosten naar het westen. Twee hiervan zijn 10 roeden of 70 ellen breed. De derde, dit is de breedste is 18 roeden of 126 ellen breed en loopt links of noordelijk van de tempel. Hoewel de lengte van bedoelde boulevards onvermeld blijft, kan zij gemakkelijk worden berekend. De noordelijke en de zuidelijke wal zijn immers 100 rēs lang, wat bijgevolg de lengte is van de oost-westassen. De desbetreffende tekstpassus luidt als volgt: “(16) (…) En de boulevards, die zich uitstrekkend <waren> (17) vanaf het oosten naar het we[sten: ] tien [roeden] de breedte van de straat: ellen (18) 70 2 <= straten>. En de derde, die lin[k]s/ten no[ord]en van de tempel, mat hij op, roeden (19) 18 {ellen} haar breedte, [12]6 ellen.” (4Q554 1 II 16 19//5Q15 1 I 3 - 4)”. - drie boulevards lopen van het zuiden naar het noorden. Twee hiervan zijn 9 roeden en 4 ellen breed of 67 ellen. De derde is 13 roeden en één el breed of 92 ellen. Zoals bij de oost-westassen kan de lengte van genoemde boulevards worden berekend aan de hand van de ermee parallel lopende oostelijke en westelijke wal: 140 rēs. De desbetreffende tekstpassus luidt als volgt: “(19) (...) En de breedte (20) van de straten, die uitgevende <waren> vanuit het zui[den naar het noorden. Twee van hen:] 9 roeden (21) en 4 ellen voor één (= elke) straat [67] elle[n” (4Q554 1 II 19 - 21//5Q15 1 I 4 - 5). De breedste van bedoelde boulevards ligt in het midden van de drie: “(21) (…) en de centrale, die in het cen]trum (22) van de stad, hij mat haar breedte op: [(13)] roede[(n en één el en)] 92 [( ellen)]” (4Q554 1 II 21 - 22//5Q15 1 I 5 – 6). 8.6. De 12 hoofdpoorten424 (‫)תרעיא רבריא‬ Na de poternen worden de hoofdpoorten besproken. Naar poortgebouwen en poortvleugels wordt in Aramees ieuw Jeruzalem verwezen bij middel van de respectieve termen ‫ תרע‬en ‫דש‬. Mogelijk expliciet verwijst de uitdrukking ‫תרעיא רבריא‬, “de hoofdpoorten” (5Q15 3: 2) en “naar alle twaalf poorten[…] (11Q18 17 II 3) naar de 12 poorten van de stadsomwalling. Waarop de onvolledig bewaarde passus 422

Zie afbeelding 30.3., tweede volume. Zie afbeelding 30.2., tweede volume. 424 Betreffende de ligging van de poorten: zie afbeelding 30.2., tweede volume. 423

114

betrekking heeft, is niet duidelijk: “(20) […]de poorten, ellen (21) […] twee, naar de poort (22) […]xxx drie bij drie, en de torens <waren> zich uitstrekkend “(4Q554 2 II). “de hoofdpoorten” (5Q15 3: 2) en “naar alle twaalf poorten[…] (11Q18 17 II 3) naar de 12 poorten van de stadsomwalling. Waarop de onvolledig bewaarde passus betrekking heeft, is niet duidelijk: “(20) […]de poorten, ellen (21) […] twee, naar de poort (22) […]xxx drie bij drie, en de torens <waren> zich uitstrekkend “(4Q554 2 II). Een tweede beschrijving is minder onvolledig (5Q15 22): (3) “[… naa]r elke poort en een poort twee poortvleugels (‫)דשי‬, die van steen <waren>, zijn (= hun) breedte, die van de [poortvleugels] (‫< )דשי[א‬bedroeg> [één] roede, zeven ellen VACAT]”. (4) [hij toonde mij de afmeting] van de twaal[f poort]en: de breedte van hun poorten drie roeden, [éénentwintig] elle[n … elke] (5) [poort en de poort tw]ee [poortvleugels, de breedte van [de] poortvleugels anderhalve roede, [t]ieneneenhalf ellen […]o[…] (6) [… tor]ens, één aa[n] de [r]echterzijde en één aan de linkerz[ijde], hun breedte en hun hoogte […] (7) […]binnenin de poort aan de [rechter]zijde van de torens naar de hoogte van [de] to[rens …] (8) […]vijf [el]len, [v]eertig ellen aan elke zijde van [de] poort.” Als de tekst van fragment 22 een aaneengesloten geheel vormt, dan worden er volgende architectonische elementen in beschreven: architectonische elementen albast onyx poternen (2 x) poort (2 x) poortvleugels

aantal

beschrijving

ta]chtig

“breedt[e: twee roeden/veertien ellen …]”

twee

poort(openingen) poortvleugels tor]ens

12

“van steen, zijn breedte, die van [de] vleugels: [één] roede, [zeven ellen VACAT …]” “breedte: drie roeden, éénentwintig elle[n …]” “breedte anderhalve roede, [t]ieneneenhalve el” “één aa[n] de [r]echterzijde en één aan de linkerz[ijde]” aankondiging afmetingen van breedte en hoogte, die niet bewaard zijn” “[een trap?] aan de rechterzijde van de torens voert naar de hoogte van de torens; aan de binnenzijde waarvan?” “vijf [el]len, [v]eertig ellen”

torenpoort aan de rechterzijde aan elke zijde van de poort

5Q15 22 1 1 2 3 3 4 5 6

7 8

Met zekerheid kan worden opgemaakt, dat de afmetingen van de hoofdpoorten worden vermeld. Uit de combinatie van de vierde en de vijfde regels kan worden afgeleid, dat het de poortopeningen betreft. Op de vijfde regel wordt de breedte van de poortvleugels gerapporteerd: anderhalve roede/10, 5 ellen, wat de helft is van de afmetingen op regel 4: 3 roeden/21 ellen. Het getal 12 op de vierde regel verwijst naar de 12 hoofdpoorten. De bewaarde tekst van de beschrijving betreft de buitenzijde. Elke poort heeft twee poortvleugels, die elk 1, 5 roede of 10,5 el breed. Rechts en links heeft een poortgebouw een toren, waarvan de afmetingen van de breedte en de hoogte verloren zijn gegaan. Mogelijk verwijst de uitdrukking “naar de hoogte” naar de trap binnen elke toren. Waarop de afmetingen 5 ellen en 40 ellen betrekking 115

hebben is niet duidelijk. Het is onmogelijk een grondplan van bedoelde poorten af te leiden uit de bewaarde tekst. Volgens García Martínez425 en Puech426 betreft het vierkante torens met 5 roeden of 35 ellen zijde. Zij hadden elk een trap van 5 ellen breed, die naast de poort aan de binnenzijde van de stadswal en aan de rechterzijde van de torens opsteeg tot bovenin de torens. Volgens García Martínez heeft de afmeting van 40 ellen betrekking op de trapconstructie. Zonder ernaar te verwijzen steunen beide onderzoekers op de vergaande aanvulling van Milik zonder steun van een parallelpassus: “(10) [Et il me montra les dimensions des] douze [entrée]s (du rempart); la largeur de leurs portes est de trois cannes, [vingt et une] coudée[s … Chaque (11) porte a deux battants; largeur des battants: une canne et demi, dix coudées et demi[… (12) Chaque porte est flanquée de deux tou]rs, une à droite et une à gauche; leur largeur et leur longueur [ont la meme dimension: cinq cannes sur cinq, (13) trente-cinq coudées. Et l’escalier qui flanque] la porte (qui est) à l’intérieur, à [droi]te des tours, monte à la hauteur des tou[rs et il est large de cinq coudées. Les tours (14) et les escaliers ont cinq sur cinq cannes et] cinq [cou]dées égal à quarante [coudées] de chaque côté de la port[e].(5Q15 1 II = 5Q15 22: 3 - 8). Op bedoelde interpretatie kan volgende kritiek worden uitgebracht: - torens met een vierkant grondplan zijn niet uitgesloten, aangezien uitsluitend de breedte en de hoogte worden aangekondigd en niet de lengte. Hierbij dient te worden opgemerkt, dat de uitdrukkingen “met dezelfde afmeting” en “in het vierkant” ontbreken427. - de rapportering van een afmeting van 5 ellen bevindt zich op de achtste regel, die van de breedte op de vijfde. Beide rapportering liggen wel erg ver uit elkaar, om betreking te hebben op afmetingen van dezelfde constructie. - een trap aan de rechterbuitenzijde van de poort aan de binnenzijde van de stadswal is mogelijk volgens de gegevens van de zevende regel, hoewel de trap zelf niet wordt genoemd. - trap opstijgend tot boven in de torens: aanvaardbaar gelet op de uitdrukking 8‫ברו‬ ‫מג]דליא‬, “naar de hoogte van de torens” (7), die naar een trap kan verwijzen maar niet naar een wenteltrap. - de afmeting van 40 ellen kan naar de hoogte van het poortgebouw verwijzen, gelet op de afmetingen van poortgebouwen op de Tempelrol: 45 ellen (11Q19 XXXVI 14/6) en 70 ellen (11Q19 XL 19/12). Geen van beide onderzoekers verwijst naar elementen (torens?), die zich aan de linkeren de rechterzijde van het gebouw bevinden (6). Op manuscript 11Q18 (17 II) worden 12 poorten genoemd, waarvan niet duidelijk is welke poorten hiermee worden bedoeld. Volgende gegevens zijn bewaard gebleven: “(1) zeven op zeven en x[…] (2) drie roeden en de hoogte van [de] poort[en …] (3) naar alle twaalf poorten[…] (4) twee en de dikte <was> de breedte van [d]e muu[r …] (5) voor hen honderd roeden[…]”. Als het tempelcomplex een omwalling had met 12 poorten, zoals de omwalling van de middenen buitenhof op de Tempelrol, dan komen zij ook in aanmerking. Afgezien van de vermelding “drie roeden” op de 425

García Martínez 1992b: 195. Puech 1995: 90. 427 Zie onder 13.7., eerste volume. 426

116

tweede regel, bevat aangehaalde passus geen enkel gegeven, dat overeenstemt met 5Q15 frg. 22. 8.7. De poternen De betekenis van de term ‫ שפש‬wordt verder besproken onder 26.3.18., tweede volume. De betekenis “poterne, uitvalspoort” past bij de tekst van Aramees ieuw Jeruzalem. Omtrent de poternen (‫)שפַ ַש?ָא‬ ְ vernemen we verder het volgende: “(2) [en hij toonde mij de afmeting van de vierhonderd?428ta]chtig poternen: [hun] breedt[e, die] van de poternen twee roeden [veertien ellen …] (3) [… naa]r elke poort en een poort twee poortvleugels, die van steen <waren>, zijn (= hun) breedte, die van de [poortvleugels] [één] roede, zeven ellen VACAT]” (5Q15 22). Aangehaalde passus bevat volgende informatie: - het aantal poternen, waarvan door een aantal onderzoekers wordt aangenomen, dat het slechts gedeeltelijk bewaard is: “[ta]chtig”, aangevuld tot “[vierhonderdta]chtig”. Dit getal in combinatie met 1432 op 4Q554 2 II 15 – 16 wordt verder besproken onder 10.7.1.. - zij worden gedefinieerd als “poorten”, gelet op (3)429: “[… naa]r elke poort en poort twee deurvleugels van steen”. - hun afmetingen: 2 roeden breed. Puech voegt hier de vermelding “14 ellen” aan toe maar die is niet bewaard gebleven430. - aanwezigheid van twee stenen poortvleugels van elk één roede breed, wat samen 2 roeden oplevert, dit is de breedte van de poterne431. Slechts de vorm ‫ קנה‬is bewaard gebleven. Aangezien de vorm qan± enkelvoud is kan worden aangenomen, dat het om 1 enkele roede gaat en bijgevolg om 7 ellen. Het feit, dat deze afmetingen overeenstemmen met die van de gehele poterne, wijzen er volgens García Martínez432 wel degelijk op, dat het om poorten gaat. 8.8. Stadsmuren en de torens Op de eerste kolom van het tweede fragment van manuscript 4Q554 zijn weinig gegevens bewaard: 2 [ro]eden (14), roeden (15), ]afmeting (16) en de stad (17). Het betreft hier elementen, die passen in de beschrijving van architectonische elementen. In de tweede kolom (4Q554 2 II) komen onder meer fundamenten, edelstenen, poorten en torens voor. Mogelijk verwijst deze passus opnieuw naar de stadsomwalling: “(13) (…) ooxx zijn/haar fundament; zijn breedte: twee roeden, [ellen] (14) veert[i]en en zijn/haar hoogte zeven roeden, negenenveertig ellen. En zijn/haar geheel (15) <was> gebouwd in electrum en in saffier en in robijn en zijn houtwerk <was> van goud en zijn torens <waren> duizend- (16) vierhond]erdtweeën[de]rtig . En hun lengte en hun breedte één (= dezelfde) afmeting (17) […] en hun hoogte, tien roeden (18) […] 14 (19) […]twee (20) […]de poorten, ellen (21) […] twee, naar de poort (22) […]xxx drie bij drie, en de torens <waren zich> uitstrekkende.” Aangehaalde passus wordt verder besproken onder 10.7.1.. De stadswal in Aramees ieuw Jeruzalem is opgetrokken in edelstenen, zoals in de in Jesaja (Hymnen tot Zion), in Tobit, de Kronieken 428

Zie onder 10.7.1., eerste volume. García Martínez 1992b: 189. 430 Puech 1995: 91. 431 García Martínez 1992b: 189. 432 García Martínez 1992b: 195. 429

117

(beschrijving tempel Salomo) en in de Apocalyps van Johannes433. De torens hadden klaarblijkelijk een vierkant grondplan: “(16) (…) En hun lengte en hun breedte één (= dezelfde) afmeting.” Hun aantal wordt beproken onder 19.5. 8.9. Bekleding van de gehele stad en haar straten Laconiek wordt vermeld, dat de gehele stad en haar straten geplaveid zijn door middel van witte steen: “En de gehele straat en de gehele stad [(<waren> geplaveid door middel van witte steen) …]” (4Q554 1 II 23//5Q15 1 I 6). Dit principe wordt bevestigd door 2Q24 (8: 3), waarop muren/wanden van witte steen worden genoemd in gedeeltelijk bewaarde context. Een Neo- of Jongbabylonische tekst noemt obsidiaan, lapis lazuli, witte steen (PAPPARDILI) en kostbare jaspis als bouwmaterialen in een eulogie van Babylon434. In combinatie met de andere kostbare gesteenten en materialen, genoemd in Aramees ieuw Jeruzalem, wijst het veralgemeende gebruik van witte steen mogelijk op de goddelijke aanwezigheid in de tempel, die in de stad is gelegen 435. Nebukadnezar II vermeldt uitdrukkelijk de bekleding van straten van Babylon bij middel van kostbare gesteenten, met name breccië en gehouwen steen uit de bergen.436.

433

Betreffende zie ook onder 14.2.1., eerste volume. Zie verder onder 14.2.2., eerste volume. 435 Zie onder 10.5., 14.2.2. en 16.3., eerste volume. 436 George 1992: 360. Zie ook onder 16.3., eerste volume. 434

118

9. Rondleiding stad op bewonersniveau: woonblokken en huizen 9.1. Volgorde informatieverstrekking en algemene vorm woonblok De auteur van de Aramese tekst vat de opmetende beschrijving van een woonblok aan met één van de poortgebouwen. Daarna geeft hij een partiële voorstelling van het geheel bij middel van een kwadrant van het woonblok. Binnenin het woonblok toont de gids de woonmodules tussen twee poortgebouwen: acht van een poortgebouw tot aan de hoek van het woonblok en zeven vanaf deze hoek tot aan het andere poortgebouw (5Q15 1 II 6//4Q554a II 3). Dit levert een totaal op van 15 woonmodules, opgesteld in winkelhaakvorm, tussen twee poortgebouwen (5Q15 1 II 6//4Q554a II 3). Aangezien de woonblokken een vierkant grondplan (51 x 51 roeden/357 ellen) hebben, bedraagt het totaal huizen 60. De tekst noemt dit totaal niet. 9.2. Poortgebouwen 9.2.1. Tekstanalyse437 Als eerste bestanddeel van een woonblok wordt één van de vier poortgebouwen behandeld438. Het betreft een poortgebouw met drie ingangen. Licht439 geeft hiervan een reconstructie aan de hand van een zakelijke tekstanalyse. Hij deelt het desbetreffende tekstgedeelte op in een aantal uitspraken, aangeduid bij middel van de kapitalen H – O. In de hierna volgende bespreking wordt deze code behouden met aanvulling van X, waarmee informatie wordt aangeduid, die niet expliciet in de tekst wordt vermeld maar wel bij middel van combinatie van andere gegevens uit de tekst kan worden afgeleid, dit wil zeggen impliciete informatie. Dit wijst op een tekst in de vorm van een impliciet en onvolledig wiskundig vraagstuk440. Het tekstgedeelte met betrekking tot de woonblokken werd overgeleverd bij middel van de manuscripten 4Q554, 4Q554a en 5Q15441: uitspraak 1° X1: gevelbreedte straatzijde

afmetingen 4 ellen

2°

2 roeden, 14 ellen

3° 4° 5°

H: breedte poortopening aan straatzijde (4Q554 1 III 14//5Q15 1 I 18 – 19) I: diepte portiek aan straatzijde (4Q554 1 III 14) J: poortopening aan de straatzijde (5Q15 1 I 20) K: de inkomhal aan de straatzijde (4Q554 1 III

verschil som 7 + 8 huizen + breedte 1 huis en totale lengte één zijde woonblok: 51 – 47 ellen

1 el <4 ellen breed> 13 (?) x 10 ellen

437

Betreffende de beschrijving en opmeting van een poortgebouw: zie afbeelding 30.9., tweede volume. 438 García Martínez 1992b: 195: “The text continues with the description of a typical block of houses, staring with the elements of access, that is, the gate complex which serves as entry to the block.”; Puech 1995: 90: vervolgens worden de afmetingen van de poortgebouwen van de woonblokken gegeven: twee roeden of 14 ellen. De breedte van het poortgebouw buiten: [4] ellen. 439 Licht 1979: 54 – 58 (+ fig. 3). 440 Zie verder onder 13.1., eerste volume. 441 Zie ook onder 9.3., eerste volume.

119

6°

7°

15//5Q15 1 I 20) X2: breedte (en hoogte) poortopening aan de straatzijde

breedte: 4 ellen en hoogte: 7 ellen

L: centrale inkomhal rechts (4Q554 1 III 16//5Q15 1 I 21) M: toegangsopening aan de rechterzijde van de centrale inkomhal rechts (4Q554 1 III 16 – 17//5Q15 1 I 21 - 22) L’: afmetingen van de centrale inkomhal (4Q554 1 III 17 – 19//5Q15 1 I 22 – II 2) indirecte informatie X3: volledige afmetingen centrale inkomhal, inclusief muurdikte

geen afmetingen

11°

N: poortopening aan binnenzijde woonblok (4Q554 1 III 19 – 20; 5Q15 1 II 1 – 2)

<4 ellen; linteel: 1 el afmetingen hal: 13 (?) x 10 ellen>

12°

impliciete informatie X4: aanwezigheid inkomhal aan de hofzijde

13°

Oa: trappenhuis linkerzijde van poortgebouw (4Q554 1 III 20; 5Q15 1II 2 – 3) Oc: poort trappenhuis tegenover poort aan rechterzijde poortgebouw (4Q554 1 III 21 – 22; 5Q15 1 II 3 - 4) Ob: afmetingen grondplan trappenhuis (4Q554 1 III 21; 5Q15 1 II 3) Od: centrale zuil wenteltrap (4Q554 1 III 22; 4Q554a II 1; 5Q15 1 II 4 – 5) Oe: binnenzijde trappenhuis (4Q554a II 1; 5Q15 1 II 5) Of: hoogte wenteltrap (5Q151 II 5)

8°

9°

10°

14°

15°

16°

17° 18°

afgeleid uit de vermelding van de breedte van de laterale poortopening: (5Q15 1 I//4Q554 1 III 16 – 17)

4 ellen breed, 7 ellen hoog

1 roede = 7 ellen breed, 2 roeden = 14 ellen lang breedte gehele centrale hal = lengte hiervoor opgemeten gedeelte: 2 roeden of 14 ellen; totale lengte = bestaat som breedten onderdelen: 7 ellen (L) + 10 ellen (breedte K) + 7 ellen = 24 ellen; muurdikte aan buitenzijde: aangezien de gevelbreedte 28 ellen bedraagt levert dit een verschil op van 4 ellen, die kunnen worden toegewezen aan de muurdikte aan weerszijden van de centrale hal; berekening bevestigd door een andere: gedeeltelijke afmetingen van de centrale inkomhal (L) en de breedte van één massieve toren: 9 ellen – 7 ellen = 2 ellen. poortopening: zelfde afmeting als aan straatzijde

omwille van architectonische symmetrie kan worden aangenomen, dat zich in het achterste deel van het poortgebouw structuren bevinden, die identiek zijn aan H en I (inspringende portiek van 1 el diep en 2 roeden of 14 ellen breed)), X2 (een poortopening van 1 el breed) en K (een inkomhal van op 13 x 10 ellen); naar deze inkomhal aan de hofzijde wordt wel verwezen in uitspraak Oa geen afmetingen

<4 ellen>

zelfde afmeting als de andere poorten

2 x 2 roeden = 14 x 14 ellen [6 x 6 ellen]

4 ellen [2 roeden]

120

volledig gerestaureerd

9.2.2. Gevelbreedte poortgebouw impliciete informatie X1: gevelbreedte van een poortgebouw Volgens Licht bedraagt de gevelbreedte van een poortgebouw 4 roeden of 28 ellen, waardoor aan weerszijden 9 ellen ruimte overblijft voor een massieve toren in metselwerk442. Bedoelde gevelbreedte wordt afgeleid uit het verschil tussen de totale lengte van een zijde van een woonblok, 51 roeden, expliciet vermeld op 4Q554 1 II 12, en de som van de gevelbreedte van de woonmodules aan de straatzijde, waaraan toegevoegd 2 roeden zijgevelbreedte aan de woonmodule op de hoek van de rij met zeven modules: 47 roeden (7 x 3 = 21 + 2 = 23 + 8 x 3 = 24). De schikking van de huizen in rijen van 7 en 8 aan weerszijden van een poortgebouw hebben voor gevolg, dat genoemd poortgebouw niet in het midden van een zijde staat443. 9.2.3. Beschrijvende opmeting poortgebouw444 uitspraak H: de breedte van de portiek aan de straatzijde Uitspraak H, die de opmetende beschrijving van het poortgebouw inleidt, bestaat volgens Licht uit de regels 18 en 19 van 5Q15 1 I: “(18) [en hij toonde mij de afmetingen van de poorten van de woonblokken: hun breedte ] twee roeden, vee[r]tie[n] ellen en de bree]dt[e (19) [… en hij mat op haar] breed[te, die van de gehele in]komhal. twee roeden, veertien ellen. [...]” (5Q15 1 I). Hij volgt hierin de reconstructie van Milik445 die lijkt te steunen op de nagenoeg volledig bewaarde uitspraak op 4Q554 1 II 15: “En ook [(to)]onde hij mij de afmeting/de afmetingen van de woonblokken alle ervan” (//2Q24 1: 3 – 4). De reconstructie van de eerste twee regels ontlokt volgende overweging bij Licht: “The text seems to be generably reliable, with the exception of the first two lines which Milik reconstructed plausibly, although without much support from the Cave 4 material (to judge from his indications). His reading also seems pleonastic.”446. Volgens de gereconstrueerde uitspraak H bevinden de auteur en zijn gids zich op de straat aan de voorzijde van het poortgebouw bij het begin van de beschrijving. De bewaarde tekst vermeldt achtereenvolgens afmetingen, een dimensie, breedte en opnieuw dezelfde dimensie, blijkbaar die van de gehele inkomhal, gevolgd door haar afmetingen. Uit de vrij goed bewaarde tekst kan worden opgemaakt, dat de inkomhal 2 roeden of 14 ellen breed is. Licht begrijpt “inkomhal” hier als het inspringende gedeelte van 1 el diep, dat beschreven wordt in uitspraak I, waarvan de reconstructie op 5Q15 wordt bevetsigd bij middel van 4Q554 1 III 14. Deze interpretatie roept volgende vragen op: 1° kan de term verwijzen naar bedoeld architectonisch element, 2° waarop hebben de andere afmetingen en dimensies betrekking?

442

Licht 1979: 56. Licht 1979: 53. 444 Zie afbeelding 30.9., tweede volume. 445 Bespreking reconstructie Milik: zie onder 3.4., eerste volume: 446 Licht 1979: 54. 443

121

uitspraak I: diepte portiek aan straatzijde Aan het einde van 5Q15 1 I 19 reconstrueert Licht447, zonder expliciet te verwijzen naar 4Q554 1 III 14, “‫וית טלולה אמה חדה‬: “En het linteel <was> één el.” Deze uitspraak betekent volgens Licht, dat de ruimte onder het linteel bestaat uit een ondiepe portiek van één el diep, dit wil zeggen één el vanaf de straatzijde naar binnen inspringend. Het is volgens Licht moeilijk een andere visuele voorstelling te bedenken. uitspraak J : aankondiging opmeting gelijkvloers poortgebouw Uitspraak J (5Q15 1 I 20) kondigt de opmeting aan van de gehele inkomhal in haar geledingen: “[En hij mat ]de[gehele] inkomhal (‫[ )אספא‬op] en de ruim[ten (‫)תוניא‬ erv]an.” Volgens Milik, Licht en Fitzmyer en Harrington448 lijkt aangehaalde uitspraak te refereren aan de twee poortvleugels, uitgevend op de straatzijde, gelet op hun respectieve vertaling: “Et il mesura sur chaque] seuil ses battants”, “And he measured the doors of every vestibule” en “[And he measured at every] threshold the do[ors on] it”. De auteur van de Aramese tekst wendt verschillende termen aan, om hetzij de gehele binnenruimte van het poortgebouw aan te duiden hetzij de verschillende onderdelen ervan. De term ֹ‫&ס‬, “inkomhal”449, verwijst respectievelijk naar de gehele binnenruimte van het poortgebouw (uitspraak J), naar de inkomhal aan de straatzijde (uitspraak K) en naar de centrale inkomhal rechterzijde (uitspraak L). De linkerzijde van de centrale inkomhal wordt ‫&סֹ עֲ ָללָה‬, “inkomhal van de ingang” genoemd (uitspraak L’) en de inkomhal aan de hofzijde respectievelijk ‫עַ לָל‬, “ingang” (uitspraak L’) en ‫מֶ עָ ל‬, “ingang” (uitspraak Oa). Genoemde termen hebben volgens Licht in de beschrijving van het poortgebouw dezelfde betekenis: “entrance, vestibule”450. De overgang van het gebruik van de term ֹ‫ &ס‬naar de termen ‫ עַ לָל‬en ‫ מֶ עָ ל‬verloopt bij middel van het tussenstadium ‫&סֹ עֲ לָלָ ה‬, waarin beide termen vertegenwoordigd zijn. impliciete informatie X2: breedte poortopening aan de straatzijde De breedte van de poortopening aan de straatzijde kan worden afgeleid uit de vermelding van de breedte van de laterale poortopening: “(21) En de poort aan de zijde van de binnenmuur [die van de rechterzijde. zoals de afmeting van de poort] (22) [(buiten: haar breedte ] [(v)]ier [(ell)]en, haar hoogt[e] zeven [ellen] en twee poortvleugels <waren> eraan.” (5Q15 1 I//4Q554 1 III 16 – 17). uitspraak K: de inkomhal aan de straatzijde Vervolgens toont de gids aan de bezoeker de afmetingen van de inkomhal aan de straatzijde, die niet wordt genoemd: “(20) (…) VACAT En hij mat op binnenin de ink[o]mhal (‫)א]ס[פא‬: haar lengte [(der)tien] ellen (en haar breedte tien ellen)].” (5Q15 1 I//4Q554 1 III 15). Bedoelde hal is 10 ellen breed en waarschijnlijk 447

Licht 1979: 54 en 55. Zie tekstcommentaar in voetnotenapparaat in tweede volume. 449 Zie ook 26.3.1., tweede volume. 450 Licht 1979: 55. 448

122

13 ellen lang, dit is dus 4 ellen smaller dan de ondiepe buitenste portiek. Aangezien het poortgebouw 4 roeden of 28 ellen breed is aan de buitenzijde (zie verder onder 13.3.), blijft er aan beide zijden van de buitenste inkomhal ruimte over voor twee torens, opgetrokken in vol metselwerk, elk 9 ellen dik (28 – 10 = 18: 2 = 9). Wordt aan de lengte van de inkomhal (= 13 ellen) de diepte van één el van de inkomportiek (uitspraak I) toegevoegd op dezelfde as, dan levert dit 14 ellen of 2 roeden op, die overeenkomen met de breedte van 2 roeden van de belendende huizen (5Q15 1 II 8)451. Poortopening J ontkracht deze overeenstemming, omdat er immers een zekere dikte voor haar stijlen vereist is. Uit uitspraak M leidt Licht af, dat bedoelde stijlen 2 ellen dik zijn, wat evenwel niet blijkt uit bedoelde uitspraak. Daarin wordt een breedte van 4 ellen genoemd, een hoogte van 7 ellen en twee poortvleugels. Theoretisch zijn er twee plans mogelijk: - ofwel staan de binnengevels van de huizen en de poorttorens op eenzelfde lijn en springt de façade van het poortgebouw 2 ellen vooruit naar de straatzijde. - ofwel staan de buitengevels van de huizen op dezelfde lijn als de straatbreedte van de eerste inkomhal, waarbij het poortgebouw 2 ellen uitsteekt naar de straatzijde. Mogelijk werd deze problematiek toegelicht in het beschadigde gedeelte van uitspraak H of was het een detail, dat de auteur is ontgaan. Licht geeft de voorkeur aan het tweede plan, want alleen op deze wijze blijft er voldoende ruimte over voor toegang tot dat huis, dat zich het dichtst bevindt bij het trappenhuis aan de rechterzijde van het poortgebouw. Aan de argumentatie van Licht kan worden toegevoegd, dat bij een uitspringend poortgebouw de omtrek van een woonblok van 51 x 51 roeden of 357 x 357 ellen, zoals vermeld op 4Q554 1 II 13 – 14//2Q24 1: 1 – 3//5Q15 1b I 1, wordt overschreden. Uitspraak M beschrijft een poort, “wier afmetingen <waren> zoals die van de buitenste poort.” Bijgevolg tekent Licht een ingang van de poortopening J aan de straatzijde, die identiek is aan die van uitspraak M, dit wil zeggen een poortopening van 4 ellen breed. uitspraak L: centrale inkomhal rechts Daarna wordt de bezoeker binnengevoerd in een tweede binnenruimte, de centrale inkomhal, vanuit de straatzijde gezien, gelegen achter de ruimte, die eerst werd opgemeten. De aard hiervan wordt duidelijk in het vervolg van de tekst: “(21) (…) (En hij voer)]de [mij] binnen [(de)] inkomhal (‫([ )אספ])א‬en zie)] een andere inkomhal (‫)אס‬.” (5Q15 1 I //4Q554 1 III 16). Inzake de interpretatie van Licht moet hier worden opgemerkt, dat de auteur van de rol eerst inkomhal K binnentreedt en pas van daaruit de aanwezigheid vermeldt van de grotere centrale hal. De centrale hal wordt evenwel pas later opgemeten. In de volgende uitspraak M gaat de auteur immers onmiddellijk over tot de beschrijving van de rechterpoortopening van het gebouw. De werkwijze van de auteur komt ook hier duidelijk tot uiting: hij beschrijft de architectuur in functie van de route, die hij volgt, in functie van de positie, waarop hij zich bevindt en in functie van de elementen, waarop hij zijn aandacht richt452.

451 452

Zie verder onder 9.3.2., uitspraak α. Zie ook verder onder 13.2., 13.3. en 13.4., eerste volume.

123

uitspraak M: toegangsopening aan de rechterzijde van de centrale inkomhal Aan de rechterzijde van de centrale inkomhal en dus tevens van het gehele poortgebouw bevindt zich een poortopening, die zijwaarts toegang verleent tot de achtergevels van de woonhuizen aan de binnenzijde van het woonblok. Poortopening M is 4 ellen breed en 7 ellen hoog, zoals bij de buitenste poort vooraan, referentiepunt voor de afmetingen van de drie andere poorten, inclusief, die van het trappenhuis: “(21) En de poort aan de zijde van de binnenmuur [die van de rechterzijde. zoals de afmeting van de poort] (22) [(buiten: haar breedte ] vier [ell]en, haar hoogt[e] zeven [ellen] en twee poortvleugels <waren> eraan.” (5Q15 1 I//4Q554 1 III 16 – 17). uitspraak L’: afmetingen linkerdeel centrale inkomhal Na de opmeting van de laterale poortopening volgt die van de centrale inkomhal L: “(17) En vo[or ](18) de[ze p]oort < bevond zich> de inkomhal (‫ )אס‬van de ingang (‫)עללה‬: haar breedte één roede, zeven ellen. En haar lengte, van de ingang (‫< )עלל‬bedroeg> twee roeden, ellen (19) 14 en de hoogte twee roeden, 14 ellen.” (4Q554 1 III//5Q15 1 I 22 – II 2). De afmetingen van de hal bedragen 1 x 2 roeden of 7 x 14 ellen. impliciete informatie X3: volledige afmetingen centrale inkomhal, inclusief muurdikte Hoewel niet expliciet, noemt uitspraak L’ uitsluitend de afmetingen van het linkerdeel van de centrale hal, die, zoals verder zal blijken, ook nog een centraal gedeelte heeft in het verlengde van de inkomhal aan de straatzijde en de inkomhal aan de hofzijde. De breedte van de gehele centrale hal is gelijk aan de lengte van het gedeelte ervan, dat juist werd opgemeten: 2 roeden of 14 ellen. De lengte bestaat uit de som van de breedten van de hiervoor genoemde onderdelen: 7 ellen (L) + 10 ellen (breedte K) + 7 ellen = 24 ellen. Aangezien de gevelbreedte 28 ellen bedraagt levert dit een verschil op van 4 ellen, die kunnen worden toegewezen aan de muurdikte aan weerszijden van de centrale hal. Bedoelde berekening wordt bevestigd door een andere, waarbij uitsluitend rekening wordt gehouden met de gedeeltelijke afmetingen van de centrale inkomhal (L) en de breedte van één massieve toren: 9 ellen – 7 ellen = 2 ellen. uitspraak /: poortopening aan de binnenzijde van het woonblok Aan de hofzijde van het poortgebouw bevindt blijkbaar zich eveneens een inkomhal, waarnaar de auteur van de Aramese tekst niet expliciet verwijst. Hij vermeldt wel haar afmetingen bij middel van verwijzing naar die van de poortopening aan de straatzijde: “ (19) En een poort tegenover de poort, geopend naar het binnenste van het woonblok (20) met dezelfde afmeting als (= zoals de afmeting van) de buitenste poort.” (4Q554 1 III//5Q15 1 II 1 – 2). impliciete informatie X4: aanwezigheid inkomhal aan de hofzijde Omwille van architectonische symmetrie kan volgens Licht worden aangenomen, dat zich in het achterste deel van het poortgebouw structuren bevinden, die identiek zijn aan H en I (inspringende portiek van 1 el diep en 2 roeden of 14 ellen breed)), X2 (een 124

poortopening van 1 el breed) en K (een inkomhal van op 13 x 10 ellen). Om het trappenhuis te situeren verwijst deze uitspraak wel naar deze inkomhal aan de hofzijde. uitspraak Oa: trappenhuis aan de linkerzijde van het poortgebouw Het trappenhuis wordt gesitueerd aan de hand van de inkomhal aan de hofzijde: “(20) En aan de linkerzijde van deze ingang (‫ )מעלא‬toonde hij mij het huis van de trap, die rondomheen gaa[(nde) <was> en omhoog]gaande.” (4Q554 1 III //5Q15 1 II 2 – 3). Volgens Licht is de uitspraak “en aan de linkerzijde van deze ingang” te beknopt, om het bedoelde trappenhuis te situeren. Uitspraak Oc bevat echter een aanwijzing, die mogelijk maakt dit bouwelement nauwkeuriger te situeren. uitspraak Oc: poortopening van het trappenhuis tegenover poort aan de rechterzijde van het poortgebouw Licht reconstrueert “poorten tegenover poorten met dezelfde afmetingen”453, om mogelijk te maken, dat er zich aan de linkerzijde van het gebouw een poortopening bevindt tegenover M: “(3) En poo[rten tegenover] (4) poorten met de(zelfde) afmeting.” (5Q15 1 II //4Q gaa[(nde) <was> en omhoog]gaande. 554 1 III 21 - 22). Aangezien opening M expliciet wordt gesitueerd aan de rechterzijde van de hoofdas van het gebouw, suggereert de auteur van de Aramese tekst, dat het grondplan langs weerszijden symmetrisch is langsheen twee assen. Volgens de horizontaal georiënteerde as stemt de achterste helft van het gebouw overeen met de voorste helft. Volgens de verticale as stemt de linkerhelft overeen met de rechterhelft. Bijgevolg situeert Licht rechts een hal, die overeenstemt met hal L aan de binnenzijde van opening Oc, die overeenstemt met opening M. Openingsuitspraak Oa kan nu worden begrepen. Nadat hij de hallen L en N te heeft aanschouwd, wordt de aandacht van de bezoeker gevestigd op een trappenhuis aan de linkerzijde van het poortgebouw vanaf de straatzijde gezien. Uitspraak Oa wijst erop, dat de toegang tot de trap zich tegenover opening M bevindt. Links van opening Oc leidt een wenteltrap omhoog. Bijhorend trappenhuis van het Nabatese type454 heeft een vierkant grondplan van 2 roeden op 2/14 ellen. De vier poorten met dezelfde afmetingen bevonden zich paarsgewijze tegenover elkaar. Mogelijk leidde de wenteltrap naar het dak van de huizen langs beide zijden van het complex455. uitspraak Ob: afmetingen grondplan trappenhuis Volgens Licht456 hebben de uitspraken Ob, Od en Oe betrekking op het trappenhuis. Dit trappenhuis heeft een grondplan van 2 x 2 roeden of 14 x 14 ellen: “(20) (…) Zijn breedte (20) en zijn lengte één (= dezelfde) afmeting: twee roeden op twee, veertien ellen.” (4Q554 1 III //5Q15 1 II 3). De tekst specificeert op geen enkele wijze, of hier de binnen- of buitenafmetingen worden bedoeld457.

453

Milik 1962: 190, Fitzmyer en Harrington 2002: 58 en García Martínez en Tigchelaar 1998: 1141 recostrueren op dezelfde wijze. 454 Zie hiervoor onder 5.2.1., eerste volume. 455 García Martínez 1992b: 196. 456 Licht 1979: 58. 457 Vergelijking met de voorstellingstechniek op de Tempelrol: zie onder 15.4., eerste volume.

125

uitspraak Od: centrale zuil van de wenteltrap De vierkante zuil van de wenteltrap wordt expliciet vermeld maar de afmetingen ervan zijn verloren gegaan: “(4) En een zuil in het binnenste van de ruimte, waarop de trap rondomheen gaan[de] en omhoog gaan[de] <was>, zijn breedte en [zijn] len[gte zes op zes] (5) in het vierkant.” (5Q15 1 II //4Q554 1 III 21 – 22//4Q554a II 1). Bernhardt458 en Licht459 leiden de afmetingen van 6 ellen op 6 af uit andere afmetingen van de wenteltrap460. De totale doormeter van het interieur van trappenhuis bedraagt 2 roeden of 14 ellen (Ob). Licht neemt de afmeting van 2 ellen muurdikte over van Oc, waar de toegang tot het trappenhuis wordt opgemeten. Uitspraak Oe vermeld een trapbreedte van 4 ellen. Vat men genoemde afmeting van 14 ellen op als zijnde die van het gehele interieur van het trappenhuis, dan blijft er ruimte over voor een vierkante centrale zuil van 6 x 6 ellen: 14 ellen – 8 (= 4 x 2) = 6 ellen. Bij een zuil van 6 x 6 ellen bedraagt de verhouding tot het binnengrondoppervlak van het trappenhuis 14: 6 = 2, 33. Op de Tempelrol bedraagt genoemde verhouding 12: 4 = 3. Opgegraven vierkante trappenhuizen vertonen volgende verhoudingen, in meters461: 3, 6: 1 = 3, 6 (Er-Ram, Nabatese tempel), 3:1 = 3 (Gerasa, Zeustempel), 2, 6: 0, 9 = 2, 88 (Filippopolis, theater), 2: 0, 7 = 2, 85 (Jeruzalem), 2: 0, 75 = 2, 66 (Gerasa, tempel van Artemis), 2, 7: 1,1 = 2, 45 (Mhai). De verhouding op de Tempelrol sluit direct aan bij de maximale van 3, die in Aramees ieuw Jeruzalem benadert die van de minimale, 2, 45. uitspraak Oe: breedte binnenzijde trappenhuis Zoals blijkt uit berekeningen op basis van voorgaande gegevens462 is een trede 4 ellen lang: “(5) En de trap, die omhooggaande <was> aan de zijde van zijn breedte vier ellen (…)” (5Q15 1 II //4Q554a II 1). Uitspraak Of: hoogte van het trappenhuis De meeste onderzoekers463 lezen resten van “twee roeden” maar hiervan is op de foto geen enkel spoor zichtbaar: “(5) (…) en rondomheen gaande en omhoog gaande een hoogte [twee roeden] tot (…)” (5Q15 1 II//4Q554a II 1). Samenvatting Ob, Od, Oe en Of464: het trappenhuis in zijn geheel heeft een grondoppervlak van 2 x 2 roeden of 14 x 14 ellen (Ob). De dikte van de muren van opening Oc – en bijgevolg ook van de muren van het trappenhuis - kunnen in overeenstemming met die van opening M op 2 ellen worden geraamd. De buitenmuren van het trappenhuis waren waarschijnlijk 3 ellen dik omwille van de sterkte. De breedte van de treden bedraagt 4 ellen (Oe). Hierdoor blijven 6 ellen over voor de zijden van de vierkante zuil in het midden (Od). Het trappenhuis is mogelijk 2 roeden hoog (Of). 458

Bernhardt 1970: 60. Licht 1979: 58. 460 Zo ook García Martínez 1992b: 196 en Puech 1995: 91. Betreffende de reconstructie van de tekst: zie commentaar in voetnoot bij 5Q15 1 II 4. 461 Afmetingen: zie Negev 1973: 383. 462 Zie verder onder samenvatting Ob, Od, Oe en Of. 463 Milik 1962b: 190, Bernhardt 1970: 55, García Martínez en Tigchelaar 1998: 1140 en 2005: 5. 464 Licht 1979: 58. 459

126

9.2.4. Bespreking reconstructie Licht Eens het volledige grondplan van een poortgebouw geschetst, valt op, dat niet alle onderdelen van bedoeld plan beschreven zijn. Een scharnierfunctie in de redenering van Licht heeft de uitspraak L over de inkomhal. De centrale ruimte als dusdanig, dit wil zeggen de ruimte gelegen tussen de hallen K en N, wordt niet in haar globale vorm beschreven. Als de interpretatie van Licht hier correct is, dan kan zijn gehele reconstructieplan als waarschijnlijk worden beschouwd. In elk geval hanteert de auteur van Aramees ieuw Jeruzalem op sommige punten een andere beschrijvingstechniek dan die van Ezechiël en die van de Tempelrol465. 9.3. Woonmodules 9.3.1. Aantal woonmodules en hun schikking in een woonblok466 Na de opmeting van een poortgebouw van het woonblok, voert de gids de bezoeker binnenin het woonblok. Volgens García Martínez bevat 5Q15 1 II 6 – 15 de beschrijving van een typisch huis, dat model staat voor alle huizen van een woonblok. De leemten en de onduidelijkheid van de tekst maken de inhoud van bedoelde passus naar het einde toe eerder onbegrijpelijk467. Binnenin het woonblok worden de huizen getoond tussen twee poortgebouwen: acht van een poortgebouw tot aan de hoek van het woonblok en zeven vanaf deze hoek tot aan het andere poortgebouw (5Q15 1 II 6//4Q554a II 3). Dit levert een totaal op van 15 huizen, expliciet vermeld in de tekst, in winkelhaakvorm, tussen twee poortgebouwen (5Q15 1 II 6//4Q554a II 3). Aangezien de woonblokken een vierkant grondplan (51 x 51 roeden/357 ellen) hadden, bedroeg het totaal huizen 60, totaal, dat in de tekst niet wordt genoemd. In het kader van deze structuur moeten de poortgebouwen zich bevonden hebben in het midden van elke zijde van het blok. De desbetreffende passus in de tekst luidt als volgt: “(6) En hij voerde mij [binnen in] het woonblok en hij toonde mij erin de huizen van poort tot poor[(t (‫ )תרע לתר])ע‬vijftien , ac)]ht aan éé[n zijde naar de hoek] (7) [en zev]en van de hoek tot aan de andere (‫ )תרעא אחרנא‬poort.” (5Q15 1 II//4Q554a II 3). Aangehaalde passus is volgens Licht468 duidelijk in zijn formulering en biedt geen problemen. Men hoeft zich enkel voor te stellen, dat elk blok vier poorten heeft, één in het midden van elke zijde. De aanwezigheid van vier poorten in elk woonblok wordt reeds aangenomen door Milik469. De Aramese tekst verschaft informatie over een kwadrant van de omtrek van een blok. Het gehele blok bestaat uiteraard uit viermaal zulke kwadrant. De visie van Licht kan bij middel van volgende drie punten worden besproken: 1° de voorstelling van Licht berust op de onderstelling, dat een woonblok vier poortgebouwen vertoont, wat in de desbetreffende tekst niet expliciet wordt geformuleerd, 2° de bedoelde passus wordt begrepen als de beschrijving van een segment, in casu een kwart gedeelte, van een woonblok. Dit levert een omtrek op van 465

Zie verder onder 15.3., eerste volume. Zie afbeelding 30.12.2., tweede volume. 467 García Martínez 1992b: 197. Volgens Milik omvatten beide niveaus acht kamers, vier aan elke zijde van een centrale gang van vijf el breed. Toch schrijft hij: “Tous ces détails sont malheureusement laissés sous-entendus par l’auteur.” (1962: 187). Licht 1979: 46: “to obscure for my comprehension.” 468 Licht 1979: 52: “This part of the text is straightforward and poses no difficulties. ” 469 Milik 1962: 185: “(…) et enfin, très en detail, un des quatre porches de l’ilôt (i 15 ii 5). ” 466

127

47 x 47 roeden, waaraan een breedte van 4 roeden per poortgebouw wordt toegevoegd, die als voldoende wordt beschouwd.470 En 3° een zwak punt in de voorstelling is de positie van de hoekmodules. Een woonmodule is 3 roeden lang en 2 ellen breed. Laat men een hoekmodule met zijn breedte aanpalen aan de lengte van een ander hoekmodule, dan blijft er niet genoeg ruimte over ten behoeve van de toegangsopening van eerstgenoemd hoekmodule, die 2 roeden meet471. 9.3.2. Afmetingen en aard woonmodules472 Uit de tekst kan worden opgemaakt, dat een woonmodule drie niveaus vertoont: een gelijkvloers, een verdieping en een terras, respectievelijk aangeduid bij middel van de termen ‫בית‬, ‫ תו‬en ‫דכ‬. De buitenomvang bedraagt 3 x 2 roeden = 21 x 14 ellen, de binnenafmetingen waarschijnlijk 19 x 12 ellen. De zinvolle toewijzing van de afmetingen 1 roede x 4 el x 1 roede aan een of meer vertrekken biedt een probleem. Mogelijk betreft het de traphal. Vensters en bijhorende bedden bieden een tweede probleem. Volgens sommigen behoren deze elementen niet toe aan de woonmodules zelf maar aan structuren op de binnenhof van de woonblokken. Een derde probleem biedt de betekenis van de uitdrukking ‫כוי אטימ‬. Betreft het afgesloten of afsluitbare vensters en op welke wijze werden zijn afgesloten? Naar analogie met de Tempelrol betreft het volgens Yadin473 opbergnissen. Hier wordt de werkwijze van Licht toegepast zoals bij de beschrijving van het poortgebouw van de woonblokken474, de tekst wordt opgedeeld in uitspraken α – ο: α: buitenafmetingen, lengte en breedte, van het gelijkvloers (4Q554a II 4 – 5//5Q15 1 II 7 - 8) β: buitenafmetingen van de verdiepingen (5Q15 1 II 8) γ: totale hoogte van een woonmodule (4Q554a II 5//5Q15 1 II 7) δ: ingang woonmodule (4Q554a II 5; 5Q15 1 II 8 - 9) ε: onduidelijke interieurafmetingen gelijkvloers (4Q554a II 6//5Q15 1 II 9 - 10) ζ: hoogte gelijkvloers (5Q15 1 II 9 10) η: interieuropmeting van een niveau (4Q554a II 7//5Q15 1 II 11) x1: afgeleide informatie: dikte van de muren x2 een woonmodule heeft drie niveaus ι: 22 bedden (5Q15 1 II 11//4Q554a II 7) θ: 11 (?) vensters/nissen boven de bedden (5Q15 1 II 11)

3 roeden x 2 of 21 ellen x 14

expliciete vermelding


verwijzing naar α

2 roeden of 14 ellen


in het midden, breedte: 2 roeden/14 ellen


1 roede/7 ellen


19 x 12 ellen


1 el

afleiding uit β en η afleiding uit expliciete vermelding expliciete vermelding

470

Licht 1979: 53: “(…) a sufficiently broad span (…)”. Zie afbeelding 30.13.3., tweede volume. 472 Zie tweede volume: afbeeldingen 30.14.1. en 30.14.2., tweede volume. 473 Zie onder 26.3.9., tweedevolume. 474 Licht 1979: 47 en 54 - 58. 471

128

κ: goot buiten (5Q15 1 II 12) λ: afmetingen van het venster (5Q15 1 II 12) µ: onbestemde afmetingen (4Q554a II 9) ν: platvormen (5Q15 1 II 15) ο:onbestemde afmetingen (5Q15 1 II 15) betreffende het dak (5Q15 1 II 15)

2 ellen hoog, breedte ?, diepte = dikte muur

expliciete vermelding expliciet en verwijzing naar dikte van de muur

19 ellen

expliciet

De vermelde afmetingen laten toe de algemene afmetingen van een woonblok als volgt te specificeren, zoals eerder door Licht475 aangetoond: 1° afmeting gezamenlijke gevellengte woonmodules van hoek tot poort: 7 x 3 roeden + 2 roeden breedte hoekmodule = 23 roeden, 2° afmeting gezamenlijke gevellengte woonmodules van poort tot hoek: 8 x 3 roeden = 24 roeden, 3° totale lengte bebouwde zijde zonder poortgevel: 23 + 24 roeden = 47 roeden en 4° totale lengte bebouwde zijde inclusief poortgevel: 23 + 24 roeden + 4 = 51 roeden476. uitspraak α: buitenafmetingen, lengte en breedte, van het gelijkvloers Nadat het aantal woonmodules tussen twee poortgebouwen en de tussenliggende hoek werd vermeld, worden de afmetingen van de woonmodules meegedeeld. De auteur wendt evenwel niet de algemene term voor “afmeting”, ‫משחה‬, aan maar wel de specifieke term voor breedte, ‫פותאהו‬: (7) “(…) Hun afmetingen (‫)פותאהו‬ de lengte van [de] gelijkvloerse niveaus [drie roeden lang, éénen]twint[ig <ellen> en hun breedte] (8) twee [roed]en, veertien ellen. ” (5Q15 1 II //4Q554a II 4 - 5). Een huis is dus 3 roeden/21 ellen lang en 2 roeden/14 ellen breed. Gelet op uitspraak η, betreft het hier de buitenafmetingen, aangezien daar waarschijnlijk de interieurafmetingen, 19 x 12 ellen, worden meegedeeld. uitspraak β: buitenafmetingen van de verdiepingen De afmetingen van de verdiepingen zijn identiek aan die van de gelijkvloerse niveaus: “(8) En zoals deze <waren> alle verdiepingen (‫)תוניא‬.” (5Q15 1 II//4Q55a II 5). Dit wil zeggen, dat de buitenafmetingen van de verdiepingen 21 ellen x 14 bedragen. uitspraak γ: totale hoogte van een woonmodule De totale hoogte van een woonmodule, dit is de totale hoogte van alle niveaus samen, bedraagt 2 roeden of 14 ellen: “(8) (…) [en (hun hoogte tw)]ee [(roeden)], veert[(ien)] el[(le)]n” (5Q15 1 II//4Q554a II 5), zoals opgemerkt door García Martínez “ The total structure is 2 reeds or 14 cubits high.”en Puech “ (…) tou(te)s les chambres/étages (twny’), 2 cannes ou 14 coudées de haut (…)”477.

475

Licht 1979: 53 Eerder onder 9.2.2. werd reeds vermeld, dat volgens Licht de gevelbreedte van een poortgebouw 4 roeden bedraagt, gelet op het verschil tussen een totaal van 47 roeden voor de huizen aan één zijde van een woonblok en de 51 roeden van een volledige buitenzijde van een woonblok (4Q554 1 II 12). 477 García Martínez 1992b: 196; Puech 1995: 91. 476

129

uitspraak δ: ingang woonmodule De toegangspoort tot een woonmodule, 2 roeden/14 ellen breed, bevindt zich in het midden: “(8) (…) en hun poort (9) [ in het centrum de breedt]e <ervan bedroeg> t[we]e roeden, veerti[en] ellen.” (5Q15 1 II//4Q554a II 5), zoals vastgesteld door García Martínez478 en Puech479: “(…) et leur porte au milieu, 2 cannes ou 14 coudées de large.”. García Martínez480 merkt op, dat een toegangspoort met genoemde afmetingen, 2 roeden wel erg breed is voor een huis met een lengte van 3 roeden/21 ellen en een breedte van 2 roeden/14 ellen. Volgens Milik481 vergist de auteur zich hier door de afmetingen te herhalen van de inkomhallen van de woonblokken, zoals geformuleerd in: “(18/15) [en hij toonde mij de afmetingen van de poorten van de woonblok, hun breedte] twee roeden, vee[r]tie[n] ellen en de bree]dt[e.” (5Q15 1 I) Bovendien zou het om een intrusie in de tekst gaan. Milik verklaart niet waarom. Aangezien onmiddellijk hiervoor de gehele hoogte van een gehele woonmodule wordt genoemd is het vermelden van de toegang ervan niet onlogisch. Milik482 voegt op 5Q15 II 9 ‫ פותי‬in, waardoor de afmetingen van drie dimensies worden gerapporteerd: “vier ellen breed, lang en één roede hoog, zeven ellen.” Er wordt niet gepreciseerd in het midden van welke muur zich de toegang bevindt. Logischerwijze kan bedoelde poort alleen maar aangebracht zijn in de lange zijde van een huis en aan de binnenzijde van het woonblok. Dit schept problemen aangaande de toegangspoort van de woonmodules in de rijen van acht op de hoeken van het woonblok. Daar zijn geen 2 roeden meer beschikbaar in de lange zijde zoals kan worden opgemaakt op het hiervoor weergegeven grondplan. De ingang van een woonmodule bevindt zich in elk geval aan de binnenzijde van een woonblok, omdat eerder wordt vermeld, dat de gids de bezoeker binnenin het woonblok heeft binnengeleid 4Q554a II 3//5Q15 1 II 6). uitspraak ε: aankondiging opmeting interieur van een woonmodule Na de opmeting van de buitenafmetingen en de positiebepaling van de ingang worden de afmetingen aan de binnenzijde van de woonmodules aangekondigd483 op 5Q15 1 II 9: “(9) en hij mat de breedte op van het inter]ieur van de gelijkvloerse niveaus en hun binnenzijde, die [van de] ver[diepingen;”. Deze aankondiging volgt logisch op de vermelding van de afmetingen van de toegang tot een module, als naar analogie met de opmeting van het poortgebouw484 de auteur in de persoon van de gids de opmetende beschrijving uitvoert vanop de plaats, waar hij zich bevindt, hier onmiddellijk na het betreden van een module. Aangehaalde uitspraak loopt parallel met de aankondiging van de opmeting van alle ruimten van het gelijkvloers van een poortgebouw in uitspraak J.

478

García Martínez 1992b: 197. Puech 1995: 195. 480 García Martínez 1992b: 197. 481 Milik 1962: 192: aantekening bij de achtste en negende regel. 482 Milik 1962: 190. 483 Puech 1995: 91: “Mesure du milieu (mÛy]’t byt’) de la maison et de l’intérieur (gwh) des chambres, [4 coudées de large], 1 canne ou 7 coudées de long et de haut”. 484 Zie hiervoor onder 9.2.3., eerste volume. 479

130

uitspraak ζ: moeilijk situeerbare afmetingen betreffende het interieur van het gelijkvloers, mogelijk van de traphal Het verband tussen voorgaande uitspraak en uitspraak ζ is onduidelijk: “ellen] (10) [(vier de lengte en de hoogte één roede, zeven ellen)].” (5Q15 1 II //4Q554a II 6). Aangezien, de laatst vermelde afmetingen betrekking hebben op de toegang tot een module en in de vorige uitspraak opmeting van de niveaus aan de interieurzijde wordt aangekondigd, betreffen de genoemde afmetingen een bouwkundig onderdeel, dat zich in de nabijheid van de ingang bevindt. Of het getal “vier” betrekking heeft op ellen is waarschijnlijk, aangezien een afmeting van 4 roeden de afmetingen van een woonmodule zelf zou overschrijden (3 roeden x 2 /14 ellen x 12) en hier dus niet past. Als de lengte van de bedoelde ruimte inderdaad 4 ellen bedraagt, dan is zij kleiner dan het grondoppervlak van een woonmodule en wordt met het opgemeten onderdeel mogelijk de traphal bedoeld, zoals geopperd door García Martínez485. Als dit het geval is, ontbreekt de beschrijving van de trap, zoals bij het poortgebouw486. uitspraak η: hoogte gelijkvloers Uitspraak η luist als volgt: “en <de> hoogte één roede, zeven ellen)” (5Q15 1 II 10//4Q554a II 6). De hoogte van 1 el kan overeenstemmen met de hoogte van één niveau, als de vermelde hoogte van 2 roeden in uitspraak δ betrekking geeft op de totale hoogte van een huis. uitspraak ι: interieuropmeting van een niveau Ondersteld kan worden, dat vervolgens de interieurafmetingen worden vermeld van een niveau, meer bepaald de verdieping, die als laatste element werd genoemd op de voorgaande regel: “(10) […van elk]e kamer negent[ien] ellen [(hun lengte)] (11) [en hun breedte tw]aalf“ (5Q15 1 II//4Q554a II 10). Het eerste letterteken op de 10de regel van 5Q15 1 II is volgens PAM 42.323 ‫א‬, waarvan de rechterarm is weggebroken. Daarop volgt de vorm ‫דכא‬, die mogelijk verwijst naar het opgemeten niveau, dit wil zeggen de verdieping. Volgens Milik487 moet voorafgaand aan de genoemde ‫ א‬een vorm van het werkwoord ‫אכל‬, “eten” worden gelezen. Bijgevolg vult hij aan bij middel van ‫ ואחזיאני משחת בתי מכל[א‬met als vertaling“[Et il me montra les dimensions des salles] à manger”. De aangevulde werkwoordsvorm kan een infinitief pəcal zijn: mi’kal > mēkal. Fitzmyer en Harrington, Ditommaso en Cook volgen deze lezing488. Andere onderzoekers zien er een samentrekking in van de prepositie ‫ מ‬met het nomen ‫כל‬:) met als vertaling “jenes Zimmer”489 en “… Raum”490. Volgens Puech is de lezing van Milik op 5Q15 1 II 10 bty ]mkl’ minder waarschijnlijk is dan de lezing ]bty’491. In laatstgenoemde lezing wordt gerefereerd aan “[binnenafmetingen] van de huizen”. In dit geval wordt met dwkn (5Q15 1 II 13) een 485

Verdere bespreking onder 9.3.3., eerste volume. Zie hiervoor onder 9.2.3. (uitspraken Od en Oe), eerste volume. 487 Milik 1962: 192. 488 Fitzmyer en Harrington 2002: 58 – 59, Ditommaso 2005: 49 een 50 en Cook 2005: 54 – 55. 489 Bernhardt 1970: 71. 490 Maier 1995: 303 en 1997: 327. 491 Puech 1995: 100.

486

131

ruimte bedoeld, “hof, platvorm of terras”, waarvan de afmetingen precies overeenstemmen met die van de centrale kamer van het gelijkvloers, die zelf blijkbaar een soort van triclinium was met 22 bedden en 11 vensters. Onderzoek van foto PAM 42.323 bevestigt de alternatieve lezing van Puech niet. Van de voorgestelde lettertekens bty’ is slechts laatstgenoemd teken bewaard, weliswaar met weggebroken rechterarm. In voorliggend proefschrift wordt aangenomen, dat de vermelde afmeting, “negentien”, betrekking heeft op de interieurlengte van de verdieping van een woonmodule, op voorgaande regel vermeld als ‫תוניא‬. Geen vertaling bieden Eisenman en Wise, Vermes en García Martínez en Tigchelaar492 . Volgens García Martínez betreft aangehaalde passus nog steeds de afmetingen inzake een woonhuis van een blok493. Volgens hem betreft het mogelijk de binnenafmetingen van het verdiep, dat de vorm heeft van een hal, gewoonweg “de plaats” (‫) ֹ"כָא‬ genoemd, die een oppervlakte heeft van 19 x 12 ellen. Bedoelde afmetingen stemmen overeen met een muurdikte van 1 el, zoals mogelijk kan worden opgemaakt uit het verschil met de afmetingen, vermeld in uitspraak κ: buitenlengte van 21 ellen – 2 x 1 el= 19 ellen en buitenbreedte van 14 ellen – 2 x 1 el = 12 ellen. Gelet op de uitspraak “zoals deze” (5Q15 1 II 8) vertoonde het interieur van het gelijkvloers dezelfde afmetingen. Er moet worden opgemerkt, dat de uitspraken β en ε naar de eerste verdieping verwijzen bij middel van de term ‫תוניא‬. impliciete informatie: dikte van de muren (x1) en een woonmodule heeft drie niveaus (x2) Als uitspraak ε de interieurafmetingen van een niveau vermeldt, 19 x 12 ellen, en uitspraak α de buitenafmetingen, 3 x 2 roeden of 21 x 14 ellen, dan levert het verschil een muurdikte op van 2 ellen, dit wil zeggen 1 el per muur. Hoewel de tekst er niet expliciet naar verwijst, kan worden aangenomen, dat elke woonmodule meer dan één niveau heeft494. Deze conclusie vloeit voort uit - de vermelding van de afzonderlijke hoogte, telkens 1 roede of 7 ellen, van twee niveaus: “(9) [En hij mat de hoogte op van het inter]ieur van de gelijkvloerse niveaus () en de hoogte van het interi]eur (‫)מצי[עת‬, die [van de] verdi[epingen (‫)ת]וניא‬: ellen] (5Q15 1 II//4Q554a II 5 – 6) (10) [(vier <de> lengte en <de> hoogte één roede, zeven ellen.)” (5Q15 1 II//4Q554a II 6 - 7). - de gezamenlijke hoogte van twee niveaus wordt eerder vermeld: “(8) [en (hun hoogte tw)]ee [(roeden)], veert[(ien)] el[(le)]n” (5Q15 1 II //4Q554a II 5), nadat de aandacht er werd op gevestigd, dat alle verdiepingen dezelfde afmetingen hebben als de gelijkvloerse niveaus: “(7) Hun afmetingen : de lengte van [(de)] gelijkvloerse niveaus: [drie roeden lang, éénen]twint[ig <ellen> en hun breedte] (5Q15 1 II//4Q554a II 4 - 5) (8) twee [roed]en, veertien ellen. En zoals deze <waren> alle verdiepingen (‫( ”)תוניא‬5Q15 1 II//4Q554a II 5). - het gebruik van verschillende termen voor de verschillende niveaus: . een gelijkvloers, “huis” (‫בתיא‬/‫ )בתי‬genoemd (5Q15 1 II 7//4Q554a II 4).

492

Eisenman en Wise: 1992: 45, Vermes 1996: 326 en García Martínez en Tigchelaar 1998: 1141 – 1142. 493 García Martínez: 1992b: 197: voetnoot 55. 494 García Martínez 1992b: 196: “The houses possess two floors of identical dimensions: the ground floor which the text identifies as houses (‫ בתיא‬and ‫)בתי‬, and the upper stories which are termed “chambers”” (‫)תוניא‬. Puech 1995: 91: “(…) et de même pour tou(te)s les chambres/étages (twny’), 2 cannes ou 14 coudées de haut (…).”

132

. een verdieping, achtereenvolgens “verdieping” (‫( )תוניא‬5Q15 1 II 7 en 9) en “kamer” (‫ ֹ"כָא‬met binnenafmetingen 19 x 12 ellen) genoemd (5Q15 1 II 10 - 11) . een dakterras (5Q15 1 II 13; ָ"ֹ ) omwille van de vermelding van randen (‫)תחומי‬. Volgens de vertaling van Milik “[Et il mesura la largeur des pièces au milieu du rezde-chaussée et à l’interieur de l’é[tage]: quatre [coudées]; longueur et hauteur: une canne, sept coudées.”495 betreft het hier de afmeting van alle kamers van een woonmodule zowel op het gelijkvloers als op het verdiep. Dit blijkt tevens uit zijn vertaling van ‫תוניא‬: “’chambres’, dans le contexte: ‘chambres de l’étage, dortoirs’”496. Bernhardt en García Martínez delen deze visie497. Milik verwoordt zijn kijk op de woonhuizen van een woonblok als volgt: “‫ ביתא‬et ‫ באתי‬1 II 6 – 10 “maisons” de 3 sur 2 cannes, qui longent les murs interieurs des ilots. Elles doivent être en réalité le rez-de-chaussée au-dessus duquel se trouvaient les ‫ תוניא‬ll. 8 – 9, cubicula de mêmes dimensions , sans doute un dortoir. Pour la hauteur de ces maisons à étage on donne d’abord la dimension globale: deux cannes 1.8, et ensuite la hauteur des maisons et des chambres: une canne et une canne, l. 10. Les dimensions des pièces sont: une canne de long et de haut sur 4 coudées de large , ll. 9 – 10 . On supposera qu’il y avait huit pièces au-rez-de-chaussée et huit à l’étage, réparties quatre par quatre des deux côtés du couloir central mesurant 5 coudées sur 2 cannes. Le corridor était parallèle au petit côté de la maison et il communiquait par un escalier avec l’étage.”498. uitspraak θ: 22 bedden Na de interieurafmetingen volgt de aanwezigheid van 22 stuks meubilair, aangeduid door middel van de vorm ‫ערשי‬, mogelijk bedden per woonmodule: “(11) Een woonmodule tw[e]eën[t]wintig bedd[en.” (5Q15 1 II//4Q554a II 7). Het is niet duidelijk, of bedoelde bedden zich op de verdieping bevinden, aangezien de term ‫בית‬ wordt gebruikt, die zowel de algemene betekenis “woonmodule” heeft als de specifieke betekenis “gelijkvloers”499. Volgens Milik wijzen de meubelstukken op triclinia in een eetzaal500. Welke betekenis er ook wordt aan toegekend, is de vermelding van 22 bedden mijns inziens het enige teken van menselijke bewoning in de gehele tekst, afgezien van de beschrijving van de eredienst in uitvoering. uitspraak κ: 11 (?) vensters/nissen boven de bedden Bovenaan de bedden bevinden zich afsluitbare/afgesloten vensters of nissen: “(11) (…) en <er waren> elf] (gedeeltelijk) afgesloten/afsluitbare/vensters//nissen bovenaa[(n de bedden]” (5Q15 1 II). Aangehaalde passus biedt twee problemen: 1° het aantal vensters/nissen: het aantal van de vensters/nissen is volledig verloren gegaan op 4Q554a, op 5Q15 1 II 11 is slechts het tiental bewaard: [‫ ערש]י וחדה‬en 2° de uitdrukking: ‫כוי אטימ‬, die op haar beurt een dubbel probleem schept: 1° betreft het inderdaad vensters, dit wil zeggen openingen doorheen de gehele dikte van de muur 495

Milik 1962: 192. Milik 1962: 188. 497 Bernhardt 1970: 74 en García Martínez 1992b: 196. 498 Milik 1962: 187. 499 Zie betekenis onder 26.3.2., tweede volume. 500 Zie hiervoor onder uitspraak ζ. 496

133

en 2° hoe de term ‫ אטימ‬begrijpen? Laatstgenoemd probleem wordt behandeld onder 24.10. uitspraak λ: goot buiten 4Q554a II 8 vermeldt een “buitenste goot”: “En] aan de (= hun) zijde de buitenste goot.” Op 5Q15 1 II 12 vult Milik, “caniveau extérieur” aan zonder expliciete verwijzing naar de paralleltekst van 4Q554a II 8 (‫)ו[לידה אמה בריתא‬: “Et à côté de la (salle) il y a son caniveau extérieur (‫)]ולידה אמה בריתא‬.”501 Andere onderzoekers vertalen als volgt: “äuβere …” (Fachausdruck für ein Bauteil?)502, “äussere Rinnstein”503, “caniveau extérieur”504, “Kanal ausserhalb”505, “outer canal?”506, “outer gutter”507 en “passage”508.Volgens Ditommaso is dit een moeilijke zin, aangezien de structuur, waaraan de goot bevestigd is ongeïdentificeerd blijft509. Samen met Ditommaso wordt hier de vertaling van García Martínez en Tigchelaar gevolgd510. uitspraak µ: afmetingen van het venster Volgens García Martínez beschrijft de auteur de vensters opmetend: “(12) (…) het venster: zijn hoogte, twee [el]len [zijn breedte] en zijn dikte <was> de breedte van de muur […]” (5Q15 1 II). De diepte (dikte) van een venster is gelijk aan de dikte van de muur, omwille van het verschil tussen de buitenafmetingen van een woonmodule, 21 x 14 ellen, en de binnenafmetingen, 19 x 12 ellen, wat 2 ellen in het totaal oplevert en dus 1 el per muur, afmeting die García Martínez onderstelt als hypothese.511 De opbergnissen op de Tempelrol (11Q19) zijn 2 ellen diep (XXXIII (18/11 - 19/12)), terwijl de muur van het huis van het cultusgerei 3 ellen dik is (XXXI (20/11). uitspraak ν: ontoewijsbare afmetingen De volgende uitspraak bevat ontoewijsbare afmetingen: “[…]de eerste/voorste [de leng]te/[breed]te: roeden” (4Q554a II 9). Betreffende welke lengte of hoogte? Of hoort deze uitspraak bij de voorgaande? Wordt “eerste” of “voorste” bedoeld”? Waarvan? uitspraak ο: platvormen Aangezien niets in de tekst er evenwel op wijst, dat er sprake is van een andere localiteit dan een woonhuis van een blok, bestond volgens García Martínez het dak

501

Milik 1962: 192. Beyer 1984: 513. 503 Bernhardt 1970: 72. 504 Milik 1962: 190/192. 505 Maier 1997: 327. 506 García Martínez 1992b: 198. 507 García Martínez 1997: 1140 – 1141, Fitzmyer en Harington 2002: 61 en Cook 2005: 51. 508 Chyutin 1997: 30. 509 Ditommaso 2005: 56. 510 García Martínez en Tigchelaar 1998: 1110. 511 García Martínez 1992b: 198: voetnoot 56. 502

134

van een huis mogelijk uit een platvorm (‫)דוכ‬512. Ik treed dit standpunt bij om volgende redenen: 1° er wordt in de korte passus geen melding gemaakt van een ander bouwwerk, dat wordt betreden, 2° de, weliswaar onvolledig bewaarde, beschrijving van het trappenhuis in een poortgebouw neemt een aanvang met het grondoppervlak en wordt verdergezet in de hoogte en 3° de beschrijvende techniek van de auteur berust op summatieve consecutiviteit, in het geval van een woonhuis vanaf het gelijkvloers via de verdieping naar het dakterras513. Dit platvormachtige dak was 19 ellen lang en [12 ellen breed], dit is dezelfde oppervlakte als de twee andere niveaus van een woonhuis: “En hij mat de ra]n[d]en van [de] platvormen op [: hun lengte ne]gentien en [hun] breedte […]”. Laatstgenoemd standpunt wordt in voorliggend proefschrift overgenomen. Het standpunt van Milik, waarvolgens de term ‫ דוכ‬verwijst naar een soort hof aan de buitenzijde van het gelijkvloers wordt besproken onder 26.3.5., tweede volume. uitspraak π: ontoewijsbare afmetingen De volgende regels vermelde een dimensie, hoogte, en afmetingen, die niet in een context kunnen worden gesitueerd: “(14) […]o[…]o en [hun] ho[ogte] <waren> geopend xo[…] (15) [en hun breedte? ] dri[e ell]en en [t]ien <ellen> lang […]” (5Q15 1 II). Daarna volgen afmetingen (“drie ellen” en “tien ellen”), waarvan niet met zekerheid kan worden achterhaald, waarop zij betrekking hebben514. 9.3.3. 5Q15 1 I 10 -15: Voortzetting beschrijving woonmodules of nieuwe constructies? Vanaf 5Q15 1 I 10 lopen de meningen aangaande de inhoud van de tekst uiteen. De beschrijving geformuleerd in 5Q15 1 II 10 - 15 wordt, op tweeërlei wijze geïnterpreteerd: 1° volgens García Martínez 515 betreffen de elementen, waarvan de afmetingen vervolgens worden gegeven geen andere constructies dan de woonhuizen zelf en 2° volgens Milik516 behoren deze structuren mogelijk tot andere gebouwen en niet tot de eerder genoemde woonmodules: “[Et il me montra les dimensions des salles] à manger”. Hij denkt aan triclinia wegens de vermelding van 22 bedden. Bernhardt wijst eveneens de visie van Milik af, die een eetzaal in het binnenste van het woonblok voorstelt517. Volgens de onderzoeker betreft het een woonmodule of een ruimte, waarin zich 22 “Sitzpölster” bevinden, als de reconstructie van Milik correct is. Bernhardt laat de mogelijkheid van een woonmodule of een onderdeel ervan open: “ein Haus oder ein Raum”. Milik wordt in zijn interpretatie bij middel van bijzondere constructies, bestemd voor het nuttigen van maaltijden gevolgd door Vermes, Fitzmyer en Harrington, Ditommaso en Cook518. 512

García Martínez 1992b: 198. Zie verder onder 13.3., eerste volume. 514 García Martínez 1992b: “Owing to their patchy character , nothing, except isolated measures, can be elucidated from the rest of the fragments of 1Q32, 2Q24 and 5Q15, which continue the description of the city.”; Puech 1995: 91: “Puis suivent en 5Q15 1 ii 14 – 15 et 4Q ab 1 11 – 14 d’autres mesures sans rapport avec des éléments conservés.” 515 García Martínez 1992b: 197 (tweede alinea) en voetnoot 55. 516 Milik 1962: 188: betreffende de bespreking van de vorm ‫א‬ooo[ ] op regel 5Q15 II 10; García Martínez 1992b: 197: voetnoot 55. 517 Bernhardt 1970: 75. 518 “[And he showed] me the dimensions of the dining-[halls]”: Vermes 1995: 326;”He showed me the houses] for dining(?):” Fitzmyer en Harrington 2002: 58 – 59: “[Then he showed me the measurements 513

135

Naar aanleiding van de term formuleert Milik519 de beschrijving en de opmeting van de huizen als volgt: 1° de “huizen” (‫ )ביתא‬van 3 op 2 roeden bevinden zich aan de binnenzijde van de woonblokken, 2° de genoemde ‫ ביתא‬moeten worden beschouwd als het gelijkvloers, waarboven zich de ‫ תוניא‬bevinden (5Q15 1 II 8- 9), dit zijn cubicula met dezelfde afmetingen als het gelijkvloers, ongetwijfeld slaapvertrekken. - inzake de hoogte van deze woonmodules met een verdieping wordt eerst de globale afmeting gerapporteerd: 2 roeden (5Q15 1 II 8), 3° vervolgens wordt de hoogte vermeld van de “huizen” en van de “kamers”: respectievelijk 1 roede en nogmaals 1 roede (5Q15 1 II 10//4Q554a II 6), 4° de afmetingen van de vertrekken (‫מציעת ביתא‬ en [‫ )כוהו די ת]וניא‬bedragen 1 roede lang en hoog op 4 ellen breed (5Q15 1 II 9 – 10) en 5° er moet worden aangenomen, dat gelijkvloers en verdieping elk acht vertrekken tellen. Genoemde vertrekken bevinden zich per vier aan beide zijden van de centrale gang, die 5 ellen op 2 meet. Bedoelde gang loopt evenwijdig met de smalle zijde van het gebouw en staat in verbinding met een trap naar de verdieping. Deze gang meet 5 ellen op 2 roeden. Volgens Milik worden al deze details door de auteur ondersteld maar niet expliciet beschreven. Bernhardt vraagt zich af, waar zich zulke kleine maar ongewoon hoge kamers kunnen hebben bevonden520. De woonmodules met één ruimte (per niveau), gelegen langsheen de buitenmuur van het woonblok, komen hier niet voor in aanmerking. Mogelijk werden de oorspronkelijke afmetingen door de scribent verkeerd overgeschreven. Een andere mogelijkheid bestaat erin, dat uitsluitend lengte en breedte werden weergegeven, en dat een latere scribent de hoogte heeft toegevoegd. Een derde mogelijkheid bestaat erin, deze kleine ruimten op te vatten als onderdelen van een bijkomende constructie binnenin het woonblok521. Bernhardt wijst op de problemen, geschapen in de visie, waarin zowel het gelijkvloers als de verdieping opgedeeld zijn in acht hoge maar smalle kamertjes, vier per vier gelegen langsheen een smalle gang. Bernhardt meent te begrijpen uit de visie van Milik, dat er twee soorten woonmodules zijn: modules met één enkele ruimte per niveau, waarvan één slaapplaats op de verdieping en andere met acht smalle kamers langsheen een gang, zowel op het gelijkvloers als op de verdieping. De gebouwen met slechts één ruimte per niveau hebben een zeer geringe hoogte , die slechts de helft van hun breedte bedraagt. Bovendien is over gemeenschappelijke slaapzalen in Qumran niets gekend. In de modules met acht kamers per niveau ontstaat een eigenaardige situatie. Aangezien de gang, volgens Milik, parallel loopt met de smalle zijde van het woonhuis moeten de kamers met hun lange zijde van 7 ellen naar de gang gericht zijn, dit wil zeggen naast elkaar, wat een totale lengte van 14 ellen oplevert. De twee andere van de vier kamers liggen dan achter eerstgenoemde kamers van de gang af gezien. Zij hebben bijgevolg geen directe toegang tot de gang. Dit is in principe mogelijk maar aangezien de smalle kamers bestemd waren voor individuen, moet worden aangenomen, dat zij elk een toegang tot de gang hebben en bijgevolg met hun smalste zijde naar de gang toe gericht zijn. Alle hiervoor vermelde problemen worden vermeden, als men voor de derde mogelijkheid kiest: de smalle kamers maken deel uit van andere constructies dan de woonmodules.

of the houses for dining (?)”: Ditommaso 2005: 50; “and he showed me the measurement houses] of dining”: Cook: 2005: 54 – 55. 519 Milik 1962: 187. 520 Bernhardt 1970: 74 – 75. 521 Bernhardt 1970: 178.

136

García Martínez formuleert een tweeledige kritiek op Milik. Hij522 gaat vooreerst niet akkoord met de interpretatie door Milik van uitspraak ε. Laatstgenoemde acht de afmetingen 4 x 4 ellen x 1 roede van toepassing op alle lokalen van een woonmodule, zowel op hun gelijkvloers als op hun verdieping. Vooreerst onderstelt Milik, dat de vertrekken van 1 roede lang, 4 ellen breed en 1 roede hoog per vier langs weerszijden van een gang van 2 roeden op 5 ellen waren gelegen. Dit biedt volgende problemen: 1° ofwel liggen de kamers parallel met de gang. 8 ellen x 4 breedte levert dan 32 ellen op + 5 ellen van de breedte van gang = 37 ellen, waardoor de binnenlengte van het huis van 19 ellen ver wordt overschreden. Hun lengte van 1 roede komt helemaal niet overeen met die van de breedte van een woonmodule, dit is 2 ellen. In dit geval hebben slechts twee kamers toegang tot de gang en 2° ofwel hebben de bedoelde kamers elk toegang tot de gang. Hun gezamenlijke breedte bedraagt dan 16 ellen, wat meer is dan de 12 ellen binnenbreedte van een huis. Hun lengte van 1 roede laat een breedte van 1 roede over voor een eventuele gang. De tekst laat niet toe op deze of een andere wijze de oppervlakte van een niveau (gelijkvloers of verdieping) op te delen op basis van de maten 4 ellen x 1 roede x 1 roede met uitzondering van de hoogte, die voor een lokaal met genoemde breedte buiten proportie is. García Martínez gaat er niet mee akkoord, dat bij middel van de vermelding van de afmetingen van bedoelde lokalen de beschrijving van de woonmodule afgesloten wordt. Aangezien het laatste element genoemd de ingang is, kan de traphal het eerste element binnen gezichtsbereik zijn. Hij is van oordeel, dat de auteur van de Aramese rol het eerste element beschrijft, dat hij tegenkomt bij het betreden van een woonhuis, hier mogelijk de traphal van een individueel woonmodule, die naar boven leidt. Vervolgens vloeit volgens García Martínez het probleem van de interpretatie van Milik voort uit zijn reconstructie van de uitdrukking ‫בית מכלא‬, die in geen enkele andere tekst voorkomt523. Bovendien verwijst de term ‫ ערשי‬volgens García Martínez uitsluitend naar bedden, wiegen of een lijkbaar maar zeker niet naar een triclinium. Volgens de oudere versie van het woordenboek van Westsemietische inscripties is de basisbetekenis van ‫“ ערש‬lit”524, volgens de jongere versie betekent crš “couch” 525. De term “couch” heeft als betekenis zowel“rustbank” als “sponde”, wat mijns inziens de verwijzing naar aanligbedden niet volledig uitsluit. In één tekst verwijst de term naar een “lijkbaar” en in een ander geval naar de rustbank van een godheid in een tempel526. Volgens Krauss kan de term ook “wieg” betekenen527. Zoals kan worden opgemaakt uit de voorgaande beschrijving van de uitspraken α - ν, onder 9.3.2.wordt in voorliggend proefschrift het standpunt ingenomen, dat de beschrijving van de woonmodules continu verloopt vanaf het gelijkvloers tot aan het dakterrras.

522

García Martínez 1992b: 197: voetnoot 54: “The measurements of this structure are a reed and a half high and a reed deep, which allow us to imagine the stair as a four-cubits ramp (precisely the measurements of the winding staircase of the entrance of the block), similar to the ramps located near the towers”. 523 García Martínez 1992b:197: voetnoot 55; bespreking: zie hiervoor onder uitspraak η: interieuropmeting van een niveau. 524 Jean en Hoftijzer: 1965: 222. 525 Hoftijzer en Jongeling 1995: 890. 526 Jean en Hoftijzer: 1965: 222 en Hoftijzer en Jongeling 1995: 890. 527 Cf. Krauss 1966 : vol I: 65 en 394

137

9.3.4. Verder verloop beschrijving en opmeting Zonder overlappingen met 5Q15 1 II loopt de tekst van 4Q544a II als volgt verder: “(9) [… (en zijn dikte <was> de breedte van de muur) … ] de eerste/voorste [de lengt]e: roeden (10) [… en de andere ellen. En hij mat op de ra(nd)e(n van) de (platvormen: hun lengte: (negenti)]en [ellen] en hun breedte: [(twaalf)] ellen […] (11) [en hun (ho)ogte … geopend xo] … twee roeden, vier ellen (12) [tien en hun breedte (dr)ie elle(n en ) t(ien ell(en lang) …], anderhalve [e]l en hun hoogte binnenin (13) […]xxx het [da]k …, dat boven hen ”. Niettegenstaande de fragmentarische context en verschillende interpretatiemogelijkheden kan volgens García Martínez528 fragment 5Q15 2 betrekking hebben op de modules van een woonblok: “(1) […]ox ramen […] (2) […] alle huizen, diegene, die binnenin o[…] (3) […] elke [po]ort van hem en hun inkomhallen [hun] breed[te …] (4) […] de [z]uilen twaalf ellen […] (5) […] van zuil tot zuil[…]”. Mogelijk vermeldt dit kleine fragment de vestibule (van de woonmodules), meer in het bijzonder de zuilen. De afmetingen, 12 ellen, kunnen betrekking hebben op de hoogte van de zuilen of op de afstand ertussen. 11Q18 6 verschaft nog verdere informatie omtrent de woonblokken, meer specifiek aangaande blokken, gelegen aan de zijde van de stadswal: “(1) [… veertig roeden] tweehonderdtachtig ell[en …] (2) … d]eze woonblokken aan de zijde van [de] stadswal […] (3) […] het zuiden en de helft […]x[…] (4) […]de woonblokken[…]”. 9.3.5. Algemene vorm en afmetingen woonblok en woonmodule: overzicht gegevens in tabelvorm totale omtrek woonblok (8.3.)

4Q554 1 II 12 - 14//5Q15 1I1

peristylium/open ruimte rondom woonblok (8.3.) straatbreedte tussen de woonblokken (8.4.)

4Q554 1 II 14 – 15//2Q24 1: 2 – 3//5Q15 1 I 1 - 2

51 roeden x 51 of 357 ellen x 357 breedte: 3 roeden of 21 ellen

4Q554 1 II 15 – 16//2Q24 1: 4//5Q15 1 I 2

6 roeden of 42 ellen

5Q15 1 II 6//4Q554a II 3

15

aantal woonmodules van poort tot poort (9.3.1.) totaal aantal woonmodules per blok (9.3.1.) aantal woonmodules van hoek tot poort (9.3.1.) afmeting gezamenlijke gevellengte woonmodules van hoek tot poort (9.3.2.) aantal woonmodules van poort tot hoek (9.3.1.) afmeting gezamenlijke gevellengte woonmodules van 528

Licht 1979: 47 en 48; García Martínez 1992b: 194; Puech 1995: 89 Licht 1979: 47 en 48; García Martínez 1992b: 194; Puech 1995: 90 Licht 1979: 47 en 48; García Martínez 1992b: 194; Puech 1995: 90; Licht 1979: 52; García Martínez 1992b: 196

60

García Martínez 1992b: 196

5Q15 1 II 7//4Q554a II 3

7

5Q15 1 II 6//4Q554a II 3

7 x 3 roeden + 2 roeden breedte hoekmodule = 23 roeden 8

Licht 1979: 52; García Martínez 1992b: 196; Puech 1995: 91 Licht 1979: 53

8 x 3 roeden = 24 roeden

García Martínez 1992b: 199.

138

Licht 1979: 52; García Martínez 1992b: 196; Puech 1995: 91; Licht 1979: 53

poort tot hoek (9.3.2.) afmetingen poortgebouw (9.2.1) totale lengte bebouwde zijde zonder poortgevel (9.3.2.) totale lengte bebouwde zijde inclusief poortgevel (9.3.2.) buitenafmetingen, lengte en breedte, van het gelijkvloers (9.3.2.) buitenafmetingen van de verdiepingen (9.3.2.) totale hoogte van een woonmodule (9.3.2.) ingang woonmodule in het midden achtergevel (9.3.2.) moeilijk situeerbare interieurafmetingen (traphal?) (9.3.2.) hoogte gelijkvloers (9.3.2.) interieuropmeting van een niveau (9.3.2.) afgeleide informatie: dikte van de muren (9.3.2.) afgeleide informatie: aantal niveaus per module (9.3.2.) 22 bedden (9.3.2.)

H-O

23 + 24 roeden = 47 roeden

Licht 1979: 54 – 58; García Martínez 1992b: 195; Puech 1995: 91 Licht 1979: 53

23 + 24 roeden + 4 = 51 roeden

Licht 1979: 53

α


β


Milik 1962: 187; Licht 1979: 52; García Martínez 1992b: 196; Puech 1995: 91; García Martínez 1992b: 196; Puech 1995: 91

γ

2 roeden of 14 ellen breedte : 2 roeden of 14 ellen

δ

Milik 1962: 187; García Martínez 1992b: 196 García Martínez 1992b: 196

ζ

η ι

1 roede of 7 ellen 19 ellen x 12

x1

1 el

x2

drie

θ

vensters/nissen boven de bedden (9.3.2.) goot buiten (9.3.2.)

κ

afmetingen van het venster (9.3.2.)

ν

platvormen (9.3.2.)

π

11 (?)

λ 2 ellen hoog, breedte ?, diepte = dikte muur 19 ellen

Puech 1995: 91

Milik 1962: 192; García Martínez 1992b: 196; Puech 1995: 91 Milik 1962: 192; Puech 1995: 91 Milik 1962: 192; García Martínez 1992b: 196 Puech 1995: 91

García Martínez 1992b: 196

9.3.6. Visie Chyutin In de visie van Chyutin529 omsluiten de woonmodules het woonblok niet maar staan zij parallel opgesteld, acht rijen in totaal van de ene zijde van het vierkant tot aan de tegenoverliggende. Elke woonmodule met een oppervlak van 3 x 2 roeden530 heeft een hof (‫ )דֹּכָּן‬531. met identieke oppervlakte. Hof en woonhuis zijn samen even diep als een 529

Chyutin 1997: 92 – 93. Chyutin 1997: 92 – 98. 531 Chyutin 1997: 92: “courtyard”. 530

139

poortgebouw: 4 roeden breed532. De woonmodules hebben twee verdiepen van elk 1 roede hoog, met een totale hoogte van 2 roeden. Binnenin is elke verdiep 6 ellen hoog en de zoldering is 1 el dik. De hoogte van de modules is dezelfde als die van de poternen en de poortgebouwen van het blok, die beiden ook twee verdiepen tellen. De muren van de huizen zijn 1 el dik, zoals bij de poorten, wat aan binnenafmetingen 19 x 12 ellen oplevert. De toegang tot de huizen bevindt zich in het midden van de achtergevel. Daar is ook een trap aangebracht, die vanuit de hof naar de eerste verdieping leidt533. De verdieping is opgedeeld in vier cellen met 4 ellen breedte. Er worden ook eethuizen beschreven, die kunnen gelegen zijn op het gelijkvloers van de huizen of hiertoe special ingerichte huizen. Een eetruimte meet binnen 19 x 21 ellen en binnenin staan rondom rond 22 bedden opgesteld. Een bed meet 2 x 1 el. De eetruimte met een ingang van 2 roeden (=14 ellen) breed. Er bevinden zich elf afgesloten ramen boven de bedden aan de achterzijde van het huis. Het betreft hier een rij afgesloten of doorschijnende stenen elementen, versierd bij middel van afbeeldingen van palmbomen van elkaar afgescheiden, om aldus een opening te scheppen. De achterzijde van de huizen biedt aldus een uitzicht van afwisselend afgesloten en open vensters. De tien openingen aldus gecreëerd, leveren samen met de afgesloten ramen de totale lengte op van het huis: 21 ellen. De afgesloten vensters kunnen worden beschouwd als bergruimten. De binnenafmetingen van de hoven bedragen 19 x 13 ellen en worden omgeven door een muur van 1 el dik. De afmeting van 51 roeden van een zijde van een woonblok bestaat uit 3 roeden (= lengte woonmodule) x 15 (= aantal modules) + 6 roeden (= breedte poortgebouw) = 51 roeden. Tussen de parallelle rijen woonmodules lopen stegen van 19 ellen breed. Een grote straat, die de twee enige tegenover elkaar gelegen poortgebouwen verbindt, is 6 roeden breed, even breed als de genoemde gebouwen. Aan de zijden, die niet volledig worden afgesloten bij middel van de gevel van de woonmodules tekent Chyutin534 muren en in het midden van zulke zijde situeert hij een poterne (‫)שפש‬. Vier punten van kritiek op de visie van Chyutin535 kunnen als volgt worden geformuleerd: 1° Chyutin houdt onvoldoende rekening met de desbetreffende passus, die duidelijk bepaalt, dat acht woonmodules zich aan één zijde naar de hoek bevinden en zeven van de (= deze) hoek tot aan de andere (= de volgende) poort. In de door hem voorgestelde opstelling speelt de tweede poort, die wordt genoemd, geen rol. In de twee rijen bestaande uit acht woonmodules + poortgebouw + zeven woonmodules komt maar éénmaal een poort voor. In de andere rijen komen helemaal geen poorten voor, 2° hij begrijpt de vorm ‫ " ֹו ָכ ַנ?ָא‬op 5Q15 1 II 13 [als “courtyard” en niet als platvorm. Hij neemt aan, dat zulke hof dezelfde afmeting heeft als het grondplan van een woonmodule. Dit laat geen opstelling toe zoals voorgesteld door Licht, omdat dit problemen oplevert bij de hoekmodules, 3° hij introduceert de poternen in de structuur van een blok, wat begrijpelijk is, als men de reconstructie van de eerste kolom van 5Q15 volgt, zoals uitgevoerd door Milik. Daar komen de poternen immers aan bod in het kader van de beschrijving van de woonblokken en 4° hij begrijpt de uitdrukking ‫ אמה בריתא‬op 4Q544a II 8, door hem als amah gelezen, als een soort stegen536.

532

Chyutin 1997: 89. Chyutin 1997: fig 15, 16 en 17. 534 Chyutin 1997: 93: figuur 14. 535 Betreffende de visie van Chyutin: zie afbeeldingen 30.13.1. – 30.13.4., tweede volume. 536 Chyutin 1997: 92: “alleys”. 533

140

10. Stadsplattegrond en ligging tempel 10.1. Algemene vorm stadsplan In de meetkunde kan een vierhoek, waarvan de vier zijden niet gelijk zijn maar wel twee aan twee een rechthoek of een parallellogram zijn. De meest voor de hand liggende vorm van een stadsomwalling is uiteraard eerstgenoemde. Hoewel dit nergens expliciet kan uit worden afgeleid, lijkt plaatsbepaling bij middel van hoeken betrekking te hebben op rechte hoeken. De passus inzake de hoeksteen in Jesaja 28 kan hiervoor als richtingaangevend worden beschouwd: “(16) Zie! Ik leg een grondsteen in Sion, een beproefde teen, een kostbare hoeksteen, die goed gegrondvest is. Degene, die gelooft zal zich niet haasten. (17) En ik zal gericht stellen naar het richtsnoer en de gerechtigheid naar het paslood (…)” 10.2. Rechthoekige omtrek als weergave verhoudingen binnen een vierkant Chyutin heeft er terecht op gewezen, dat de verhouding van de lengte tot de breedte van de stadsomtrek in Aramees ieuw Jeruzalem de verhouding weergeeft tussen de zijde en de diagonaal van een vierkant: 100 : 140 = 5: 7537. Als Ezechiël 48 de inspiratiebron is van de Aramese tekst, dan is het vierkante grondplan, zoals daar beschreven, bijgevolg niet helemaal verloren gegaan: “(30) en dit de uitgangen van de stad: vanaf de hoek van het noorden: 4500 maten (31) en de poorten van de stad naar de naar stammen van Israël: drie poorten in het noorden: één poort van Ruben, één poort van Juda, één poort van Levi (32) en naar de hoek van het oosten: 4 500 maten en drie poorten: één poort van Jozef, één poort van Benjamin, één poort van Dan (33) en de hoek van het zuiden: 4500 maten en drie poorten: één poort van Simeon, één poort van Issaḥar, één poort van Zebulon (34) de hoek van het westen: 4 500 maten en drie poorten: één poort van Gad, één poort van Ašer, één poort van aftali (35) rondomheen: 18 000 <maten>; en vanaf die dag < luidt> de naam van de stad: ‘de Heer is daar.’” Het vierkant wordt niet meer op directe wijze in zijn eenvoudige verschijningsvorm weergegeven maar indirect bij middel van zijn interne verhoudingen, dit wil zeggen bij middel van een inzicht in de verhoudingen binnenin een vierkant538. De auteur van Aramees ieuw Jeruzalem was dus nog creatiever ten aanzien van zijn inspiratiebron dan reeds door García Martínez vermeld539. De auteur heeft de vorm van het grondplan getransponeerd van een vierkant in een rechthoek. Deze operatie werd echter niet willekeurig uitgevoerd, want de verhouding lengte/breedte weerspiegelt de interne verhouding binnenin een vierkant. Hoewel een aantal onderzoekers zich verwonderen over de rechthoekige vorm van de stad in de Aramese tekst is genoemde vorm niet helemaal afwezig in de heiligdommen beschreven in de Tanach. Meer bepaald de omheining van de voorhof van de tabernakel heeft een rechthoekige omtrek van 100 x 50 ellen (Ex 27: 9 – 18; 38: 9 – 13).

537

Chyutin 1997: 142. Zie ook onder 4.2. (8.: getallenraadsels), eerste volume. 539 García Martínez 1988: 449. 538

141

10.3. Vierkant/rechthoek en omwikkeling Qumranrollen Uit archeologische vondsten in Qumran kan worden opgemaakt, dat er een direct verband bestaat tussen vierkant en rechthoek. Yadin vestigt er de aandacht op, dat in grot 1 16 rechthoekige linnen doeken werden gevonden met een patroon, ingeweven bij middel van blauwe linnen draad540. Op basis van de Mišna541. kan worden aangenomen, dat genoemde doeken werden aangewend, om heilige geschriften in te wikkelen. Hoewel de vorm eenvoudig lijkt, vergde de aanmaak van de genoemde doeken bijzondere vaardigheid. Vier rechthoeken zijn concentrisch om elkaar heen geschikt. De centrale figuur is een rechthoek, de twee buitensten zijn veeleer vierkant. De afmeting van de doeken zelf is bijna volledig vierkant: 57 x 60 cm542. Heeft dit patroon een religieuze betekenis? De voor de hand liggende suggestie is, dat hier de grondplannen van religieuze gebouwen worden voorgesteld. In de Codex Amiatinus wordt de tabernakel voorgesteld bij middel van een rechthoek. De figuren op de doeken van Qumran stemmen hiermee niet overeen evenmin als met het vierkante grondplan van de tempel en de stad in Ezechiël. Yadin is van oordeel, dat er een verband bestaat met het tempelcomplex, zoals beschreven op de Tempelrol, maar kan verschillende details niet verklaren. Het opbergen van de heilige teksten in doeken met genoemd motief is volgens hem dezelfde daad als het opbergen ervan in de tempel. 10.4. Omheining voorhof tabernakel543 De beschrijving van de omheining van de voorhof rondom heen de tabernakel sluit op een andere wijze aan bij Aramees ieuw Jeruzalem. De vorm ervan is immers rechthoekig: van de voorhof op analytische wijze tweedimensionaal beschreven bij middel van de vier zijden: 1° noordzijde: 100 ellen544, 2° zuidzijde: 100 ellen545, 3° westzijde: 50 ellen546 en 4° oostzijde: 50 ellen547. Zoals op de Tempelrol wordt de breedte van de poort vermeld. De draperieën zijn bevestigd aan 20 palen aan de lange zijden, aan tien palen aan de westzijde en tweemaal drie aan de oostzijde en vier voor het deksel. 10.5. Ligging van de tempel548 Over de lokalisatie van de tempel bestaat onenigheid. Enerzijds wordt de tempel links of ten noorden van de breedste boulevard gesitueerd, anderzijds wordt de tempel bovendien in een bijzonder gedeelte van de omtrek van 140 x 100 stadia gesitueerd.

540

Yadin 1983: 198 – 200. Mišnā Kelīm 28: 4: “Omwikkelingen voor rollen (8‫חוֹת ְספָ ִרי‬+ְ ‫”… ) ִמ ְט‬. Zie ook Sukenik 1955: 18 vv. 542 Zie afbeelding 30.4., tweede volume. 543 Zie afbeelding 30.5., tweede volume. 544 Taba: Ex 27: 11; Tabj: Ex 38: 11. 545 Taba: Ex 27: 11; Tabj: Ex 38: 9. 546 Taba: Ex 27: 12; Tabj: Ex 38: 12. 547 Taba: Ex 27: 13; Tabj: Ex 38: 13; variant: poort in de oostzijde: 15 x 2 ellen + deksel: 20 ellen; Taba: Ex 27: 14 – 16; Tabj: Ex 38: 14 – 15 en 18. 548 Zie afbeeldingen 30.2. , 30.7.1., 30.7.2. en 30.8., tweede volume. 541

142

Aangezien de tekst betrekking heeft op de oriëntatie van verkeersaders bij middel van hoofdwindrichtingen, kan de plaatsbepaling van een gebouw in zulke context slechts resulteren in een lokatie links/rechts of boven/onder van een verkeersader. Gelet op de leesbare lettertekens komt uitsluitend de term ‫ל‬A‫ ְמ‬-ַ in aanmerking, om de lokatie van de tempel aan te duiden. Genoemd nomen betekent zowel “links” als “noorden”. Eenzelfde semantische situatie doet zich voor bij het nomen ‫י‬.ִַ ‫י‬, dat zowel “rechterzijde” als “zuiden” betekent.549 De positiebepaling bij middel van eerstgenoemd nomen geschiedt in de tekst ten opzichte van de breedste van alle boulevards. Dit houdt in elk geval in, dat de tempel zich niet op maar naast de desbetreffende boulevard bevindt. De desbetreffende passus komt voor op twee manuscripten:”<En> de d[e]rde, die li[nk]s/ten no[ord]en van de tempel, mat hij op:” (4Q554 1 II 18 //5Q15 1 I 3 – 4)”. Aangaande de zekerheidsgraad van de lezing van de vorm ‫ל‬A‫ ְמ‬-ַ dient het volgende te worden opgemerkt: 1° 4Q554 1 II 18: ‫ש]מא[ל‬: śin: slechts het uiterste uiteinde van de rechterarm bewaard; lāmed: volledig bewaard en 2° 5Q15 1 I 4: ‫שמא([ל‬: lāmed: volledig bewaard. Bij toekenning van één van de twee betekenissen onderscheiden zich twee groepen onderzoekers. Een aantal onderzoekers hanteert de betekenis “ten noorden”.550 Andere onderzoekers vertalen bij middel van “links”.551 Volgens Puech loopt de breedte van alle boulevards ten noorden van de tempel552. Volgens Maier zijn beide betekenissen van toepassing553. De tempel lag niet in het centrum, aangezien de oost-weststraat van stadspoort tot stadspoort voert, dit wil zeggen tussen haar en de noordelijke hoofdstraat, de breedste van de zes boulevards. Deze ligging van de tempel kan worden verklaard door het feit, dat de offerdieren langs de noordzijde van de tempel worden binnengevoerd en daar verwerkt. Waarschijnlijk voerde geen enkele straat rechtstreeks naar de tempel. Spijtig genoeg zijn de gegevens over de tempelpoorten en hun onderlinge afstanden slechts gedeeltelijk bewaard. Mochten zij in een vierkant geordend zijn, dan moet de strook van 40 res aan de west- of oostrand gelegen hebben. Volgens Maier kan worden aangenomen, dat de beide breedste boulevards verband houden met de positie van de tempel: in het noordwesten? Yarbro Collins laat beide mogelijkheden open en vertaalt bij middel van “left (north)”554. Volgens Eisenman en Wise bevindt de poort van Levi zich in het midden van de oostelijke muur, in rechte lijn tegenover het offeraltaar en de ingang van de tempel555.

549

In het Hebreeuws bestaat eenzelfde semantische situatie van polysemie: ‫מאֹל‬-ְ betekent zowel “linkerzijde” als “noorden”, terwijl ‫ י ִָמי‬zowel “rechts” als “zuiden” betekent. 550 Milik 1962 185 (de breedste straten zijn de middelste en verzekeren het verkeer van en naar de tempel), 190 en 191, Beyer 1984: 217, García Martínez 1992b: 194, García Martínez en van der Woude 1995: 151 en 153 en 2007: 601 en 603. 551 Licht 1979: 49, García Martínez 1987: 219, Maier 1995 I: 301 (5Q15), García Martínez 1996: 131 en García Martínez en Tigchelaar 1998: 1108 en 1109 (4Q554) en 1138 – 1139 (5Q15). 552 Puech 2003: 383 en 390. 553 Maier 1995 II: 734: noot: 721 en 1997: 322: voetnoot 1054. 554 Yarbro Collins 2006: 247. 555 Eisenman en Wise 1992: 45.

143

Bij de lokalisatie van de tempel moet eerst worden bepaald, vanuit welk oriëntatiepunt de begrippen “links” en “ten noorden” moeten worden gezien. Het meest voor de hand liggend is het oosten. Vanuit deze windrichting gezien betekent “links” onder de breedste boulevard en “ten noorden” erboven. De ligging van de tempel wordt niet gedefinieerd ten opzichte van een verticale as, dit wil zeggen een noord-zuidas. Mogelijk komt de centrale noord-zuidboulevard hiervoor in aanmerking. De tempel kan dus op de vier hoeken van het kruispunt, gevormd door de twee breedste boulevards liggen. Aangezien de term ‫ שמאל‬twee verschillende betekenissen heeft, kan de vraag worden gesteld, of de auteur bedoelde term niet bewust heeft aangewend, om de lezer in het ongewisse te laten omtrent de preciese ligging van de tempel556. Mocht dit zijn bedoeling zijn geweest, dan is zijn werkwijze in dit geval in strijd met de indruk van volledigheid en nauwgezetheid, die, hij bij de toehoorder/lezer wil opwekken557. De combinatie van andere kostbare gesteenten en materialen, genoemd in Aramees ieuw Jeruzalem, met het veralgemeende gebruik van witte steen, waarmee zowel de stad zelf als haar straten zijn bekleed, wijst mogelijk op de goddelijke aanwezigheid in de tempel, gelegen in de stad. De witte steen wordt immers op gelijkwaardige basis genoemd met andere kostbare gesteenten in een lofzang op Babylon558. 10.6. Uiteenlopende visies op het grondplan van /ieuw Jeruzalem 10.6.1. Twee visies Het probleem van de ligging van de tempel is verbonden aan de totaalvisie op het grondplan van het Nieuwe Jeruzalem. Dienaangaande werden twee visies geformuleerd zij het niet steeds op even expliciete wijze: a. ofwel omsluit de stadsomwalling van 140 + 100 + 140 + 100 = 480 stadia (= ca 32 x 23 km = ca 110 km)559 wel degelijk de gehele stad als woongebied met in haar midden de tempel. b. ofwel dient er rekening te worden gehouden met een onderverdeling binnenin de genoemde omtrek van 480 stadia op basis van de reinheidsgraad en bevindt de tempel zich niet in het woongebied. Een aantal onderzoekers, die Aramees ieuw Jerzuzalem wel behandelen, vermijden een standpunt in te nemen. Schiffman ontwijkt een stellingname door de ligging van de tempel niet te vermelden560. In hun inleiding tot een bloemlezing in vertaling situeren Eisenman en Wise de tempel ten aanzien van de poort van Levi in de oostelijke muur maar gewagen zij niet van een heilig en een profaan gebied561. Cook562 vermeldt de ligging van de tempel op generlei wijze in zijn inleiding tot een bloemlezing in vertaling.

556

Zie ook 4.2. (8.: (getallen)raadsels), eerste volume. Zie onder 13.1., eerste volume. 558 Zie onder 8.9., 14.2.2. en 16.3., eerste volume. 559 García Martínez 1992b: 194. 560 Schiffman 1995: 394. 561 Eisenman en Wise 1992: 45. 562 Cook 1996 180. 557

144

10.6.2. Visie a, gesteund op de lezing van 4Q554 1 II 18 – 19//5Q15 1 I 3 - 4: tempel in de stad/breedste boulevard binnenin de stad563 In deze visie houden de onderzoekers zich aan de gegevens van de tekst van Aramees ieuw Jeruzalem. Ten eerste heeft de stad een rechthoekige omtrek van 140 x 100 stadia. Ten tweede bevat elk van de walsegmenten drie tegenover elkaar gelegen poorten. Ten derde lopen er van de zes boulevards drie noord-zuid en drie oost-west. Eén van elke groep is breder dan de twee andere. Van de breedste noordzuidboulevard wordt in de tekst gespecificeerd, dat hij de middelste is van de drie, van de breedste oost-westboulevard, tevens de breedste van allen, wordt de ligging ten aanzien van de twee andere niet aangegeven. Volgens Puech is de breedste boulevard de middelste van de drie oost-westassen564 en verbindt hij de poorten van Levi en Zebulon met elkaar565. De cardo verbindt twee poorten, genoemd naar Benjamin en Naftali, de jongste zonen van Rachel en Bilba, enerzijds en de decumanus verbindt de twee poorten, genoemd naar Levi en Zebulon, zonen van Lea, anderzijds566. Ten vierde ligt de tempel ten noorden/links van de breedste boulevard en wel degelijk in de bewoonde stad zelf. Hier kan worden aan toegevoegd, dat de ligging van het heiligdom in het midden van de bewoonde zone niet wordt tegengesproken door de legering van des stammen in umeri 2: 2: “De kinderen van Israël zullen zich legeren, ieder onder zijn vaandel, volgens de tekens van het huis van hun vaderen, rondom tegenover de tent van de samenkomst zullen zij zich legeren.” Daarna worden het aantal leden per stam en hun oversten opgesomd. Een bijzondere jongere versie van een nieuw Jeruzalem met de tempel in de bewoonde stad biedt de Apocalyps van Johannes, waar weliswaar geen tempel in architectonische zin aanwezig is maar wel in metaforische zin567. God zelf en zijn lam zijn de tempel (21: 22). Volgens Johns gaat García Martínez te ver, als hij het Aramese ieuw Jeruzalem als “missing link” bestempelt van een traditie, die uitmondt in de Apocalyps van Johannes.568 Het bezwaar van Johns wordt tegengesproken door de hiervoor genoemde teksten. Als onderdeel van het priestergeschrift gaat umeri terug tot de zesde eeuw v .C.. De Apocalyps van Johannes werd in de eerste eeuw van onze jaartelling opgesteld. Aramees ieuw Jeruzalem werd geschreven tussen 250 en 200 v.C. en is zowel naar tempelligging als in chronologisch opzicht een schakel in een traditie. De plaats van de tempel wordt evenmin tegengesproken door het gebruik van edele materialen569. Één van de stenen op het borststuk van de ‘efōd is van onyx. Electrum wordt rechtstreeks in verband gebracht met de verschijning van God, de vloer onder de voeten van God, zijn troon en het sieraad van de koning van Tyrus in de hof van Eden zijn in saffier. Robijn is de grondstof, door God toegezegd voor de bouw van de poorten van Jeruzalem. Ten vijfde is genoemde stad volledig bebouwd bij middel van woonblokken. García Martínez570, Puech571 en minder expliciet Maier572 nemen dit standpunt in. 563

Zie afbeelding 30.2., tweede volume. Puech 1995: 90. 565 Puech 2003: 383 en 390. 566 Puech 2003: 390. 567 Yarbro Collins 2006: 253: “”(…) the gathering of God and the Lamb constitutes a metaphorical temple within the city.” 568 Johns 2006: 266 – 267; García Martínez 1992b: 186. 569 Uitvoerige bespreking: zie hoofdstuk 17. 570 García Martínez 1983, 1992b en 2000. 571 Puech 1995 en 2003. 572 Maier 1997. 564

145

10.6.3. Visie b, op basis van Ezechiël: tempel buiten de stad/breedste boulevard aan de rand van de stad.573 Om deze visie te begrijpen zijn twee verschillende passussen van Ezechiël (45: 5 – 6 en 48: 8 – 22) van belang. De toewijzing van het land aan de 11 stammen wordt beschreven geschiedt bij middel van de toekenning van een horizontale strook aan elke stam. Bedoelde stroken worden opgesomd van noord naar zuid: Dan, Naftali, Ašer, Manasse, Efraïm, Ruben, Juda, Benjamin, Simeon, Issaḥar en Zebulon (48: 1 – 7; 23 – 29)574. De strook, die in het midden van het land ligt, wordt verdeeld tussen de priesters, de Levieten en de profane stad enerzijds en het staatshoofd anderzijds575: 1) een vierkant gebied van 25 000 x 25 000 ellen wordt afgebakend (48: 8 en 20). Dit is de ‫מָ ה‬$‫ר‬,ְ in brede zin. Genoemd vierkant gebied wordt als volgt verder opgedeeld: 1° een eerste strook land van 10 000 x 25 000 wordt toegewezen aan de priesters (Ez 45: 1 – 4; 48: 9 - 12). Dit is de ‫מָ ה‬$‫ר‬,ְ in beperkte zin, dit wil zeggen de ֶ‫מַ ת\הַ ֹד‬$‫ר‬,ְ , “‫מה‬$‫ר‬ ָ ,ְ van het heilige“ (48: 10 - 12). 2° een tweede strook land van 10 000 x 25 000 ellen wordt toegewezen aan de Levieten (45: 5; 48: 13 - 14). 3° de stad zelf (4 500 x 4 500 ellen) is in het centrum van de derde strook gelegen met een oppervlak van 25 000 x 5 000 ellen (publiek domein) (45: 6; 48: 15 - 20). 4° aan de rechter- en aan de linkerzijde van de drie genoemde delen, die één groot vierkant vormen bevindt zich een open terrein. Dit is het land van de vorst (48: 21 22). De tempel (500 x 500 ellen) bevindt zich niet in de stad zelf maar binnen het gebied van de priesters (45: 4; 48: 10: in het midden ervan). De meeste onderzoekers situeren het deel van de Levieten noordelijk ten aanzien van dat van de priesters.576: Volgens Block577 daarentegen ligt de strook van de Levieten tussen het deel van de priesters en het publieke domein in het zuiden. Bedoelde visie vertrekt van de onderverdeling van het vierkante gebied in stroken op basis van hun reinheidsgraad en hiermee verbonden de ligging van de tempel. Aangezien in de Aramese tekst de breedste boulevard wordt gesitueerd ten opzichte van de tempel speelt de ligging van eerstgenoemde een belangrijke rol in visie b. De aanhanger van bedoelde visie trachten tevens de afmetingen, vermeld in Ezechiël, in overeenstemming te brengen met die van de Aramese tekst. Milik poogt de afmetingen van het heilige gebied (‫מה‬$‫ר‬ ָ ,) ְ in Ezechiël te verzoenen met die van het Nieuwe Jeruzalem in de Aramese tekst. Het gehele gebied in dit Nieuwe Jeruzalem deelt hij op in vier horizontale stroken: eerst de strook van de Levieten, daarna die van de priesters met de tempel, vervolgens een neutrale strook als reinheidsbuffer en ten slotte de strook voor de profane stad. De drie eerstgenoemde stroken vormen samen een vierkant. Dit vierkant gebied ligt noordelijk van de strook met de profane stad. Bedoelde visie berust op zes beschouwingen578: 573

Zie afbeeldingen 30.7.1., 30.7.2. en 30.8., tweede volume. Zie afbeelding 30.17., tweede volume. 575 Zie afbeelding 30.18., tweede volume. 576 Bernhardt 1970: 41, Fuhs 1988: 271, Allen 1990: 282, Cooke 1960: 532, Zimmerli 1969: 1221 – 1224, Zimmerli 1983: 535, Chyutin 1997: figuur 9. 577 Block 1998: 733. 578 Milik 1962: 185. 574

146

1° harmonisering afmetingen: de grote omwalling, genoemd in de manuscripten van grot 4, is 140 stadia lang van zuid naar noord en 100 van oost naar west. Is een stadion 30 roeden = 210 ellen, dan is de omtrek van het Nieuwe Jeruzalem ongeveer identiek aan die van het vierkante gebied in de ‫מָ ה‬$‫ר‬,ְ in brede zin (Ez 48: 20): (140 x 2 x 210) + (100 x 2 x 210) = 100 800 ellen tegenover 25 000 x 4 = 100 000 ellen. 2° inhoud van de omwalling: gelet op de genoemde overeenstemming in oppervlakte, omgeeft de volledige omwalling van 140 x 100 ellen zowel de ‫מה‬$‫ר‬ ָ ,ְ in beperkte zin (Ez 45: 1 – 5; 48: 9 – 14) als het gebied van de stad ten zuiden ervan (Ez 45: 6 en 48: 15 – 18). Hier wijkt Milik voor een eerste maal af van Ezechiël, waar de omwalling met 12 poorten een oppervlakte van 4 500 x 4 500 eenheden omsluit. 3° vier horizontale stroken: door de 12 poorten bij middel van boulevards579 met elkaar te verbinden, worden vier identieke horizontale stroken gevormd van 35 x 100 stadia, waarvan de drie noordelijke bij benadering een vierkant vormen van 105 x 100 stadia = 22 050 x 21 000 stadia. Dit stemt overeen met de rechthoek van het heilige gebied (45: 1 en 5: priesters + Levieten) van 25 000 x 20 000 stadia. Hier wijkt Milik voor een tweede maal af van Ezechiël, waar slechts sprake is van drie horizontale stroken. 4° volgens Milik loopt de (breedste ?) oost-westboulevard niet door de bewoonde stad. Twee van de zes boulevards zijn breder dan de andere, omdat zij het verkeer naar de tempel leiden. Het betreft respectievelijk de middelste noord-zuidboulevard en de oost-westboulevard, die ten noorden loopt van de tempel: “Deux des six avenues de l’écrit araméen sont plus larges que les autres car elles assuraient l’important traffic vers le Temple; c’est l’avenue nord-sud médiane (5Q15 1 i 5-6) et l’avenue estouest ‘qui est au nord du Temple’ (ll. 3 – 4). Le Temple était donc au centre de la bande centrale de la ‘part consacrée’, mais touchant à sa limite nord. ” (1962: 185). Met het oosten als oriëntatiepunt ligt de tempel dus links van de breedste van alle boulevards. Milik vermeldt dit niet. In elk geval bevindt de tempel zich op het gebied van de priesters, zoals de tempel van Ezechiël 45: 2 – 4 en 48: 9 – 12. Bij middel van de breedste boulevard stond hij in verbinding met het gebied van de Levieten ten noorden ervan (Ez 45: 5 en 48: 13). De plaatsbepaling van de breedste boulevard door Milik berust op zuivere willekeur evenals die van de tempel. 5°. reinheidsbuffer: de strook tussen die van de priesters en die van de stad diende als reinheidsbuffer tussen het heilige gedeelte en het lekengedeelte omwille van de zorg om cultusreinheid van de sekteleden van Qumran. Zoals reeds eerder geformuleerd wijkt Milik af van Ezechiël door het aantal stroken op te drijven van drie naar vier. Spil in de redenering van Milik is beschouwing 4°. Hierin poneert hij, dat de tempel zich bevindt in het centrum van de centrale strook van de ‫מה‬$‫ר‬ ָ ,ְ in brede zin, een concept, waarvan in de Aramese tekst hoegenaamd geen sprake is. Volgens Milik zijn stad en tempel dus op duidelijke wijze van elkaar gescheiden. Dit is in tegenspraak met de Aramese tekst. Milik maakt gebruik van de afwezigheid van expliciete positiebepaling van de breedste boulevard in de Aramese tekst, om haar in het kader van zijn visie in te passen. Genoemde boulevard wordt de noordelijke en niet de middelste van de drie oost-westverkeersassen. De bewoonde stad beslaat de gehele zuidelijke strook (100 x 35 ellen) van de oppervlakte omsloten door middel van een omwalling van 140 x 100 stadia.: “Pour l’auteur de la description araméenne c’est la même bande sud tout entière, 35 x 100 stades, qui constitue la ville.” 580. 579 580

Milik 1962: 185: “avenues”. Milik 1962: 186.

147

Volgens Licht zijn tempel en lekenstad eveneens van elkaar gescheiden581. Hij keert echter het grondplan van Milik om. H formuleert expliciet, dat de breedste boulevard de zuidelijke is van de drie oost-westassen582 en dus niet de noordelijke, zoals bij Milik: “Street E was thus evidently intended as a kind of plaza or place for assembly adjoining the Temple and lying to the southside of the street network. In other words, the decumanus maximus has been shifted to the south because of the sacred character of the city.” Merkwaardig zijn de argumenten van Licht, om tempel en stad ten aanzien van elkaar te situeren: 1° volgens Milik is de lezing van “links” op de manuscripten van de Aramese tekst onzeker maar die van “tempel” wel. Hieruit concludeert Licht impliciet, dat eender welke windrichting kan worden gelezen. Desbetreffend moet worden opgemerkt, dat de lezing van “links/noorden” bij Milik niet expliciet wordt behandeld. Hij leest en vertaalt als volgt: respectievelijk ‫ ש]מא[ל‬en “[nor]d”. 2° het heilige karakter van de stad. De bewoonde stad strekt zich dus uit ten noorden van de breedste boulevard, die dienst doet als piaza of ontmoetingsplaats. Vervolgens ontwikkelt Licht een redenering, waaruit hij besluit, dat de bewoonde stad een vierkant grondplan heeft583. De drie noordelijke stroken vormen een soort van vierkant. Hierbij dient het model van Ezechiël 48: 16 - 17 als voorbeeld: een vierkant van 4 500 x 4 500 ellen, omgeven door een strook van velden van 250 ellen breed, levert een totale oppervlakte op van 5 000 x 5 000 ellen. Dit is volgens Licht in tegenspraak met de visie van Milik, die volgens hem de gehele rechthoekige oppervlakte van de omtrek 140 x 100 stadia beschouwt als de stad, doorsneden bij middel van straten en bebouwd door middel van woonblokken. Volgens Licht voert Milik aan, dat de auteur van de Aramese tekst afwijkt van Ezechiël 48: 20. Dientengevolge verkiest Licht de onderstelling, dat de muur met een omtrek van 140 x 100 stadia niet de stadsomwalling vormt en dat de auteur van Aramees ieuw Jeruzalem toch nauw aansloot bij het model van Ezechiël. Hieruit volgt de impliciete conclusie van Licht, dat het vierkant, gelegen boven de breedste en zuidelijk gelegen boulevard bebouwd is bij middel van woonblokken584. Beyer volgt impliciet de visie van Licht op de 12 noordelijke rechthoeken (= drie horizontale stroken), die samen nagenoeg een vierkant vormen. Hij keert evenwel terug naar de opvatting van Milik, door dit vierkante terrein te beschouwen als het heilige gebied met in het midden de tempel. De vier zuidelijke rechthoeken vormen samen de bewoonde stad (Wohnstadt) met in totaal 816 woonblokken.585 Broshi neemt het model van Licht over586: de bewoonde stad wordt gevormd door de drie noordelijke stroken. Hij geeft dezelfde afbeelding587 als Licht met dezelfde nummering588. Broshi vermijdt elke expliciete uitspraak inzake de ligging van de 581

Licht 1979: 48. Puech 1995: 89: “Licht refuse le plan rectangulaire de la ville pour retenir le carré comme en Ezéchiel!” 582 Licht 1979: 48: bedoelde straat loopt van de poort van Juda naar die van Issaḥar. In dit geval betreft het de zuidelijke oost-westas. 583 Licht 1979: 49 – 50. 584 Zie ook Licht 1979: figuur 1. 585 Beyer: 1984: 214. Zie afbeelding 30.7.2., tweede volume. 586 Broshi 1995: 14. 587 Zie afbeelding 30.7.2., tweede volume. 588 Broshi 1995: 15.

148

tempel maar uit zijn figuur 1589 kan worden afgeleid, dat hij impliciet van oordeel is, dat de tempel zich ten zuiden van de breedste en zuidelijk gelegen boulevard bevindt. Volgens zijn visie op de structuur van de tekst Chyutin verloopt het bezoek van het Nieuwe Jeruzalem vanuit het heilige binnenste naar buiten590. Bewoonde zone en tempel zijn van elkaar gescheiden. Na de beschrijvende opmeting van de stad zelf, zet de auteur een stap naar buiten, om de omwalling met 12 poorten op te meten met als resultaat een omtrek van 140 x 100 stadia. In figuur 11 van Chyutin beperkt de gehele omtrek van het Nieuwe Jeruzalem zich tot 22 x 22 stadia591. Hij komt tot deze conclusie592, 1° omdat de ideale architectonische vorm volgens de joodse traditie het vierkant is593. Volgens de afmetingen, bepaald op de Tempelrol meet de tempel 1 800 x 1 800 ellen 594 . 2° omdat de tempelzone 22 x 8 stadia moet beslaan. 3° Chyutin neemt de visie van Milik over, waarvolgens de tempel zich in het midden bevindt van een strook. Van Licht neemt hij over, dat de tempelstrook ten zuiden gelegen is van het bebouwde gebied. Tempel en profane stad zijn dus van elkaar gescheiden. 4° aangezien de totale omtrek van de stad, inclusief het heiligdom, 22 x 22 stadia meet, moet het bij middel van woonblokken bebouwde stadsoppervlak een omtrek hebben van 22 x 14 ellen595. De twee smalle oost-westboulevards doorsnijden dit gebied. De breedste boulevard vormt de zuidgrens ervan, zoals bij Licht. Chyutin wijkt echter af van Licht door aan het geheel van de drie bewoonde stroken een rechthoekige vorm toe te kennen596 en geen vierkante. Met betrekking tot de ligging van de tempel herstelt Chyutin de term “links” in ere, die hij evenwel begrijpt als “noordelijk”. Bijgevolg loopt de breedste boulevard ten noorden van de tempel. Deze visie is wel in overeenstemming met de Aramese tekst maar tempel en stad blijven gescheiden. Volgens Vanderkam en Flint597 1° neemt het bezoek een aanvang buiten de stad, waar aan de bezoeker de afmeting van de omwalling worden meegedeeld. Beide onderzoekers vermelden de bedoelde afmetingen niet maar wijzen wel op de rechthoekige vorm van het grondplan. 2° vervolgens komt in de tekst de binnenzijde van de stad aan bod, die het patroon van een schaakbord vertoont en bebouwd is bij middel van 192 woonblokken. Bij middel van laatstgenoemde uitspraak en figuur 17.2598 sluiten beide onderzoekers aan bij de visie van Chyutin, waarvolgens de bewoonde stad zelf weliswaar rechthoekig is maar tempelzone en bewoonde stad samen een vierkant vormen van 22 x 22 stadia599. 589

Zie afbeelding 30.7.2., tweede volume. Chyutin 1997: 75 – 76. 591 Chyutin 1997: 86. 592 Chyutin 1997: 85. 593 Chyutin 1997: 85 en 87 – 88. 594 Chyutin 1997: 85 en 87: afmetingen volgens de Tempelrol. 595 Zie ook Chyutin 1997: 85. 596 Zie ook Chyutin 1997: figuur 10. 597 Vanderkam en Flint 2002: 369. 598 Vanderkam en Flint 2002: 371: versie van Chyutin van 1994. 599 Zie afbeeldingen 30.13.1. en 30.13.2., tweede volume. 590

149

García Martínez formuleert volgende kritiek op Milik en Licht600: 1° de stelling van Licht wordt tegengesproken door de manuscripten van grot 4, die de afmetingen geven van de buitenwal in de vorm van een rechthoek – geen vierkant – de afmetingen van de stad zijn groter dan die in Ezechiël. 2° de hypothese van Milik is evenmin in overeenstemming met de gegevens van de tekst. Milik begrijpt de verhouding tussen de 12 poorten en de zes straten, die de stad in vierkanten verdelen maar de beperking van het bewoonde gebied tot de onderste strook van het vierkant lijkt willekeurig. De Aramese tekst specificeert, dat de straten doorheen de stad lopen “en dat in het midden van de stad” de breedste noord-westas loopt (5Q15 I 5//4Q J II 15 – 16). De afmetingen van de straten en de boulevards worden vermeld in samenhang met de beschrijving van de woonblokken. De auteur van de Aramese tekst heeft zojuist de algemene afmetingen van elk woonblok meegedeeld en hij wijst erop, dat de blokken van elkaar gescheiden zijn bij middel van straten. Verder vermeldt hij de afmetingen van deze straten, om vervolgens zijn aandacht te richten op de zes brede boulevards. Ter specificatie voegt hij eraan toe, dat de breedste boulevard langsheen de noordelijke zijde van de tempel loopt. Daarna vermeldt hij de boulevard, die doorheen het stadscentrum loopt. De opvatting van Milik, waarvolgens uitsluitend de oost-westboulevards de stad van poort tot poort doorkruisen en niet de zuid-noordboulevards, berust op willekeur. In de opbouw van de tekst worden zij immers alle in verband werden gebracht met de straten, die de woonblokken van elkaar scheiden. Voor de auteur omringt de wal de gehele stad en lag de tempel er ergens binnenin. De jongste visie wordt geformuleerd door Puech601. De poorten van Benjamin en Naftali worden verbonden door de brede zuid – noordboulevard en de poorten van Levi en Zebulon, die ten noorden loopt van de tempel, worden verbonden bij middel van de brede oost – westboulevard. Genoemde boulevards leiden naar het hart van de stad, waar het heiligdom zich bevindt. De breedste boulevard loopt langs het heiligdom. 10.7. Aantal poternen, torens en woonblokken Omwille van de volledigheid worden hier de voorstellen betreffende het aantal poternen en het aantal torens en hun onderling verband besproken. 10.7.1. 80 of 480 poternen, 1432 torens en afmeting rēs In de editio princeps van manuscript 5Q15 leest Milik op 22: 2602 een mogelijk onvolledig bewaard telwoord als “tachtig”. Anderen lezen “vierhonderdta]chtig”: “[en hij toonde mij de afmeting van de ta]/vierhonderdta]chtig poternen: [hun] breedt[e, die] van de poternen twee roeden, [veertien ellen …]” Milik verantwoordt de lezing “80” bij middel van ingewikkelde berekeningen en arbitraire reductie van afmetingen603. Het centrum van de zuidelijke strook van het voorbehouden gebied is bestemd voor de stad met zijden van 4 500 ellen en een

600

García Martínez 1992b: 187 – 188. Puech 2003: 390 – 391. 602 = Milik 1962: 1 I 8; 189 en 191. 603 Milik 1962: 186. García Martínez 1992b: 190; Licht 1979: 50: “mathematical and exegetical acrobatics”. 601

150

voorstad van 500 ellen naar elke windrichting (Ez 45: 6 en 48: 15 – 20604, 30 – 35605). De berekening van Milik met betrekking op het getal “80” bevat volgende acht stappen: 1° in de visie van Milik beslaat de stad in de Aramese tekst de gehele oppervlakte van het beschreven complex, dit is een oppervlakte van 35 x 100 stadia606 en beslaat de zuidelijke strook van de totale oppervlakte van 240 x 100 stadia. 2° het bewoonde stadsgebied bestaat volledig uit insulae. 3° één insula in enge zin heeft een omtrek van 51 x 51 roeden. 4° één insula in ruime zin is omgeven bij middel van een open ruimte/peristylium van 3 roeden breed en een straat, waarvan de helft in de berekening moet worden opgenomen. Zulke straat is 6 roeden breed. Dit levert een totale oppervlakte op van 60 roeden (= 51 + 6 + 3) x 60. Kritiek: genoemd getal wordt door Milik niet toegevoegd aan de 60 roeden. Milik verrekent slechts één halve straatbreedte per woonblok, daar waar elk woonblok langs de vier zijden door een straat is omgeven. 5° aan deze berekening moet de breedte worden toegevoegd van de poterne, waarop de straat uitgeeft, dit is 2 roeden of 14 ellen (5Q15 1 I 8). 6° beschouwt men het totale aantal insulae aan de drie buitenzijde van de bebouwde kom, dan bekomt men volgend resultaat: - aan de twee smalle zijden: 35 x 1 stadion of 30607 roeden = 1050 roeden, wat 1050: 60608 roeden = 17,5 mogelijke insulae oplevert. Verwaarloost men het getal na de komma, dan levert dit in totaal 34 insulae op aan de oostelijke en aan de westelijke zijde samen. - aan de zuidzijde biedt elk van de vier walonderdelen van elk 25 stadia (= 25 x 30 = 750 roeden) ruimte aan 750: 60 roeden = 12, 5, dit wil afgerond zeggen 12 insulae. 7° in totaal levert dit volgens Milik 82 insulae op aan de buitenzijde van de bebouwde zone, 34 + 48 (= 12 x 4) of juister 80, aangezien de twee insulae op de zuid-oost en zuid-westhoek slechts éénmaal moeten worden verrekend. 8° Deze uitkomst bevestigt het aantal van de poternen: 80. Het totale aantal insulae zou dan 816 (17 x 48) of afgerond 800 bedragen. Mijns inziens vertoont de visie van Milik twee zwakke punten: 1° er wordt geen rekening gehouden met de boulevards609 en 2° er wordt geen rekening gehouden met eventuele constructies tegen de binnenzijde van de omwalling. Starcky introduceert als eerste de lezing “480”: “Si je lis correctement ce chiffre mutilé, il répond aux 480 stades de l’enceinte, chaque stade répondant à un ilôt, comme l’a vu J.T. Milik. Ces poternes sont aux extrèmités des rues séparant les ilôts.” Starcky leest dus “(4)80 poternes”610, een aantal, dat overeenstemt met de 480 stadia van de volledige stadsomtrek. Hij sluit zich aan bij Milik, door elke stadion te laten overeenstemmen met een woonblok en poternen te situeren aan de uiteinden van de 604

In geen van beide passussen worden lengtematen vermeld, uitsluitend de getallen. Hier wordt geen specifieke lengte-eenheid vermeld, wel “maten”. 606 Milik 1962: 186: “Pour l’auteur de la description araméenne c’est la même bande sud mais tout entière, 35 x 100 stades, qui constitue la ville.” Mijns inziens doorkruisen volgens Milik de brede lanen de gehele tərumā en niet alleen het grondgebied van de eigenlijke stad, wat voor de breedte hiervan nog slechts 35 stadia overlaat, dit is de afstand tussen een poortgebouw en een zuidelijke buitenhoek van de stadswal. 607 Milik 1962: 185: 1 stadiàn = 30 roeden = 210 ellen. 608 Afmeting van één enkele zijde van een insula, inclusief perystilium en de halve breedte van de belendende straat . 609 2Q24 1: 4; 4Q554 1 II 16 – 20; 5Q15 1 I 2 – 5. 610 Starcky 1977: 39. 605

151

straten, die de woonblokken van elkaar scheiden. “Ce chiffre de 480 suppose une poterne aux quatre angles du rempart, mais ne tient pas compte des douze portes.” (1977: 39). De twee lezingen, “480”: en “80” worden tot op vandaag gehandhaafd611. Volgens García Martínez is het getal “80”, zoals ondersteld door Milik, verkeerd en wordt het ingegeven, door de identificatie van de stad met de zuidelijkste strook van het stedelijke complex, beschreven in het Aramese ieuw Jeruzalem.612 In deze visie bevinden de 80 poternen zich aan drie buitenzijden van genoemde strook. De poternen zijn volgens García Martínez evenwel aangebracht over de gehele omtrek van de stadsomwalling, die een rechthoek vormt met een omtrek van (140 x 2) + (100 x 2) = 480 rēs. Volgens García Martínez613 blijven beide lezingen, respectievelijk 80 en 480, hypothetisch. Beide getallen kunnen materieel passen bij de leemte van de ontbrekende tekst. Bij middel van de lezing “480” worden ingewikkelde berekeningen en arbitraire reductie van afmetingen vermeden, waartoe Milik genoopt werd, om een zinvolle betekenis aan het getal 80 te geven. Starcky leest op 4Q554 2 II 15 – 16 het getal 1432 bij middel van reconstructie, ‫אל‬ ‫]וארבע מא[ה ו]ת[לתי ותרי‬, en brengt het in verband gebracht met de eerder genoemde [4]80 poternen. Starcky reconstrueert het aantal poternen bij middel van de totale stadsomtrek in stadia. Het getal 1432 levert twee torens op per poterne en een toren tussen twee poternen. De hoeken hebben geen poternen. Dit levert volgende berekening op: 480 x 3 torens = 1432 of 4 x 358 torens = 1432 (= 1440 – 8 torens op de hoeken)614. Twee torens per poterne + één tussenliggende toren kan volgens Puech615 worden afgeleid uit:“(17) […] en hun hoogte, tien roeden (18) […]14 (19) […] twee (20) […]de poorten, ellen (21) […] twee, naar de poort (22) […] drie bij drie, en de torens <waren> zich uitstrekkend” (4Q554 2 II). Andere onderzoekers volgen de reconstructie, voorgesteld door Starcky.616: Eisenman en Wise vermelden “bijna 1500 torens” 617. García Martínez merkt op, dat “one thousand four hundred and thirty two towers” overeenstemt met “three towers for each small stretch of wall formed by the 480 posterns separated from each other.” 618 Hij voegt hieraan toe, dat “The author has been precise enough in his calculation not to include the towers of the four corners, nor the 28 towers that flanked the 12 main gates of the town 611

Lezen “480”: García Martínez 1985: 569; 1988: 449: voetnoot 36; 1992b: 190; 1996: 132, Broshi 1995: 14 en 16, Puech 1995: 90. Beyer neemt eveneens het getal 480 over in verband met het aantal torens: 1432. In zijn tekstuitgave verwijst hij kruisgewijs naar beide getallen 2004: 132. Lezen “80”: García Martínez 1987: 219, García Martínez en van der Woude 1995: 153; 2007: 603, García Martínez en Tigchelaar 1998: 1138 en 1139 en Cook 2005: 52 – 53. Maier 1995 II: 303 en 1997: 325: vertaalt niets. 612 García Martínez 1992b: 189 – 190; Milik 1962: 189 en 191. 613 García Martínez 1992b: 190: “Unfortunately the text of 5Q15 is mutilated at that point and the corresponding part does not appear in 4Q J either, so that both Milik’s reading (80 posterns) and our own (480 posterns) are bound to remain hypothetical. Both readings can be fitted into the dimensions of the missing text, but our reconstruction avoids the complicated calculations and the arbitrary reductions of measurements that Milik is compelled to make in order to offer satisfactory explanation of the number 80, is confirmed by the number of towers, to which we shall refer later on, and gives a rational basis to the calculation of the absolute measures of the city imagined in J.” 614 Starcky 1977: 39: twee torens voor elke secundaire poort en een andere tussen twee poorten, zonder versterking op de hoeken mee te rekenen = 480 x 3 = 1440 – 8 = 1432. 615 Puech 1995: 92. 616 Puech 1995: 91 – 92, García Martínez en van der Woude 1995: 152 en 2007: 602, Maier 1995: 735 en 1997b: 32, García Martínez en Tigchelaar 1998: 1111, Cook 2005: 49. 617 Eisenman en Wise 1992: 45. 618 García Martínez 1992b: 199.

152

previously mentioned.”619. De onderliggende berekening luidt: 480 x 3 = 1440 – 8 = 1432. Rekenkundig gezien houdt de berekening rekening met volgende elementen: 1° de torens van de 12 hoofdpoorten worden buiten beschouwing gelaten evenals eventuele torens (twee per hoek) op de vier hoeken van de omwalling, 2° elke poterne heeft twee torens en 3° tussen elk van de poternen bevindt zich eveneens een toren. Ditommaso onderzoekt de formule 3 x 480 – 12 + 4 = 1432. Hij analyseert genoemde berekening als volgt620: x = + =

3 480 1440 12 4 1432

torens per cluster stadia in de stadsomtrek één toren per stadion torens van de stadspoorten enkelvoudige hoektorens torens

Om drie redenen is deze verklaring van het aantal torens niet houdbaar. Twee redenen hebben betrekking op de lezing van de cijfertekens: 1° een omtrek van 480 stadia, onderstelt afmetingen van 25 stadia van de walsegmenten van noordelijk en de zuidelijke wallen. Genoemde muren 96 zijn en geen 100 stadia lang621. 2° het komt er uitsluitend op aan torens toe te voegen of weg te nemen in functie van een architectonisch schema, dat door de tekst niet wordt gedragen. Vervolgens poneert Ditommaso, dat een stadsomtrek van 480 stadia ook een complex van drie poternen op elke hoek vereist. Neemt men deze weg en vervangt men ze door één enkele hoektoren, dan betekent dit een verlies van 8 torens, wat als resultaat 1432 – 8 = 1424 oplevert. 3° complexen met drie torens berusten niet op de inhoud van de tekst en passen niet in een schema met het getal 1432. Ditommaso kan zich geen schema voorstellen, waarin 1n32 torens (n = 1 … 9 x 100, waarin het getal 4 niet inbegrepen is) op zinvolle wijze fungeren. Het eerste bezwaar van Ditommaso vervallen, omdat er wel degelijk “25” moet worden gelezen als afmetingen van de noordelijke en de zuidelijke muursegmenten, zoals aangetoond onder 25.3., tweede volume. Om de verhoudingen binnen het metriek stelsel te berekenen en er decimale afmetingen aan toe te kennen ontwikkelen Starcky en García Martínez nagenoeg dezelfde gedachtengang. De reconstructie van het getal “[4]80” getal berust op de totale omvang van de stadsomwalling: 140 (x 2) + 100 (x 2) = 480 stadia. Vervolgens wordt aangenomen, dat met elke stadion een poterne aan de buitenzijde van de omwalling overeenstemt en aan de binnenzijde een smalle straat, dit wil zeggen, een straat, die een woonblok omgeeft. Het verschil tussen beider redenering bestaat in de waarde, toegekend aan één stadion. Starcky622 volgt een gelijkaardige gedachtengang maar hij neemt slechts één enkele van de helften van de twee straten aan weerszijden 619

García Martínez 1992b: 199: voetnoot 60. Ditommaso 2005: 60 – 61. 621 Vergelijk met 8.2.3., eerste volume. Betreffende de lezing van de cijfertekens: zie 26.1., tweeede volume. 622 Starcky 1977: 39. 620

153

van een woonblok in aanmerking, waardoor hij uitkomt op 1 rēs = 60 roeden. Volgens García Martínez beslaat één zijde van een woonblok 63 roeden: woonblok vrije ruimte breedte straten totaal

51 x 51 roeden = 357 ellen 3 roeden = 21 ellen aan één zijde 6 roeden = 42 ellen aan weerszijden 6 roeden = 42 ellen

51 roeden 06 roeden

357 ellen 042 ellen

06 roeden 63 roeden

042 ellen 441 ellen

Inzake de breedte van de smallere straten wordt aangenomen, dat het gedeelte van genoemde straten, dat bij een woonblok moet worden gerekend aan weerszijden 3 roeden bedraagt, dit is de halve breedte van een straat. Op basis van deze berekening heeft García Martínez de afmetingen berekend van een el, een roede en een stadion, waarbij wordt aangenomen, dat één zijde van een woonblok, inclusief vrije ruimte/persitylium en een halve straatbreedte, overeenstemt met een stadion: 1 rēs = 63 roeden = 441 ellen = 229 m623. Als elk woonblok aan de vier zijden omgeven is door middel van een straatgedeelte van 3 roeden dan kunnen er drie soorten rechthoeken worden onderscheiden, die elkaars spiegelbeeld zijn volgens de horizontale of de verticale as624: - de rechthoeken A, D, M en P: zij grenzen aan hun lengte en hun breedte aan de stadsomwalling, waarvan zij gescheiden zijn bij middel van een smalle straat met 3 roeden breedte. Bij middel van hun andere lengte en breedte grenzen zij aan de smallere boulevards. Er kan worden aangenomen, dat zij aan die zijde geen straatgedeelte meer vertonen, want de functie van verkeersweg wordt overgenomen, door bedoelde boulevards. - de rechthoeken E, H, I en L: bij middel van één lengte grenzen zij aan de stadsomwalling, waarvan zij gescheiden zijn door middel van een halve straatbreedte van 3 roeden. Aan de ander drie zijden, worden zij begrensd bij middel van een smalle boulevard, die fungeert als verkeersweg. - de rechthoeken B, C, N en O: bij middel van één breedte grenzen zij aan de stadsomwalling, waarvan zij gescheiden zijn bij middel van een halve straatbreedte van 3 roeden. Aan twee zijden grenzen zij aan een smalle boulevard en aan één enkele zijde aan een brede boulevard, die dienst doet als verkeersader. - de rechthoeken F, G, J en K liggen binnenin de stad en zijn uitsluitend omgeven door middel van boulevards en hebben aan hun buitenzijde dus geen straat. Genoemde berekening projecteert een interne structuur naar de indeling van de stadsomwalling. Hierbij wordt evenwel geen rekening gehouden met de breedte van de boulevards, die misschien geen invloed heeft op de afmetingen aan de buitenzijde, dit wil zeggen op de omvang van de 12 poortgebouwen. Gaat men er van uit, dat elk woonblok, inclusief vrije ruimte/peristylium en een halve straatbreedte, een breedte van 63 roeden bedraagt, dan kan de afmeting van een walzijde niet alleen bestaan uit de optelling van een aantal woonblokken. Enerzijds vallen de halve straatbreedten weg aan de zijden, waarlangs boulevards lopen en anderzijds moet de breedte van de boulevards worden toegevoegd. Dit geeft volgende resultaten: - voor de noorden zuidzijde: 100 (4 x 25) – 18 (3 x 6) = 82 + 18, 8 (2 x 9, 4) + 13, 1 = 113, 9 roeden. 623 624

García Martínez 1995: 192 – 193. Zie afbeelding 30.2., tweede volume.

154

- voor de oosten westzijde: 140 (4 x 35) – 18 (3 x 6) = 122 + 18, 8 (2 x 9, 4) + 18 = 158, 8 roeden. De aldus bekomen resultaten stemmen niet overeen met de afmetingen na opmeting van de stadsomwalling. Het getal 4]80 wordt als volgt in verband gebracht met het aantal torens van de stadsomwalling: niet inbegrepen de torens aan de 12 hoofdpoorten. één toren op elk van de vier hoeken van de omwalling. 1428 torens, drie per poterne (3 x 480 = 1440 – 12) totaal

0000 0004 1428 1432

In deze berekening wordt rekening gehouden met één enkele toren per hoofdpoort en drie per poterne. In voorliggend proefschrift wordt na herberekening bij middel van de beschikbare gegevens dit standpunt niet verder gevolgd. Volgens Puech kan een verband worden gelegd tussen de poorten en rituelen bij middel van de Tempelrol 625: “(1) [in de hoek, de noordoostelijke en …] (2) - (7) […] (8/1) […] zullen zij eten […] (9/2) […] … […] … […] (10/3) […] zullen zij eten en drinken (11/4) … […]. Tot graan, tot nieuwe wijn en tot [verse olie …] (12/5) … [Israëlieten. En op de dag van de eerstelingen …] (13/6) […]… westelijke poort [… granaatappelen] (14/7) […]… hout, dat …[ … voedseloffer van het offer,] (15/8) waarop wierook komt en … [… de naijver] (16/9) En aan de rechter[zijde] van deze poort elk voedseloffer […] zonde-offer, dat […] (17/10) … daar zullen zij eten [de zo]ndeoffers, de vogel en tevens tortelduiven en duiven. (18/11) VACAT (11Q19 XXXVIII). Puech: deze lengtematen zijn van belang voor de afmetingen 1° van de stad: (140 op 100 stadia) x 2 en 2° van een woonblok626: 357 + 42 = 399 ellen (+ 21 = een halve straatbreedte) = 420 of (+ 42 = een gehele straatbreedte) = 441 en hun totaal aantal. De stad had dus een omtrek van (140 x 2) + (100 x 2) = 480 stadia of x 60 = 28 800 625

Puech 1995: 92. Puech 1995: 98: voetnoot: 39. Milik 1962: 186: geeft voor de theoretische oppervlakte (= de lengte) van een woonblok: 51 + 6 + 3 = 60 roeden (2de regel), waaraan moet worden toegevoegd “de breedte van de nevenpoort, die aan het einde staat van elke steeg (1.8) (= 2 roeden). Het is verbazingwekkend niet de totale breedte van de steeg aan te treffen, 6 roeden of 42 ellen, aangezien deze elk woonblok afscheidt. Milik, die gekozen heeft voor een rēs van 30 roeden schat op 816, afgerond 800, het totale aantal van de woonblokken, waarbij hij als volgt tewerk is gegaan: 35 stadia x 30 = 1050: 60 = 17, 5 woonblokken, hetzij 17 woonblokken x 2 = 34 voor de oosten westzijde van de zuidelijke strook die alleen de stad zouden uitmaken; aan de zuidzijde zouden er 25 x 30 = 750: 60 = 12, 5, dit is 12 woonblokken x 4 = 48, wat in het totaal voor de drie zijden 34 + 48 = 82 – 2 woonblokken, wat overeenstemt met 80 nevenpoorten! Volgens Wise 1990: 82 – 83 telde de stad welgeteld 3 500, als volgt berekend: (357 ellen + 42 + 21) = 420 ellen voor een woonblok, dit is (140 stadia x 30 x 7 = 29.400: 420 =) 70 woonblokken aan de lange zijde en 50 aan de lange zijde van de rechthoek, dit is in het totaal 70 x 5 = 3 500! De auteur neemt een res aan van 30 roeden, houdt geen rekening met de tempel in het centrum van de grote tranversale en longitudinale, en telt slechts een halve steegbreedte in plaats van een gehele steegbreedte! Zelfs, als niet is aangetoond, dat de goddelijke opmeter ze heeft meegeteld, dan was het toch nodig geweest hiervoor een verklaring te geven! 626

155

roeden of 201 600 ellen = 90, 72 km of 480 x 63 = 30 240 roeden = 211 680 ellen = 95, 256 km. Een eenvoudige verklaring voor ongerijmdheden, die de getallen 480 en 1432 oproepen kan erin bestaan aan te nemen, dat het wiskundig vraagstuk627, waarmee de stad beschreven wordt in de Aramese tekst onvolledig is en bijgevolg ook alle onderdelen van het vraagstuk niet noodzakelijk met elkaar zijn gecoördineerd. 10.7.2. Aantal woonblokken Volgens Puech bedroeg het aantal woonblokken in theorie 14 000628. Dit getal berust op de afmetingen van de stadsomtrek, zonder rekening te houden met de breedte van de 12 poorten, waarbij wordt ondersteld, dat de zijde van één woonblok overeenstemt met één rēs, dan levert dit een totaal op van 14 000 (= 140 x 100) potentiële woonblokken. Hiervan moet men de oppervlakte van het tempelcomplex, bestaande uit het heiligdom en van de voorhoven, en de breedte van de boulevards aftrekken, wat een totaal van 12 000 bewoonde woonblokken of 1 000 per stam oplevert.

627 628

Zie 13.1., eerste volume. Puech 1995: 98 – 99.

156

11. Het tempelcomplex en zijn toebehoren 11.1. Benaming In Aramese Qumranteksten, waaronder Aramees ieuw Jeruzalem, verwijzen twee termen naar de tempel: 1° ‫הֵ יכַל‬: Apocriefe Levib (4Q541 4 II 6), Aramees ieuw Jeruzalem (2Q24 4: 3; 11Q18 19: 1 en 3; 20: 2; 31 II 6; 32: 3 en 6), Henochc (4Q204 1 IV 4); Henochg (4Q212 1 IV 18); en 2° ‫מ ְק ַדש‬: ַ Apocriefe Levi a (4Q540 1: 5) (4Q554 1 II 18; 5Q15 1 I 5[; 11Q18 9: 6). Beide termen hebben in Aramees ieuw Jeruzalem steeds st. det. sg.. Er komen blijkbaar geen verwijzingen voor bij middel van de drie uitdrukkingen uit de beschrijving van de tabernakel evenmin als bij middel van de termen ‫בית‬, ‫ בני‬en ‫קודש‬. De tabernakel, zoals beschreven in Exodus, heeft drie specifieke benamingen: 1° ְָ .ִ ַ‫ה‬, “de plaats”, 2° ‫ ִמ ְַ הָ עֵ ד= ת‬, “de plaats van de getuigenis” en 3° ‫אֹ הֶ ל מוֹעֵ ד‬, “de tent van de ontmoeting”. De tempel en het tempelcomplex van Salomo hebben zeven benamingen, waarvan er vijf de term ‫ֵ ית‬ bevatten: 1° ‫ֵ ית יְהוָ ה‬, “het huis van de Heer” (1 Kon 6: 37; 7: 51; 8: 11; 2 Kron 3: 1; 5: 1), 2° 8‫]הי‬ ִ ֱ‫ֵ ית הָ א‬, “het huis van God” (2 Kron 3: 3), 3° ‫הַ ַ יִת ליהוָ ה‬, “het huis voor de Heer” (1 Kon 6: 1), 4° ‫הַ ַ יִת‬, “het huis” (1 Kon 6: 2 – 10, 12 - 15, 17 – 19, 21 – 22, 27, 29 en 38; 8: 6; 2 Kron 3: 6 – 8, 10, 15, 22; 5: 7), 5° ‫ַדוֹל‬/ ַ‫הַ ַ יִת ה‬, “het grote huis”(2 Kron 3: 5), 6° ‫הֵ יכַל‬, “tempel” (1 Kon 6: 3 en 17) en 7° ֶ‫הַ ֹד‬, “het heiligdom”. De auteur van Ezechiël hanteert volgende benamingen, waarvan twee met de term ‫ֵ ית‬: 1° ‫הַ ַ יִת‬, “het huis” (40: 5, 48; 41: 5, 7, 8, 13, 26; 42: 15; 47: 1), 2° ‫יתי‬ ִ ֵ, “Mijn huis” (44: 7), 3° ‫הָ הֵ יכָל‬, “de tempel” (41: 1, 15, 23, 25), 4° ֶ‫הַ ֹד‬, “het heiligdom” (41: 23; 42: 14; 44: 1, 5; 45: 4), 5° ‫ ִמ ְק ָ" ִי‬, “Mijn heiligdom” (44: 7, 11) en 6° ָ‫הַ ִ נְ י‬, “gebouw” (41: 12, 15). Op de Tempelrol luidt de meest gangbare benaming "ַ ‫ ִמ ְק‬, “heiligdom” (11Q19 III 11; XXIX 8 en 9; XXXV 7; XLIII 12; XLV 8, 10, 12 en 17; XLVI 2, 3, 8, 9, 10, 11 (2 x); XLVII 4, 9, 11, 12, 13, 16, 17 en 18; LII 14, 15, 17, 18 en 20; 11Q20 XII 11, 12, 20, 21 en 22; 11Q21 3: 4 en 5). In een aantal gevallen wordt ‫ הֵ יכַל‬gebruikt (11Q19 XXX 5, 7, 8; XXXI 6 en 7; XXXV 8 en 10) en éénmaal ‫קודש‬, “heilige plaats”: (XXXII 12). Viermaal wordt op 11Q19 de term ‫ בית‬gebruikt: ‫ עליו‬8‫בי[ת לשו‬, “[… h]uis, om Mijn naam over te plaatsen …” (III 4), ‫בבית אשר א]שכי‬, “in het huis, dat Ik zal vestigen” (XXIX 3), ‫בבית אשר ִת ְבנֶה‬, “in het huis, dat gij zult bouwen” (XXX 4) en ]‫מעל לבית המ‬, “boven het huis van xx[…” (XXXII 11). Op de Tempelrol (11Q19) verwijst de term ‫ היכל‬in de bewaarde passussen naar het tempelgebouw en niet naar het gehele tempelcomplex. Dit kan worden opgemaakt uit de plaats van het trappenhuis van de wenteltrap (XXX 5, 7, 8; XXXI 6 en 7) en de heiliging van constructies op de binnenhof (XXXV 8 en 10). In een aantal gevallen verwijst ‫ מקדש‬naar het tempelgebouw (III 11), gelet op de vermelding van het reukwerkaltaar en de tafel van de toonbroden, maar in andere naar het tempelcomplex (XLVI 2, 3, 8, 9, 10, 11 (2 x)), aangezien vervuiling door vogels wordt tegengegaan door middel van vogelverschrikking, aan te brengen op de daken en poorten van de buitenhof en er een gracht moet worden gegraven rondomheen het gehele complex. In Aramees ieuw Jeruzalem verwijst ‫ היכל‬zeker naar het tempelgebouw, wanneer de toonbroden worden vermeld (11Q18 20: 2), de term ‫ מקדש‬naar het tempelgebouw naar analogie met mogelijke beschrijving van het trappenhuis van de wenteltrap (11Q18 9: 2).

157

11.2. Beschrijvend vergelijkingsmateriaal in de Tanach en in Qumranteksten Als bronnen ter vergelijking bevat de Tanach de beschrijving van het mobiel heiligdom van de tabernakel in Exodus, de beschrijving van de eerste tempel in de boeken 1 Koningen en 2 Kronieken en de tempel volgens de tōrā van Ezechiël. Uit Qumran is de beschrijving van de normatieve tempel op de Tempelrol gekend. In de vier gevallen betreft het een complex, bestaande uit het eigenlijke heiligdom, omgeven door één tot drie voorhoven629 en het brandofferaltaar. De tabernakel heeft één enkele voorhof630, de tempel volgens de tōrā van Ezechiël twee631 en de normatieve tempel drie632. Aard en schikking van de voorhoven in de beschrijving van de eerste tempel is niet duidelijk633. De voorhoven in Ezechiël en op de Tempelrol hebben poortgebouwen. De voorhof van de tabernakel is afgesloten bij middel van een deksel. Het eigenlijke heiligdom omvat volgens de beschrijving van de tabernakel, de eerste tempel en de tempel volgens de auteur van Ezechiël het heilige en het allerheiligste. Het tempelgebouw van de twee laatstgenoemde heiligdommen heeft ook een inkomhal. Op de Tempelrol is uitsluitend de benaming van de inkomhal bewaard. De eerste tempel en de tempel in Ezechiël hebben zijvleugels. In Ezechiël worden verdiepingen van de neventrekken ven het tempelgebouw genoemd (41: 6 – 7) evenals de drie verdiepingen van de priesterlijke sacristieën (42: 5 - 6). In twee gevallen wordt op de Tempelrol naar bovenverdiepingen verwezen, éénmaal van het tempelgebouw gebouw zelf, bereikbaar bij middel van een externe wenteltrap (11Q19 VI 12/1 – 20/9 en XXX 17/5b – 22/10 en XXXI 15/6 – 18/9) en éénmaal aan de binnenzijde van de buitenmuur van het complex (XLII 7 - 10). Het brandofferaltaar wordt in alle genoemde teksten behandeld. Op de binnenhof van de Tempelrol (11Q19) zijn een huis van het wasbekken (XXXI 10 – XXXIII 7) en een huis voor het cultusgerei opgetrokken (XXXIII 8 – 34: ?). De tabernakel had een wasbekken (Ex). De beschrijving van de tempel van Salomo en de Tempelrol besteedt bijzondere aandacht aan wasbekkens. Op de voorhof van de tempel van Salomo staat een enorm bronzen wasbekken opgesteld op 12 bronzen runderen (1 Kon 7: 23 – 26 en 2 Kron 4: 2 – 5). Tevens staan 10 mobiele wasbekkens ter beschikking (1 Kon 7: 27 – 39 en 2 Kron 4: 6 en 14). Een bronzen wasbekken met dito voet staat opgesteld tussen de tabernakel en het altaar (Ex 30: 18). Ezechiël verwijst helemaal niet naar het wasbekken.De eerste tempel heeft één groot wasbekken en mobiele. Ezechiël en de Tempelrol vermelden elk een slachtplaats en kookplaatsen634. De terminologie met betrekking tot de hoofdonderdelen van het tempelcomplex en het tempelgebouw luiden als volgt: voorhof binnenhof middenhof buitenhof

tempel van Salomo ‫ְ ד ֹולָה‬/ ַ‫חָ צֵ ר ה‬ nihil

Ezechiël 42: 10 46: 1 nihil 42: 1

629

TR ‫חצר‬ ‫חצר פנימית‬ ‫חצר פנימיה‬ ‫חצר שנית‬ ‫חצר שלישית‬ ‫חצר חיצונה‬

J ‫עזרה‬ ? ? ?

Ps 65: 5, 84: 3, 92: 14, 96: 8, 100: 4, 116: 19 en 135: 2 vermelden “voorhoven” (‫)חַ ְצרוֹת‬ ְ in pluralis zonder specificatie van het aantal. 630 Ex 27: 9; 38: 9; 40: 8 en 40: 33. 631 Ez 40: 17: binnenhof en 40: 28: buitenhof. 632 Binnenhof: 11Q19 XXXVII 4, tweede voorhof: XXXVIII 12 en derde voorhof: XL 5. 633 1 Kon 7: 1 – 12. 634 Zie verder onder 15.6. en 15.7., eerste volume.

158

inkomhal

8ָ‫ל‬$‫א‬

heilige

‫הֵ יכַל‬

allerheiligste brandofferaltaar

‫ְ" ִביר‬ ‫ִמזְ ֵ ַח‬

wasbekken

‫ִ ?וֹר‬

8ָ‫ל‬$‫א‬ 8ָ‫אֵ יל‬ 41: 1 grote hal

8‫אול‬

?

?

?

‫ִמזְ ֵ ַח‬

? ‫ִמזְ ֵ ַח‬

‫ַק ִ"י ַק ִ"י ַ?ָא‬ ‫מדבח‬

nihil

‫ִ ?וֹר‬

‫ִ ?וֹר‬

11.3. Gegevens Aramees ieuw Jeruzalem Naar analogie met de beschrijving van de tabernakel, de tempel van Salomo, de tempel in Ezechiël en de normatieve tempel van de Tempelrol kan worden verwacht, dat in de oorspronkelijke tekst van Aramees ieuw Jeruzalem volgende basisgegevens waren verwerkt: 1° een tempelgebouw met een inkomhal, een tempelhal en het allerheiligste en eventueel zijvleugels en verdiepingen en 2° één of meer voorhoven en 3° het brandofferaltaar, het wasbekken, een slachtplaats en kookplaatsen. De tekst van Aramees ieuw Jeruzalem verschaft geen informatie met betrekking tot een wasbekken, een slachtplaats en kookplaatsen. Schaarse informatie kan worden ontwaard in verband met 1° de aanwezigheid van een voorhof, mogelijk meer dan één, 2° een door middel van goud beklede muur, 3° poorten van de binnenste voorhof, 4° hoger gelegen aanbouw aan het tempelgebouw en 5° afmetingen, die niet kunnen worden toegewezen. Verwijzing naar het allerheigste van de tempel is mogelijk maar niet zeker. De term ‫ היכל‬verwijst zeker naar het tempelgebouw, wanneer de bezoeker de ceremonie met het vervangen en nuttigen van de toonbroden op de sabbat aanschouwt:” (1) [… e]lke zevende dag voor God [het] gedenkof[fer …] (2) [(het brood en zij zullen) het (brood)] nemen naar buiten uit het tempelgebouw naar rechts/het zuiden van de/zijn westzijde [(en het zal worden verdeeld)] (3) [… en ik keek naar datgene, wat verdee]ld wordende aan vierentachtig priesters x[…] (3a) met alles <was> verzadigd/voldaan de verdeling van de tafels van (4) [… de oudsten, diegenen onder h]en, en veertien priest[ers …] (5) [… de priesters VACAT de [twee broden], diegenen, [waarop] was de wierook[…] (6) [… was één van de twee, het brood werd ge]geven aan de ho[ge]priester […] (7) [… met hem en het andere werd gegeven aan de plaatsvervanger, die] dichtbij [staan]de x[…]” (11Q18 20). De term ‫ מקדש‬verwijst eveneens naar het tempelgebouw in een erg onvolledige passus, waarin waarschijnlijk een wenteltrap wordt genoemd, “rondom]heen naar de verdieping”afmetingen van 6 bij 6 ellen, die mogelijk naar de centrale zuil van de trap verwijzen, en een constructie, die boven een andere is gebouwd, mogelijk de bovenbouw van een trappenhuis of de bovenverdieping van het tempelgebouw, zoals beschreven op de Tempelrol635 (11Q18 9: 1, 3, 4 en 6). De vorm ‫ לעליתא‬verwijst naar hoger gelegen gebouwonderdelen. Bij middel van het verschijnsel “levende wateren” kan de beschrijving van een met goud beklede muur aan het tempelgebouw maar ook aan de stad worden toegewezen: “(1) [… d]ie van levende wateren (‫( )מי חיי‬2) […] deze [m]uur goed (= zuiver) goud (3) […]xx het water van(af)” (11Q18 10 I). Volgens Ezechiël (47: 1) lopen de bedoelde wateren van onder uit de tempelmuur. Tempelmuren bekleed door 635

Zie onder 15.4., eerste volume.

159

middel van goud zijn gekend uit de beschrijving van de tempel van Salomo (1 Kon 6: 22) en de Tempelrol (trappenhuis 11Q19 XXXI 8).Volgens Zacharija (14: 8) vloeien de wateren uit Jeruzalem. De aangehaalde passus laat niet te achterhalen, om welke muur het gaat. Stadsmuren bekleed door middel van goud zijn gekend uit Tobit (13: 17). Het is erg onzeker, of van de drie basisonderdelen van het tempelgebouw, inkomhal, heilige en allerheiligste laatstgenoemd deel, ‫ ַק ִ"י ַק ִ"י ַ?ָא‬, “allerheiligste”, wordt vermeld in een passus, waar verwezen wordt naar de aflossing van de tempelwacht: “ (1) […]het tellen [niet] meer, uitgezonderd voor hen, die zijn/zullen zijn […] (2) […]x en allen, die hun weke[n] voleindigend wordende zullen zijn[…] (3) […]hun broeders zullen zijn in hun plaats tredende, vierhonder[d …] (4) […]x hij zei tegen mij zesentwintig o[…] (5) [… de hei]ligste van de offergaven en xx[…] (6) […] zij zullen zijn [b]innenga[a]nde x[…]” (11Q18 15). De uitdrukking “het heilige van de heiligen” op 11Q18 15: 5 kan zowel betrekking hebben op een welbepaalde offergave of op de plaats in de tempel, waar de ark van het verbond staat opgesteld, en die uitsluitend door de hogepriester mag betreden worden op de grote verzoendag. De tekstgedeelten voorafgaand aan en volgend op deze regel wijzen niet op het heiligste vertrek van de tempel. Bedoelde tekstgedeelten betreffen de aflossing van de wacht, een mededeling door de gids, waarin het getal 26 en de handeling van het binnengaan door meerdere personen. Volgens García Martínez kan de beschrijving op 2Q24 3 van saffieren poorten betrekking hebben op de tempel aangezien de andere poorten van steen zijn636: “[… en] hij mat tot aan de poort van [de] saffier[…]”. Deze zienswijze kan worden versterkt door middel van de conclusie, dat kostbare materialen, waaronder saffier, verwijzen naar de aanwezigheid van God (zie 10.8.2.). Saffier wordt, samen met electrum, echter ook aangewend bij de bouw van een constructie met meer dan duizend torens, waarschijnlijk de stadsomwalling (4Q554 2 II 15 – 16). Volgende ontoewijsbare afmetingen met betrekking tot het tempelgebouw worden vermeld: “(3) […]x de tempel (‫ )היכלא‬en van/wie xx[…] (4) […] [z]even/[v]ier roeden[…] (5) […]op vier x[…] (6) […]x van de tempel (‫( ”)היכלא‬11Q18 32). Zeer waarschijnlijk hebben de afmetingen in de aangehaalde passus betrekking op de tempel. Het is evenwel niet mogelijk te bepalen welk. Passus 2Q24 8: 7 verwijst naar een voorhof bij middel van de term ‫עזרתא‬: “[…]de tempelvoorhof (‫[ )עזרתא‬en] hij toonde m[ij][…]o[…]een andere buiten[…]”. Mogelijk kan de aangehaalde passus niet alleen worden begrepen als de verwijzing naar één enkele voorhof maar ook nog naar een andere erbuiten. De aanwezigheid van meer dan één enkele voorhof is gekend uit Ezechiël, waar twee voorhoven worden vermeld en de Tempelrol, waar drie voorhoven worden beschreven. Aangaande voorhoven in Aramees ieuw Jeruzalem zijn géén specifieke architectonische gegevens gekend. Mogelijk verwijst een passus, waarin het wasbekken wordt genoemd samen met zuilengalerijen en zuiver goud, naar de binnenhof.637

636

5Q15 22: “3 (…) en een poort twee poortvleugels, die van steen <waren> (…)”. (= Milik 1962: 5Q15 1 I 9) 637 Zie verder onder 11.6.3., eerste volume.

160

Een onvolledig bewaarde passus verwijst waarschijnlijk naar de poorten van de binnenhof: “(1) […]x de poorten, [die ]voor (‫ )לקבל‬het tempelgebouw (‫ )היכלא‬x[ …] (2) […] op de zevende dag en op de eerste dag van [de] m[aand.] (3) [… h]eilig hij, de tempel en de grote glorie[…] (4) […] voor alle tijden VACAT […]” (11Q18 19). Mogelijk dienen de poorten in deze passus te worden begrepen als de poorten van de binnenhof, naar analogie met Ezechiël en de Tempelrol. 11.4. Architectonische gegevens volgens Wise en Puech Wise acht de aanwezigheid van de tempelbeschrijving in Aramees ieuw Jeruzalem bewezen, omdat volgens Jongeling een aantal fragmenten van 11Q18 afmetingen van de tempel en zijn altaar vermelden638. De formulering van Jongeling heeft evenwel betrekking op de maten van zuilen en van offergaven op het altaar: “Afin de donner une impression générale de notre texte nous mentionnons qu’il traite de diverses mensurations, pour des colonnes entre autres, et de sacrifices faits sur l’autel”.639 Wise meent de beschrijving van een architectonisch element te ontwaren, waarvan het bestaan door Yadin eerder afgeleid was bij middel van twee onrechtstreekse verwijzingen640. Volgens Yadin had de binnenste voorhof een buitenste omwalling en een muur binnenin de voorhof, die het tempelgebouw zelf, het altaar, het huis van het wasbekken het huis van het cultusgerei, de constructie met de 12 zuilen en de stoa achteraan omgaf641. Bedoelde muur had een lengte van 120 ellen van een hoek vanaf één hoek tot aan de hoek van zijn poort.642 Wise brengt de vermoede binnenmuur in verband met passus 2Q24 8: 7 en 8: (7) […]de tempelvoorhof (‫[ )עזרתא‬en] hij toonde m[ij][…]o[…]een andere buiten[…] (8) […]o honderd[entien/twintig …]. Volgens hem verwijst de Aramese term ‫ עזרתא‬naar de Hebreeuwse uitdrukking ‫החצר הפנימית‬ op de Tempelrol. De desbetreffende terminologie en afmeting kunnen een beschrijving bieden van de binnenhof. García Martínez643 wijst de conclusie van Wise af, omdat de specifieke terminologie en afmetingen in 2Q24 niet voorkomen. Puech ziet een parallel in de beschrijving van de drie voorhoven op de Tempelrol en in Aramees ieuw Jeruzalem 4Q554 2 I – II, waarvan de tekst als volgt luidt: 4Q554 2 I: “(14) […] twee [ro]eden (15) […] en roeden (16) […]oo afmeting (17) […]xx de stad II (12) [ ]x[ ] (13) […]o[…]x … oo … x … ooxx zijn/haar fundament; zijn breedte: twee roeden, [ellen] (14) veert[i]en en zijn/haar hoogte roeden zeven, ellen negenenveertig. En zijn/haar geheel (15) <was> gebouwd in electrum en in saffier en in robijn en zijn houtwerk644 <was> van goud en zijn torens <waren> duizend- (16) [vierhond]erdtweeën[de]rtig . En hun lengte en hun breedte één (= dezelfde) afmeting (17) […] en hun hoogte, tien roeden (18) […] 14 (19) […]twee (20) […]de poorten, ellen (21) […] twee, naar de poort (22) […]xxx drie bij drie, en de torens <waren> zich uitstrekkend”. Puech verwijst naar parallellen met 638

Wise 1990: 66: “Such a suggestion is not mere supposition; Jongeling states that many of the 11Q fragments apparently detail the measurements of the temple and the altar.” 639 Jongeling 1970: 58. 640 11Q19 XXXVII 9 en XXXV 8 – 9. 641 Yadin 1983: 205 – 207. Zie ook García Martínez 1992b: 183. 642 11Q19 XXXVI 4 en 12 – 13. 643 1992b: 183 643 García Martínez 1992b: 183. 644 García Martínez en Tigchelaar 1998: 1111: „his laths”.

161

11Q19 XXXVIII 4 – 15 en 11Q19 XLI 4 – XLII 4 maar verwijst niet naar precieze parallellen met de Aramese tekst. In de uitgave van Steudel645 heeft 11Q19 XXXVI 11/3 – 22/14; XXXVIII 17/10) betrekking op de beschrijving en opmeting van de binnenhof, XXXVIII 19/12 – 22/15 op die van de binnenhof en XL 12/5 – XLII 11/6 op die van de buitenhof. 11.5. Brandofferaltaar Het brandofferaltaar, ‫מַ ְד ִבח‬, wordt in Aramees ieuw Jeruzalem zevenmaal vermeld in status determinatus singularis: ‫מַ ְד ִב ָחא‬: 2Q24 4: 6[; 6: 3[; 7: 2; 11Q18 13: 4; 22: 1[ en 5[; 29: 1[. Het brandofferaltaar (‫ )מדבח‬wordt vermeld in zeven onvolledig bewaarde maar herkenbare passussen, waarin offerceremoniën worden beschreven: “eerst (adv.) op [het] alta[ar …] (in verband met de ceremonie met de toonbroden; 2Q24 4: 6), “[in olie …]het [al]taar voor een [aangename] geur” (11Q18 22: 5 - 6) “een vi]erde sə’ā en hij bracht omhoog naar het altaar zijn geheel [“ (11Q18 13: 4), “]x voor [het] al[taar” (11Q18 29: 1) en “op de vier horens van [het] altaar” (11Q18 22: 1). In twee gevallen is te context uitermate onvolledig bewaard: “]en het gehele altaar[“ (2Q24 7: 2) en “] de [h]oorn (‫ )קר‬van het [altaar” (2Q24 6: 3). Als constructief element van het altaar worden uitsluitend de vier horens vermeld in: “[…]o op de vier horens van [het] altaar” (11Q18 22: 1). De Pentateuch646 noemt het aantal horens van het altaar niet genoemd maar Ezechiël (43: 20) en de Tempelrol (11Q19 XXIII 17/12) wel. De Herwerkte Pentateuch (4Q365a 12a –b II 8) en de Tempelrol (11Q19 XII 18/13) noemen de hoeken ervan niet. Uit de laconieke vermelding “de [h]oorn van het [altaar” in een erg onvolledig bewaarde context, waarin tweemaal de dimensie “breedte” wordt genoemd evenals plaatsbepaling bij middel van de uitdrukkingen ‫מ‬ ‫ד‬, “langs hier” en ‫מ כא‬, “langs daar”, kan worden afgeleid, dat de fragmentarische context betrekking heeft op de vorm van het altaar (2Q24 5+ 6) Een verloren gegane dimensie “en zijn breedte hebben dezelfde afmeting” worden vermeld op 2Q24 5: 2. PLaatsbepaling van het beschrevene geschiedt bij middel van de uitdrukkingen “vanaf hier” (2Q24 5: 3 + 6: 1) en “vanaf daar” (2Q24 6: 2) en tenslotte bij middel van “zijn breedte” (6: 4). De rituele context van het altaar in Aramees ieuw Jeruzalem (11Q18 22: 1 – 6) en in Exodus (29: 12 – 13 + 23 – 25) lopen zeer sterk parallel647. Dit wijst op de aanwezigheid van het altaar op de binnenhof in de Aramese tekst. In de Tanach wordt het brandofferaltaar aangeduid bij middel van de term ‫מזְ ַ ח‬, ִ “altaar” of uitgebreider bij middel van de uitdrukking ‫מזְ ַ ח הָ ֹעלָה‬, ִ “het altaar van het brandoffer” (Ex 40: 6). Vier soorten brandofferaltaar worden beschreven. Op de berg Sinaï draagt God een altaar te bouwen in aarde. Als een stenen altaar wordt opgericht, dan moeten ongehouwen stenen worden aangewend (Ex 20: 24 – 25). Het altaar van de tabernakel is het vervaardigd in hout, overtrokken door middel van brons en heeft het een rooster. (Ex 27: 1 – 8). Het bronzen altaar van de tempel van Salomo wordt uitsluitend in 2 Kronieken beschreven (4: 1). Er wordt geen gewag gemaakt van de vier horens. Het brandofferaltaar wordt in Ezechiël (43: 13 - 17) uitvoerig maar op bijzondere wijze beschreven. Op basis van bedoelde tekst hebben onderzoekers verschillende voorstellingen ontwikkeld, die volgens sommigen een zikkuratstructuur heeft, volgens anderen eerder een plateauvormige. De beschrijving van het brandofferaltaar in Ezechiël is een typisch voorbeeld van een onvolledig en impliciet 645

Steudel: 2001. Ex 29: 12 en 16 en Lev 4: 7, 18, 25, 30, 34; 8: 15; 9: 9; 16: 18. 647 Bespreking: zie onder 17.11., eerste volume. 646

162

wiskundig vraagstuk648. Gemeenschappelijk aan alle voorstellingen zijn een vierkant grondplan, de vier horens, een vierkante geul aan de basis en een trap naar het oosten gericht. Het materiaal wordt niet vermeld. Het altaar, beschreven in Makkabeën (1 Mak 4: 36 – 61; 2 Makk; 10: 3) is eveneens van ongehouwen steen. In de Brief van Aristeas (§ 86 – 87) wordt de aandacht gevestigd op de helling en wordt de ingenieuze afvoer van bloed en water beschreven. Het brandofferaltaar wordt tweemaal beschreven op de Tempelrol (11Q19 III 23/14b – 26/17 en XII 14/8 – 19/13). Enkele details van de beschrijving van het brandofferaltaar op de Tempelrol zijn bewaard gebleven: (23/14b) […] VACAT Het gehele brandof[fer]altaar […] (24/15) […] zuiver [br]ons en het traliewerk d[at] boven […]” (11Q19 III). Naar het reukwerkaltaar wordt verwezen bij middel van zijn welriekend reukwerk en de tafel voor de toonbroden wordt nog net vermeld: “[… het altaar] van het welriekend reukwerk en de tafe[l …]” (11Q19 III (19/10). De vier horens van het altaar worden genoemd met betrekking tot de tabernakel en de tempel in Ezechiël. Verwijzing ernaar is bewaard gebleven op de Tempelrol. In de Targum Leviticus (4Q156 2: 2) wordt de handeling van Lev 16: 18, waarbij bloed van de os rondom de horens van het altaar wordt gedaan. Volgens de beschrijving van de tabernakel staat het brandoffer opgesteld voor de ingang ervan (Ex 40: 6), in de tempel van Salomo voor de tempel (2 Kon 16: 14). Later laat Aḥaz, koning van Juda, na de inname van Damascus door de Assyrische koning Tiglat-Pileser III een brandofferaltaar bouwen naar een model in Damascus en wordt het bronzen altaar van Salomo verplaatst naar het noorden (2 Kon 16: 10 – 14). Het brandofferaltaar wordt gewoonweg niet genoemd in de beschrijving van de tempelbouwwerkzaamheden aan de tempel van Salomo volgens 1 Koningen maar wel bij de inwijding (8: 22). Volgens 2 Kronieken (4: 1) mat het brandofferaltaar 20 x 20 x 10 ellen. 11.6. Toebehoren tempelgebouw 11.6.1. Positieve en negatieve inventaris Van het toebehoren, dat in de beschrijving van de tabernakel, de eerste tempel, de tempel volgens Ezechiël en op de Tempelrol wordt genoemd vermeldt Aramees ieuw Jeruzalem slechts de tafel van de toonbroden, het vaatwerk, cultusalaam en ornament. Worden niet vermeld of zijn in de overgeleverde tekst niet bewaard gebleven: de ark, het verzoendeksel, de cherubijnen, de twee stenen tafelen, de voorhang, het reukwerkaltaar, de kandelaar, de twee zilveren trompetten en de twee bronzen zuilen. De ark met het verzoendeksel en de twee bijhorende cherubijnen, worden uitvoerig beschreven bij de bouw van de tabernakel (Ex 26: 34; 37: 1 – 10) en minder uitvoerig bij de bouw van de tempel van Salomo (1 Kon 6: 23 – 28 en 8: 3 – 9; 2 Kron 3: 10 - 13) en in een onvolledig bewaarde passus van de Tempelrol (11Q19 VII 14/9 - 17/12). De twee stenen tafelen, door Mozes bij Horeb in de ark gelegd (Deut 10: 1 – 5), worden vermeld bij de inwijding van de tempel van Salomo (1 Kon 8: 9). De voorhang wordt beschreven in verband met de tabernakel (Ex 26: 33), de tempel van Salomo (2 Kron 3: 14) en mogelijk ook in de tempelbeschrijving op de Tempelrol (11Q19 III 11/2). Een voorhang aan de ingang van het tempelgebouw wordt uitsluitend genoemd inzake de tabernakel (Ex 26: 36 – 37).Het reukwerkaltaar van de tabernakel wordt in Exodus uitvoerig beschreven (30: 16) evenals de tafel van de toonbroden (37: 10 - 15). Eerstgenoemd altaar heeft vier horens (30: 2). Het dak en 648

Zie verder onder 13.1., eerste volume.

163

de horens van laatstgenoemd altaar zijn eveneens overtrokken bij middel van goud. In de beschrijving van de tempel van Salomo worden het gouden reukwerkaltaar (1 Kon 6: 22; 7: 48; 2 Kron 4: 19) samen met meerdere tafels voor de toonbroden genoemd (1 Kon 7: 48). In 1 Kon 6: 20 is een cederhouten altaar overtrokken bij middel van goud. Gelet op de terminologie betreft het hier het reukwerkaltaar. In 1 Kon 7: 48 worden het gouden altaar en de gouden tafel genoemd. Het betreft hier duidelijk het reukwerkaltaar en de tafel van de toonbroden. Het gouden reukofferaltaar, dat Antiochus IV Epiphanes liet wegnemen in 169 v. C. (1 Makk 1: 21) werd na de Makkabese overwinning door een nieuw reukofferaltaar vervangen. De auteur van de Tempelrol (11Q19) vermeldt het wierookaltaar (‫ )מזבח קטורת‬als onderdeel van het ‫( היכל‬III 19/10) en in verband met de ceremonie met de toonbroden (VIII 16/11). De kandelaar wordt uitvoerig beschreven als toebehoren van de tabernakel (Ex 37: 17 – 28) en op de Tempelrol (IX 6/2 - 16/12a). In de tempel van Salomo stonden 10 gouden kandelaren opgesteld (1 Kon 7: 49; 2 Kron 4: 7). umeri vermeldt als enige de twee zilveren trompetten, die enerzijds moeten worden geblazen bij godsdienstige plechtigheden, met name de hoogtijdagen, de eerste van de maand, de brand- en de dankoffers, en anderzijds wanneer de troepen optrekken ( um 10: 2 – 10). Als enige heeft de tempel van Salomo twee bronzen zuilen opgesteld voor de ingang van het gebouw (1 Kon 7: 15 – 22, 41 – 42 en 2 Kron 4: 12 – 13). Vooraan de tempel van Salomo staan twee bronzen zuilen, Jakin en Boaz, opgesteld, die uitvoerig worden beschreven (1 Kon 7: 15 – 22 en 41 – 42 en 2 Kron 3: 15 - 17). Jeremija 52 en 2 Koningen 25 nemen bedoelde beschrijving van de twee bronzen zuilen gedeeltelijk over in hun relaas van de plundering van de tempel door de Babyloniërs. Het wasbekken wordt bondig besproken in verband met de tabernakel in Exodus (30: 17 11.6.2. Tafel toonbroden Het heiligdom kan drie soorten altaar bevatten: het brandofferaltaar, het reukwerkaltaar en de tafel voor de toonbroden. Het reukwerkaltaar wordt aangeduid bij middel van de uitdrukking ‫טֹרת‬ ֶ ‫ ְק‬i‫ ִמזְ ֵַח ִמ ְק ַטר‬of ‫מזְ ַ ח הַ ^ָהָ ב‬, ִ “het gouden altaar” (1 Kon 7: 48; 2 Kron 4: 19). Naar de tafel van de toonbroden wordt eenvoudigweg verwezen bij middel van de term ‫= לְ ָח‬B ַ‫ה‬, “de tafel”649 (Ex 37: 10; 1 Kon 7: 48), of ‫עֵ י‬ ַ‫זְ ֵ ח‬.ִ ַ‫ה‬, “het houten altaar” (Ez 42: 22). In de beschrijving van de tabernakel worden zowel de tafel voor de toonbroden, gewoonweg “tafel” genoemd, (Ex 25: 23; 37: 10 – 16) als het reukwerkaltaar (Ex 37: 25 – 28) uitvoerig behandeld. Beide cultusmeubels zijn vervaardigd in acaciahout, overtrokken bij middel van zuiver goud en voorzien van een gouden boord en een gouden ring aan elke hoek. In de ringen zijn draagbomen aangebracht in dezelfde materialen als die van de ark. De tafel is 2 ellen lang, 0,5 el breed en 0,5 el hoog, het altaar 1 el lang en breed en 2 ellen hoog. In Ezechiël wordt de tafel voor de toonbroden, “houten altaar” genoemd en 3 ellen hoog en twee lang, bondig beschreven: 41: “(21) De posten van de grote hal waren vierkant en tegenover de voorzijde van het heiligdom de verschijning zoals de verschijning (22) van het houten altaar. drie ellen hoog en zijn lengte twee ellen650 en het had hoeken en zijn basis en zijn wanden <waren van> hout. (...)”. 2 Kronieken vermeldt meerdere tafels met toonbroden erop zonder enige specificatie van vorm of materiaal (4: 19). 2Q24 maakt volgens Baillet651 mogelijk 649

2 Kron 4: 19 heeft de meervoudsvorm ‫= לְ חָ נוֹת‬B ַ‫ה‬. Allen 1990: 556: voetnoot 94: “twee ellen breed” weggelaten in MT wegens homoioteleuton. 651 Baillet 1962: 86.

650

164

gewag van ”de tafel, die voor het aangezicht van de Heer zal zijn.”, zoals vermeld in de beschrijving van de tempel in Ezechiël (41: 22). Zijn aanvulling van de tekst is echter arbitrair. Het betreft volgens hem de tafel van de toonbroden: “(1) […] een […]oo[…] (2) [… en] hij mat tot aan de poort van [de] saffier […] (3) de [ta]fel, die voor hem voor[ de Heer is …] (4) […] een/de muur/wand x[…]”. De aanvulling “de Heer” berust op geen enkele parallelpassus. Baillet652 vraagt zich af, of met de “wand” die van de tafel (cf. Ez 41: 22) of die van de poort op de tweede regel wordt bedoeld. Zoals aangetoond bij de bespreking van de cultus (zie verder onder 17.4.) bevatten andere passussen voldoende gegevens, om aan te nemen, dat cultushandelingen met betrekking tot de tafel van de toonbroden worden uitgevoerd: twee rijen toonbroden en handelingen ermee uitgevoerd (2Q24 7 – 10), beschrijving van de tafel, getal 12 en handeling met het brood (11Q18 8: 1 – 3). De tekst van 4Q555 is onvoldoende bewaard, om na te kunnen gaan, of hij de tafel van de toonbroden noemt: “(2) […] olie (?) […] (3) […]xx op [de] tafel[…]” (4Q555 2). De vermelding van de zevende dag, de sabbat, dag, waarop het toonbrood wordt vervangen, op twee fragmenten en de term “gedenkoffer” (‫ ;דכר]נא‬Levi 24: 8) kan verwijzen naar de aanwezigheid van de tafel voor de toonbroden (4Q555 3: 3 – 4) evenals elke zevende het naar buiten uit de tempel nemen van het brood en de verdeling ervan (11Q18 20: 1 – 2)//2Q24 4: 8 - 9). 11.6.3. Wasbekken De beschrijving van de tempel van Salomo en de Tempelrol besteden bijzondere aandacht aan wasbekkens. In eerstgenoemd geval wordt de aandacht gevestigd op de beschrijving van de wasbekkens. Op de voorhof van de tempel van Salomo staat een enorm bronzen wasbekken opgesteld op 12 bronzen runderen (1 Kon 7: 23 – 26 en 2 Kron 4: 2 – 5). Tevens staan 10 mobiele wasbekkens ter beschikking (1 Kon 7: 27 – 39 en 2 Kron 4: 6 en 14). De auteur van de Tempelrol richt zijn aandacht op het gebouw, waarbinnen het wasbekken moet opgesteld staan en de afvoer van het door bloed verontreinigde water (11Q19 XXXI 19/10 - 22/13). Ezechiël verwijst helemaal niet naar het wasbekken. Mogelijk wordt een wasbekken genoemd op 11Q18 11: “(6) [… di]e van zuilen rondomheen gaande <was> van poort naar po[ort …] (7) […] van poort naar poort in de stadswal (‫( ]…[ )מ תרע לתרע בשורתא‬8) […]x[…]x met kookpot/wasbekken/estrade (‫ )בכיור‬o[…]o[…]”. Elders wordt aangetoond, dat de term zowel “stadsmuur” in het bijzonder als “muur” in het algemeen kan betekenen. Het is dus niet uitgesloten, dat op 11Q18 11 naar het wasbekken op de binnenhof wordt verwezen. De vermelding van ‫דהב טב‬, “zuiver goud”, hoger op bedoeld fragment kan betrekking hebben op het tempelgebouw: (1) […]o xxx zijn vier; v[ier] ellen hoog[…] (2) […]xxx langs de zijde van de muur, die omgevend was xo[…] (3) [… elle]n twee en zijn hoogte <was> twe[e] ellen […] (4) […]xxxx en zijn geheel <was van> zuiver goud, dat/die[…]”. 11.6.4. Cultusgerei Cultusvaatwerk wordt in Aramees ieuw Jeruzalem in een inhoudelijk merkwaardige context, waarin zeven bekers en zes kommen worden genoemd, om te ruiken, zeven ketels, bestemd, om erin te koken op stenen en het enorme getal 32900 (11Q18 18). Het materiaal van bedoeld vaatwerk wordt niet vermeld. In de beschrijving van de 652

Baillet 1962: 86

165

tabernakel (Ex 37: 16) evenals in die van de tempel van Salomo (1 Kon 7: 50; 2 Kron 3: 22; Jer 52: 19; 2 Kon 25: 15; Ezr 1: 9 – 11; 6: 5) wordt gouden vaatwerk vermeld. Volgens drie teksten bevatte de tempel van Salomo ook zilveren vaatwerk (Jer 52: 19; 2 Kon 25: 15; Ezr 1: 9 – 11; 6: 5). Vaatwerk in gepolijst brons is uitsluitend aanwezig in de tempel van Salomo (1 Kon 7: 45; 2 Kron 3: 16; Jer 52: 18; 2 Kon 25: 14). Werktuigen in de tempel van Salomo zijn van gepolijst brons (1 Kon 7: 45; 2 Kron 3: 16) of van goud (1 Kon 7: 50; 2 Kron 4: 22). De Tempelrol somt uitvoerig vaatwerk op evenals gereedschap, waaronder snuiters (8ִ‫)מֶ לְ ָקחי‬, messen (‫ִ י‬-), ַ zagen (‫)מג ֵָרה‬, ְ vleesvorken (‫ )מַ זְ לֵג‬en schoppen (8‫)י ִָעי‬. Aramees ieuw Jeruzalem noemt hen sporadisch, Ezechiël helemaal niet: 1° ‫( וֹס‬TR) en ‫ ( כָס‬J), “kom”, 2° ‫( לִ י‬TR) en ‫מָ א‬ ( J), “vaatwerk”en 3° ‫( ִ ?וֹר‬TR) en ( J), “wasbekken”. Vaatwerk wordt niet alleen vermeld met betrekking tot de beschrijving van de tabernakel evenals die van de tempel van Salomo maar ook in verband met de plundering van de eerste tempel. In de beschrijving van de tempel van Salomo en op de Tempelrol worden cultuswerktuigen opgesomd. Aramees ieuw Jeruzalem noemt geen cultusalaam, Ezechiël vermeldt noch vaatwerk noch werktuigen. 11.6.5. Ornament Aramees ieuw Jeruzalem beschrijft de versiering van zeven kronen als volgt: “(1) een druif, wanneer zij voortspruitende uit [de] bloesems[…] (2) vanuit hun scheuten en de vij[fde] kroon[…] (3) het binnenste van een cipressenbloem en [de] ze[sde] kroon[…] (4) de zevende zoals het beeld van bloesem en xx[…]” (11Q18 14 II). De versiering in de beschrijving van Ezechiël bestaat uit planten- en dierenmotieven: 1° palmbomen aan de posten van de poorten (40: 16, 22, 26, 37), 2° in de tempelhal: cherubijnen tussen palmbomen; met dubbel gezicht, dat van een mens en dat van een jonge leeuw, elk gezicht gericht naar een palmboom (41: 18 -19) vanaf het bodemniveau tot boven de deuren, 3° in het allerheiligste: dezelfde versiering als in de tempelhal (41: 25) en 4° aan weerszijden van de afgesloten/afsluitbare vensters (41: 26): palmbomen. De Tempelrol lijkt sporen te bevatten de beschrijving van versiering van de kandelaar: 11Q19 IX “(6/2) […]… zijn en [zijn] bloesemversiering (7/3) […] aan beide zijden (8/4) […] drie bij drie (9/5) […] en de bloesemversiering”. Verscheidene teksten beschrijven de figuren waarmee wanden, poort/deurvleugels en textiel versierd zijn. Cherubijnen tooien de voorhang van het allerheiligste van de tabernakel (Ex 26: 31) en van de tempel van Salomo (2 Kron 3: 14), de deurvleugels van het allerheiligste in de tempel van Salomo (1 Kon 6: 32 en 35), de mobiele wasbekkens op de voorhof van Salomo (1 Kon 7: 29 en 36) en de wanden van het tempelgebouw in Ezechiël (41: 17 – 20). Palmbomen tooien de mobiele wasbekkens van Salomo (1 Kon 7: 36) en de poortgebouwen in de tempelbeschrijving in Ezechiël (40: 16 en 34) evenals de wanden van de tempel (41: 18 – 20). Leeuwen en runderen zijn aangebracht op de mobiele wasbekken van Salomo (1 Kon 7: 29 en 36). Het grote wasbekken van Salomo is versierd door middel van kolinkwinten (1 Kon 7: 24) en de kapitelen van de twee bronzen zuilen bij middel van granaatappelen (1 Kon 7: 20 en 42; 2 Kron 4: 13) 11.7. Ongekend element: troon/tronen In Aramees ieuw Jeruzalem worden in een sterk beschadigd tekstgedeelte tronen (‫ )כרסיא‬genoemd (11Q18 31 II 2). Het boek Koningen (1 Kon 10: 16 – 21) geeft de enige gekende uitvoerige beschrijving van een troon, namelijk die van Salomo. In 166

verband met de beschrijving worden gouden schilden en gouden vaatwerk vermeld. De ivoren troon is overtrokken bij middel van dicht goud. Deze troon heeft zes trappen en het hoofd van de troon is van achter rond en aan beide zijden zijn leuningen aangebracht, waarbij twee leeuwen staan. 12 leeuwen staan op de zes trappen aan weerszijden.

167

168

DEEL VIER: ARCHITECTO/ISCHE VOORSTELLI/GSTECH/IEK I/ ARAMEES IEUW JERUZALEM, I/ EZECHIËL E/ OP DE TEMPELROL653 De uitgebreide joodse architectuurbeschrijvingen van het tempelcomplex en van de stad worden uitgevoerd, hetzij op gebiedende wijze hetzij op empirische wijze, al dan niet visionair van aard, bij middel van een opgeluisterd wiskundig vraagstuk, waarmee de heilige en luisterrijke bouwkundige infrastructuur wordt beschreven, waarbinnen de cultus wordt georganiseerd en bediend. Parallellismen met Assyrische en voornamelijk Babylonische teksten laten toe de hypothese te formuleren, dat de joodse architectuurbeschrijvingen daaruit hebben geput, waarbij zij aspecten combineren, die in eerstgenoemde teksten afzonderlijk of in minder gebundelde mate worden behandeld. In volgend vergelijkend onderzoek van architectuurbeschrijving in Aramees ieuw Jeruzalem654, Ezechiël655 en op de Tempelrol656 worden vier aspecten van opmetende beschrijvingen in de joodse traditie besproken: context, werkwijze, eigenschappen en bijzondere constructietypen. Van genoemde aspecten worden volgende deelaspecten behandeld: 1. context: positie van de auteur (12.1.), positiebepaling in het tijd: bouwfazen en historische context (12.2.) en bouwmodel en – opdracht (12.3.). 2. werkwijze: impliciete verwachting van de auteurs (13.1.), pragmatisch versus gebiedend principe (13.2.) wijze mededeling afmetingen (13.3.), volgorde (13.4.), van het bijzondere naar het algemene en van het algemene naar het bijzondere (13.4.1.), verloop van het gehele bezoekstraject (13.4.2.), absolute en relatieve plaatsbepaling (13.5.), volledigheidsprincipe (13.6.), gebruik van ‫ֹל‬/‫וֹל‬ (13.6.1.), hypervolledigheid door middel van redundantie: enkele en dubbele opgave van de afmetingen (13.6.2.), opsomming (13.6.3.), identiteit van afmeting en vorm (13.7.), bij middel van vergelijking (13.7.1.) en bij middel van vierkante vorm (13.7.2.). 3. eigenschappen: afmetingen en dimensies (14.1.), materiaal: hout, steen, goud, zilver, brons, ijzer, kostbare gesteenten en nietvermelde materialen (14.2.) en kleur (14.3.). 4. constructietypen: plattegrond stad en tempelcomplex en ligging tempel (15.1.).omwalling (15.2.), poortgebouwen (15.3.), trappenhuizen (15.4.), slachtplaats (15.5.), kookplaatsen (15.6.), latrines en plaatsen voor melaatsen, mannen met vloeiingen en verontreinigingen (15.7.) en huis van het wasbekken en huis van het cultusgerei (15.8.).

653

Een selectieve samenvatting van dit deel werd voorgesteld op de Conference on “The Aramaic Texts from Qumran” op 2 juli 2008 in Aix-en-Provence in artikelvorm: Antonissen: 2008. 654 1Q32, 2Q24 1, 8: 2 – 3, 9 en 10, 4Q554, 4Q554a, 5Q15 en 11Q18 6, 9, 10 I, 11, 17 II, 19: 1, 21. 655 Ez 40 – 42; 43: 13 – 27; 48: 8 – 20; 48: 30 – 35. 656 Tempelrol (11Q19 III 1 – XIII 9; XXX 3 – XLIV 7/2; XLVI 1 – 11 //11Q20 VIII 9 – 12; IX 1 – 5; X 1 – 6; XI 16 – 17; XII 15 – 26; XIII 1 – 2, 10).

169

12. Context 12.1. Positie van de auteur De positie van de auteur kan afstandelijk of participerend zijn. In het eerste geval speelt hij zelf geen enkele actieve rol in de beschrijving. Hij schrijft gewoonweg een relaas neer. Hij fungeert als notulant. De positie van de auteur kan ook participerend zijn. Hij neemt als bezoeker deel aan een rondleiding en opmeting, die op peripatetische en pragmatische wijze worden uitgevoerd: een bezoeker en een gids bewegen zich voort binnen een architectonisch geheel, waarvan de onderdelen worden getoond en dat aan de hand van kleinere bestanddelen of grotere gehelen wordt opgemeten. De beschrijving gebeurt vanop de plaats, waarop gids en bezoeker zich bevinden. Afstanden kunnen worden opgemeten door ze ook daadwerkelijk af te leggen. De auteur brengt hierover verslag uit. De auteurs van Ezechiël en Aramees ieuw Jeruzalem spelen een participerende rol. Zij brengen verslag uit van een opmeting, die zij lijfelijk hebben bijgewoond. De tekst van Aramees ieuw Jeruzalem is onvoldoende bewaard gebleven, om de auteur en zijn gids te identificeren en de omstandigheden, waarin zij handelen, te kennen. Naar analogie met Ezechiël kan met het nodige voorbehoud worden aangenomen, dat het een visioen betreft, waarin de ikpersoon in de toekomst bestaande architectuur bezoekt. In Ezechiël wordt de beschrijving van als bestaand beschouwde architectuur uitgevoerd in het kader van een visioen, in casu het derde, van de profeet Ezechiël. De inleiding tot de hoofdstukken 40 – 48 licht duidelijk de setting toe van de rondleiding van een bezoeker door een gids: het tijdstip, het 25ste jaar van de ballingschap, in het 14de jaar nadat Jeruzalem door de Babyloniërs was ingenomen (40: 1), de wijze van verplaatsing (40: 1), de plaats, dit is Jeruzalem, (40: 1 – 2) en de personages (40: 1 en 40: 3). Een bronzen gedaante, die de profeet opwacht, is uitgerust met instrumenten, bestemd voor de opmeting van grote en van bescheiden afmetingen, dit wil zeggen een linnen meetsnoer en een meetroede (40: 3). Genoemde gedaante draagt aan de profeet op verslag uit te brengen over wat hij zal aanschouwen: “En de man sprak tot mij: ‘Mensenkind! Zie met uw ogen en hoor met uw oren en zet uw hart op alles, wat ik u zal tonen, want gij werdt naar hier gebracht, opdat ik u zou tonen. Verkondig daarna aan het huis van Israël, alles, wat gij ziende < zijt geweest >.’” (40: 4). De handelingen van de profeet en zijn gids worden expliciet uitgedrukt bij middel van werkwoordsvormen657: ‫בָ א‬$, “hij ging binnen”, ‫ ִביאֵ נִ י‬,ְ ְ‫ו‬, “hij voerde mij binnen”, ‫וַ ?ָבֵ יא או ִֹתי‬, “nadat hij daarheen had gebracht”, ‫וַ ?וֹלִ כֵנִ י‬, “hij leidde mij” ‫וְ ִה;ֵה‬, “zie!”, ‫צֵ את‬, ְ “toen hij buitenging”, ‫ וְ ?ו ִֹצאֵ נִ י‬en ‫וְ הו ִֹצי& ִני‬, “hij voerde mij buiten” ‫וַ י ְִסֵ נִ י‬, “en hij leidde mij rond”, ‫סָ בַ ב‬, “hij keerde zich naar”, ‫לַעֲ בֹר‬ ‫כַל‬$‫]אֿ ֿא‬, “ik kon niet doorwaden”, ‫וַ ?ַעֲ בִ ֵרנִ י‬, “hij deed mij doorwaden”, , “hij ging omhoog”, ‫יתי‬ ִ ‫ר ִא‬,ָ “ik zag”, ‫וָ אֶ ְשמַ ע‬, “en ik hoorde”, ‫ְוֹבֵ נִ י‬,ּ “ik keerde terug”, ‫וַ ָ? ֶב אֹ ִתי‬, “hij deed mij terugkeren” en ‫וַ ְי ִבֵ נִ י‬, “hij bracht mij terug”. De opmeting wordt uitgedrukt bij middel van de werkwoordvorm ‫וַ ? ָָמד‬: ‫מ ַדד‬, ָ “hij mat op”, ‫מ ָדד ֹו‬$:, ְ “en hij mat hen op” en ‫וְ כִ @ָה‬, “nadat hij de maten beëindigd had” en ‫וַ ?עַ ש‬, “hij maakte (= hij mat) posten”. De verstrekking van informatie wordt uitgedrukt bij middel van de werkwoordsvormen ‫ ַוי ְַדֵ ר אֵ לִ י‬, “hij sprak met mij”, en ‫מ ַדֵ ר‬, ִ “die met mij sprak”. De tekst van Aramees ieuw Jeruzalem, zoals bewaard gebleven, vertoont geen sporen 657

Betreffende de bronverwijzing van de aangehaalde vormen uit Ezechiël en Aramees ieuw Jeruzalem: 13.2., eerste volume.

170

van historische of enige andere positiebepaling in plaats en tijd, die identificatie van de bezoeker en zijn gids mogelijk maken. Hoewel zij minder talrijk aanwezig dan in Ezechiël, verwijzen werkwoordsvormen duidelijk naar een opmetende rondleiding658: ‫אמר לי חזא אנת‬, “hij zei tot mij: gij kijkend naar”, ‫ל[מחזא לי‬, “om] te doen zien ( = tonen) aan mij”, ‫חזי הוית‬, “en ik kijkende was”, “‫חַ זֵית‬,”ik zag”, ‫&חזֵינ ִי‬ ְ en ‫&חזִ יאנִ י‬, ְ “hij toonde mij”, ‫ ְמ ַח‬, “en hij mat op”, ‫אֱ ַמר לִ י‬, “hij zei tot mij” en, ‫&עֵ לְ נִ י‬, “hij voerde mij binnen”. Zoals reeds eerder vermeld, treft men in de bewaarde tekst van Aramees ieuw Jeruzalem geen enkele expliciete verwijzing naar het gebruik van meetinstrumenten in tegenstelling tot Ezechiël. De auteur en zijn gids worden door de onderzoekers als volgt genoemd: Baillet 1955: 243 Baillet 1962: 85 Milik 1962: 185 Meyer 1965: 339 Bernhardt 1970: 24 Fujita 1970: 308 Fujita 1970: 309 Fujita 1970: 313 Fujita 1970: 313 Fujita 1970: 314 Licht 1979: 45 Beyer 1984: 214 en 216 García Martínez 1987: 218 García Martínez 1988: 449 García Martínez 1992b: 194 García Martínez 1993: 44 - 45 Wacholder 1983: 133 Beyer 1994: 96 Broshi 1995: 9 Wise 1996: 180 Chyutin 1997: 12

García Martínez 1999: 449 – 451; 452

García Martínez 2000: 608 García Martínez en Van der Woude 1995: 147 en 2007: 597 García Martínez en Tigchelaar 1998: 308 Puech 2003: 381 Schiffman 1995 Vanderkam en Flint 2002: 369 370 Ditommaso 2005: 110

García Martínez en Van der Woude 2007: 599, 602 658 659

gids un personage céleste, guide, un homme guide ‘métreur divin’ Engel angelus interpres guiding angel angel (?) (2x) angel guide céleste Engel/”Deuteengel”659

angel Engel (Gabriël of Michaël?)

Engel angel angel guide angel divine messenger angel interpreting angel guide interpreting angel engel/gidsengel guiding angel measuring angel heavenly figure (393) author mediating figure (probable angelic) seer figure tolkengel

Referentie: zie onder 13.2., eerste volume. Uitsluitend op 216.

171

bezoeker voyant auteur visionnaire Visionär

writer original author writer writer author Seher visionnaire auteur seer ziener seer Ezekiel or his ghost Seher author unknown recepient author

visitor author seer seer auteur/bezoeker author visionary visionary (394) visionary

De auteur van de Tempelrol speelt een afstandelijke rol. Hij is afwezig in de tekst, die een weergave is van een rechtstreeks geformuleerde bouwopdracht, in de vorm van een toespraak, van God tot Mozes. De bouwopdracht heeft betrekking op de bouw van de normatieve tempel, dit wil zeggen de tempel, zoals die op aarde moet zijn660. De afmetingen worden op directe wijze in de vorm van gebod meegedeeld zonder enige vorm van voorafgaande opmeting. 12.2. Positiebepaling in tijd en modus: bouwfasen en historische context Beschouwt men alle architectonische beschrijvingen in de Tanach, in de teksten uit Qumran en in andere teksten samen, dan treft men er alle fasen in aan, die een bouwwerk in zijn bestaan kan doorlopen. Hierbij valt op, dat de beschrijving van de tempel en van de stad Jeruzalem veel specifieker en uitgebreid worden behandeld dan andere constructies: - bouwproces . bouwopdracht661 (imperatief principe). . trekken van een plan662. . opdracht inzameling grondstoffen en onderdelen663 (imperatief principe). . uitvoering inzameling grondstoffen en onderdelen664 (executief principe). . uitvoering bouwwerken665 (executief principe). . uitgevoerde werken666. . opdracht inrichting667 (imperatief principe). . uitvoering inrichting/inwijding668 (executief principe). - ontwijding669. - sloop en/of beroving670. - verwoesting671. - vervallen toestand672. 660

García Martínez: 1999: 439. Altaren ( um 23: 1,14 en 29; 27: 5 - 6), tabernakel (Taba: Opdracht God aan Mozes: opdrachtsomschrijving bouw heiligdom: 26: 1; 4; 6 – 7; 10 – 11; 14 – 26; 35; 25: 9 – 21; 23 – 29; 31 40; 27: 1 - 8; 30: 1 – 6; 18) en Tempelrol (zie onder 12.3. en 13.2., eerste volume). Tabg: inventaris van de metalen voor de bouw van het heiligdom en de toepassing ervan: 38: 23 – 31); 662 Babyloniërs van Jeruzalem (Ez 4: 1) en door Ezechiël van het tempelcomplex (Ez 43: 10 - 12). 663 Tabernakel (Tabb: God aan Mozes: opdracht aan de kinderen van Israël: inventaris grondstoffen van het te brengen hefoffer: 25: 3 – 5); Tabd: Mozes deelt de opdracht tot levering van grondstoffen mee aan het volk: 35: 5 – 7); Tabe: Mozes deelt de opdracht mee tot vervaardiging van de bestanddelen van het heiligdom: 35: 11 – 18). 664 Tabernakel (Tabh: inzameling van de onderdelen: 35: 22 – 25; Tabi: inventaris van de ingezamelde onderdelen: 39: 33 – 40); tempel van Salomo (1 Kon 5: 13 – 18; 2 Kron 2). 665 Bouw van een altaar (Gen 5: 17; 12: 7 – 8; 13: 18; 22: 9; 26: 25; 33: 17; 35: 7; Ex 17: 15; 24: 4; 32: 5); Tabernakel (Tabj: bouw van het heiligdom: 36: 8; 11 – 14; 17 – 36; 37: 1 – 4; 6 – 7; 9 – 23; 25 – 28; 38: 1 - 11; 14 - 18; 20); Ps 78: 69. 666 Tempel van Salomo (1 Kon 9: 10) 667 Tabernakel (Tabk: opdrachtsomschrijving tot inrichting van het heiligdom: 40: 2 – 8)). 668 Tabernakel (Tabl: uitvoering inrichting van het heiligdom: 40: 17 – 22; 24 – 26; 29) en tempel van Salomo 669 Ontwijding tempel en wijding aan Zeus Olympius (2 Mak 6: 1 – 11). 670 Sloopwerkzaamheden door Aḥaz (2 Kon 16: 17 – 18) en Jošija (2 Kon 23: 13); sloop en roof tempel door Nebukadnezar II (Jer 52 17 – 23; 1 Kon 7: 15 – 20; 41 – 50; 2 Kon 25 13 – 17; 2 Kron 3 15 – 17; 4: 2 – 22). 671 Het begrippenpaar afbreken/opbouwen komt herhaaldelijk voor in de Tanach: Jer 1: 10; 32: 31, Jes 9: 9; 25: 2; 44: 26; 58: 12; 61: 4; Job 12: 14; Mal 1: 4; Qoh: 3: 3. 661

172

- opdracht tot herstel673. - herinrichting674. - herleggen fundering675 (+ plechtigheid). - uitvoering herstel of verfraaiing676. - (her)inwijding677. - normatief ontwerp678. - als bestaand gebouw in de toekomst679. - verheerlijking680. De beschrijving van de tabernakel wordt uitgebreid met een inventaris van de ingezamelde grondstoffen en onderdelen681 en dubbele geruststelling, respectievelijk van Mozes en van de bevolking, door middel van verwijzing naar de vaardigheid van de vaklui682. De bouwwerken in Ezechiël en in Aramees ieuw Jeruzalem worden beschreven als bestaande en voltooide architectuur. Of zij werkelijk onder een of andere vorm bestaan op het ogenblik van hun beschrijving kan uit de tekst niet worden afgeleid. De Tempelrol bevat de opdrachtsomschrijving voor de normatieve tempel. Andere architectuur dan de tempel en de stad Jeruzalem wordt in de Tanach minder grondig behandeld: 1° opdracht683, 2° in uitvoering684, 3° uitgevoerd685, 4° verheerlijking686 en 5° gesloopt en beroofd687.

672

Vervallen toestand van Jeruzalem: Jes 22: 9 – 11, eh 2: 3 en 12 – 20. Jes 44: 28; 45: 13. 674 Aḥaz verplaatst het bronzen altaar van Salomo: 2 Kon 16: 14. 675 Ezr 3: 10 – 13. 676 2 Kron 34: 10 – 13; Ezr 3: 8 – 13; 4: 1 – 4, 12, 16 en 21; 5: 2 – 3, 8 – 9, 11 – 16; 6: 3, 5, 7 – 8, 11, 14 – 15; eh 2: 5 en 8; 3: 1 – 32; Zach 1: 16; 4: 7 en 9; Hag 1: 2, 4, 8; 2: 4, 16 en 18 - 19; 1 Mak 4: 36 – 61; 2 Mak 10; Miš 7: 11; herstel eerste tempel door Jošija (2 Kon 2: 22: 5 - 6), heropbouw eerste tempel (Dan 9: 25; 1 Hen 89: 72 - 73); Jericho (Testimonia 4Q175: 22 - 27). 677 Herstel en herinwijding tempel (1 Mak 4: 36 - 61) 678 Tempelrol: 11Q19//11Q20: García Martínez 1992b: 205 – 206 en 1999: 438 – 439; García Martínez en van der Woude 1994: 135 en 2007: 131. 679 Nieuwe tempel en Jeruzalem (Ez 40: 2 – 43: 27; 47: 1 – 12; 45: 6; 48: 30 – 35), Jeruzalem (Jes 54: 11 – 13). 680 Ez 27: 1 – 7; Ps 122: 3; Est 1: 6; Liederen van het sabbatsoffer; Tob 13: 17; Jes 60: 10; Brief van Aristeas (§ 83 - 106) 681 Tabc: God stelt Mozes gerust: hij heeft aan de vaklui de nodige wijsheid, verstand en wetenschap verleend, de nodige werkzaamheden uit te voeren (beknopte inventaris van de te leveren bestanddelen) (31: 7 – 9); Tabf: Mozes stelt het volk gerust: God heeft aan de desbetreffende vaklui wijsheid, verstand en wetenschap heeft verleend, om deskundig metalen en kostbaar gesteente te bewerken textiel te vervaardigen (35: 32 – 33 en 35). 682 Tabi: inventaris van de ingezamelde onderdelen (39: 33 – 40). 683 Ark van Noach (Gen 6: 14 - 16), bolwerk (Deut 20: 20), leuning op het dak van een nieuw huis (Deut 22: 8), verwoeste/verlaten steden/plaatsen heropbouwen (Am 9: 11 – 15; Ez 28: 26; 36: 10, 33 en 36) 684 Bouw van steden (Gen 5: 17; 10: 11), bouwwerken in Egypte (Ex 1: 11, 14, 21; 5: 7 - 16), Toren van Babel (Gen 11: 1 - 9) 685 De stad Hebron in Egypte ( um 13: 22), Sihon ( um 21: 27), schaapskooien ( um 32; 16 en 24), een huis (Deut 20: 5), onheilige hoogten (Ez 16: 16, 24 – 25 en 31; Jer 19: 5; 1 Kon 3: 2; 11: 7), steden gebouwd door Salomo (1 Kon 9: 12 – 19; 2 Kron 8: 1, 2, 4 (2 x), 5 en 6), paleis van Salomo (1 Kon 9: 10) 686 Poëtische bechrijving van Tyrus (Ez 27: 1 – 7). 687 Jericho: Još 6. 673

173

12.3. Bouwmodel/ontwerp (‫ ְבנִ ית‬,) ַ en bouwopdracht Architectonische beschrijvingen in de Tanach, de teksten uit Qumran en andere joodse teksten hebben overwegend betrekking op een specifieke vom van het heiligdom en van de stad Jeruzalem. Aan de bouw van bedoelde architectuur kan een opdrachtsomschrijving verbonden zijn. De eerste bouwopdracht, die God geeft volgens de geschiedschrijving van de Tanach, betreft geen heiligdom van welke aard ook maar de ark van Noach (Gen 6: 14 – 16). De bouwopdracht wordt verstrekt in de context van het goddelijk plan, om alle leven op aarde, inclusief de mensheid, te vernietigen bij middel van een zondvloed. Hierop maakt God als uitzondering Noach en zijn gezin en een paar van elke diersoort. God richt zich direct tot Noach. De werkwoordsvormen bestaan uit imperatieven enerzijds en imperfecta688 en perfecta689 met imperatieve betekenis anderzijds. Het werkwoord ‫היה‬, “zijn”, komt niet voor, wel de werkwoorden ‫עשה‬, “maken”, 8‫שי‬, “plaatsen”, ‫כפר‬, “instrijken met pek”, ‫כלה‬,“voltooien”. Hiertoe moet Noach een houten ark bouwen. De ark is onderverdeeld in compartimenten (8‫)ק;ִ י‬. ִ De ark moet van binnen en van buiten worden ingestreken (‫ )כפר‬bij middel van pek (‫)ֹפֶ ר‬. Bedoelde ark moet 300 ellen lang zijn, 50 breed en dertig hoog. De ark moet een venster (‫ )צֹ הַ ר‬hebben en een deur (‫ֶ ַתח‬+) en zij moet drie verdiepen tellen. Er wordt niet expliciet verwezen naar een bouwmodel/ontwerp bij middel van de term ‫ ְבנִ ית‬,ַ 690, zoals in vier andere gevallen van bouwpdracht in de Tanach. In het eerste geval, waarin genoemde term expliciet wordt genoemd, wordt door God het ontwerp van de tabernakel in de woestijn en bijhorende attributen bepaald. De bouwopdracht wordt expliciet verstrekt met verwijzing naar het model/ontwerp, dat moet worden uitgevoerd: “ aar al wat Ik u tot model/ontwerp van dit tabernakel en een model/ontwerp (‫בְ נִ ית‬,) ַ van alle gereedschap ervan zal wijzen even zo zullen jullie dat maken.” (Ex 25: 9). De bouwopdracht, uitvoering en installatie van het heiligdom is verspreid over verscheidene hoofdstukken van het boek Exodus691. In het tweede geval heeft de term ‫ ְבנִ ית‬,ַ betrekking op het ontwerp van het voorhuis van het koninklijk paleis, de boven- en binnenkamers en het huis van de verzoendeksels, dit is de tempel, door David geschonken aan zijn zoon Salomo: de bouw van de tempel van Salomo geschiedt in opdracht. Nadat David de ark naar Jeruzalem had gebracht, draagt God hem bij middel van een tussenpersoon op (2 Sam 6: 1 – 23) een tempel voor hem te bouwen (2 Sam 7: 1 – 12). Volgens de kroniekschrijver worden de bouwwerkzaamheden van David en van Salomo uitgevoerd op basis van goddelijke aanwijzingen. Volgens het boek 1 Kronieken deelt David aan Salomo mee, dat hij door God is uitverkoren, om de tempel te bouwen (28: 10). David deelt dit mee aan het volk (29: 1). De koning geeft het ontwerp (‫בְ נִ ית‬,) ַ aan zijn zoon, Salomo (28: 11): “En David gaf zijn zoon Salomo een model/ontwerp van het voorhuis met zijn behuizingen en zijn schatkamers en zijn bovenzalen en zijn binnenkamers en van het huis van de verzoendeksels692.” (28: 11 en 12). De opdracht 688

Lettinga 2000: 170 (§ 77 l.). Lettinga 2000: 168 (§ 77 e.) 690 Meyer I 113: behoud van a in gesloten lettergreep als geval van dissimilatie. Meyer II 36: taqtilvorm van het werkwoord ‫בני‬: (a/i); qal, “bouwen. 691 Verwijzing: 33., tweede volume. 692 Verzoendeksels: Mozes kreeg het bevel van God een verzoendeksel te vervaardigen van zuiver goud, 21/2 el lang en 11/2 breed. Dit deksel moest boven op de ark van het verbond worden gelegd of erover heen geplaatst. Aan beide uiteinden van dit deksel rezen de cherubijnen op, die er als het ware één geheel mee vormen. Dit deksel moest de mogelijkheid bieden het bloed van de verzoening zo dicht mogelijk bij de Heer te brengen (Lev 16: 14 – 15, Rom 3: 25; Heb 9: 23 – 24). De Heer woont tussen de 689

174

wordt niet gespecificeerd, zoals in Exodus (Taba). Volgens 1 Kronieken (28: 11 – 12) maakt David het uitgewerkte model van het gehele bouwwerk (inclusief de tempel) over aan Salomo in de vorm van een geschrift van de hand van God693. Het derde geval sluit aan bij het tweede. Daar verwijst de term ‫בְ נִ ית‬,ַ naar het ontwerp van de cherubijnen, door God aan David bekend gemaakt:”(18) En tot het reukaltaar gelouterd goud in gewicht en goud tot het model/ontwerp (‫ ְבנִ ית‬,) ַ van de wagens de cherubijnen, die <de vleugels> zouden uitbreiden en de ark van het verbond van de Heer overdekken. (19) Dit alles heeft men mij, bij geschrift te verstaan gegeven van de hand van de Heer al de werken van dit model/ontwerp.” (1 Kron 28: 18 – 19). Het is moeilijk aantoonbaar, dat 1 Kronieken 28 als voorbeeld heeft gediend voor de Tempelrol, zoals door Yadin, Mink en Swanson aangenomen694, gelet op de verstoorde context op de rol. Tenslotte verwijst de term ‫ ְבנִ ית‬,ַ éénmaal naar een menselijk ontwerp/model in pejoratieve context, in casu het ontwerp van het altaar van Damascus, dat door de koning van Israël wordt opgevraagd. Koning Aḥaz van Israël laat een altaar, dat hij gezien heeft in Damascus, kopiëren: “Toen trok de koning Aḥaz Tiglatpileser, de koning van Assyrië, tegemoet naar Damascus en nadat hij gezien had het altaar, dat te Damascus was, zond de koning Aḥaz aan Urija, de priester, de gelijkenis van het altaar en zijn model/ontwerp naar zijn gehele maaksel.” (2 Kon 16: 10). Het gebruik van de term ‫ ְבנִ ית‬,ַ heeft hetzij betrekking op de cultus hetzij op het paleis van Salomo. In het geval van het altaar van Damascus is God niet bij het ontwerp betrokken, in de andere gevallen rechtstreeks of onrechtstreeks bij middel van David. Zonder gebruik te maken van de term ‫בְ נִ ית‬,ַ lijkt een passus van Jesaja te verwijzen naar een grafische voorstelling van een model/ontwerp: “Zie, Ik heb u in de beide handpalmen gegraveerd; uw muren zijn steeds voor mij.” (49: 16). In Aramees ieuw Jeruzalem noch op de Tempelrol wordt deze term gehanteerd, niettegenstaande het in beide gevallen een goddelijk bouwmodel/ontwerp betreft. De term ‫בְ נִ ית‬,ַ komt in teksten uit Qumran voor, om te verwijzen naar het beeld van de mens, dat God schiep (Oorlogsrol 1QM X 14), de structuur van de kennis (Zegeningena 4Q286 1 II 6), hemelse structuren en constructies (Zegeningenb 4Q287 2: 2), (Liederen van het sabbatsoffer 4Q403 1 I 44, 1 II 3, 16, 5: 8), het beeld van de troonwagen (4Q405 20 II – 22: 8), de structuur van hemelgeesten (11Q17 VIII 3) en de vorm van borstplaten van hemelbewoners (IX 6). In het boek Ezechiël worden een tempelcomplex en een stad getoond in een visioen. Het ontwerp van het heiligdom, zoals getoond aan de profeet Ezechiël, moet door hem worden opgeschreven voor het volk van Israël, om de bouw ervan te kunnen uitvoeren. In plaats van de term ‫בְ נִ ית‬,, ַ “ontwerp/model” hanteert de auteur de term ‫רה‬$‫צ‬, ָ “plan”: “(10) Mensenkind, vertel het volk van Israël over de tempel, zodat zij zich schamen over hun wandaden en laat hen het model nameten. (11) En als zij zich schamen over alles, wat ze hebben gedaan, maak hen dan het plan van de tempel (‫רת הַ ַ יִת‬$‫)צ‬ ַ bekend en zijn indeling (‫נָת ֹו‬$‫תכ‬$), ְ met de uitgangen en de ingangen en zijn gehele plan (‫ר ָֹתו‬$‫ )צ‬en al zijn bepalingen en zijn volledig plan en al zijn voorschriften en teken op (‫כְ תֹב‬$) voor hun ogen, opdat zij zouden bewaren zijn volledige plan (‫ר ָֹתו‬$‫ )צ‬en zijn volledige verordening en hen uitvoeren. (12) Dit is de wet van het huis (‫ו ַֹרת הַ ָ יִת‬,). Het gehele gebied rondomheen de tempel boven op de berg is cherubijnen. (Ps 99: 1). De vleugels van de cherubijnen bedekken beschermend het verzoendeksel. Op genoemd deksel werd het bloed van het zonde-offer gesprenkeld (Lev 16: 14 – 15). 693 1 Kron 28: 19: ‫ְ ַתב‬/LXX: γραφη. 694 Yadin 1983: I 77; Mink 1987: 43 en Swanson 225 – 226.

175

allerheiligst. Dit is de wet van het huis.” (43). De Targum Jonathan heeft de term ‫רה‬$‫צ‬. ָ Hiermee wordt de opdracht aan de profeet, gegeven voorafgaand aan de rondleiding, herhaald in andere bewoordingen: “Mensenkind, zie met uw ogen en hoor met uw oren en zet uw hart op alles, wat ik u zal tonen, want opdat gij zoudt zien zijt gij naar hier gebracht. Verkondig aan het huis van Israël, alles, wat gij ziet.” (40: 4). Om naar de optekening van het plan en de bepalingen te verwijzen, wordt op 43: 11 het werkwoord ‫כתב‬, “schrijven” gebruikt. In Ezechiël 4: 1 wordt het werkwoord ‫חקק‬, “(in)griffen” aangewend, om, met het oog op belegering door Nebukadnezar II, het tekenen van het plan van Jeruzalem op een kleitablet aan te duiden: “En gij, mensenkind, neem u een zongebakken tegel en leg die voor u en grif (‫ )וְ חַ ו ָֹת‬daarin de stad Jeruzalem.” Het aspect begrijpen met betrekking tot architectuurbeschrijving in de vorm van een wiskundig vraagstuk wordt expliciet geformuleerd in een Babylonische tekst: “Als jij niet begrijpt”695. Hoewel de architectonische beschrijving op de Tempelrol duidelijk betrekking heeft op een bouwopdracht, komt de term ‫בְ נִ ית‬,ַ er niet op voor. De rol bevat de directe bouwaanwijzigen van God, niet alleen uitgedrukt bij middel van werkwoordsvormen maar ook bij middel van nominale zinnen, zoals verder aangetoond onder 13.2.. Volgens Maier heeft de Tempelrol de waarde van een t²rË.696 Dit impliceert kritiek op de menselijke uitvoering, die niet overeenstemming is met de aanwijzingen voor de bouw van de eerste tempel. Dit past volgens Maier volledig in de traditie in het Oude nabije oosten, om tempelbouw als een door de goden opgelegde koninklijke plicht te beschouwen. Vaak is er een verband met de stichting van een dynastie697. Bijgevolg is een tempel geen menselijk bouwwerk698. Het was vanzelfsprekend in het Israël van na de ballingschap, dat een heiligdom volgens een bouwplan of een model699 wordt uitgevoerd. De tempel van Salomo beantwoordt aan goddelijke richtlijnen. De priesterlijke auteur stemt met deze opvatting in en onderstelt het in het verleden terug geprojecteerde tentheiligdom als een model voor, dat aan Mozes werd getoond en dat hij uitvoerde700. Het visionaire bouwplan moet volgens Ez 43: 10 – 11 uitdrukkelijk worden opgetekend en in Ez 43: 12 is er sprake van de ‫ו ַֹרת הַ בָ יִת‬,, dit is de tempelt²rË, die in LXX διαγραϕη wordt genoemd. De term ‫בְ נִ ית‬,ַ noch een Aramees equivalent ervan noch een term voor “plan”, zoals in Ezechiël, noch enige aanwijzing van een bouwopdracht komen voor in de bewaarde tekst van Aramees ieuw Jeruzalem. Mogelijk wordt dit verklaard door het feit, dat de stad en de tempel door God zelf zullen worden gebouwd, zoals vermeld op de Tempelrol: “ (19/7) (…) En ik zal (20/8) eeuwig en altijd bij hen wonen en mijn [hei]ligdom door mijn glorie heiligen, omdat ik (21/9) mijn glorie daarover zal doen verblijven tot op de dag van de schepping (‫)הבריה‬, als ik zelf Mijn heiligdom zal scheppen (22/10) door het voor mij te vestigen voor eeuwig, overeenkomstig het 695

AO 6555 4, 6, 18 en 22; zie verder onder 16.2.6., eerste volume. Maier 1977b: 72 – 73. 697 Zie 2 Sam 7: 1 – 16 en 1 Kron 17. 698 Wright 1985: I: 259. 699 Het bestaan van bouwplannen is vrij oud: Heinrich en Seidl 1967: 24 – 45; in de joodse traditie: zie Philo, De opificio mundi § 17 vv. (vgl. de latere Midraš Genesis Rabba I); inzake aanwending van bouwplannen biedt de Apollotempel van het Kleinaziatische Didyma een goed maar omstreden voorbeeld (schaal 1:1) uit de derde eeuw v.C.. Wiseman 1972: 141 – 147 bespreekt de tekening van de opstand van een zikkurat (BM 38217), niet uitgewerkte rasters (BM 80083 en 46740) en het grondplan van een heiligdom (BM 132254). 700 Ex 25: 9. 696

176

verbond, dat ik met Jakob heb gesloten in Betel.” (11Q19 XXIX 7 - 10). In deze optiek zou men de term ‫ָ ִריאה‬, “nieuw geschapen” verwachten. Vanuit menselijke gezichtshoek zijn aan het bouwproces van de tempel volgende functies verbonden: die van bouwheer, die van architect, die aannemer/werfleider en die van de werklieden. De bouwheer is opdrachtgever en eigenaar, de architect is ontwerper en de wekzaamheden worden uitgevoerd door de aannemer, de werfleider en de werklieden, bouwvakkers en gespecialiseerde werklui. De uitvoering van genoemde functies wordt als volgt uitgeoefend: architect tabernakel tempel van Salomo tempel in Ezechiël tempel in Aramees Nieuw Jeruzalem normatieve tempel op de Tempelrol defintieve tempel op de Tempelrol

God (expliciet) God (expliciet) God (impliciet naar analogie met tabernakel en tempel Salomo) God (impliciet naar analogie met tabernakel en tempel Salomo) God (impliciet naar analogie met tabernakel en tempel Salomo) God (expliciet)

aannemer/ werfleider Mozes koning ?701

werklui mensen mensen ?

?

?

?

mensen

God

God

Het enige geval met het ontwerp van een heilig object, het altaar, uitgevoerd door een menselijke architect, kent een tragisch verloop. Het ontwerp van de stad, beschreven in Ezechiël, is onderdeel van een goddelijk bevel. De bewaarde Aramese tekst is te onvolledig, om hierover een uitspraak te doen. 12.4. Didactisch opzet De architectuurbeschrijving in Ezechiël is expliciet didactisch op twee niveaus. In eerste instantie wordt de bezoeker geïnformeerd over de beschreven architectuur. In tweede instantie is de informatie, die hij visueel en auditief verwerft bedoeld, om doorgegeven te worden aan zijn volk: “En de man sprak tot mij: ‘Mensenkind! Zie met uw ogen en hoor met uw oren en zet uw hart op alles, wat ik u zal doen zien, want, opdat ik u zou doen zien, zijt gij naar hier gebracht. Verkondig daarna aan het huis van Israël alles, wat gij ziet.’” (40: 4). De didactische opzet wordt consequent doorgetrokken door middel van de uitspraak van de gids: “Hebt gij gezien, mensenzoon?” (47: 6), waarmee het doorwaden van de “levende wateren” wordt afgesloten. De tekst van Aramees ieuw Jeruzalem is onvoldoende bewaard, om hierover een uitspraak te doen. Op de Tempelrol is Mozes het medium tot wie God, in de eerste persoon, zijn openbaring richt, die bedoeld is als wet voor eheel Israël. De tekst van de rol kan beschouwd worden als normatieve uitleg , die de enige legitieme weg tot het begrijpen van de ware bedoeling van de oorspronkelijke goddelijke verordeningen bevat.702

701

In het boek wordt de koning wel in de marge van de cultus vermeld (zie verder onder 17.3.1., eerste volume) maar niet in verband met bouwwerkzaamheden aan de tempel. 702 García Martínez en van der Woude 2007: 131.

177

13. Werkwijze 13.1. Impliciet en onvolledig wiskundig vraagstuk, gecombineerd met indruk van volledigheid Gelet op de sterke parallellismen tussen Assyrische en Babylonische architectuurbeschrijvende teksten, wordt in voorliggend proefschrift de hypothese aangenomen, dat de architectuurbeschrijvingen van de Tanach en Qumran in wezen daar hun oorspong hebben. Wiskundige vraagstukken, telling en rituele rondgang, neergeschreven op kleitabletten, hebben als inspiratiebron gediend voor de joodse teksten. De eenvoudigste vorm van een wiskundig vraagstuk biedt de opmeting van de stadsomwalling in Aramees ieuw Jeruzalem. De tekst reikt de afmetingen van de muursegmenten aan maar niet van hun som. Die moet de lezer zelf berekenen. De verhouding van de afmeting van de lengte en de breedte van de rechthoek 7: 5 verwijst eveneens naar een wiskundig probleem, dat van de diagonaal tot de zijde van een vierkant, de vorm die verwacht wordt van de stad, aangenomen, dat een vierkant, respectievelijk een kubus703 de ideale vormen zijn. Vervolgens wordt aan de toehoorder lezer overgelaten het rastervormig boulevardpatroon te combineren met de eerder opgemeten muursegmenten tot een stadsplattegrond. Bij de voorstelling van een woonblok en de bijhorende poortgebouwen wordt eveneens zelfwerkzaamheid van de toehoorder/lezer verwacht. De vorm van een woonblok en zijn samenstelling moet het publiek afleiden uit een kwadrant in winkelhaakvorm. Bij de beschrijvende opmeting van het poortgebouw wordt van het publiek ruimtelijke positiebepaling door middel van assen gevraagd in combinatie met vaardigheid in rekenkunde en teruggrijpen naar eerder ontvangen informatie. Ook de auteur van Ezechiël vermeldt eerst de afmetingen van de stadsomtrek segmentsgewijs maar besluit toch met de totale som ervan. Onontbeerlijke informatie ten behoeve van de voorstelling van het tempelcomplex reikt de auteur van Ezechiël pas aan op het einde van de rondleiding, in casu de afmetingen van de omtrek van bedoeld complex. De opmeting van de poortgebouwen verloopt echter op zulkdanige wijze, dat het publiek zich hiervan op cumulatieve wijze een beeld kan vormen. Bovendien wordt de beschrijving bij elke poort grotendeels maar niet steeds op identieke wijze herhaald. De auteur van de Tempelrol lijkt zijn publiek minder op de proef te stellen. Hij bouwt de structuur van het tempelcomplex op van binnen naar buiten. Eerst behandelt hij de structuur van de binnenhof en daarna voorhof na voorhof tot en met de gracht rondomheen het complex. De constructies op de binnenhof worden in voldoende mate beschreven en zij kunnen nagenoeg nauwkeurig worden gesitueerd. De toehoorder/lezer moet zelf de buitenafmeting van de omwalling van de binnenhof berekenen: 1 muursegment van 120 ellen x 2 + 40 ellen poortbreedte + 2 x een muurdikte van 7 ellen = 294 ellen, wat een binnenafmeting van 280 ellen oplevert. Twee gegevens moeten toelaten een mentaal beeld te vormen van de middenhof en zijn positie ten aanzien van de binnenhof: 1° zijn omwalling bevindt zich op 100 ellen van die van de binnenhof en 2° zijn buitenafmeting bedraagt 480 ellen. De afmeting van de buitenwal wordt bij benadering vermeld: “ongeveer 1 600 ellen”. Inderdaad van hoek bedraagt de afmeting 1 590 ellen, als de afmetingen van de muursegmenten 4 x 360 ellen = 1440 ellen wordt opgeteld bij de poortbreedte: 3x 50 ellen = 150 ellen, of 1604 ellen, als de afstand, waarover uit de omwalling springen, 7 ellen aan weerszijden, wordt toegevoegd. 703

Zoals in de Apocalyps van Johannes: 21: 16.

178

Een anticiperende, complexe en subtiele toepassing van het volledigheidsprincipe berust op de verwachting, die de auteurs van architectuurbeschrijving impliciet opwekken bij de toehoorder/lezer. Door een indruk van volledigheid en nauwkeurigheid te wekken, wordt de beschreven architectuur zo voorgesteld, dat zij naar menselijk bevattingsvermogen 1° kan bevolen worden tot praktische uitvoering, zoals de normatieve tempel op de Tempelrol, 2° kan uitgevoerd worden, zoals de tempel van Salomo in het boek Koningen en in de Kronieken, of 3° uitgevoerd is of toch in voltooide toestand wordt voorgesteld, zoals Aramees ieuw Jeruzalem en Ezechiël. De architectuur van het mobiele heiligdom van de tabernakel, zoals beschreven in Exodus, beantwoordt aan de drie genoemde bouwstadia. Gemeenschappelijk aan Aramees ieuw Jeruzalem, Ezechiël en de Tempelrol is de impliciete verwachting van de auteur, dat de toehoorder/lezer in staat moet worden gesteld, binnen de beperkingen van een gesproken/geschreven tekst, bij middel van de combinatie van de gefaseerde analytische beschrijving, het consecutiviteitsprincipe, het herhalingsprincipe en het inventarisatieprincipe de concrete informatie over de eigenschappen te ordenen in een voorstelling van de beschreven ruimtelijke complexen, hetzij tempelcomplex hetzij stad hetzij de combinatie van beide. Zo kan de toehoorder/lezer zich het grondplan en de samenstelling van de stad, zoals opmetend beschreven in Aramees ieuw Jeruzalem stap na stap voorstellen, op voorwaarde, dat hij alle eerder aangereikte informatie onthoudt en verwerkt. Hetzelfde geldt voor de woonblokken met hun poortgebouwen en woonmodules. De toehoorder/lezer wordt in staat geacht tot inductieve constructie uit een sequentieelinformatieve informatiestroom. Dit kan onder meer worden opgemaakt uit het feit, dat de afmeting van de toegangspoort tot het trappenhuis van het poortgebouw van een woonblok moet worden afgeleid uit de afmeting van de poort aan de rechterzijde van de inkomhal: “En p[oorten tegenover] poorten met dezelfde afmeting.” (4Q554 1 III 21 – 22//5Q15 II 3 - 4). De afmetingen van de poort aan de zijde van de binnenmuur werd eerder in uitspraak M704 vermeld: 4 ellen breed en 7 ellen hoog. De auteur van Ezechiël behandelt eerst twee deelaspecten van de omwalling van de buitenhof, de hoogte van de muur (40: 5) en een typisch poortgebouw (40: 6 – 16). Daarna beschrijft hij deelaspecten van de buiten- en binnenhof vooraleer het tempelgebouw en de constructies errond aan te behandelen, terug te keren naar de buitenhof. Ten slotte verklaart hij de beschrijvende opmeting van het interieur van het tempelcomplex expliciet als afgesloten (42: 15). Pas in dit stadium reikt hij gegevens aan, die onmisbaar zijn, om de eerder verstrekte informatie volledig te kunnen verwerken, met name de afmetingen van de omwalling van de buitenhof (42: 16 – 20). Pas nu kan de toehoorder/lezer zich de plattegrond van het tempelcomplex in zijn totaliteit voorstellen. De auteur van de Tempelrol gaat op conceptuele wijze te werk, waarbij hij het concept van de drie concentrische hoven expliciet formuleert in de opdrachtsomschrijving. Hierdoor kan op duidelijke wijze het gefaseerde verloop van de architectonische voorstelling worden gevolgd. De aanvang van de opdrachtsomschrijving is verloren gegaan. Aangenomen kan worden, dat zij het gehele tempelgebouw betrof, waarvan als eerste het allerheiligste wordt beschreven. Daarna volgen de hal en waarschijnlijk de voorhal. De aandacht gaat evenwel vooral uit naar de beschrijving van de hoven, want daar wordt de cultus uitgeoefend705. Het brandofferaltaar en de andere gebouwen en constructies op de binnenhof worden beschreven. De beschrijving van de binnenhof wordt afgesloten 704 705

Zie onder 9.2.3., eerste volume. Zie ook Yadin 1983: 177.

179

met de omwalling ervan. De expliciete opdrachtsomschrijving voor de middenen buitenhof luiden als volgt: “(19/12) En gij zult aanbrengen een tweede hof rondom de binnenste hof, een breedte honderd ellen” (11Q19 XXXVIII) en “(12/5) […] en gij zult een derde hof aanleggen […]” (11Q19 XL). Na de opmetende beschrijving en functiebepaling van de buitenhof wordt het terras errond en de gracht daarrond beschreven: “(5) VACAT Gij zult een terras maken rond de buitenste voorhof aan de buitenzijde,” en “(9) Gij zult een gracht/omwalling rondom het heiligdom maken, honderd ellen breed, die” (11Q19 XLVI). De beschrijving van de omwalling van de middenen buitenhof wordt deductief uitgevoerd. Eerst worden de algemene afmetingen bepaald, zijde per zijde (11Q19 XXXVIII 19/12 - 22/15 en XL 12/5 18/11a). Daarna volgen de specifieke afmetingen van de muursegmenten en de bijhorende poorten (11Q19 XXXIX 17/11b - 22/16; XL 18/11b – XLII 22/17a). De architectonische beschrijving wordt uiteindelijk afgesloten door middel van inrichtingen met betrekking tot reinheid/onreinheid: vogelverschrikking, latrines en plaatsen voor melaatsen en mannen met vloeiingen en verontreinigingen706. Bondig samengevat kan worden geformuleerd, dat de architectuurbeschrijvingen in Aramees ieuw Jeruzalem, in Ezechiël en op de Tempelrol in wezen bestaan uit een wiskundig vraagstuk707. Aangezien het niet als dusdanig wordt aangekondigd is dit vraagstuk impliciet van aard. Een Babylonische tekst bevat daarentegen volgende expliciete formule met betrekking tot een wiskundig vraagstuk inzake berekening van architectuur: “om te berekenen”708. Indruk van volledigheid wordt gewekt bij middel van verschillende technieken709: gebruik van ‫ֹל‬/‫ וֹל‬, redundantie en opsomming. De goddelijke oorsprong van de beschreven architectuur versterkt de indruk van volledigheid. Tenslotte draagt de gids aan de profeet Ezechiël niet alleen op het volledige plan van het tempelcomplex aan het volk van Israël bekend te maken maar ook, om het te tekenen, opdat de Israëlieten het in die vorm zouden bewaren (43: 10 – 12). Aangezien de bedoelde beschrijvingen niet alle gegevens bevatten, om zich een sluitend plan voor te stellen, zijn ze onvolledig. Laatste eigenschap varieert in graad van tekst tot tekst. De Tempelrol is het meest volledig in zijn informatieverstrekking. Gemeenschappelijk aan Aramees ieuw Jeruzalem en aan de Tempelrol zijn de problemen met hoekoplossingen. In eerstgenoemde tekst verspert één van de twee hoekhuizen gedeeltelijk de ingang van het andere710. In laatstgenoemde tekst kunnen de lokalen van de omwalling van de buitenhof op de hoeken niet dezelfde afmetingen hebben711. Volgens de bewaarde tekst lijkt de auteur van de Tempelrol geen informatie te verstrekken over het interieur van de poortgebouwen. Verschillende voorstellingsmogelijkheden van het brandofferaltaar van Ezechiël tonen aan, dat er gegevens ontbreken, om het gestelde wiskundig vraagstuk eenduidig op te lossen712. 13.2. Pragmatisch versus gebiedend principe713 Architectuur kan worden beschreven op pragmatische wijze bij middel van voorbereiding, uitvoering van werken en in gebruikname enerzijds of bij middel van 706

Zie onder 15.9., eerste volume. Zie verder onder 13.1., eerste volume. 708 AO 6555 17; zie verder onder 16.2.6., eerste volume. 709 Zie onder 13.6., eerste volume. 710 Zie bespreking visie van Licht onder 9.2.4., eerste volume. 711 Zie Yadin 1983: 258 (figuur 16). 712 Zie afbeeldingen 30.19.1. en 30.19.2., tweede volume. 713 Betreffende het gebiedend principe op de Tempelrol: zie ook Wise 1990: 61 – 63. 707

180

peripathetisch bezoek in de vorm van een rondleiding aan bestaande architectuur anderzijds. Pragmatische beschrijving wordt uitgevoerd door middel van een verslag over inzameling van de grondstoffen, vervaardiging van onderdelen, rapportering van bouwwerkzaamheden, de inrichting en de inwijding van het bedoelde bouwwerk in de tabernakel714. De beschrijving van de tempel van Salomo is eveneens pragmatisch, omdat er de inzameling van grondstoffen, uitvoering van de werken en inwijding van het heiligdom in wordt besproken. De beschrijving van de renovatiewerkzaamheden aan de omwalling van Jeruzalem door de auteur van ehemija is in twee opzichten pragmatisch. Bij wijze van voorbereiding verkent de profeet ’s nachts segmentsgewijze de stadswallen. Hierbij past de auteur de peripathetische techniek toe. Daarna worden de werkzaamheden segmentsgewijs uitgevoerd en ten slotte wordt de herstelde constructie, eveneens segmentsgewijs, ingewijd. In de twee laatstgenoemde fasen combineert de auteur de uitvoerende met de peripathetische techniek. Het oudste gekende voorbeeld volgens de historiografie van de Tanach van pragmatische peripathetisch bezoekende beschrijving biedt Ezechiël. Aramees ieuw Jeruzalem sluit hier zeer nauw bij aan. Opvallend is wel, dat het lexicon van Ezechiël met betrekking tot handelingen tijdens de rondleiding uitgebreider en gevarieerder is dan dat van bewaarde tekst op de manuscripten van de Aramese tekst, zoals kan worden opgemaakt uit de hierna volgende tabel: Ezechiël elliptisch werkwoord zijn

ieuw Jeruzalem

40: 3 (2x) “wiens gedaante <was> als de gedaante van brons” 40: 3 “in zijn hand <was> een linnen meetsnoer en een meetroede” 40: 3 “in de hand van de man <was> een meetroede” 40: 5 “zij (de stem) <was>” 43: 2 “zij (de gedaante) <was>” 43: 3 “er <was>” 47: 3 “elke el van een el en een handbreed” 40: 5 ‫אמר‬: qal: “zeggen; spreken” ‫וַ ?אֹמֶ ר אֵ לַי‬ “hij zei tot mij” 41: 4; 42: 13; 43: 7 en 18; 44: 2 en 5; 47: 6; 47: 8 ‫מַ ר‬A “Hij (God) zei” 43: 18; 44: 9; 45: 9 en 18; 46: 1 en 16; 47: 13 ‫בוא‬: qal: “komen”; hi.: “binnen brengen” ‫וַ ?ָבוֹא‬: qal ipf. cons. sg. “hij kwam tot bij” 40: 6 3 m. “zij (= de gedaante) kwam” 43: 2, ‫ָ א‬: qal pf. sg. 3 m. 4 “hij ging (naar binnen)” 41: 3 ‫בָ א‬$: qal pf. sg. 3 m. ‫ ִביאֵ נִ י‬,ְ ְ‫ו‬: hi. ipf. sg. 3 f. “hij bracht mij binnen” 43: 5 ‫וַ ?ָבֵ יא או ִֹתי‬: hi. ipf. cs. 3 m.

“nadat hij mij daarheen had gebracht” 40: 3

‫וַ י ְִביאֵ נִ י‬: hi. ipf. cs. sg. 3

“hij voerde mij (binnen)” 40: 17,

714

Zie onder 12.2., voetnotenapparaat.

181

‫אֱ מַ ר לִ י‬: p³cal pf. sg. 3 m.; 11Q18 15: 4; 18: 5

‫&עֵ לְ נִ י‬: ‘afcel pf. sg. 3 m. + pers. suf. sg. 1 c.; 4Q554 1 II 12 (‫ ;)ו‬III 16 (‫;)ו‬

‫&עֵ לְ נִ י‬: ‘afcel pf. sg. 3 m. + pers. suf. sg.

m. ‫וַ י ְִביאֵ נִ י‬: hi. ipf. cs. sg. 3 m. ‫הֱ ִבי&נִ י‬: hi. pf. sg. 3 m.

28, 32, 35, 48; 41: 1; 42: 1 “hij bracht mij” 44: 4 “hij (= God) bracht mij (= Ezechiël)” 40: 2 “zijt gij naar hier gebracht” 40: 4

‫אתה‬ ָ ָ‫ה= ב‬: ho. pf. sg. 2 m. ‫דבר‬: pi.: “spreken” “hij (= de man) sprak tot mij” 40: ‫וַ י ְַדֵ ר אֵ לִ י‬: pi. ipf. cs. 4, 45 sg. 3 m. ‫מ ַדֵ ר‬: ִ pi. pt. sg. m. abs. “die met mij sprak” 43: 6 9‫הל‬: qal: ”gaan”; hi.: “leiden” ‫וַ ?וֹלִ כֵנִ י‬: hi. ipf. cs. sg. 3 “hij leidde mij” 40: 24; 43: 1; 47: 6 m. ‫ה;ֵה‬: ִ “zie!” ‫וְ ִה;ֵה‬ 40: 3, 5; 43: 2, 5; 47: 1, 2 en 7 ‫יצה‬: qal: “buitengaan”; hi.: “buitenvoeren” “toen hij buitenging” 47: 3 ‫צֵ את‬: ְ qal inf. cstr. ‫וְ ?ו ִֹצאֵ נִ י‬: hi. ipf. sg. 3 m. “hij voerde mij buiten” 42: 1; 47: 2 “hij voerde mij buiten” 42: 15 ‫וְ הו ִֹצי&נִ י‬: hi. pf. sg. 3 m. ‫כלל‬: qal: “beëindigen” “nadat hij de maten beëindigd ‫וְ כִ @ָה‬: qal pf. sg. 3 m. had” 42: 15 ‫מדד‬: qal: “meten” “en hij mat” 40: 5, 6, 8, 9, 11, 13, ‫וַ ?ָמָ ד‬: qal ipf. cs. sg. 3 19, 20, 23, 24, 28, 35, 47 en 48; m. 41: 1, 3, 4, 5, 13 en 15; 42: 15, 16, 17, 18, 19, 20; 47: 3, 4 (2x) en 5 “hij mat op” 42: 16, 17, 18 en 19 ‫מָ ַדד‬: qal pf. sg. 3 m. “en hij mat hen op” 42: 15 ‫מ ָדד ֹו‬$: ְ qal pf. sg. 3 m. 8 =‫נְ א‬: aanspreekformule van God ten aanzien van de profeten 8 =‫נְ א‬ “hij (= God) zegt” 43: 19, 27; 44: 12 en 15; 47: 23; 48: 29 ‫נגד‬: hi.: “verkondigen” “verkondig aan het huis ‫ֵד‬/ ַ‫ה‬: hi. imp. sg. 2 m. van Israël al, wat gij ziet” 40: 4 ‫נוח‬: hi.: “plaatsen” ‫וַ ְינִ יחֵ נִ י‬: hi. ipf. sg. 3 m. “hij plaatste mij op” 40: 2 ‫נפל‬: qal: “zich prosterneren” “ik prosterneerde mij” 43: 3 ‫ֹ ל‬+ ֶ‫וְ א‬: qal ipf. sg. 1 c. ‫נשא‬: qal: “opnemen” ‫אֵ נִ י‬Nָ ,ִ ְ‫ו‬: qal ipf. sg. 3 f. “hij nam mij op” 43: 5 ‫סבב‬: qal: “zich wenden” ‫וַ י ְִסֵ נִ י‬: qal ipf. cs. sg. 3 “hij leidde mij rond” 47: 2 m. “hij keerde zich naar” 42: 20 ‫סָ בַ ב‬: qal pf. sg. 3 m. ‫עבר‬: qal: “doorwaden” “ik kon niet doorwaden” 47: 5 ‫כַל לַעֲ ֹבר‬$‫]אֿ ֿא‬: qal inf. cstr. “hij deed mij doorwaden” 47: 3, 4 ‫וַ ?ַעֲ ִב ֵרנִ י‬: qal ipf. cs. sg. (2x) 3 m. ‫עלל‬: qal: “omhooggaan” “hij ging omhoog” 40: 6 ‫וַ ?עַ ל‬: qal ipf. cs. sg. 3 m. ‫עמד‬: qal “staan” “hij <was> staande in de poort” ‫עֹמֵ ד‬: qal pt. a. sg. m.

182

1 c.; 4Q554 1 II 12 (‫ ;)ו‬III 16 (‫;)ו‬

‫מ ַשח‬: ְ p³cal pf. pl. 3: 2; 4Q554 1 I 16, 20 en 22; II 9, 10, 12 (‫)ו‬, 18 en 22; III 15; 5Q15 1 I 4, 6 en 17 (‫)ו‬

40: 3; “de man <was> staande” 43: 6 ‫עשה‬: qal: “maken; meten” “hij maakte (= hij mat) posten” ‫וַ ?עַ ש‬: qal ipf. cs. sg. 3 40: 14 m. ‫ראה‬: qal: “zien”; hi.: “tonen” ‫חזי‬: (Ë); p³cal: “zien”; ‘afcel: “tonen” “ik zag” 41: 8; 43: 3 (2x) ‫יתי‬ ִ ‫ר ִא‬:ָ qal pf. sg. 1 c. ‫חַ זֵית‬: p³cal pf. sg. 1 c.; 2Q24 4: 11 (‫)ו‬ “zie met uw ogen” 40: 4 ‫ראֵ ה‬:ְ qal imp. sg. 2 m. “ik u zal tonen” 40: 4 ‫אֲ נִ י מַ ְראֶ ה‬: hi. pt. a. sg. 1 m. ‫הַ ְראו ְֹת ָכה‬: hi. inf. cstr. + “(opdat) ik u zou tonen” 40: 4 suf. ִ‫&חזֵיני‬ ְ en ‫&חזִ יאנִ י‬: ְ ‘afcel pf. sg. 3 m; 2Q24 1: 3 [; 8: 7 [; 4Q554 1 II 15; III 20 en 5Q15 1 II 2 [ en 6 (‫)ו‬ ‫מ ְחזֵא‬, ִ “om te zien”: p³cal inf.; 11Q18 19: 6 (‫)ל‬ ‫חָ זֵי‬: p³cal pt. a. sg. m. abs.; 2Q24 4: 17 (+ ‫)הוי‬ ‫חָ זֵא‬: p³cal pt. a. sg. m. abs.; 11Q18 18: 5 8‫שי‬: qal: “richten” 8‫וְ ִשי‬: qal imp. sg. 2 m. “richt uw aandacht op” 40: 4 ‫שמע‬: qal: “horen” ‫וָ אֶ ְשמַ ע‬: qal ipf. sg. 1 c. “ik hoorde” 43: 6 ‫שמָ ע‬: ְ qal imp. sg. 2 m. “hoor met uw oren” 40: 4 ‫שבב‬: hi.: “doen terugkeren” “ik keerde terug” 47: 7 ‫שוֹבֵ נִ י‬: ְ qal inf. cstr. + suf. sg. 1 c. ‫וַ ? ֶָשב א ִֹתי‬: hi. ipf. cs. sg. “hij deed mij terugkeren” 44: 1 en 47: 1 3 m. ‫וַ י ְִשבֵ נִ י‬: hi. ipf. sg. 3 m. “hij bracht mij terug” 47: 1 en 6

In afwijking van het principe van de peripathetische opmetende beschrijving maar volledig in de stijl van de Tempelrol, richt God zich tweemaal rechtstreeks door tot de profeet Ezechiël. De opmetende beschrijving van het brandofferaltaar (43: 13 – 17) wordt meegedeeld in het kader van goddelijke bepalingen met betrekking tot de eredienst, ingeleid bij middel van de formule “En hij zei tot mij” (43: 7). Vanaf 47: 13 deelt God bepalingen mee betreffende de verdeling en indeling van het land bij middel van de formule ‫מַ ר אֲ ֹדנָי‬A ‫ֹה‬. „Zo heeft de Heer verklaard“. In 48: 30 – 35 volgt de beschrijving van de omwalling van Jeruzalem en de opsomming van de desbetreffende poorten. Op de Tempelrol (11Q19) formuleert God een bouwopdracht. Er wordt niet opgemeten maar opgedragen tot bouwen bij middel van vormen van de werkwoorden ‫בנה‬, ‫היה‬, en ‫עשה‬, terwijl eigenschappen van hetgeen moet worden gebouwd bij middel van nominale zinnen worden geformuleerd. ‫בנה‬, “bouwen” ‫תבנה‬, “gij zult bouwen” ‫היה‬, “zijn” ‫יהיו‬, “zij zullen zijn”

in het trappenhuis

XXX 13/4

nihil

kommen van het heiligdom

III 21/12

van zuiver goud

de afmetingen hoogte nissen vanaf de grond

XII 14/8 XXXII

nihil

183

‫והיו נעשות‬, “zij zullen worden gemaakt” (perifrastisch) ‫עשה‬, “maken” ‫יעשו‬, “men zal maken” ‫ועשיתה‬, “gij zult maken”

17/10 XLII 22/17 XLII 17/12

nihil 8 ellen hoog

alle voorwerpen van het heiligdom

III 17/8

van zuiver goud

een stoa? een voorhangsel niet bewaard

nihil van goud nihil

zuilen een wenteltrap

V 23/13 VII 18/13 VIII 11/6; XXX 15/3 XII 21/15 XXX 17/5

muur trappenhuis een gebouw voor het wasbekken

XXX 19/7 XXXI 19/10

een waterleiding rondomheen wasbekken kettingen

XXXII 19/12 XXXIV 22/15 XXXV 17/10 XXXVIII 19/12

niet bewaard loofhutten op het dak van de derde verdieping van de buitenmuur

ten westen van de tempel een cirkelvormige plaats een tweede voorhof

‫ועשיתמה‬, “gij zult hen maken”

‫תעשה‬, “gij zult optrekken”

‫עשו‬, “maak” nominale zinnen

vier? aan de noordzijde van het tempelgebouw 4 ellen dik in het zuidoosten, met vierkant grondplan, met zijden van 21 ellen, 5 ellen verwijderd van het altaar, muurdikte: 3 ellen, - hoogte20 ellen langsheen het altaar die van de balken en de 12 zuilen naar beneden hangen een portiek met zuilen 100 ellen breed, 400 ellen lang in het oosten; zelfde breedte en lengte aan de drie andere zijden

een derde voorhof niet bewaarde elementen boven de poort een huis ten oosten huis wasbekken

XL 15/5 X 14/9

een vertrek in de stoa van de binnenhof alle muren van het altaar een altaar niet bewaard poort en doorgang op bovenverdieping trappenhuis cellen aan de binnenzijde van de buitenmuur tussen de afzonderlijke poorten drie poorten van

XXXVII 16/8 XII 17/11 XII 19/13 XIII 8/3 XXXI 15/6

XXXI 12

in de oost-, noorden westmuur

breedte rondom binnenhof

XL 7

omwalling binnenhof

XL 9 - 11

600 ellen breed en 1 600 ellen van de ene buitenhoek tot de andere 7 ellen dik en 49 ellen hoog; nissen tussen de poorten aan de buitenzijde bij het fundament tot aan de

184

XXXIII 15/8

XLI 22/17

nihil met dezelfde afmetingen als het huis van het wasbekken met zitplaatsen voor de priesters en tafels nihil van brons nihil doorgang naar de portiek van het heiligdom nihil

drie poorten in elke muur

XL 11 – XLI 7

breedte en hoogte poorten huis van het wasbekken afstand muur huis cultusgerei – muur huis wasbekken gehele constructie en houtwerk huis cultusgerei twee poorten huis cultusgerei

XXXI 22/13

kroonlijsten breedte poort: 50 ellen en hoogte 70; afmeting muursegment: 360 ellen 4 en 7 ellen

XXXIII 16/9

7 ellen

XXXIII 16/9

zelfde als huis wasbekken

XXXIII 17/10

tegenover elkaar met dezelfde afmetingen als huis wasbekken voorzien van nissen

gehele huis cultusgerei en al zijn muren afmetingen nissen huis cultusgerei

XXXIII 18/11 XXXIII 19/12

2 ellen breed en en 4 ellen hoog

13.3. Combinatie analytisch, consecutief en summatief principe Bij de opmetende beschrijving van de stadsomwalling715 in Aramees ieuw Jeruzalem combineert de auteur op demonstratieve wijze drie principes, met name het analytische, het consecutieve en het summatieve. Zoals hiervoor besproken wordt de stadsomwalling op analytische wijze segment na segment, dit wil zeggen consecutief, opgemeten, waarbij de vier hoeken en de 12 poorten een wezenlijke rol als richtpunten spelen716. Niet alleen de berekening, dit wil zeggen de totale som van alle geregistreerde afstanden, van de totale afmeting van elk van de vier muren maar ook die van de gehele stadsomtrek wordt volledig aan de toehoorder/lezer overgelaten. De auteur van Ezechiël gaat minder analytisch te werk. Met betrekking tot de omtrek van het tempelcomplex worden de afmetingen van de vier muren vermeld (42: 15 – 20) en niet die van de muursegmenten. Met betrekking tot de stad worden eerst de afmetingen van de vier muren genoemd en tot slot de som van eerder genoemde afmetingen (48: 30 – 34). De auteur van de Tempelrol (11Q19) combineert de werkwijzen van de auteur van de Aramese tekst en die van Ezechiël bij de opdrachtsomschrijving van de middenen de buitenhof. Van eerstgenoemde hof worden eerst de afmetingen van elk van de vier muren vermeld (XXXVII 20/13), waarna de afmetingen van de muursegmenten van buitenhoek tot poort, poort tot poort en poort tot buitenhoek worden meegedeeld (XXXIX 19/13). Van laatstgenoemde hof wordt eveneens eerst gezamenlijk de afmeting van elk van de vier muren vermeld (XL 15/8). Vervolgens wordt op algemene wijze de afmeting tussen twee poorten meegedeeld (XL 20/13), gevolgd door middel van de consecutieve segmentsgewijze vermelding van de afmetingen van elk muursegment (XL 20/13 – 16/11). Hoewel de auteur van ehemija geen afmetingen noemt, wordt de omwalling daar driemaal op een analytische en consecutieve wijze besproken, die sterke overeenkomst vertoont met Aramees ieuw Jeruzalem: eerst verkent Nehemija de bouwvallige omwalling (2: 12 - 20), daarna wordt de restauratie ervan behandeld (3) en tenslotte wordt de omwalling plechtig ingewijd (12: 27 - 43). Aanzet tot de 715

De beschrijving van de omwalling als bijzonder constructietype wordt later besproken onder 15.2., eerste volume. 716 Zie onder 7.1. en 7.2., eerste volume.

185

restauratiewerken in Jeruzalem is de vraag van de Perzische koning naar de droefheid van Nehemija. De profeet wordt daarop naar Jeruzalem gezonden. ’s Nachts verkent hij de stadsomwalling. Hij volgt de omtrek van de omwalling bij middel van een aantal markante richten herkenningspunten, voornamelijk poorten: doorheen () ְ de Dalpoort, voorbij (‫נֵי‬+ְ \‫ )אֶ ל‬de Drakenfontein, naar (‫ )אֶ ל‬de Mistpoort, naar (‫ )אֶ ל‬de Fonteinpoort, naar (‫ )אֶ ל‬de vijver van de koning en terug binnen bij middel van () ְ de Dalpoort. Hij stelt vast, dat de muren bouwvallig zijn en de poorten door brand verwoest. Niettegenstaande spot van de overheid vat hij het herstel van de omwalling aan. Met betrekking tot de werkzaamheden noemt de auteur van ehemija de poorten, de torens en de tussenliggende walsegmenten: de Schapenpoort, de torens Mea en Hanaël (3: 1), één segment (3: 2), de Vispoort (3: 3), twee segmenten (3: 4 en 5), de Oude poort (3: 6), vijf segmenten (3: 7 – 10), de Bakoventoren (3: 11), één segment (3: 12), de Dalpoort (3: 13) segment van 1 000 ellen (3: 13), de Mistpoort (3: 14), de Fonteinpoort (3: 15), de muur van de (koninklijke) vijver (3: 15), negen segmenten (3: 16 – 24), de hoek met de hoge toren (3: 25), een segment (3: 26), een toren (3: 26), de Paardenpoort (3: 28), de poort van Mifkad tot aan de bovenzaal (3: 31) en de Schapenpoort (3: 32). Naar de desbetreffende muursegmenten wordt verwezen door middel van verwijzing naar personen, hun onroerende bezittingen of bouwwerken (poorten, torens en punten) in de omwalling: “een/de andere maat” (3: 11, 30), “een andere maat, (vanaf) tegenover de grote uitspringende toren en tot aan de muur van Ofel” (3: 27), een andere maat, vanaf de hoek tot aan de deur van het huis van Eljasib, de hogepriester (3: 20), “een andere maat, vanaf de huisdeur van Eljisab tot aan het uiteinde van het huis van Eljisab” (3: 21), “een andere maat (vanaf) tegenover de helling het wapenhuis de hoek” (3: 19), “tegenover zijn kamer” (3: 30), “tot aan de zetel van de landvoogd zijde van de rivier” (3: 7), “daartoe de Bakoventoren” (3: 11), “tot aan de toren Mea, tot aan de toren Hananaël” (3: 1), “tot aan het huis van de etinim en van de kruideniers tegenover de poort van Mifkad en tot de bovenzaal van het punt” (3: 31), “tot tegenover de Waterpoort aan het oosten en de uitstekende toren” (3: 26), “(vanaf) tegenover de hoek en de hoge toren, die uitspringt, die bij de voorhof van de gevangenis is” (3: 25), “tegenover zijn huis” (3: 10, 28, 29), “tegenover hun huis” (3: 23), “nabij zijn huis” (3: 23), “tegen de hoek en tot aan het punt” (3: 24), “van boven de Paardenpoort, tegenover zijn huis” (3: 28), “tussen de opperzaal van het punt tot de Schapenpoort toe” (3: 32), “over een lengte van duizend el tot aan de Mistpoort” (3: 13), “daartoe de muur van de vijver Šela bij de hof van de koning en tot aan de trappen, die neerdalen vanuit de stad van David” (3: 15), “en zij lieten Jeruzalem tot aan de brede muur” (3: 8), “tot tegenover de graven van David en tot aan de gemaakte vijver en tot aan het huis van de helden” (3: 16). De omwalling van Jeruzalem komt bij ehemija (12: 27 - 43) voor een derde maal ter sprake bij de inwijding ervan. Twee dankkoren, gevolgd door notabelen, begeven zich langs twee verschillende trajecten bovenop de omwalling naar de tempel toe. De stadspoorten en torens zijn richtpunten voor de opstelling van de koren, de richting van hun optocht en de positiebepaling van de gevolgde trajecten. In de drievoudige beschrijving in ehemija wordt op geen enkele wijze aandacht besteed aan afmetingen. De auteur van ehemija lijkt met zijn werkwijze aan te sluiten bij de Babylonische traditie van stadsbeschrijving. In een Jongbabylonische tekst van Oudbabylonische oorsprong wordt de ligging van de 10 stadswijken gesitueerd aan de hand van

186

segmenten van de stadsomwalling, waarbij de poorten als extern richtpunt dienen.717 De auteur van ehemija beoefent geen positiebepaling aan de hand van windstreken, die van de aangehaald Babylonische tekst, van Aramees ieuw Jeruzalem, van Ezechiël en van de Tempelrol wel718. 13.4. Volgorde 13.4.1. Globale en analytische werkwijze met overgang van het bijzondere naar het algemene en van het algemene naar het bijzondere Bij de voorstelling van het grondplan van de stad gaat de auteur van Aramees ieuw Jeruzalem op verschillende niveaus analytisch te werk. Vooreerst wordt de stadsomwalling opgemeten segment per segment, dit wil zeggen per muur van hoek tot poort, van poort tot poort en van poort tot hoek. De vier muren worden afgebakend door middel van hun hoeken, die als oriëntatiepunten dienen719. Daarna voert de gids de bezoeker de stad binnen, waar onmiddellijk een woonblok wordt opgemeten720. Zulk blok vormt het modulaire complex, waaruit het grondplan van elk van de stadsarealen is samengesteld maar waarnaar pas in een volgende fase op indirecte en impliciet wijze zal worden verwezen. Het areaal, waarin het tempelcomplex gevestigd was, had vanzelfsprekend een andere structuur. Zonder enige inleiding, overgang of toelichting laat de auteur aan de toehoorder/lezer over, om de woonblokkenstructuur te integreren in een algemenere onderverdeling van de stadsplattegrond bij middel van zes boulevards721. Drie hiervan lopen van oost naar west en drie van zuid naar noord. De tempel bevindt zich aan het kruispunt van de twee breedste boulevards, dit zijn de middelste van de drie. De analytische werkwijze wordt daarna verder gezet bij middel van de stapsgewijze beschrijvende opmeting van het poortgebouw van een woonblok722, waarop de stapsgewijze beschrijvende opmeting volgt van één van de huizen van een woonblok723. Ezechiël behandelt grondplannen zowel analytisch als globaal. Het grondplan van de stad wordt op twee wijzen in het kader van een grotere entiteit gesitueerd, waarbij tweemaal van het algemene naar het bijzondere wordt gewerkt. Eerst wordt het grondgebied, dat God aan de 12 stammen bij wijze van erfenis toebedeelt, afgebakend (47: 1 – 21), waarna wordt het toegewezen (48: 1 – 29). Daarna worden de afmetingen van de walomtrek vermeld, dit is 4 500 roeden, muur na muur met de bijhorende poorten, gevolgd door de afmetingen van de volledige omtrek, dit is 18 000 roeden (48: 30 – 31). Elders in Ezechiël wordt de stad gesitueerd in het kader van de verdeling van de tərūmā. Hier bevindt de stad zich in de onderste strook van 5 000 x 25 000 roeden en beslaat zij een oppervlakte 4 500 x 4 500 roeden. Haar voorsteden strekken zich naar vier zijden uit over een afstand van 250 roeden. Het resterende gebied dient voor voedselvoorziening (48: 15 - 17). Het grondplan van het tempelcomplex wordt eveneens analytisch en globaal behandeld. De rondleiding binnenin het complex wordt stapsgewijs en dus analytisch aangevat bij de oostpoort, waar zij ook wordt afgesloten bij middel van de formule “ adat hij de maten van het binnenste tempelgebied had beëindigd (…)” (40: 5 – 42: 14). De 717

Zie verder hoofdstuk 16.2.4., eerste volume. Oriëntatie door middel van windstreken: zie onder 13.5., eerste volume. 719 Zie 8.2., eerste volume. 720 Zie 8.3., eerste volume. 721 Zie 8.5., eerste volume. 722 Zie 9.2. en 15.3., eerste volume. 723 Zie 9.3.2., eerste volume.

718

187

opmeting van de gehele omwalling (42: 15 – 20) wordt aangekondigd bij middel van de formule: “en hij mat het helemaal rondom heen”. Daarna wordt de omwalling van het complex muur na muur opgemeten, waarna in algemene bewoordingen, lengte x breedte, bedoelde afmetingen worden samengevat, zonder evenwel de gehele omtrek te vermelden. Eerst wordt de oostelijke muur opgemeten, daarna de noordelijke, vervolgens de zuidelijke en tenslotte de westelijke. Uit de tekst, zoals overgeleverd, kan echter geen omtrekkende beweging van de gids en de bezoeker worden afgeleid. De volgorde, waarin de muren worden genoemd, is in fysiologisch opzicht onlogisch, aangezien de noordmuur onmiddellijk wordt gevolgd door middel van de zuidmuur (42: 17 en 18). De auteur van, de Tempelrol (11Q19) behandelt de afmetingen van de omwallingen, in casu die van de middenen buitenhof op dezelfde manier als Ezechiël maar de analytische en globale benadering zijn anders geordend ten opzichte van elkaar. Met betrekking tot de omwalling van de binnenhof kunnen geen uitspraken worden gedaan, aangezien de tekst erg onvolledig is bewaard gebleven (XXXVI 20/12 – 22/14). Inzake de middenhof wordt eerst de diepte van de hof en de afmeting van zijn muren vermeld (XXXVIII 19/12 – 21/14) en later de afmetingen van de muursegmenten (XXIX 20/13 – 22/16). Dezelfde werkwijze wordt gevolgd aangaande de buitenhof, waarvan eveneens eerst de diepte wordt meegedeeld samen met de afmeting van zijn muren (XL 15/8 – 16/9) en daarna die van de afzonderlijke muursegmenten (XL (20/13 - XLI (16/11). 13.4.2. Verloop van het gehele bezoekstraject De beschrijving in Aramees ieuw Jeruzalem, in Ezechiël en op de Tempelrol verloopt bij middel van gefaseerde analyse: architectonische eenheden worden onderverdeeld en de onderdelen ervan worden op hun beurt analytisch in een bepaalde volgorde beschreven. Overschouwt men het geheel aan bewaarde materiaal van Aramees ieuw Jeruzalem, dan is het onmogelijk een consequent volgehouden traject vanaf het begin tot het einde van buiten naar binnen aan te nemen. Dit is wel het geval voor het onderdeel van de beschrijving, dat een aanvang neemt met de stadsomwalling en waarvan de tekst, zoals bewaard op de manuscripten, afgesloten wordt door middel van de beschrijving van de woonmodules van een woonblok. Dit traject kan worden gereconstrueerd bij middel van de combinatie van de manuscripten 4Q554, 4Q554a en 5Q15724. Eerst wordt de gehele stadsomtrek opgemeten. Daarna wordt expliciet de stad binnengegaan. Het stratenpatroon wordt op tweeërlei wijzen opgemeten en beschreven: eerst de vierkante woonblokken725, daarna de zes boulevards en de ligging van de tempel726. Daarna wordt een woonblok beschreven, waarvan eerst het poortgebouw wordt behandeld. De beschrijvende opmeting ervan verloopt nagenoeg in één enkele trek bij middel van een aaneensluitend parcours vanaf de voorzijde naar de eerste inkomhal, de tweede met een zijtoegang, de derde hal en tenslotte het trappenhuis links727. De gids voert de bezoeker telkens naar het gebouwonderdeel, dat beschreven wordt en dat hij opmeet. Bij de behandeling van de voorste poortopening wordt wel reeds naar de achterste opening verwezen. Opmeting als handeling wordt éénmaal expliciet vermeld, het binnenvoeren van de bezoeker door de gids eveneens. 724

Zie geïntegreerde vertaling onder 3.3., eerste volume. Zie 8.3. en 8.4., eerste volume. 726 Zie 8.5., eerste volume. 727 Zie 9.2. en 15.3., eerste volume. 725

188

De lokalistaie van de huizen geschiedt bij middel van de beschrijving van een kwadrant. Daarna wordt één enkel huis beschreven728. Situering van andere architectuurbeschrijvende passussen van Aramees ieuw Jeruzalem is materieel en inhoudelijk onmogelijk. Het is bijgevolg onmogelijk de passussen met betrekking tot het tempelcomplex, de stadsomwalling met haar poorten en poternen en de woonblokken, die niet aansluiten bij de doorlopende verhaallijn, te situeren. Of de volledige tekst van Aramees ieuw Jeruzalem de tempel op gelijkaardige wijze als Ezechiël beschrijft, kan moeilijk worden aangetoond729. Er is nagenoeg geen enkele passus bewaard gebleven, waarin afmetingen of beschrijving van tempelonderdelen aan bod komen. Inzake de tempel is een expliciete maar onvolledige cultusbeschrijving bewaard. Opmeting van de verschillende onderdelen van het tempelcomplex maakt het hoofdthema uit van de opmetingswerkzaamheden in Ezechiël. De route, gevolgd door de gids, neemt een aanvang bij de buitenste oostpoort (40: 6). Daarna volgen de buitenste (40: 20) en binnenste noordpoort (40: 23), de buitenste (40: 24) en binnenste zuidpoort (40: 27) en tenslotte de binnenste oostpoort (40: 32). Het tempelcomplex vertoont geen westpoorten. Na bespreking van de buitenste oostpoort (40: 1 - 16), begeeft de bronzen gids zich naar de noordpoort (40: 20 – 23), nadat hij het plaveisel van de buitenste voorhof heeft beschreven en opgemeten (40: 17 – 19). Na opmeting en beschrijving van de noordpoort begeeft de gids zich naar de zuidpoort (40: 24 – 27). Daarna behandelt hij de poorten van de binnenste voorhof: eerst de zuidpoort (40: 28 – 31), vervolgens de oostpoort (40: 32 – 34) en tenslotte de noordpoort (40: 35 – 37). Alle poortgebouwen zijn identiek van constructie en afmetingen. De auteur gaat evenwel niet spaarzaam te werk. Sommige poortgebouwen worden uitvoeriger behandeld dan andere maar geen enkel poortgebouw wordt volledig beschreven, zodat meer dan één beschrijving nodig is, om een totaal beeld te vormen730. Met betrekking tot de noordpoort worden een aantal cultusdetails vermeld. Daar wordt het brandoffer gewassen (40: 38). In de inkomhal staan twee tafels, waarop het brandoffer, het zondeoffer en het schuldoffer worden geslacht (40: 39). Buiten bevinden zich aan weerszijden vier tafels, waarop werd geslacht (40: 42). De tafels van het brandofferaltaar zijn van gehouwen steen en maten een en halve vierkante el. De haardstenen zijn een handbreed dik (40: 43). Vervolgens worden de vertrekken van de zangers vermeld aan de noordzijde van de binnenste voorhof (40: 44), de vertrekken van de priesters aan de zuidzijde van genoemde hof (40: 45) en de vertekken van de Zadokieten (40: 46). Verder wordt de binnenste voorhof opgemeten, waar het altaar staat: 100 vierkante ellen (40: 47). Nu komt het tempelgebouw zelf aan bod (40: 48 41: 26). Eerst wordt de inkomhal behandeld ( 40: 48 – 49). Daarna komt de grote hal aan de beurt (41: 1 – 4). Vervolgens worden de nevenvertrekken beschreven (41: 5 – 12) en de afmetingen van het gehele gebouw vermeld (40: 13 – 15a). Verder wordt het interieur van de grote hal en de inkomhal beschreven (41: 15b – 26). Na de tempel worden de priesterlijke sacristieën besproken (42: 1 – 14). Hiertoe begeeft de gids zich naar de buitenste voorhof. Tenslotte worden de globale afmetingen van het tempelcomplex opgeven (42: 15 – 20). Na afsluiting van de opmeting begeven beide personages zich terug naar de oostpoort, waarlangs de verschijning van God haar intrede doet (43: 1 – 2), waarna de profeet een volgend visioen heeft. Genoemde verschijning voert hem naar de binnenste voorhof (43: 5) en spreekt hem toe. Aan de 728

Zie 9.3.1. en 9.3.2., eerste volume. Zie hoofdstuk 11., eerste volume. 730 Zie vergelijkende tabel onder 15.3., eerste volume. 729

189

profeet wordt opgedragen aan Israël het ontwerp van het eerder beschreven tempelcomplex mee te delen, nadat het volk tot inkeer is gekomen. (43: 6 - 11). Daarna openbaart de goddelijke verschijning de nieuwe Tōrā aan de profeet (43: 12 – 48: 29). In het kader van genoemde Tōrā wordt het altaar beschreven (43: 14 - 17). Dit is een van de weinige architectonische elementen in Ezechiël, die driedimensionaal wordt behandeld731. Om het privilegie van de vorst aan te tonen, wordt de profeet teruggevoerd naar de oostpoort, die gesloten is (44: 1 – 3). Bedoelde poort speelt een belangrijke rol bij de sabbat (46: 1 – 2). Om de bepalingen inzake de tempeldienst mee te delen, wordt de profeet Ezechiël bij middel van de noordpoort naar de voorzijde van het tempelgebouw gebracht (44: 4 - 31). Daarna wordt de verdeling van de middelste strook land uiteengezet samen met een aantal cultusvoorschriften (45: 1 – 46: 18). Verder wordt de architectonische beschrijving aangevuld door middel van de kookplaatsen van de priesters in hun noordelijke vertrekken (46: 19 – 20) en de kookplaatsen in de vier hoeken van de buitenste voorhof (46: 21 - 24). Daarna wordt de profeet teruggevoerd naar de ingang van tempel, waaruit water vloeit (47: 1). Beide personages volgen de loop van genoemd water. Om de 1 000 ellen wordt de diepte van het water beschreven (47: 2 - 12) Bedoeld water mondt uit in de Dode zee en heeft een levenschenkende kracht. Daarna worden de grenzen van het land omschreven (47: 13 - 20) en de verdeling ervan onder de stammen (47: 21 – 48: 29). Beschouwen we het traject gevolgd door de gids, soms in de persoon van God zelf, en de bezoeker dan stellen we een verloop vast van buiten (oostpoort) naar binnen. Het dichtst wordt het allerheiligste benaderd in de grote hal. Het allerheiligste zelf wordt op geen enkele wijze behandeld in tegenstelling tot de beschrijving van de tempel van Salomo (1 Kon en 1 Kron). Om vervolgens de priesterlijk sacristieën te beschrijven begeeft de gids zich opnieuw naar de buitenste voorhof. Daarna begeeft de gids zich opnieuw naar buiten bij middel van de buitenste oostpoort, om de stadsomtrek op te meten. Het gevolgde traject als eenvoudigweg van buiten naar binnen verlopende beschouwen, zoals een aantal auteurs doen, is niet correct. De architectonische beschrijving evenmin als de rondleiding houden niet op bij de opmeting van de omtrek van het tempelcomplex. In het kader van de cultus en de reiniging van het land wordt de rondleiding en de beschrijving verder gezet. Bij middel van de oostpoort ziet de bezoeker de verschijning van God haar intrede doen. Zonder plaatsbepaling wordt het altaar beschreven maar uit de werkwoordsvorm ‫וַ ? ֶָב‬, “hij deed terugkeren”, kan worden aangenomen, dat beide personages de oostpoort verlaten hebben, om de beschrijving ter plaatse te volgen. Daarna wordt de bezoeker teruggevoerd tot voor het tempelgebouw. In het kader van instructies voor de dienst wordt de verdeling van de middelste strook van het land behandeld. Binnen het tempelcomplex worden tevens de respectieve kookplaatsen van de priesters en van het volk bezocht. Laatstgenoemde bevinden zich in de hoeken van de buitenhof, wat eens te meer een naar buiten gerichte beweging betreft. Nogmaals wordt de bezoeker naar de ingang van het tempelgebouw gebracht, om van daar de loop van de reinigende en levenschenkende wateren naar buiten te volgen. Na de bepaling van de grenzen en de verdeling van het land onder de stammen wordt tot slot teruggekeerd naar de omtrek van de stad. Beschouwt men Ezechiël 40 – 48 in zijn geheel, dan kan onmogelijk worden volgehouden, dat het traject van de rondleiding in Ezechiël eenvoudigweg van buiten naar binnen verloopt. 731

Zie 14.1.1., eerste volume.

190

Het eerste element op de Tempelrol (11Q19), dat verband houdt met architectuur zijn “blauw- en roodpurpere wol” op III 1. Mogelijk wordt hiermee verwezen naar de materialen, die in het tempelgebouw zullen worden verwerkt: zilver (14/5), goud (14/5), brons (16/7), ijzer (16/7) en gehouwen stenen (16/7). Aansluitend op de uitspraak, dat alle gereedschap moet worden vervaardigd (17/8) van zuiver goud volgt een opsomming, waartoe behoren het reukwerkaltaar (19/10), de tafel van de toonbroden (19/10), dienbladen (20/11), plengbekkens (21/12), vuurpannen (21/12), de kandelaar (22/13) en het gerei (23/14). Dit is het meubilair en het gerei van de tempelhal. Het bronzen brandofferaltaar heeft een rooster (23/14 – 24/15). De eerste zuiver architectonische gegevens op kolom IV hebben betrekking op externe elementen: “die naar buiten gaan/uitspringen” (11/2), en tweemaal een geplaveid terras/vloer (13/4 en 14/5). Hierop volgt de uitspraak: “gij zult de inkomhal binnengaan/bouwen” (8). Mogelijk wordt waarschijnlijk het allerheiligste voor het eerst vermeld op IV 22/13 bij middel van de vermelding “twintig ellen in het vierkant”. Of de onvolledig bewaarde gegevens op de kolommen V en VI hiermee verband houden is niet duidelijk. In het allerheiligste worden houten bouwelementen (?), het verzoendeksel en de cherubijnen vermeld. Er wordt verwezen naar een voorhangsel van goud. De tafel voor de toonbroden en de kandelaar worden genoemd. De beschrijving van het tempelgebouw zelf wordt afgesloten bij middel van de beschrijving van het veelkleurige weefsel van de voorhang op kolom X. Op de schaarse kolom XII wordt het brandofferaltaar beschreven, dat zich op de binnenste voorhof bevindt. De beschrijving van gebouwen en installaties van de binnenste voorhof worden beschreven op de kolommen XXX – XXXVIII. Eerst wordt de wenteltrap ten noordoosten van het tempelgebouw behandeld. Vervolgens worden het huis van het wasbekken, het huis van het cultusgerei en de slachtplaats beschreven. Tenslotte wordt een stoa van staande zuilen beschreven, bestemd voor het zonde- en het schuldoffer van de priesters. Daarna wordt de omwalling van de binnenste voorhof en haar poorten besproken. De poorten springen in. Daarna wordt een vertrek vermeld in de binnenstoa van de binnenste voorhof met tafels en zitplaatsen voor de priesters, waar zij hun offers kunnen consumeren. Op XXXVIII wordt de tweede voorhof genoemd. Vervolgens worden de afmetingen van de omwalling bepaalld (lengte, dikte en hoogte). Nissen/constructies zijn aangebracht in de muur. Dakgebinte wordt genoemd. Het aantal poorten per walsegment wordt niet genoemd evenmin als de afmetingen (b x h) van de poorten. Er wordt onmiddellijk overgegaan tot de opsomming van hun benaming en hun ligging. Vervolgens worden de afstanden tussen de hoeken en de poorten en de poorten onderling bepaald. Op XL wordt de derde voorhof genoemd. Tenslotte worden de afmetingen van de buitenste omwalling bepaald (lengte, dikte en hoogte). Nissen/Constructies zijn opgetrokken tegen de muur. Elk walsegment telt drie poorten. Hun benamingen worden vermeld in de loop van de beschrijvende opmeting van de walsegmenten. De breedte van de poortgebouwen wordt vooraf gemeenschappelijk vastgelegd. Uitvoeriger maar gedeeltelijk indirect worden de afmetingen van de poorten meegedeeld na de afmetingen van de walsegmenten. Constructies, aan de binnenzijde aangebouwd tegen de buitenmuur vertonen een gelijkvloers, trappen naar de tweede en derde verdieping en een dak. De tweede en derde verdieping hebben dezelfde vorm als het gelijkvloers. Op het dak bevinden zich zuilen, betimmerd met balken, om loofhutten te bouwen. XLVI vermeldt vogelverschrikking, een terras en een gracht. De essentiële zin van het gehele traject, vanuit het centrum, dit wil zeggen het tempelgebouw tot en met de gracht aan de buitenrand van het gehele complex, verloopt apothemagewijs. 191

De beschrijving van samenhangende gehelen of onderdelen verloopt in een bepaalde volgorde. Bedoelde volgorde kan worden bepaald door middel van ideologie. Het meest duidelijke voorbeeld hiervan biedt de Tempelrol, waarop de beschrijving aanvangt van uit het allerheiligste en eindigt met de buitenzijde van de omwalling van de buitenhof. De beschrijving in Ezechiël lijkt geen rechtlijnig traject te volgen van buiten naar binnen. Aangezien het onmogelijk is het verband tussen alle architectuurbeschrijvende passussen te bepalen732, kan niet worden onderzocht welk het volledige traject van het bezoek is. 13.5. Absolute en relatieve plaatsbepaling In absolute zin geschiedt plaatsbepaling bij middel van windstreken, in relatieve zin bij middel van een hele reeks begrippen, hier beperkt tot het element “hoek”. Zowel de architectuurbeschrijvingen van Ezechiël, Aramees ieuw Jeruzalem en van de Tempelrol als de beschrijvingen van de tabernakel en de tempel van Salomo maken gebruik van oriëntatie bij middel van windstreken. Aramees ieuw Jeruzalem maakt gebruik van tussenwindstreken enerzijds en hoeken anderzijds, om de omwalling en bijgevolg het grondplan van de stad te oriënteren. Zijn bewaard de noordoostelijke (4Q554 1 I 11) en de zuidoostelijke hoek (4Q554 1 I 17). Het rastervormig grondplan van de stad met zes grote boulevards wordt georiënteerd bij middel van de hoofdwindstreken. Bovendien wordt de breedste oostwestboulevard noordelijk (of links?) gesitueerd van de tempel: “En de boulevards, die zich uitstrekkend <waren> vanaf het oosten naar het we[sten, roeden] tien de breedte van de straat: 70 ellen 2 (= straten) ervan. <En> de derde, die ter lin[kerzij]de/ten no[ord]en van de tempel, mat hij op: 18 roeden haar breedte, ellen [12]6. En de breedte van de straten, die zich uitstrekkende <waren> vanuit het zui[den naar het noorden twee van hen: ro]eden 9 en 4 ellen voor één straat elle[n 67. En de middelste, die zich in het centrum van de stad mat hij op: 13 roeden en één el, 92 ellen” (4Q554 II 17//5Q15 1 I 3 – 4 - 4Q554 1 II 22//5Q15 1 I 5 – 6). De auteur van Ezechiël maakt bij positiebepaling nagenoeg uitsluitend gebruik van de hoofdwindstreken. Alle poorten van het tempelcomplex, dit wil zeggen die van de buitenste en de binnenste omwalling, worden ten aanzien van elkaar gesitueerd aan de hand van drie windstreken, het oosten, noorden en het zuiden. De bespreking begint bij de buitenste oostpoort (40: 6), waarna de buitenste (40: 20) en binnenste noordpoort volgen (40: 23), de buitenste (40: 24) en binnenste zuidpoort (40: 27) en tenslotte de binnenste oostpoort (40: 32). Bij de positiebepaling van de kamers van de zangers maakt de auteur gebruik van drie windstreken. De kamers zijn gelegen aan de noordzijde van de binnenhof met uitzicht op het zuiden in het oostelijk gedeelte van de hof (40: 44). Laatstgenoemde plaatsbepaling is het enige geval, waarbij de auteur van Ezechiël gebruik maakt van tussenwindstreken. De kamers voor de priesters, die de tempelwacht waarnemen zijn gevestigd in kamers aan de zuidzijde van de hof (40: 45). Hiervan zijn de kamers met uitzicht op het noorden bestemd voor de priesters, die de wachtdienst van het altaar waarnemen (40: 46). De deuren van de zijvleugels van het tempelgebouw zijn enerzijds naar het noorden gerich en anderzijds naar het zuiden (41: 11). De positiebepaling van de sacristieën wordt uitgevoerd aan de hand van dezelfde drie windstreken: noorden (42: 11 en 13), zuiden (42: 12 en 13) en oosten (42: 12). De afmetingen van de buitenste omwalling 732

Zie onder 3.9., eerste volume.

192

van het tempelcomplex worden eveneens gesitueerd ten aanzien van de hoofdwindstreken. De vier zijden worden opgemeten maar niet in een fysiologisch logische volgorde: als eerste de oostzijde, gevolgd door de zuiden noordzijde, gevolgd door de westzijde (42: 15 – 19). Hetzelfde principe wordt toegepast op de stadsomwalling met als fysiologisch uitvoerbare volgorde: de noord-, oost-, zuiden westzijde (48: 30 – 35). Tal van andere elementen worden ook gesitueerd ten aanzien van de drie genoemde windstreken: 1° oosten: één kamer van de zangers aan de zijde van de oostpoort (40: 44), een afgesloten plaats aan de oostzijde van het tempelgebouw (41: 14), aan de oostzijde van de binnenhof bevinden zich kamers (42: 10), de trappen van het brandofferaltaar zijn naar het oosten gericht (43: 17) en 2° noorden: het plaveisel van de buitenhof strekt zich over 100 ellen oostwaarts en noordwaarts uit (40: 19) en de deur van de noordpoort (40: 40). Eénmaal wordt het westen vermeld: de hoek van de weg naar het westen (41: 12). Op twee uitzonderingen na werkt de auteur van de Tempelrol (11Q19) uitsluitend met hoofdwindstreken. Zowel de vier muren van de omwalling van de midden- als van de buitenhof worden gesitueerd aan de hand van hoofdwindstreken, oosten, zuiden, westen en noorden, met expliciete vermelding, dat het alle windrichtingen betreft XXXVIII 13 – 14 en XL 9 - 10). Bij wijze van voorbeeld voor de drie andere muren van de middenhof wordt de muurlengte aan de oostelijke zijde vermeld (XXXVIII 20/13). De poorten van de middenhof worden op dezelfde wijze gesitueerd (XXXIX 18/12 – 19/13): de poorten genoemd naar Simeon, Levi en Juda in het oosten, naar Ruben, Jozef en Benjamin in het zuiden, naar Dan, Naftali en Ašer in het noorden en naar Issaḥar, Zebulon en Gad in het westen. De poorten van de buitenhof worden eveneens op deze wijze gesitueerd (XL 19/12). De hoeken, die als richtpunten fungeren bij de vermelding van de afmetingen van de muursegmenten van beide genoemde hoven, worden in het geval van de middenhof genoemd naar tussenwindstreken, waarvan bewaard het noordoosten, en in het geval van de buitenhof naar hoofdwindstreken, waarvan bewaard het westen en oosten (XL 13 – XLI 16/11; 4Q365c 2 II 4). De drie poorten van het huis van het wasbekken moeten respectievelijk naar het oosten, het noorden en het westen zijn gericht (XXXI 21/12). Het huis van het cultusgerei moet ten oosten van het huis van het wasbekken worden opgetrokken (XXXIII 15/8), de wenteltrap aan de noordzijde van het tempelgebouw (XXX 5). Een cirkelvormige constructie moet worden opgericht ten westen van de tempel (XXXV 17/10). Er moet worden gegeten links van de westelijke poort van de binnenhof (XXXVIII 13/6). De auteur van de Tempelrol maakt tweemaal gebruik van de tussenwindstreken: afmeting muursegment vanaf de noordoostelijke hoek tot aan de poort van Simeon (XXXIX 20/14) en trappenhuis ten noordwesten van tempelgebouw (XXX 19/7). In volgende tabel is de volgorde van de windstreken opgenomen, zoals vermeld in Aramees ieuw Jeruzalem, Ezechiël, op de Tempelrol en in Exodus: Aramees ieuw Jeruzalem door middel van tussenwindstreken: oosten, zuiden, westen, noorden (zie lexicon)

Ezechiël

Tempelrol

Exodus

oosten, noorden, zuiden, westen (42: 15 – 19)

oosten, zuiden, westen, noorden (XXXVIII 13 – 14; XXXIX 12 – 16; XL 11 - 12)

zuiden, noorden, westen, oosten (38: 9 – 12)

noorden, oosten, zuiden, westen (48: 30 – 34)

193

De auteurs van Aramees ieuw Jeruzalem en van de Tempelrol voeren en plaatsbepaling niet alleen uit aan de hand van windstreken maar ook aan de hand van hoeken733. In de bewaarde Aramese tekst worden windrichtingen vermeld met betrekking tot ligging van de omwalling en van de zes grote boulevards en de tempel. Hoeken worden slechts vermeld met betrekking tot de omwalling. Eénmaal wordt in Ezechiël de hoek als oriëntatiepunt gehanteerd zonder enig verband met windstreken. In elk van de vier binnenhoeken van de buitenhof van het tempelcomplex bevindt zich een ander voorhofje met een kookplaats, bestemd voor de bereiding van de offermalen van het volk (46: 21 - 24). De auteur hanteert de term ‫מ ְקצ ַ ֹוע‬, ִ “binnenhoek”. In Ezechiël wordt eerder gebruik gemaakt van de term ‫ה‬A ֵ+, “zijde” , gecombineerd met windrichtingen: 1° om de onderdelen van de priesterlijke sacristieën te situeren (42: 10 – 12), 2° om een gebouw westelijk van het tempelgebouw te situeren (41: 12), 3° om het gebied van het staatshoofd in het oosten en het westen van de tərūmā te situeren (45: 7), 4° om het grondgebied van Israël in de vier hoofdwindrichtingen af te bakenen (47: 15 - 20), 5° de verdeling van het grondgebied (48: 1 – 7 en 23 - 28), 6° de ligging van de tərūmā in beperkte zin (48: 8) en 7° om de stadsomwalling te beschrijven (48: 30 – 34). Tevens wordt de term <‫"ֶ ֶר‬, “weg”, aangewend in combinatie met windrichtingen: 1° , 2° om de omwalling van het tempelcomplex te situeren (42: 16 – 19). Beide termen kunnen worden gecombineerd: 1° wanneer de gids zich naar de buitenste oostpoort begeeft, om de opmeting ervan aan te vatten (40: 6), 2° bij de intrede van de verschijning van God door de oostpoort van de binnenhof (43: 4), 3° inzake de bepaling, dat de oostpoort van de binnenhof (44: 1). De auteur van de Tempelrol (11Q19) combineert eveneens hoeken en windrichtingen. Slechts twee verwijzingen dienaangaande zijn bewaard gebleven: vanaf de noordoostelijke buitenhoek van de middenhof tot aan de poort van Simeon (XXXIX 20/14) en vanaf de poort van Benjamin tot aan de westelijke buitenhoek van de omwalling van de buitenhof (XLI 6/1). De auteur hanteert twee verschillende termen, “binnen-” (‫)מ ְקצ ַ ֹוע‬ ִ 734 en “buitenhoek” (‫;ָה‬+) ִ 735, evenwel niet steeds consequent in overeenstemming met hun betekenis. Afmetingen van onderdelen, gebouwen, muursegmenten en muren worden vermeld van hoek tot hoek: 1° het trappenhuis moet een vierkant gebouw zijn van 20 ellen van buitenhoek tot buitenhoek langsheen de vier hoeken (XXX 18/6), 2° zijn interieur moet 12 ellen zijn van binnenhoek tot binnenhoek zijn (XXX 20/8), 3° de breedte van kamers in de omwalling van de binnenhof moet 26 ellen bedragen van binnenhoek tot binnenhoek (XXXVI 15/7), 4° afmeting vanaf de binnenhoek van de poort tot aan de tweede buitenhoek van de binnenhof (XXXVI 20/12) en 5° de afstand van buitenhoek tot buitenhoek van de buitenhof moet eerder genoemde afmetingen hebben (XL 15/8). Kookplaatsen voor de priesters moeten worden ingericht in de vier binnenhoeken van de binnenhof (XXXVII 21/13). De buitenhoeken van het altaar worden tweemaal genoemd (XII 15/9 en 19/13). In twee gevallen is de context onvolledig bewaard: 1° tot aan de binnenhoek van de poort (XXXVI 12/4) en 2° vanaf de binnenhoek (XXXVI 11/3).

733

Oriëntatie en positiebepaling van de stadsomwalling in de Aramese tekst aan de hand van de combinatie van windrichtingen met hoeken werd eerder besproken in hoofdstuk 7. 734 Onbepaald:11Q19 XXXVI 3, “binnenhoek”: heiligdom: 11Q19 XXX 8, poortgebouw binnenhof: XXXVI 7, binnenhof: XXXVII 13; binnenhoek binnenhof: 11Q20 X 6; binnenhoek binnenhof: 11Q19 XXXVI 12, binnenhoek buitenhof: XLIV 11. 735 Buitenhoeken van het altaar:11Q19 XII 9, 13, XVI 17, XXIII 13, XXXVII 6, XL 8; 11Q20 I 26; “buitenhoek”: van het trappenhuis: XXX 6, van een poort op de binnenhof: XXXVI 4, 12, binnenhoek middenhof: XXXIX 14, 13, binnenhoeken buitenhof: XLI 7, 11, XLIV 8, 9, 15.

194

13.6. Volledigheidsprincipe 13.6.1. Gebruik van ‫ֹל‬/‫וֹל‬ Het volledigheidsprincipe kan op verschillende wijzen worden toegepast. Een expliciete wijze is het gebruik van het substantief ‫ֹל‬/‫ וֹל‬,“geheel”, dat in Aramees ieuw Jeruzalem 11 maal voorkomt in verband met architectuur, waarvan éénmaal in een context, die in voldoende mate bewaard is gebleven, om het voorgestelde te begrijpen: ‫וכל שוקא וקריתא‬, “en de gehele straat en de gehele stad [(<waren> geplaveid door middel van witte steen) …]” (4Q554 1 II 23//5Q15 1 I 6)736. In negen gevallen is de context ontoereikend: 1° en 2° ‫כ)ו(לה‬, “zijn/haar geheel” (4Q554 2 II 14; 11Q18 8: 1), 3° ‫תר[עא כולה‬, “de [po]ort, haar geheel” (5Q15 2: 3), 4° ‫וכול מדבחא‬, “en het gehele altaar” (2Q24 7: 2), 5° ‫כול בנינא ד‬, “en deze gehele constructie” (11Q18 9: 5 ), 6° ‫כל תוניא‬, “alle lokalen” (5Q15 1 II 8), 7° ‫כל בתיא‬, “alle huizen” (5Q15 2: 2) en 8° ‫כול אבנהו‬, “al hun stenen” (11Q18 10 I 5). De passus met verwijzing naar identieke afmetingen met betrekking tot de woonblokken werd eerder besproken onder 13.3.. Op de Tempelrol (11Q19) moet alle vaatwerk in zuiver goud worden gemaakt (III 8), het gehele altaar vervaardigd zijn in brons (III 14), het gehele trappenhuis bekleed bij middel van goud (XXXI 8), een constructie in verband met het brandofferaltaar geheel opgetrokken in steen (XII 10) en het gehele wandoppervlak (‫ )כולו קירו‬van het huis van het cultusgerei moet worden voorzien van nissen (XXXIII (18/11). Het is niet duidelijk of in de tekst wordt bedoeld, dat het terras de gehele buitenzijde van het tempelcomplex moet omgeven of het uitsluitend moet worden aangelegd vooraan elke poort737 (XLVI 6). In onvolledig bewaarde context worden alle wanden van het altaar genoemd (XII 11), al het raamwerk (V 10; VI 8), 5 ellen in totaal (VII 8) en de gehele stengel (plantaardige versiering kandelaar; IX 9). Eénmaal verwijst Aramees ieuw Jeruzalem op algemene wijze naar alle afmetingen in een context, die weliswaar op drie manuscripten bewaard is gebleven, maar wel in zeer onvolledige toestand. In een zin, die slechts gedeeltelijk in elk van de manuscripten bewaard is gebleven (2Q24 1: 3//4Q554 1 II 15//5Q15 1 I 2), wordt het probleem gesteld van de volledigheid van de gerapporteerde afmetingen: heeft het substantief betrekking op alle afmetingen van één enkel woonblok of op alle woonblokken? De desbetreffende tekst is op geen enkel manuscript intact bewaard, zoals kan worden opgemaakt uit volgende tabel, waarin de bewaarde lettertekens grijs zijn aangegeven: ‫כלה‬

‫])פרזיא‬ ‫פרזיא‬ ‫פר])זיא‬

‫כול משחת‬ ‫משחת‬ ‫מ([שחת‬

[‫וכד אח]זיני‬ ‫וכד ]א[חזיני‬ ‫וכד ])אחזיאני‬

2Q24 1: 3 - 4 4Q554 1 II 15 5Q15 1 I 2

Geen enkel manuscript bevat alle bestanddelen van de desbetreffende zin. Alle manuscripten bevatten de bijwoordelijke conjunctie ‫וכד‬, die op 2Q24 en 4Q554 onmiddellijk wordt gevolgd bij middel van de werkwoordsvorm ‫אחזיאני‬. 736 737

Zie ook onder 8.9., eerste volume. Yadin 1983: 273.

195

Laatstgenoemde vorm is verloren gegaan op 5Q15. 2Q24 vervolgt ononderbroken door middel van een volledige status constructusverbinding ‫ כול‬+ ‫משחת‬. Volgens deze lezing, voorgesteld door Baillet738, is dus ondubbelzinnig sprake van “elke afmeting/alle afmetingen”. Bernhardt betwist de invoeging van het stukje 1d in fragment 1 van 2Q24.739 Hij vraagt zich af, waarom nu reeds “alle afmetingen” van de woonblokken zouden worden gegeven, terwijl de opmeting van de onderdelen van bedoelde blokken pas later (4Q554 en 5Q15)740 in de tekst wordt gerapporteerd? Volgens Bernhardt past het stukje, ingevoegd door Baillet, eerder in de context van 5Q15 3 omwille van de vermelding “zes maal zes”, die beter past bij het getal “vierentwintig” op 2Q24 1d. In voorliggend proefschrift wordt de lezing, zoals voorgesteld door Baillet, gevolgd, omdat het de opmeting van de buitenafmetingen van de woonblokken betreft, die mee bepalend zijn voor het rastervormig stratenpatroon, waarvan op de volgende regels de hoofdassen worden besproken. De uitvoerbaarheid van deze buitenmatig veelvuldige opmeting lijkt onwaarschijnlijk maar de werkelijk uitgevoerde opmeting van alle woonblokken stemt overeen met een voorstellingstechniek, waarin elementen met identieke afmetingen toch nog worden opgemeten741. De drie manuscripten bevatten sporen, die wijzen op de aanwezigheid van de vorm ‫משחת‬. 5Q15 1 I 2 is te onvolledig bewaard, om te kunnen bepalen, waar ‫ כל‬moet worden gelezen, voorafgaand aan of volgend op de status constructusverbinding. Bernhardt merkt dienaangaande op, dat er niet genoeg ruimte voorhanden is, om ‫ כול‬in te voegen, aangezien de beschikbare ruimte reeds wordt ingenomen door het gereconstrueerde [‫ אחזיני מ‬742. Dit stemt overeen met de positie van de stukjes nr 14 en 6 op foto PAM 42.320. Dit is tevens de lezing van Milik en van García Martínez en Tigchelaar743. Na de vorm ‫ פר]זיא‬Op 5Q15 1 I 2 leest Milik ‫ כלה‬744. Op deze wijze introduceert hij het begrip “elke/alle” in de bedoelde zin van 5Q15. Deze aanvulling steunt op 4Q554 1 II 15. Volgens de tekst van 4Q554 is het bedoelde substatief verbonden met een persoonlijk suffix pluralis 3 vrouwelijk: ‫כלה‬. Genoemd suffix kan als antecedent zowel ‫ משחת‬als ‫ פרזיא‬hebben, beide vrouwelijke substantieven. Eerstgenoemde vorm is het eerste deel van een status constructusverbinding met een formele vrouwelijke uitgang, laatstgenoemde vorm is het tweede lid van bedoelde verbinding met een formele mannelijke uitgang: “En ook [(toonde hij mij de afmet)]ing/[(afmet)]ingen van de woonblokken alle ervan: tussen een woonblok en een woonblok” (4Q554 1 II 15). Gelet op zijn positie op 2Q24 1: 3 – 4 heeft het substantief ‫ֹל‬/‫וֹל‬, voorafgaand aan het substantief ‫משחת‬, betrekking op de afmetingen. Bedoelde vorm kan worden geanalyseerd als status constructus singularis of pluralis. In het eerste geval moet worden vertaald door middel van “elke”, in het tweede door middel van “alle” 745. “(…) En ook to[o]n[d]e hij mij elke afmeting/alle afmetingen (‫[ )כול משחת‬van de woonblokken (…).” Het is in grammaticaal opzicht niet uitgesloten, dat de vorm ‫ פרזיא‬op 4Q554 gevolgd werd bij middel van ‫כלה כלה‬, waardoor volgende zin, die aanvangt met ‫פרזא לפרזא‬, duidelijk afgescheiden wordt. 738

Baillet 1962: 85 en pl. 16 , frg 1. Bernhardt 1970: 29 en 30. 740 Bernhardt 1970: 30: verwijst ook naar kolom I 16 - , maar zoals elders aangetoond behoort dit tekstgedeelte tot een andere kolom. 741 Zie onder 13.7.1., eerste volume. 742 Bernhardt1970: 29. 743 García Martínez en Tigchelaar 1998: 1138. 744 Milik 1962: 191. 745 Rosenthal 1995: § 96 (45 – 46): + nomen pluralis in status absolutus: “alle”; Beyer 1984: 604 - 606. 739

196

Bernhardt sluit niet uit, dat op 5Q15 ‫ תר]עי פרזיא‬moet worden gelezen in plaats van ‫פר]זיא כלה‬.746 Bij middel van eerstgenoemde lezing zou de beschrijving van de ingang van de woonblokken kunnen worden aangekondigd. Aangezien de door hem bedoelde beschrijving evenwel verder wordt uitgevoerd, is zijn voorstel niet. Foto PAM 42.320 laat niet toe enig letterteken volgend op ‫ מ[שחת‬met zekerheid te lezen. Waar men de eerste twee lettertekens van een woord zou verwachten, is geen enkel spoor zichtbaar. Daarna volgt een opening. Daarna zijn twee resten zichtbaar: een lichtjes naar links hellende haal en een schuine haal met twee uitsteeksels bovenaan. De leesmogelijkheden van de eerste rest, een verticale haal, zijn erg talrijk. De tweede rest behoort waarschijnlijk toe aan een vervormd letterteken. 13.6.2. Hypervolledigheid door middel van redundantie: enkele en dubbele vermelding van afmetingen Zowel volgens Broshi747 als Beyer748 worden alle afmetingen voor de zekerheid tweemaal gerapporteerd, éénmaal in roeden en éénmaal in ellen749. Ditommaso bevestigt dit maar wijst op de opmerking van García Martínez inzake 11Q18:750 “our manuscript does not duplicate the measures in reeds and cubits as 5Q15 does.” Volgens Ditommaso zijn de afmetingen, uitgedrukt bij middel van ellen, bewaard op 11Q18, te klein, om in roeden te worden uitgedrukt enerzijds en breekt is de tekst afgebroken waar afmetingen in roeden worden vermeld. Verder vestigt Ditommaso er de aandacht op, dat noch 1Q32 noch 2Q24 roeden of ellen bevatten. Nagenoeg elke afmeting in Aramees ieuw Jeruzalem gelijk aan één roede of langer wordt tevens in ellen weergegeven.751 Bedoelde vaststelling wordt bewezen bij middel van de gegevens in onderstaande tabel, waaruit blijkt, dat een el het zevende deel uitmaakt van een roede: roeden geen roeden geen roeden geen roeden geen roeden geen roeden 1 1 1 2 2 2 2 2x2 2 (2x) 2

ellen 4 4 7 12 19 7 7 [7] 14 14 14 14 14 14 (2x) 14

verwijzing 4Q554a II 1//5Q15 1 II 5 4Q554 1 III 17//5Q15 1 I 22 4Q554 1 III 17//5Q15 1 I 22 4Q554a II 7//5Q15 1 II 11 5Q15 1 II 10 4Q554 1 III 18//5Q15 1 II 1 4Q554a II 6 5Q15 22: 3 4Q554 2 II 13 - 14 4Q554 1 III 19//5Q15 1 II 1 5Q15 1 I 18 5Q15 1 I 19 5Q15 1 II 3 4Q554a II 5//5Q15 1 II 8 5Q15 1 II 9

746

Bernhardt 1970: 30. Broshi 1995:12: “D J quotes every figure twice: in cubits and reeds, although the conversion is very simple (1: 7), all to avoid any error or confusion.” 748 Beyer 1984: 214: “ Alle Masse werden zur Sicherheit doppelt angegeben. ” 749 Puech 1995: 96: “les équivalences expressément données.” 750 García Martínez 1992a: 180. 751 Ditommaso 2005: 79: suggereert wel, dat afmetingen groot genoeg moeten zijn, om dubbel te worden weergegeven maar gaat hier niet dieper op in: “As we have noted, however, small distannces are never expressed in rods.” 747

197

3 3 6 7 9 + 4 ellen 10 13 + één el 18 51

21 21 42 49 67 70 92 126 357

2Q24 1 : 2 – 3//4Q554 1 II 14 - 15//5Q15 1 I 1 - 2 5Q15 1 II 7 4Q554 1 II 16//5Q15 1 I 3 4Q554 2 II 14 4Q554 1 II 20 – 21//5Q15 1 I 5 4Q554 1 II 17 – 18//5Q15 1 I 3 - 4 4Q554 1 II 22//5Q15 1 I 5 - 6 4Q554 1 II 19//5Q15 1 I 4 4Q554 1 II 13 - 14//5Q15 1 I 1

De afmeting in roeden gaat steeds vooraf aan de afmeting in ellen uitgedrukt. In minstens één geval lijken afmetingen groter dan 6 ellen niet tweemaal te worden uitgedrukt: “[En hij toonde mij de afmetingen van de gelijkvloerse niveaus: van elk]e kamer negent[ien hun le]ngte en hun breedte [tw]aalf” (5Q15 1 II 10 – 11//4Q554a II 7). In de meeste gevallen volgt in de dubbele opgave de afmetingen, uitgedrukt bij middel van ellen, onmiddellijk op die uitgedrukt in roeden. Hierop maken volgende zinsneden een uitzondering: 1° [12]6 [(‫ פתיה ])אמי‬18 {‫קני }אמי‬, “18 {roeden} roeden haar breedte, [12]6 ellen.” (4Q554 1 II 19 (//5Q15 1 I 4) en 2° 67) ]‫ לשוק חד לאמי‬4 ‫ ואמי‬9 ‫קני‬, “9 [ro]eden en 4 ellen voor één straat [67] elle[n” (4Q554 1 II 20 – 21 (//5Q15 1 I 5) . In laatstgenoemde zinsnede wordt ‫אמי‬ voorafgegaan bij middel van de prepositie ‫ל‬. Bedoelde constructie komt maar éénmaal voor in de tekst van Aramees ieuw Jeruzalem. In één enkele passus, 4Q554a II 4, heeft de scribent een vergissing begaan en ‫ארכי‬, “lang” (pl.) geschreven in plaats van ‫אמי‬, “ellen”. Tweemaal geeft de auteur van Ezechiël afmetingen weer bij middel van roeden en ellen. In het eerste geval heeft deze werkwijze een toelichtende functie. De lengte van het meetriet wordt op deze wijze immers gespecificeerd: 6 ellen van 1 el en een handbreedte lang (40: 5). In het tweede geval heeft de dubbele vermelding geen toelichtende functie: “En ik zag, de tempel een verheven platform had helemaal rondom heen. de fundamenten van de nevenvertrekken. één volle roede, zes ellen, lengte .” (41: 8). De auteur van Aramees ieuw Jeruzalem heeft de werkwijze, toegepast in laatstgenoemd geval, sterk veralgemeend. Op de Tempelrol wordt de techniek van de dubbele vermelding helemaal niet toegepast. De Tempelrol onderscheidt zich éénmaal van de twee andere teksten, wanneer afmetingen van de buitenzijde van de buitenste omwalling bij benadering vermeldt: “in de lengte ongeveer duizend (‫)כאל‬752 en zes[honderd] ellen van buitenhoek tot buitenhoek” (‫ ;מפנה לפנה‬XL 15/8). 13.6.3. Opsomming Een andere specifieke toepassing van het volledigheidsprincipe biedt de inventaris. Aramees ieuw Jeruzalem bevat hiervan geen voorbeelden op de summiere opsomming van kostbaar gesteente, electrum, saffier en robijn na (4Q554 2 II 15). In Ezechiël worden de structuren van de poorten (zie 11.7.2.) en sacristieën herhaald bij middel van de combinatie van opsommingen, in het geval van poorten onvolledige en verwijzende formules. De Tempelrol (11Q19) bevat volgende eenvoudige opsommingen: 1° van architectonische elementen overtrokken door middel van goud: wanden (‫)קירותיו‬, poorten (‫)ושעריו‬, dak (‫ )וגגו‬van binnen en van buiten, zuil (‫)ועמודו‬ 752

Zie ook Yadin 1983: 251.

198

en trappen (‫( )מעלותיו‬XXXI 8 – 9) en 2° van de onderdelen en vaatwerk van het huis van het wasbekken: “met deuren (8‫)מדולתי‬, nissen (8‫ )בתי‬voor het cultusgerei (‫)לכלי‬ van het altaar (‫)מזבח‬, voor de plengbekkens (8‫)למזרקי‬, plengkannen (‫)ולקשואות‬, vuurpannen (‫ )ולמחתות‬en zilveren vaatwerk (‫(”)ולכוננות הכס‬XXXIII 13). 13.7. Identiteit van afmeting en vorm 13.7.1. Bij middel van vergelijking Kenmerkend voor architectuur zijn identieke afmetigen en vormen van onderdelen. De identieke afmetingen van de muursegmenten van de omwalling in Aramees ieuw Jeruzalem worden gewoonweg nagenoeg woordelijk herhaald in de loop van de opmeting. Absoluut letterlijke herhaling wordt echter vermeden door middel van lichte stilistische ingrepen. Bedoeld tekstgedeelte werd reeds eerder grondig besproken in hoofdstuk 7. De auteur van Ezechiël past dezelfde techniek toe bij de opmeting van de omtrek van het tempelcomplex (42: 16 – 20) en de vermelding van afmetingen van de stadsomwalling (48: 30 - 34). Zowel de afmetingen van de walsegmenten van de buitenste omwalling van het tempelcomplex als die van de stadsomwalling worden herhaald, in het eerste geval door middel van stijlvarianten in het tweede geval door middel van letterlijke herhaling. De auteur van de Tempelrol past genoemde techniek consequent toe bij de opmetende beschrijving van de omwalling en de poorten van de middenen de buitenhof (11Q19 XXXIX 19/13 – 22/16 en XL 20/13 - XLI 16/11). De desbetreffende passussen in Ezechiël en op de Tempelrol worden verder grondig besproken onder 15.2. De auteur van de Aramese tekst vermijdt woordelijke herhaling van afmetingen bij middel van drie verschillende uitdrukkingen ‫במשחה‬, ‫כמשחת‬, en ‫משחה חדה‬. In Ezechiël worden eveneens drie uitdrukkingen aangewend, ‫ ַדת‬e ‫ְ ִמ‬, ‫ ִמ ָ"ה &חַ ת‬en ‫"וֹת‬.ִַ ‫הָ אֵ לֶה‬. Twee hiervan vertonen een parallelle constructie met de uitdrukkingen in de Aramese tekst en één met een uitdrukking op de Tempelrol. De uitdrukking ‫ ַדת‬e ‫ְ ִמ‬ heeft een parallel in ָ ‫ר‬A ְ ְ, “met dezelfde lengte (= zoals lengte)” (Ez 42: 11). De auteur van de Tempelrol (11Q19) past nog twee andere technieken toe naast het gebruik van de uitdrukking ‫כמדה הזואת‬: 1° woordelijke herhaling van eerder vermelde afmetingen en 2° het adverbium ‫ ָכָה‬, “(even)zo”. Genoemd adverbium kan alleen worden gebruikt (XLI 7/2 en 13/8), in een nominale zin met vermelding van dimensies (XXXVIII 13) of met het werkwoord ‫היה‬, “zijn” en het nomen ‫מדה‬, “afmeting” (XXXVI 13). De geldigheid van de uitspraak wordt tweemaal versterkt bij middel van een constructie aan de hand van het substantief ‫ֹל‬/‫( וֹל‬XXXVI 13 en XXXVIII 13). Constructie bij middel van genoemd substantief neemt impliciet de functie van expliciete vergelijking over in vier gevallen: 1° de poorten van de binnenhof moeten 40 ellen breed zijn aan alle zijden (XXXVI 5), 2° de lengte van de hof moet 1 600 ellen bedragen, van hoek tot hoek aan elke zijde (XL 8) en 3° de vierkante centrale zuil van het trappenhuis moet aan elke zijde 4 ellen meten. Alle zijden van het huis van het wasbekken moeten 21 ellen lang zijn (XXXI 10) De Aramese uitdrukkingen hebben meestal betrekking op twee elementen, hetzij objecten hetzij de dimensies lengte en breedte. In het geval van de vier paarsgewijze tegenover elkaar liggende poortopeningen van het poortgebouw van een woonblok753 wordt de zeldzame uitdrukking ‫ במשחה‬aangewend. Behalve met betrekking tot 753

Zie grondige bespreking onder 9.2., eerste volume en afbeelding 30.9., tweede volume.

199

laatstgenoemde uitdrukking worden de desbetreffende afmetingen extra expliciet vermeld754. In Ezechiël is het toepassingsgebied gevarieerder: 1° de uitdrukkingen ‫ ַדת‬e ‫ ְ ִמ‬en ‫ ַדת‬e ‫ ְ ִמ‬betreffen de vergelijking van de afmetingen van identieke gebouwen en 2° de uitdrukking ‫&חת‬ ַ ‫ ִמ ָ"ה‬betreft identieke onderdelen van gebouwen. Op de Tempelrol hebben herhaling van of verwijzing naar identieke afmetingen betrekking op muursegmenten en afmetingen van poortgebouwen. In een aantal gevallen worden de bedoelde afmetingen expliciet toegevoegd. Is dit het geval, dan wordt dit in volgende tabel aangegeven door middel van een plusteken: Ezechiël

‫ ַדת‬e ‫ְ ִמ‬, “zoals de afmeting” afmetingen posten en inkomhallen + (40: 21) vensters, inkomhallen en palmbomen (40: 22) ‫מ ָ"ה &חַ ת‬, ִ “één afmeting” afmetingen zijkamers poortgebouw (40: 10) afmetingen van de hoekhoven + (46: 22)

Aramees ieuw Jeruzalem

‫במשחה‬ vier poorten van een poortgebouw (4Q554 1 III 22//5Q15 1 II 4) ‫כמשחת‬ afmeting poortopening in poortgebouw + (4Q554 1 III 17//5Q15 1 I 21) afmeting poortopening in poortgebouw (4Q554 1 III 20//5Q15 1 II 2) ‫משחה חדה‬ onvolledig bewaarde context (2Q24 5: 2) lengte en breedte poortopening poortgebouw (4Q554 1 III 21//5Q15 1 II 3) lengte en breedte torens + ? (4Q554 2 II 16)

‫"וֹת הָ אֵ לֶה‬.ִַ , “zoals deze afmetingen” afmetingen posten en inkomhallen zuidpoort buitenhof (40: 24) afmetingen zuidpoort binnenhof (40: 28) 754

Tempelrol (11Q19) woordelijke herhaling van eerder vermelde afmetingen buitenhof: 360 ellen vanaf de hoek tot aan de poort van Simeon (XL 20/13) buitenhof: afmeting muursegmenten vanaf de zuidelijke tot aan de noordelijke hoek (XLI 6/1-15/10) ‫וככה‬, “evenzo” afmetingen alle poorten binnenhof (XXXVI 13) afmetingen alle zijden van de middenhof (XXXVIII 13) buitenhof: muursegment hoek – poort van Issaḥar + (XLI 7/2) buitenhof: muursegment poort van Dan – poort van Naftali + (XLI 13/8)

‫כמדה הזואת‬, “zoals deze afmeting” buitenhof: muursegment poort van Simeon – poort van Levi (XL 22/15) buitenhof: muursegment poort van Levi – poort van Juda + (XL

Zie verwijzing bij middel van plusteken in tabel.

200

afmetingen zijkamers, posten en inkomhallen zuidpoort binnenhof + (40: 29) oostpoort binnenhof (40: 32) zijkamers, posten en inkomhallen + (40: 33) noordpoort binnenhof (40: 35)

22/15)

In Ezechiël worden de structuren van de poorten755 en sacristieën herhaald bij middel van de combinatie van opsommingen, in het geval van poorten onvolledige, en verwijzende formules. Naar identieke vormen wordt expliciet verwezen in Ezechiël bij middel van volgende uitdrukkingen: ‫ ְראֵ ה‬.ַ ַ : identieke vorm van de zuidelijke sacristieën met die van de noordelijke (42: 11), ‫ ְראֵ ה‬.ַ ַ ‫ הַ ַמ ְראֵ ה‬de tempelposten (Ez 41: 21), ‫ַאֲ ֶר‬: figuren van cherubijnen en palmbomen (41: 25), ‫ְ פִ ְתהֵ י הַ @ְ ָכוֹת‬: zelfde deur aan een toegangsweg als aan de kamers (42: 12), ‫נוֹת‬f ֲ‫ְ הַ ה‬: identieke vensters in alle poortgebouwen (40: 25), en ָ‫( ֵ ַר ְח‬42: 11) identieke vorm van de zuidelijke sacristieën met die van de noordelijke. Op de Tempelrol wordt bevolen, dat de gehele constructie van het huis van het cultusgerei identiek moet zijn aan die van het huis van het wasbekken (XXXIII 9). Hiertoe wendt de auteur een constructie aan door middel van de prepositie ‫כ‬: ‫וכול בנינו ומקרותיו כבית הכיור‬. Eenduidige interpretatie van de enige passus in Aramees ieuw Jeruzalem, waarin mogelijk verwezen wordt naar identiekee afmetingen van architectonische elementen, in casu de woonblokken, wordt gehinderd door de onvolledigheid van de bewaarde context en het verschil in tekst tussen de verschillende manuscripten. Bedoelde passus wordt uitvoerig besproken onder 13.6.1.. 13.7.2. Bij middel van vierkante vorm Een uitdrukking met een parallelle betekenis van “dezelfde afmeting” is in Aramees ieuw Jeruzalem ‫מ ַרַ ע‬, ְ “in het vierkant”: in twee gevallen worden vermelde afmetingen aangevuld door middel van de expliciete uitdrukking “in het vierkant”: omtrek woonblok (4Q554 1 II 12 – 15) en omtrek zuil wenteltrap (5Q15 1 II 4 – 5//4Q554 1 III 21 – 22). In het eerste geval geeft de vermelding “rondomheen” aan, hetzij bij middel van een adverbium ‫ס ֹחר ְסחֹ ר‬, ְ “rondomheen” hetzij bij middel van een werkwoordsvorm ‫סָ חֵ ר‬, “rondomheen gaande”, dat de gehele omtrek van een woonblok wordt bedoeld. In drie gevallen worden afmetingen vermeld, die betrekking hebben op een vierkant oppervlak, maar de expliciete vermelding “in het vierkant” is niet toegevoegd: 5Q15 3: 3 (6 x 6 …), 11Q18 9: 3 (6 ellen x 6) en 11Q18 17 II 1 (7 bij 7). De auteur van Ezechiël vult de vermelding van identieke en lengte eveneens aan bij middel van de expliciete vermelding “in het vierkant”. In Ezechiël komt de uitdrukking “in het vierkant” tweemaal expliciet voor. Eénmaal heeft een architectonisch object vierkante afmetingen en wordt hiernaar op redundante wijze verwezen: “En hij mat het voorhof: de lengte honderd ellen, en de breedte honderd 755

Zie onder 15.3., tweede volume.

201

ellen, in het vierkant (‫ ְמר= ָ עַ ת‬.); en het altaar was voor aan het huis.” (40: 47) en: “ De Ariël nu, twaalf <ellen> de lengte, met twaalf <ellen> breedte, vierkant (‫ַ ע‬$‫)רב‬ ָ aan zijn vier zijden.” (43: 16). De vierkante vorm van het grondplan van het tempelheiligdom wordt uitvoerig verwoord: “Hij mat het aan de vier zijden ( ‫&רַ ע‬ ְ ְ‫ל‬ ‫חוֹת‬$‫ר‬.); het had een muur rondomheen (‫)סָ בִ יב ָס ִביב‬, de lengte was vijfhonderd , en de breedte vijfhonderd, om onderscheid te maken tussen het heilige en onheilige.” (42: 20). Eénmaal wordt de identieke afmeting van vier zijden in het vierkant slechts genoemd bij middel van de combinatie van de respectieve uitdrukkingen ‫מר= ָ ע‬.ְ , “in het vierkant”, en ‫סָ ִביב‬, “rondomheen”: “Hiervan zullen tot het heiligdom zijn vijfhonderd met vijfhonderd, vierkant rondom.” (45: 2). Een variant biedt de uitdrukking “aan de vier zijden”: afzetsel brandofferaltaar: 14 x 14 ellen (43: 14). Van sommige elementen, in casu de posten van het tempelgebouw, wordt uitsluitend vermeld, dat zij vierkant van vorm zijn, zonder enige informatie over hun afmetingen (41: 21). Van andere vierkante oppervlakten wordt bedoelde eigenschap niet expliciet vermeld: het grondvlak allerheiligste: 20 x 20 ellen (41: 4), een open ruimte: (5 ellen rondom heen: 41: 11), de boezem van het brandofferaltaar: (1 el x 1: 43: 13) en de Harel van het brandofferaltaar (4 ellen : 43: 15). De desbetreffende uitdrukkingen luiden in Targum Jonathan als volgt: “in het vierkant” “vierkant rondomheen” “aan de vier zijden”

Ez ‫ְמר= ָ עַ ת‬ 40: 47 ‫ְמר= ָ ע סָ ִביב‬ 45: 2 ‫חוֹת‬$‫&רַ ע ר‬ ְ ְ‫ל‬ 42: 20

J ‫ְמ ַרַ ע‬

targum ‫מרבע‬

‫ְס ֹחר ְסחֹר‬ ‫סחור סחור‬

‫סחור סחור‬ ‫לארבע רוחיא‬

De auteur van de Tempelrol (11Q19) vermeldt expliciet de vierkante vorm van volgende elementen: 1° het allerheiligste (waarschijnlijk): 20 vierkante ellen (IV 22/13), 2° het vierkant gebouw voor de wenteltrap: “(17/5) een vierkant gebouw (18/6) van twintig ellen van buitenhoek tot buitenhoek langsheen de vier hoeken (...)”, het vierkant interieur (…) (20/8) zijn interieur zal twaal[f el]len bedragen van binnenhoek tot binnenhoek (…)” (XXX), 3° de vierkante zuil van de wenteltrap: “(22/10) Het zal een vierkante zuil hebben in zijn midden van vier ellen breed aan elke zijde (…)” (XXX), de breedte wenteltrap: 4 ellen (XXX 22/10), 4° het gebouw van het wasbekken “(19/10) En gij zult een gebouw voor het wasbekken optrekken, in het zuidoosten, vierkant. Al zijn zijden 21 (20/11) ellen (…)” (XXXI) 5° en het huis van het cultusgerei: “(16/9) (...) En geheel zijn constructie zal zijn zoals die van het huis van het wasbekken.”( XXXIII). De Tempelrol verwijst tweemaal naar een vierkante omtrek bij middel van de uitdrukking ‫לכול רוחותיו‬, “naar al zijn zijden”: 4 ellen per zijde van de centrale zuil in het trappenhuis van het tempelgebouw (XXX 21/9 – 22/10) en 21 ellen per zijde van het huis van het wasbekken (XXXI 19/10 – 20/11).

202

14. Eigenschappen 14.1. Dimensies 14.1.1. Een-, twee- en driedimensionale opmeting Een opvallend verschil met Babylonische architectuurbeschrijvende teksten is de afwezigheid van het gebruik van oppervlakte- en inhoudsmaten, die bij de beschrijving van het Esagila, tempelcomplex in Babylon, niet alleen worden aangewend maar waarvan het stelsel in tabelvorm daar wordt toegelicht756. Een bijzondere toepassing van het globaliteitsprincipe in de joodse architectuurbeschrijving biedt de driedimensionale beschrijving757. Aramees ieuw Jeruzalem Uit het lexicon van Aramees ieuw Jeruzalem kan worden opgemaakt, dat drie dimensies expliciet worden genoemd: 9ֹ‫אֲ ר‬, “lengte”, ‫פֹ ִתי‬, “breedte” en 8$‫ר‬, “hoogte”: van de woonmodules: 4Q554a II 4 – 5//5Q15 1 II 7 – 9, van het trappenhuis: 4Q554a II 2//5Q15 1 II 3 – 5 en van een onbepaald element: 4Q554a II 12//5Q15 1 II 15 (als context volledig). Tweedimensionale voorstelling wordt in Aramees ieuw Jeruzalem gegeven bij middel van de paren lengte en breedte, lengte en hoogte en breedte en hoogte: 1° lengte en breedte: van een huizenblok (4Q554 1 II 12 – 13//2Q24 1: 1 – 2//5Q15 1 I 1), het interieur van de inkomhal aan de straatzijde (4Q554 1 III 15//5Q15 1 I 19), de middelste inkomhal van het poortgebouw (4Q554 1 III 17 – 18//5Q15 1 II 1), de buitenomtrek van het trappenhuis (4Q554 1 III 20 – 21//5Q15 1 II 2 – 3), het gelijkvloers rijhuis: 4Q554a II 5//5Q15 1 II 8 – 9) en het interieur gelijkvloers en verdieping (4Q554a II 7//5Q15 1 II 10 – 11), 2° lengte en hoogte: ondefinieerbaar element (4Q554a II 6//5Q15 1 II 9) en 3° breedte en hoogte: van de poortopening toegangspoort woonblok (4Q554 1 III 17//5Q15 1 I 22) en van een venster/nis (4Q554a II 9//5Q15 1 II 12). In een aantal gevallen worden in de Aramese tekst twee afmetingen van éénzelfde element gerapporteerd maar wordt slechts één enkele van beide dimensies expliciet vermeld. Noch de lengte van de straten rondomheen de woonblokken noch die van de grote boulevards wordt vermeld 1° straten: “(…) tussen een woonblok en een woonblok: <was> een straat: haar breedte, zes roeden, [(42 elle)]n,” (4Q554 1 II 15 – 16//5Q15 1 I 2 en //2Q24 1: 4). De afmeting van de lengte van bedoelde straat moet de toehoorder/lezer zelf afleiden uit de afmeting van de zijde van een woonblok en 2° boulevards: “(…) en de boulevards, die zich uitstrekkend <waren> vanaf het oosten naar het we[sten,] tien [roeden] de breedte van de straat: ellen, 70 2 (=straten) ervan. En de derde, die links/ten noorden van de tempel, mat hij op, 18 roeden {ellen} haar breedte, [12]6 ellen.” (4Q554 1 II 16 - 19//5Q15 1 I 3 - 4). “(...) En de breedte, van de straten, die uitgevende <waren> vanuit het zui[den naar het noorden. Twee van hen:] 9 roeden, en 4 ellen voor één (= elke) straat [67] elle[n” (4Q554 1 II 19 - 21//5Q15 1 I 4 - 5). Vermelding van de dimensie breedte volstaat, aangezien de lengte reeds segmentsgewijs werd gerapporteerd bij middel van de opmeting van de 756 757

George 1992: 118 – 119. Zie onder 14.1.1., eerste volume.

203

stadsomwalling. Blijkbaar wordt uitsluitend de breedte genoemd van de voorste inkomhal van een poortgebouw van een woonblok: 5Q15 1 I: “(18) [en hij toonde mij de afmetingen van de poorten van het woonblok: hun breedte ] twee roeden, vee[r]tie[n] ellen [en de bree]dt[e (19) [… en hij mat op haar] breed[te, die van de gehele in]komhal. twee roeden, veertien ellen.” (//4Q554 1 III 13)”. In Aramees ieuw Jeruzalem worden dimensies vaak expliciet vermeld maar soms ook niet. Laatstgenoemde mogelijkheid werd toegepast 1° zonder expliciete vermelding van de dimensie lengte: de afmetingen van de segmenten van de stadsomwalling: 4Q554 1 I 1 I 12 – II 11 en 2° zonder expliciete vermelding van de dimensie breedte: peristylium/open ruimte rondomheen een woonblok:): “(1) (…) <En> aan elke zijde {en} een peristylium/open ruimte rondomheen het woonblok. de portiek/buitenzijde van de straat [drie roeden,] twintig [el]len, (2) [(en een) (…).” (5Q15 1 I//2Q24 1: 3//4Q554 II 14 – 15) Dimensies worden niet expliciet vermeld in volgende gevallen: 1° zonder expliciete vermelding van de lengte: de afmetingen van de omwalling (4Q554 1 I 1 I 12 – II 11), 2° zonder expliciete vermelding van de breedte: peristylium/open ruimte rondomheen een woonblok (2Q24 1: 3//4Q554 II 14 – 15// 5Q15 1 I 1 – 2), 3° zonder expliciete vermelding van de breedte, die reeds was genoemd met betrekking tot de drie boulevards in oost-westrichting: de drie boulevards in zuid-noordelijke richting (4Q554 1 I 19 – 23//5Q15 1 I 4 – 6), 4° zonder expliciete vermelding van de desbetreffende onderdelen en de bijhorende afmetingen: achterste inkomhal van de toegangspoort tot een woonblok (4Q554 1 III – 20//5Q15 1 II 1 – 2) en 5° zonder expliciete vermelding van lengte en breedte: de verdieping van een rijhuis: (4Q554a II 5//5Q15 1 II 8 – 9). Ezechiël De auteur van Ezechiël vermeldt in drie dimensies de afmetingen van tafels, waarop het brandoffer wordt geslacht: 1, 5 x 1, 5 x 1 el (40: 42), met weglating van de breedte, de hoogte en de lengte van de houten tafel voor de toonbroden (41: 22) en sommige afmetingen van het brandofferaltaar (43: 13 - 17). Het volume van de sokkel met een hoogte van 1 roede, 6 ellen, van de nevenvertrekken rondomheen het tempelgebouw kan worden berekend aan de hand van de gegevens met betrekking tot genoemde vertrekken (41: 8 - 10). Volgende elementen worden tweedimensionaal opgemeten: het reukwerkaltaar: - lengte x breedte (= oppervlakte): een zijkamer van de eerste poort: 1 x 1 roede (40: 7), 50 x 25 ellen: buitenste oostpoort (niet aansluitend: 40: 13 en 15), buitenste noordpoort (40: 21), buitenste zuidpoort (40: 25), binnenste zuidpoort (40: 30), binnenste oostpoort (40: 36), binnenste noordpoort (40: 36), de binnenhof: 100 x 100 ellen (40: 47), het grondvlak inkomhal tempelgebouw: 20 x 11 ellen (40: 49), grondoppervlak allerheiligste: 20 x 20 ellen (41: 4), de Ariël van brandofferaltaar: l 12 x b 12 ellen (43: 16), de rand van het brandofferaltaar: 14 x 14 ellen (43: 14) grondoppervlakvlak tempelhal: 40 x 20 ellen (41: 2), - hoogte en lengte: 3 ellen op 2 ellen: tafel van de toonbroden (41: 22), - breedte en hoogte: de omwalling: breedte: één roede, hoogte: één riet (40: 5), de breedte van de poort deur: 10 ellen, lengte: 13 ellen (40: 11), de voorhof: 100 ellen oosten noordwaarts (40: 19), en bij middel van één enkele afmeting: Harel: 4 ellen (43: 15). Een merkwaardig geval van gedeeltelijke tweedimensionale opmeting biedt 204

40: 19: “En hij mat de breedte van het voorste deel van de onderste poort (= oostpoort) af vooraan de buitenzijde van de binnenhof: 100 ellen oostwaarts en 100 ellen noordwaarts.” Vanaf de binnenste poortopening van de buitenste oostpoort bedraagt de afstand tot aan de ingang van de binnenste oostpoort 100 ellen en vanaf deze ingang tot aan de noordoostelijke hoek van de binnenste omwalling eveneens 100 ellen. Tempelrol De auteur van de Tempelrol (11Q19) verstrekt driemensionale informatie over de omwalling van hoven: de muren van de middenhof: l 480, h 28 ellen en d 7/4 ellen (XXXVIII 13 - 15), de muren van de buitenhof: l 1600 ellen (van hoek tot hoek), h 49 ellen, d 7 ellen (XL 8 - 9) en de kamers in de muur van de buitenhof: 10 x 20 x 14 ellen (XLII 02 - 03). Worden tweedimensionaal voorgesteld: - de tempel en de binnenste voorhof: het terras rond de muren van het tempelgebouw: 4 x 14? ellen (IV 12/3 – 13/4), de inkomhal: 12 x (?) x 60 ellen (IV 17/8 –18/9), het allerheiligste: 20 x 20 ellen (IV 22/13) en de poorten huis van het wasbekken 4b x 7h ellen (XXXI 22/13). - het trappenhuis: externe afmeting: 20 x 20 ellen (van buitenhoek tot buitenhoek; XXX 18/6), interne afmeting: 12 x 12 ellen (van binnenhoek tot binnenhoek; XXX 20/8 – 21/9) en de zuil van de wenteltrap: 4 x 4 ellen (XXX 21/9 – 22/10). - het huis van het wasbekken: de externe afmeting: 21 x 21 ellen (van hoek tot hoek; XXXI 19/10 – 20/11), de muren: 20 (hoogte), 3 ellen (dikte; XXXI 20/11 – 21/12), de poorten: 7 x 4 ellen (XXXI 22/13), de nissen: 1 el diep (XXXII 16/9); vanaf de grond: 4 ellen (XXXII 17/10) - het huis van het cultusgerei: 21 x 21 ellen (zelfde afmetingen als het huis van het wasbekken; XXXIII 16/9), de muren: 20 x 3 ellen (zelfde al huis van het wasbekken (XXXIII 16/9), de nissen: 2 x 4 ellen (XXXIII 18/11 – 19/12) - de binnenste voorhof: de muur: 45 x d 7 ellen (XXXVI 13/5 – 14/6) en de poorten: 28 x 14 ellen (XXXVI 16/8 – 17/9) - de buitenste (= derde) voorhof: de poorten: h 70, b 50 ellen (XL 19/12 – 20/13) en de ingang: 28 (hoogte) en 14 ellen (breedte; XLI 20/15). 14.1.2. Volgorde vermelding dimensies Weerlegging stelling Ditommaso Zoals kan worden verwacht, worden bij de opmeting in Aramees ieuw Jeruzalem lengte, breedte en hoogte van objecten geformuleerd. Ditommaso formuleert dienaangaande regels. Uit onderzoek blijkt, dat bedoelde regels niet kloppen. Hebben lengte en breedte dezelfde afmetingen, dan hanteert de auteur geen vaste volgorde. Verder werd vastgesteld, dat de lengte steeds voorafgaat aan de breedte, als beide dimensies van afmeting verschillen. Wordt eveneens de hoogte vermeld, dan gaat de breedte vooraf aan de hoogte, als de twee genoemde dimensies aan bod komen maar gaat de lengte vooraf aan de breedte. Van een aantal objecten wordt uitsluitend de breedte opgemeten. Bedoelde dimensie wordt in laatstgenoemd geval niet steeds expliciet genoemd. Inzake zijn voorstel tot reconstructie van 4Q554 1 III 15 formuleert Ditommaso het volgende: “We should also recall that at 4Q554 1 iii [8] – [9], 4Q554 1 iii 20 – 21, 205

and 4Q554 1 iii 22 the odd formula width + length is used whenever the sides of an object are of equal distance and since we find the usual length + width formula here, it is probably not the case that the width of the interior of the vestibule was the same as its length.”758 Elders formuleert Ditommaso met betrekking tot de volgorde van dimensies:“With respect to the order in which measurements of length, width, and height are conveyed in the J, and if we account for instances where the order must be inferred, it is usually the case that the measure of the structure’s length in the J precedes the measurement of its width, and lengt or width preceeds height. There are however examples of the rare formula where the notation of the width of an object precedes that of its length: 5Q15 1 ii 15 (which is very problematic), 4Q554 1 iii 22 (cf. 4554a 1 and 5Q15 1 ii 4), and 4Q554 1 iii 20 – 21 (par. 5Q15 1 II 3). In both of the latter two cases – that is, the two cases where the unusal width-length order is certain – the object that is being measured has a length and a width that are equal. It might be this case, therefore, that equilateral objects in the J elicit this unusual distance phraseology.”759 Hiermee formuleert Ditommaso twee regels: - als lengte en breedte dezelfde afmetingen hebben wordt eerste de breedte genoemd, zoals in de drie passussen, waarnaar wordt verwezen. - in de gangbare formule gaat de lengte vooraf aan de breedte. Genoemde regels worden niet bevestigd door het tekstmateriaal760. Uit eigen onderzoek blijkt, dat in twee gevallen waarin lengte en breedte gelijk zijn wordt de breedte inderdaad eerst vermeld: - “(…) en aan de linkerzijde van deze ingang toonde hij mij het trappenhuis, dat rondomheen gaa[(nde) <was> en omhoog]gaande: zijn br[(eedte)] en zijn lengte één (= dezelfde) afmeting: twee roeden bij twee, veertien ellen. (4Q554 1 III 20 en 21//5Q15 1 II 3) - “zijn (= de trap) breedte en [zijn] len[gte zes op zes]” (5Q15 1 I 4//4Q554 1 III 22 [ ) In twee andere gevallen evenwel, waarin beide dimensies dezelfde afmeting hebben gaat de lengte vooraf aan de breedte: - “En hij leidde mij naar de binnenzijde van de stad en [hij] ma[t het (= elk) huizen]blok op, [de buitenzijd]e van de lengte en van de breedte: roeden 51 bij 51 in het vi[erkant, rondomheen: ] 357 ellen.” (4Q554 1 II 12 - 14) - “En hun lengte en hun breedte één (= dezelfde)” (4Q554 2 II 16) Verschilt de lengte van de breedte, dan gaat de lengte steeds vooraf aan de breedte: - “de poortvleuge[l]s ervan en hij mat op in het binnenste van de inkomhal: zijn lengte [1]3 ell[en en zijn breedte ti[en] ellen.” (4Q554 1 III 15//5Q15 1 I 20) - “[…(de kamer <was> ellen 1)9] hun lengte en hun breedte 12 ellen.” (4Q554a II 7) - [… en de andere ellen en hij mat op de uit(ei)nde(n van) de (platvormen: hun lengte: ellen (negenti)]en en hun breedte: ellen [(twaalf) …] (4Q554a II 10) 758

Ditommaso 2005: 46. Ditommaso 2005: 18. 760 Wise 1990: 80 vermeldt vijf voorbeelden van de volgorde lengte – breedte (voetnoot 63: 5Q15 I 12, 19 – II 1, II 3, 4 en 15) en vier van de omgekeerde (voetnoot 64: 5Q15 I 17, II 7 – 8, 10 – 11 en 13). 759

206

Betreft het rechtopstaande objecten, dan gaat de vermelding van de breedte vooraf aan die van de hoogte: - zoals de afme[ti]ng van de van de buitenste poort: zijn breedte vier ellen, en zijn hoogte 7 ellen en twee poortvleugels. (4Q554 1 III 17). - “(…) zijn/haar fundament; zijn/haar breedte: twee roeden, veert[i]en [ellen] en zijn/haar hoogte zeven roeden, negenenveertig ellen.” (4Q554 2 II 13 14). Worden de afmeting van lengte, breedte en hoogte vermeld, dan wordt hetzij de lengte hetzij de breedte eerst genoemd en de hoogte steeds als laatste: - “Hun [(afmetingen : )] de lengte van de huizen <was> drie roeden, 21 <ellen> lang en hun breedte [(twee) roede(n, 14 ellen en zoals deze al de lokalen)] en hun hoogte is twee roeden, 14 ellen en hun poort <stond> in het centrum” (4Q554a II 4 – 5//5Q15 1 II 7) - “En hun breedte] drie [ell]en en lang [t]ien [… anderhalve el en zijn hoogte binnen” (5Q15 1 II 15//4Q554a II 12) In een onvolledig bewaarde passus lijkt de volgorde hoogte, breedte en lengte te zijn met als bijzonderheid de vermelding, dat de dikte van het bedoelde object gelijk is aan de breedte ervan: “ [en (aan hun zijde <was> de goot buiten) …]oox het venster: de hoogte, twee [el]len [haar breedte] en zijn dikte <was> de breedte van [de] muur [de lengte vooraan]” (5Q15 1 II 12//4Q554a 8 – 9) Het verband tussen dikte en breedte wordt ook in een andere nog minder gaaf bewaarde passus aangehaald: “en de dikte <was> de breedte van [d]e muu[r …] ” (11Q18 17 II 4) Vaak vermeldt de auteur uitsluitend de breedte van een object: -“en de trap, die is omhooggaande aan zijn zijde; zijn breedte ellen vier en rondomheen gaande en omhooggaande een hoogte [twee roeden]” (5Q15 1 II 5//4Q554a II 1 ) - [ellen … en de andere … ellen en hij mat op de ra]n[d]en van [de] platvormen […] negentien en [hun] breedte […] (5Q15 1 II 13 [ ) -[…] elke [po]ort van hem en de inkomhallen [hun] breed[te …] (5Q15 2: 3 [) - “en een poort twee poortvleugels, die van steen <waren>, zijn (= hun) breedte, die van [de] vleugels: [één] roede [, zeven ellen VACAT] (5Q15 22: 3) - “de breedte van hun poorten drie roeden, éénentwintig] elle[n” (5Q15 22: 4) - [poort en de poort … tw]ee, de breedte van [de] deurvleugels anderhalve roede, [t]ieneneenhalve el […]o[…]” (5Q15 22: 5) - “[…] de poort binnenin aan de [rechter]zijde van de torens naar de hoogte van [de] to[rens …]” (5Q15 22: 7) - “[…]zijn [b]reedte één el en de twaal[f …]” (11Q18 8: 2) In een aantal gevallen geeft de auteur weliswaar de afmetingen van de breedte op maar wendt hij de term “breedte” niet expliciet aan: - “Van de straten, die zich uitstrekkende <waren> vanuit het zui[den naar het noorden twee van hen:] 9 [ro]eden en 4 ellen voor één straat, [67] elle[n.” (4Q554 II 19 – 21//5Q15 1 I 4 - 5). - “ de portiek/de buitenzijde van de straat: drie roeden, 21/eenentwintig ellen.” (2Q24 1: 3//4Q554 II 14 – 15//5Q15 1 I 1 - 2). 207

De context van een aantal passussen is ontoereikend, om steekhoudende conclusies te kunnen trekken: 2Q24 5: 2[, 6: 4, 7: 1, 4Q55 4 1 III 13, 2 II 17, 4Q554a II 9 [, 5Q15 1 I 18, II 14[//4Q554a II 11, 8: 1, 9: 1, 11Q18 9: 3[, 11: 3, 17 II 2 en 21: 4. In Ezechiël wordt consequent eerst de lengte en vervolgens de breedte vermeld: 40: 7, 21, 25, 29, 30, 33, 36, 42, 47, 48, 49; 41: 2, 11; 42: 2, 20; 43: 16, 17; 45: 1, 3, 5; 46: 22; 48: 9, 10, 13. Uitzondering hierop bieden 41: 12; 45: 6 en 48: 8. 14.2. Materialen Bij de beschrijving van architectuur worden zowel kostbare als minder kostbare materialen vermeld. Evenals de auteurs van andere teksten hecht die van Aramees ieuw Jeruzalem blijkbaar veel belang aan kostbare materialen. 14.2.1. Kostbare materialen met betrekking tot architectuur in andere teksten Enkele passussen van Aramees ieuw Jeruzalem bevatten de vermelding van kostbare materialen, aangewend bij de bouw van de stad. Kostbare materialen worden voor het eerst ingezameld samen met bouwonderdelen bij de bouw van de tabernakel. Koning David somt in het boek 1 Kronieken 29 op welke kostbare materialen hij heeft klaargelegd voor de bouw van de tempel: goud, zilver, brons, ijzer en hout, om er voorwerpen mee te vervaardigen en kostbaar gesteente in de vorm van chrysoprasen, vulstenen, zwarte en kleurige stenen en allerlei edelgesteente en wit marmer (29: 2) in grote hoeveelheden. 3 000 talenten goud en 7 000 talenten gelouterd zilver worden vermeld, om de muren der gebouwen te overtrekken. Goud is bestemd voor de gouden en zilver voor de zilveren voorwerpen en voor alles wat de handwerkslieden vervaardigen (29: 4 - 5). 5 000 talenten goud en tienduizend darieken, 10 000 talenten zilver, 18 000 talenten koper en 100 000 talenten ijzer en edelstenen worden na oproep gedaan door de oversten der families, de oversten van Israëls stammen, de oversten over 1 000 en 100 en de oversten over het werk van de koning (29: 6 - 8). De aanwending van kostbare gesteenten bij de bouw van de tempel of de stad wordt vermeld in de Kronieken, Deutero-Jesaja en in Tobit761. Salomo bedekt het tempelgebouw bij middel van kostbare stenen tot versiering (2 Kron 3: 6). In DeuteroJesaja (Jes 54: 11 – 12) wordt een schitterende toekomst van Sion in het vooruitzicht gesteld, waarbij verwezen wordt naar de kostbare materialen, waarmee God zelf de stad zal verfraaien: “(11) “Gij verdrukte! Door onweer voortgedrevene, ongetrooste! zie, Ik zal uw stenen volledig sierlijk leggen, en ik zal u op saffieren grondvesten. (12) En uw glasvensters zal Ik kristallijnen maken en uw poorten van robijnstenen en uw gehele landmerk van aangename stenen. (13) En al uw kinderen zullen van de Heer geleerd hebben en de vrede van uw kinderen zal groot zijn.” In een hymne (Tob 13) kijkt Tobit over de verwoesting van Jeruzalem (587 v. C.) heen naar een hoopvolle toekomst, waarin de ballingen en verstrooiden zich van ganser harte tot God wenden, de toewijding van God ervaren in het midden van de naties/volken. Eénmaal wordt in bedoelde hymne verwezen naar de tempel: “(11) loof de Heer op waardige wijze, zegen de koning van de eeuwen, opdat zijn“ tent voor wordt herbouwd in vreugde”. Verder wordt de wederopbouw van Jeruzalem in het vooruitzicht gesteld (17) bij middel van kostbare materialen:“(17) Want Jeruzalem worden herbouwd met saffier en smaragd, met edelsteen en uw muren, torens en borstweringen met zuiver goud. De 761

Zie ook 8.9., 14.2.2. en 16.3., eerste volume.

208

straten van Jeruzalem zullen met een mozaïek van beril, karbonkel en het gesteente van Ofir worden geplaveid.”. De materiële beschrijving van de stad wordt uitsluitend uitgevoerd aan de hand van kostbare materialen. In verband met de bouw van de tabernakel wordt geen kostbaar gesteente genoemd als materiaal maar wel met betrekking tot de uitrusting van de hogepriester. De borstlap is voorzien van vier rijen stenen: sardis, topaas, karbonkel, smaragd, saffier, diamant, turkoois, sardonix en jaspis (Ex 39: 10 – 11). Zowel de materialen al de constructieve elementen van de tabernakel verschillen sterk van die van de tempel, omwille van het (de)monteerbare en mobiele karakter van het bouwwerk. Als metalen worden volgens Exodus goud762, zilver763 en brons764 in ruime mate aangewend. De luister van de tempel van Salomo komt tot uiting in het gebruik van twee metalen, goud765 en brons. In de beschrijving van de troon van Salomo wordt het gebruik van zilver demonstratief afgewezen (1 Kon 10: 16 – 21). Toch bevatte de tempel van Salomo volgens drie teksten ook zilveren vaatwerk (Jer 52: 19; 2 Kon 25: 15; Ezr 1: 9 – 11; 6: 5). Het brandofferaltaar (2 Kron 4: 1), het grote wasbekken met zijn onderstel (2 Kron 4: 2 - 5), de twee pilaren en hun kapitelen (1 Kon 7: 15 en 16), de 10 stellingen met vier wielen (1 Kon 7: 30) wasbekkens (1 Kon 7: 27 en 38) zijn vervaardigd in brons. Potten, schoppen, sprenkelbekkens en alle vaatwerk was van gepolijst brons (1 Kon 7: 45). De bronzen objecten genieten bijzonder aandacht, wanneer in andere boeken van de Tanach (Jer 52: 17 - 23 en 2 Kon 25: 13, 16 en 17) een inventaris wordt opgemaakt van de tempelroof door de Babyloniërs. Zoals het gebruik van brons in de tempel van Salomo, springt bij de 762

Zuiver goud: verzoendeksel (25:17; 37: 6), cherubijnen (37: 7), gereedschap en vaatwerk tafel toonbroden (37: 16), het vaatwerk (25: 29), de kandelaar (25: 31; 37: 17), onderdelen van de kandelaar: schacht, rietjes, schaaltjes, knopen en bloemen (25: 31), knopen en rieten (25: 36; 37: 22), de snuiters en de blusvaten (25: 38; 37: 23), het gereedschap van de kandelaar (25: 39), de kandelaar ven al zijn vaten (37: 24), overtrokken door middel van zuiver goud: de ark (van binnen en van buiten; 25: 11, 37: 2), tafel van de toonbroden (25: 24; 37: 11), reukwerkaltaar (30: 3; 37: 27: dak en wanden, inclusief horens); goud: als grondstof: (25: 3; 35: 5), als hefoffer: vaten (35: 22; 38: 24), als verwerkte grondstof: rand ark (25: 11; 2), ringen ark (25: 12; 37: 3), rand tafel toonbroden (25: 25; 37: 12), ringen ervan (25: 26; 37: 13), haakjes voor polychrome draperieën (26: 6; 36: 13), rand reukwerkaltaar (30: 3), ringen reukwerkaltaar (30: 4; 37: 27; 39: 38), bouwelementen (36: 34), ringen planken (36: 34), dwarsbalken (36: 34); overtrokken via goud: bouwelementen (26: 29; 36: 34), koppen palen (36: 38), vier palen tabernakel (36: 36), haken ervan (36: 36), draagbomen tafel toonbroden (37: 15), draagbomen reukwerkaltaar (37: 28). 763 zilver: als grondstof: (25: 3; 35: 5), als hefoffer: vaten (35: 24; 38: 25, 27), om te verwerken: voetstukken van het heiligdom en van zijn gordijn (38: 29), als verwerkte grondstof: voetstukken bouwelementen (26: 19, 21; 36: 24, 26, 30), voetstukken vier palen (36: 36), dwarsstangen palen voorhof (27: 10, 11, 17; 38: 10, 11, 17), koppen palen voorhof (38: 17), koppen palen voorhof (38: 19), haken palen poort voorhof (38: 19), haken palen (38: 28), koppen palen (38: 28), banden palen (38: 28) 764 brons: als grondstof: (25: 3; 35: 5), als hefoffer: vaten (35: 24; 38: 29), als verwerkte grondstof: haakjes voor de geitenharen gordijnen (26: 11; 36: 18), voetstukken van de deur van de tent (38: 30), brandofferaltaar (38: 30; 39: 39), gereedschap brandofferaltaar (27: 3; 38: 3; 38: 30), rooster van netwerk ervan (27: 4; 38: 30; 38: 4; 39: 39), voetstukken palen voorhof (27: 10, 11, 17; 38: 31, 38: 10, 11, 17), voetstukken vier palen deksel poort voorhof (38: 18), alle gereedschap van het voorhof (27: 19), pinnen tabernakel (38: 31), pinnen voorhof (27: 19; 38: 20; 38: 31), wasbekken (30: 18; 38: 8), voet wasbekken (30: 18; 38: 8:), voetstukken palen tabernakel (36: 38), overtrokken via brons: brandofferaltaar (27: 2; 38: 2), draagbomen ervan (27: 6; 38: 6). 765 Schalen, messen, sprenkelbekkens, vuurpannen (1 Kon 7: 50) zijn vervaardigd in zuiver goud, kettingen (1 Kon 6: 21), reukwerkaltaar (1 Kon 7: 47), tafel toonbroden (7: 48), de heren van de deuren van het tempelgebouw (1 Kon 7: 51) in goud. De binnenbekleding allerheiligste (6: 20) en van het gehele tempelgebouw (1 Kon 6: 21), de vloer (1 Kon 6: 29) evenals de cherubijnen (1 Kon 6: 28) zijn overtrokken door middel van goud.

209

beschrijving van de tabernakel in Exodus het gebruik van kostbaar textiel in het oog. De draperieën van de tabernakel (36: 8), het deksel aan de ingang (36: 37) en het dekzeil van zijn voorhof (38: 18) zijn geweven in fijn getweernd linnen (‫) ָמ ְזָר‬, ֵ blauw- (‫ ֵכלֶת‬,) ְ en roodpurpere (‫ ָָמ‬/‫)&ר‬ ְ en karmozijnrode (‫ ֹולַעַ ת ָנִ י‬,) wol. Gelet op zijn herkomst kan hout eveneens worden beschouwd als een kostbaar materiaal. Bij de bouw van het mobiele heiligdom wordt acaciahout (8‫י‬Iִ ִ ‫ )עֲ צֵ י‬aangewend, om te vervaardigen de ark (25: 10 en 13; 37: 1 en 4), de tafel van de toonbroden (25: 23; 37: 10), de draagbomen ervan (25: 28; 37: 15), het brandofferaltaar (27: 1; 38: 1), de draagbomen ervan (27: 6; 38: 6), het reukwerkaltaar (30: 1; 37: 25), de draagbomen ervan (30: 5; 37: 28), specifieke bouwelementen (26: 15; 36: 20) en de dwarsbalken (36: 31). Bij de bouw van de tempel van Salomo, zoals beschreven in 1 Koningen, worden drie houtsoorten genoemd: cederhout (‫)אֶ ֶרז‬, jeneverbessenhout (8‫)עֲ צֵ י בְ רו ִֹי‬ en olieachtig hout ( ֶ‫)עֲ צֵ י\ ָמ‬. Cederhout levert de grondstof voor gewelven (6: 9), zijkamers (6: 10), wanden (6: 15), gehele de binnenaankleding (6: 18), het reukwerkaltaar (6: 20), de balken van de binnenste voorhof (6: 36; 7: 12), de bedekking paleis (7: 3) en het voorhuis van de rechtspraak (7: 7). De vloer van het tempelgebouw (6: 15) en de twee deuren van het allerheiligste (6: 34) zijn vervaardigd in cipressenhout. De twee cherubijnen (6: 23) en de posten van de tempeldeur (6: 32) zijn in olieachtig hout. Cederhout speelt een belangrijke rol bij de heropbouw van de tempel, zoals beschreven in Ezra (3: 7). 14.2.2. Aramees ieuw Jeruzalem ‫ַ ר‬$‫אֶ בֶ ִח‬, “witte steen”. Zowel de straten van de stad als de stad zelf zijn bedekt door middel van witte steen: “(23) En de gehele straat en de stad [ (<waren> geplaveid door middel van witte steen)…]” (4Q554 1 II //5Q15 1 I 6). De vraag dient gesteld in hoever de uitdrukking ‫ַר‬$‫ אֶ בֶ ִח‬synoniem is van , ִ “albast/marmer”. Vergelijkbare algemene beschrijvingen worden gegeven met betrekking tot bouwwerken van Salomo in 1 Koningen: 1° het paleis is gefundeerd op “kostbare stenen, grote stenen, met stenen van tien ellen en stenen van acht ellen”, waarbovenop “kostbare stenen naar de gehouwen winkelmaten en ceders” zijn aangebracht (7: 10 – 11) en 2° de binnenhof is opgetrokken bij middel van drie rijen gehouwen stenen en een rij cederen balken (6: 36). Het feit, dat een Neo- of Jongbabylonische tekst “witte steen” samen met andere kostbare gesteenten, kornalijn, obsidiaan, lapis lazuli en jaspis, in een eulogie van Babylon noemt766, bevestigt, dat de uitdrukking niet gewoonweg naar de kleur van gesteente verwijst maar naar kostbaar materiaal. ‫"הַ ב‬,ְ “goud”. Manuscript 11Q18 noemt driemaal goud: “[…] deze [m]uur goed (= zuiver) goud” (10 I 2), […]oxx bedekt <door middel> goud […]” (10 I 6) en “[…]xxxx en zijn geheel goed goud, dat/die[…]” (11: 4). Uit de beschrijving van de tabernakel, de tempel van Salomo en de troon van Salomo (1 Kon 6: 10: 18) in de Tanach kan worden opgemaakt, dat goud veelvuldig werd aangewend als grondstof, als middel, om onderdelen van gebouwen te overtrekken, om tempeltoebehoren in te vervaardigen en de troon van de koning. In Qumranteksten wordt goud als bouwmateriaal vermeld op de Tempelrol, een parallelpassus in de Herwerkte Pentateuch (365c) en in een kopie van Tobit. In de normatieve tempel van de Tempelrol is de voorhang van goud (VII 18/13), zijn vaatwerk (III 17/8), het verzoendeksel (III 18/9) en kommen (III 21/12) van zuiver goud: Het trappenhuis 766

BM 36646 vz. 6’ – 8’. George 1992: 230 – 231.

210

(XXXI 17/8), het balkwerk van de poorten van de binnenhof (XXXVI 11/3) en deuren (XXXIX 10/4; XLI 21/16 – 22/17//365c 2 II 7) zijn overtrokken bij middel van goud. De poortvleugels van de binnenhof zijn overtrokken bij middel van fijn goud (XXXVI 19/11). In de kopie van Tobit uit Qumran is een passus met vermelding van goud als bouwmateriaal gedeeltelijk bewaard767: “(7) [De poorten van Jeruzalem] zullen worden gebouwd [in beryl] en saffier […] (8) [… de muren van Jeruzalem] zullen worden gebouwd in [gou]d en ho[ut …] (9) […] en steen van […]” (4Q196 18) De volledige passus in de Griekse versie luidt: “Want Jeruzalem zal worden herbouwd met saffier en smaragd, met edelsteen en uw muren, torens en borstweringen met zuiver goud. De straten van Jeruzalem zullen met een mozaïek van beryl, karbonkel en het gesteente van Ofir worden geplaveid.” (Tobit 13: 17). In fragmentarische context worden in de Profetie van Joshua goud en zilver genoemd met betrekking tot het huis van God (4Q522 9 II 5). Op de Oorlogsrol (1QM) wordt goud aangewend voorde versiering van wapentuig: bronzen schilden ingelegd met goud en edelstenen (V 5), speren met gouden ringen en een embleem in de vorm van een tarweaar (V 8 en 10) en zwaarden met een embleem in de vorm van een tarwe-aar; versierd met goud, zilver en edelstenen (V 12 en 14). In de Koperen rol (3Q15) komt goud uiteraard veelvuldig voor in een of andere vorm als verborgen schat (I 6, II 4, III 2, VII 16, VIII 7, X 11, XI 1, XII 3 en 6). Volgens de Apocriefe Genesis hakken wezens van goud, zilver, […] en ijzer (1Q20 XIII 9) alle bomen om voor eigen gebruik. In een kopie van Henoch wordt vermeld, hoe Asaël aan de mensen tal van vaardigheden bijbracht, waaronder het bewerken van goud (4Q202 II 27 = 1 Henoch 5: 9 -6). In het Gebed van abonid vermeldt de koning, dat hij zeven jaar lang gebeden heeft tot goden van zilver, goud, [brons en ijzer] (4Q242 1 – 3: 7). In een tekst, verwant aan de Oorlogsrol, Woorden van Michaël (4Q529), worden zilver en goud genoemd in fragmentarische context (1: 15). In een voorloper van het Bijbelse boek Ester, de Proto-Ester (4Q550c), wordt de voorspoed van Bagosi uitgedrukt bij middel van een kroon van goud op zijn hoofd (1 II 3) en het bezit van zilver en goud (1 II 5). In de Targum Job schenken de vrienden zonen en kennissen van de hoofdfiguur een gouden ring.( 11Q10 XXXVIII 8). ‫הוב‬. Manuscript 11Q18 bevat driemaal de term hwbn: “(5) […h]wbn al hun stenen (6) […]oxx bedekt <door middel van> goud (7) […]honderdentie[n]” (10 I ), “(1) […]o van deze en de ziften, die (2) […]xx het afgedragene en die/dat van de tienden (3) […]hun afgedragen en geschonken/geschikt (4) […] VACAT (5) […]elke zijde westen (6) […]o de wal (7) […] hwbn[s]teen (8) […]aan de rechterzijde” (12 I) “(1) […st]enen hwbn alle van hen (2) […]x (fijn) linnen (3) [… sch]ouderstukken” (16 I). De enige onderzoekers, die de zeldzame term bespreken zijn García Martínez en Tigchelaar768. Een Hebreeuwse parallel komt voor in het boek Ezechiël in het “Klaaglied over Tyrus”, waarbij koopwaren worden opgesomd. 8‫ָ בְ נִ י‬E (qərē; kətīb: 8‫ )והבני‬wordt hier genoemd samen met ivoren slagtanden en ebbenhout (27: 15). Bijgevolg vertalen een aantal onderzoekers bij middel van “ebbenhout”. García Martínez en Tigchelaar verwijzen naar de mogelijkheid, om in de drie schaars bewaarde passussen van Aramees ieuw Jeruzalem (11Q18) bedoelde term te verbinden met de term ‫אב‬, “steen”: ‫ ה[וב כול אבמהו‬...], “[… h]wbn al hun stenen” (10 I 5), ‫ א[ב הוב‬...], […]hwbn[s]teen (12 I 7) en ‫ א[בני הוב כולהו‬...], “[… st]enen hwbn alle van hen” (16 I 1). Bijgevolg ligt niet de vertaling bij middel van 767 768

Zie ook 8.9., en 14.2.2. en 16.3., eerste volume. García Martínez en Tigchelaar 1998: 324.

211

“ebbenhout” voor de hand maar een specificatie van een kostbaar gesteente. Mijns inziens wordt laatstgenoemd voorstel bevestigd door middel van passus 11Q18 16 I 1 – 3, waarin de kleding van de hogepriester wordt beschreven, gelet op de termini technici h‫בו‬, “fijn linnen” en ‫כתפ‬, “schouderstukken”. De beschrijving van de hogepriesterlijke kledij gaat immers gepaard met de vermelding van kostbare gesteenten in Exodus (28: 9 - 12; 39: 6 – 7 en 10 – 14). Sommige onderzoekers vertalen de term niet. Volgens andere betreft het een houtsoort, mogelijk “ebbenhout” maar ook “ivoor” of een steensoort. ‫ ַח ְ ַמל‬, “electrum”. Evenals Ezechiël vermeldt de tekst van Aramees ieuw Jeruzalem slechts éénmaal de term ‫ ַח ְמַ ל‬: “En zijn/haar geheel <was> gebouwd in electrum en in saffier en in robijn.” (4Q554 2 II 14 - 15). In de Tanach komt de term uitsluitend voor in het boek Ezechiël steeds in verband met de goddelijke verschijning: - kleur van de glans in de wolk, die op de profeet afkomt (1: 4), kleur van de glans rondom de troon van de Heer (1: 27) en - kleur van de gedaante, die aan de profeet verschijnt (8: 2). In de Liederen van de sabbatoffers (4Q405 20 II – 22: 10/11Q17 V 13) uit Qumran worden de vuurstromen rondomheen de wielen van de troonwagens beschreven bij middel van electrum. Aan bedoelde term worden volgende betekenissen toegekend: “ein Edelstein”, “ein strahlendes Metall” en “electrum”769. 8]‫י ְַה‬, “onyx”. Onyx wordt genoemd, samen met albast: “] albast en onyx” (5Q15 22: 1) 770). Bedoeld gesteente komt in de Tanach tweemaal voor met onzekere betekenis volgens Koehler en Baumgartner771. Het gesteente wordt genoemd onder de 12 stenen op de ‘efōd van de hogepriester in Exodus 28: 18 en 39: 11 meer bepaald op de tweede rij samen met hematiet en saffier. Bedoeld gesteente wordt ook vermeld in verband met God in Ezechiël 28: “(13) Mensenkind, hef een klaaglied aan over de koning van Tyrus en zeg tot hem: zo zegt God, de Heer: (14) In Eden waart gij, de hof van God. Allerlei edelgesteente overdekte u: rode jaspis, chrysoliet en onyx, turkoois, chrysopraas en nefriet, saffier, hematiet en malachiet. Van goud was het werkstuk, waarin zij waren gevat en aan u vastgehecht. Toen gij geschapen werd, waren zij klaar.” Bedoeld materiaal komt voor in de Herwerkte Pentateuch (4Q365 12 III 10). Volgens García Martínez 772 komt de term 8]‫ י ְַה‬in de gekende Aramese woordenschat niet voor. Hij komt wel voor in het Hebreeuws (Exodus 28: 18 en 39: 11 en Ezechiël 28: 13). De oorsprong en de juiste betekenis blijven onzeker. Targum Onkelos vertaalt in de drie genoemde gevallen bij middel van 8‫כהלו‬, terwijl Targum eofiti 1 in de vertaling van Exodus de merkwaardige uitdrukking ‫ עי עג‬heeft. De gangbare vertaling bij middel van “diamant” lijkt niet juist, aangezien de bedoelde stenen in Exodus gegraveerd zijn. Als vertaling worden“jaspis” en “onyx” voorgesteld.773 ‫ ְַדכוֹד‬, “robijn”. Robijn wordt vermeld samen met electrum en saffier: “En zijn/haar geheel <was> gebouwd in electrum en in saffier en in robijn.” (4Q554 2 II 14 - 15). Aan genoemde term worden volgende betekenissen toegekend: “ein Edelstein”, “chalcedony” en “a precious stone, ruby (?)”774. In de Tanach, meer bepaald in het boek Jesaja, belooft de Heer poorten van robijnstenen te zullen vervaardigen (Jes 54: 769

Verwijzing: zie voetnoot bij ‫חַ ְמַ ל‬: 25. Lexicon, tweede volume. = Milik 1962: 1 I 7. 771 Koehler en Baumgartner 2001: 397. 772 García Martínez 1992b: 195: voetnoot 47. 773 Verwijzing: zie voetnoot bij 8]‫ י ְַה‬: 25. Lexicon, tweede volume. 774 Verwijzing: zie voetnoot bij ‫ ְַדכוֹד‬: 25. Lexicon, tweede volume. 770

212

12). In het klaaglied over Tyrus in het boek Ezechiël wordt robijn genoemd in de opsomming van handelswaren met Syrië (27: 16). Bedoeld gesteente komt in andere Qumranteksten niet voor. ‫יר‬+ִ ‫ס‬, ַ “saffier”. Saffier wordt vermeld samen met electrum en robijn: “En zijn/haar geheel <was> gebouwd in electrum en in saffier en in robijn.” (4Q554 2 II 14 - 15). In de Tanach wordt saffier vermeldt als de grondstof voor de grondvesten van Jeruzalem: Jesaja 54: 11: saffieren grondvesten. In Exodus (24: 10) zien Mozes, Aäron, Nadab en Abihu een saffieren vloer onder de voeten van de Heer. In hetzelfde boek wordt saffier genoemd onder de stenen op het borststuk van de hogepriester (Ex 28: 18 en 39: 11).Volgens het boek Ezechiël (1: 26 en 10: 1) is de troon in de hemel van saffier. Tot het kostbaar gesteente, waarmee de koning van Tyrus, waarover geklaagd wordt, bekleed was in Eden behoort saffier (28: 13). In het Hooglied wordt de buik van de geliefde beschreven “als blinkend elpenbeen, overtrokken door middel van saffier” (5: 14). In de Klaagliederen wordt verwezen naar de bijzonderste kinderen van Sion, die roder van lichaam waren dan robijn en gladder waren dan een saffier (4: 7). Saffier wordt genoemd in vier Qumranteksten, in twee ervan in met architectonische context. Volgens Tobit (4Q196 18: 7) zullen de poorten van Jeruzalem worden gebouwd bij middel van beryl en saffier. Targum Job (11Q10) XII 3 heeft in een zwaar beschadigde passus de uitdrukking: “… pla]atsen van saffier”. In de Pèšèr Jesaja (4Q164) worden de uitverkorenen van de Heer vergeleken met saffierstenen: de Heer zal de door hem toegesprokenen vinden in saffierstenen (1: 1) en vergelijking van de vergadering van de uitverkorenen met saffier (1: 3). Volgens Job is wijsheid, uitsluitend begrepen door God, kostbaarder dan saffier (Job 28: 16). In Job 28: 6 wordt saffier in verband gebracht met de wijsheid van God. Als betekenissen worden aan bedoelde term “saffier” of “lapislazuli” toegekend775. De kostbare gesteenten en materialen, genoemd in Aramees ieuw Jeruzalem, laten toe de mogelijkheid van goddelijke aanwezigheid in de tempel, gelegen in de stad, aan te nemen. De schijnbaar eenvoudige benaming “witte steen” krijgt een verheven betekenis op basis van een lofzang op de stad Babylon, waarin bedoelde steensoort op gelijkwaardige wijze vermeld wordt als andere kostbare gesteenten776. 14.2.3. Ezechiël De auteur van Ezechiël vermeldt geen kostbare materialen in zijn beschrijving van de nieuwe tempel en stad. De beschrijving van Ezechiël maakt uitvoerig gebruik van hout, zonder specificatie van de houtsoort: altaar en zijn wanden (41: 22), voorste deel van de inkomhal (41: 25), drempels, afgesloten/afsluitbare vensters (41: 16) beschoten bij middel van hout rondom vanaf het bodemniveau tot aan de vensters (41: 16). Opvallend is echter, dat de zeldzame metaallegering, electrum, in de Tanach uitsluitend wordt genoemd in Ezechiël, niet met betrekking tot architectuur maar aangaande de goddelijke gedaante, die de profeet in zijn eerste visioen ziet (1: 4 en 27). Hout wordt genoemd als enige grondstof, waaruit de tafel van de toonbroden is vervaardigd (41: 22). Verder bevat het boek Ezechiël twee merkwaardige architectonische beschrijvingen aan de hand van beeldspraak, met name die van de stad Jeruzalem als goddelijke bruid (16: 10 – 13) en die van Tyrus in scheepvaarttermen (27: 4 - 7). In het beeld van van laatstgenoemde stad zijn haar 775 776

Verwijzing: zie voetnoot bij ‫יר‬+ִ ַ‫ס‬: 25. Lexicon, tweede volume. Zie onder 8.9., 14.2., en 16.3., eerste volume.

213

boorden vervaardigd in jeneverbessenhout, haar mast in cederhout, haar riemen uit eik, haar dek in ivoor en essenhout. De zeilen zijn van Egyptisch linnen, de dekzeilen in blauw- en roodpurpere wol. Jeruzalem wordt beschreven als een naakte bruid, die door God wordt opgemaakt. Hij bekleedt haar door middel van veelkleurig weefsel, een linnen sluier en zijden doeken en schoeit haar bij middel van zeekoeienleer. Hij tooit haar bij middel van gouden en zilveren sieraden, dit wil zeggen armbanden, een halssnoer, een neusringetje, oorbellen en een kroon. Gemeenschappelijk aan beide beschrijvingen is het gebruik van textiel, een specifiek kenmerk van de constructie van de tabernakel, zoals beschreven in Exodus. Kostbaar textiel wordt beschreven in het boek Ester, om de luister van het paleis van de Perzische koning, Ahasveros, te illustreren. Ter gelegenheid van een zevendaags feestmaal,aangeboden door de Perzische koning Ahasveros (= Xerxes) aan het gehele volk, wordt de desbetreffende versiering van de binnenhof van het paleis beschreven. Draperieën in wit linnen en blauwpurpere wol zijn bevestigd aan albasten zuilen door middel van touwen in fijn linnen en roodpurpere wol en zilveren ringen. Rustbanken van goud en zilver staan op een mozaïekvloer van porfier, albast, parelmoer en gekleurde stenen (1: 6). 14.2.4. Tempelrol Hoewel de tekst van de Tempelrol (11Q19) beter bewaard is gebleven dan die van Aramees ieuw Jeruzalem, wordt er minder in verwezen naar kostbare materialen. De Tempelrol vermeldt houten panelen (borden)/tafels (11Q19 VII 8/3) en tweemaal cederhouten vakwerk: XXXVI 18/10; XLI 21/16 (//4Q365c 28 II 9). Goud als grondstof wordt het meest genoemd: voorwerpen (III 8), verzoendeksel (III 9) en kommen (III 12) in zuiver goud. Het voorhangsel is van goud (VII 13). Het trappenhuis is overtrokken bij middel van goud (XXXI 8) evenals het balkwerk van de poorten van de binnenvoorhof (XXXVI 11) en deuren (XXXIX 3; XLI 16 - 17). De deuren van de poorten van de binnenhof zijn overtrokken door middel van fijn goud. (XXXVI 11). Brons en ijzer worden genoemd als grondstoffen (III 7). Een niet nader gespecificeerde plaat (XXXIV 1) en het brandofferaltaar en zijn traliewerk zijn vervaardigd in brons (III 14). Het balkwerk van het huis van het cultusgerei (XXXVI 10) en het vakwerk van de poortgebouwen van de middenhof (XLI 16) is van cederhout. Een bord of tafel met betrekking tot het tempelgebouw is van hout (VII 3). Van de drie vergeleken teksten vermeldt uitsluitend de Tempelrol zilver, éénmaal samen met goud als grondstof met betrekking tot het tempelgebouw (III 5) en éénmaal bij de vermelding de van het vaatwerk in het huis van het cultusgerei, waaronder zich zilveren schalen (‫ )כוננות הכס‬bevinden, waarop de ingewanden van de offerdieren op het brandofferaltaar worden gebracht (XXXIII 14). Zilver en goud worden genoemd als grondstoffen in verstoorde context (III 5) evenals blauw- en roodpurpere wol (III 2). 14.3. Kleur Aramees ieuw Jeruzalem en de Tempelrol vermelden kleuren, Ezechiël evenwel niet. Eerstgenoemde tekst noemt ”witte steen”, ‫ַר‬$‫אֶ בֶ ִח‬, (4Q554 1 II 23//5Q15 1 I 6). De Tempelrol (11Q19) sluit aan bij de beschrijving van gekleurde weefsels in Exodus met betrekking tot de tabernakel: “blauw-”, ‫( תכלת‬III 11/2) en “roodpurper”, ‫ארגמ‬ (III 11/2 en X 17/12). ‫תולע‬, “karmozijnrood”, (X 15/10 en 14) komt voor in Jesaja (1: 18) waar het de kleur van de zonden is, die wit zullen worden en in de Klaagliederen (4: 5), waar het de voormalige kleur is van diegenen, die nu drek omhelzen. 214

14.4. Verfraaiing van het wiskundig vraagstuk bij middel van kostbare materialen en kleuren Uit het voorgaande blijkt, dat de joodse auteurs het impliciete en onvolledige wiskundig vraagstuk777, dat zij aanwenden bij de uitoefening van architectuurbeschrijving, verfraaien bij middel van kostbare materialen en kleur, aspecten, die in de Assyrische en Babylonische parallellen zeldzaam zijn. Uitzondering hierop lijkt de beschrijving in Ezechiël, waarin uitsluitend hout, zonder enige specificatie van de soort, wordt genoemd. Beschouwt men de tekst van Ezechiël als geheel, dan vallen twee andere stadsbeschrijvingen op, die van Tyrus en die van Jeruzalem778. In beide gevallen ontbreekt het impliciete wiskundige vraagstuk maar wordt des te meer aandacht besteed aan de luisterrijke verschijning van beide steden, beschreven aan de hand van kostbare materialen, waaronder textiel. De kleuren blauw- en roodpurper, kenschetsend voor de tabernakel, worden genoemd met betrekking tot Tyrus.

777 778

Zie 13.1., eerste volume. Zie hiervoor onder 14.2.3..

215

15. Constructietypen 15.1. Plattegrond stad en tempelcomplex en ligging tempel De stad van Aramees ieuw Jeruzalem heeft een rechthoekige plattegrond met drie poorten in elke muur, genoemd naar de 12 stammen. Het stratenplan is rastervormig. Drie boulevards lopen van oost naars west en drie van zuid naar noord. De middelste is telkens de breedste. De tempel bevindt zich aan het kruispunt van de twee breedste boulevards. De 16 rechthoekige arealen, gevormd door het plan van de boulevards, met uitzondering die van het tempelcomplex, bestaan uit vierkante woonblokken, omgeven door middel van smallere straten779. De beschrijving van de stadsplattegrond blijft in Ezechiël beperkt tot vierkant grondplan. De omwalling heeft 12 poorten, genoemd naar de 12 stammen. De stad is blijkbaar omgeven door buitenwijken. De tempel bevindt zich buiten de stad op het heilig gebied van de priesters. De Tempelrol bevat een geheel ander concept van de verhouding stad-tempel. De auteur gewaagt niet alleen van “de stad van de tempel” (11Q19 XLV 16 – 17; XLVII 12) maar situeert de tempel in de stad, die niet bij naam wordt genoemd (11Q19 XLVII 10 – 11). Enerzijds is het vierkant in Aramees ieuw Jeruzalem impliciet aanwezig bij middel van de rechthoekige omtrek als weergave van de verhoudingen binnen een vierkant (8.3). Twee andere voorbeelden tonen anderzijds aan, dat de vorm van de rechthoek en heiligheid kunnen samengaan, met name in de motieven op de textielverpakking van een aantal rollen (8.4.) en de omheining van de voorhof van de tabernakel (8.5.). De plattegrond van het tempelcomplex is uitsluitend bewaard gebleven in Ezechiël en op de Tempelrol. Het complex van Ezechiël heeft twee binnenhoven met elk drie poorten, een oostelijke, een zuidelijke en een noordelijke. Het tempelgebouw bestaat, zoals in de tabernakel en de tempel van Salomo, uit een allerheiligste, het heilige met een houten reukwerkaltaar en een inkomhal. Op de Tempelrol is de beschrijving van het tempelgebouw grotendeels verloren gegaan. Herkenbaar is de basisstructuur van het complex: drie concentrische binnenhoven omheen het tempelgebouw en andere constructies, zoals het altaar, het huis van het wasbekken en het huis van het cultusgerei, op de binnenhof. De omwalling van de binnenhof heeft vier poorten en een stoa aan de binnenzijde met tafels en zitgelegenheid, waar de offers kunnen worden genuttigd. De omwalling van de middenen buitenhof hebben 12 poorten, genoemd naar de 12 stammen. Aan de binnenzijde van de omwalling van de buitenhof zijn drie verdiepingen gebouwd met trappenhuizen en een terras bovenaan, waarop de loofhutten worden opgetrokken. Aan de buitenzijde bevinden zich een terras en een gracht. Uitsluitend Ezechiël en de Tempelrol kunnen worden vergeleken. De tekst van Aramees ieuw Jeruzalem, zoals hij bewaard is gebleven, bevat te weinig informatie over het tempelcomplex enerzijds. Anderzijds bevat de Tempelrol geen enkele informatie over de architectuur van de stad en blijven de desbetreffende gegevens in Ezechiël uiterst rudimentair. Overeenkomsten tussen de tweeHebreeuwse teksten zijn het vierkante grondplan van de voorhoven en het feit, dat er meer dan één aanwezig is. Verschillen bieden het aantal voorhoven, twee in Ezechiël en drie op de Tempelrol, en het aantal poorten, drie per voorhof in Ezechiël, vier op de Tempelrol.

779

Zie bespreking onder 8.2., 8.5. en 10.1., eerste volume.

216

15.2. Omwalling Aramees ieuw Jeruzalem, Ezechiël, de Tempelrol//Herwerkte Pentateuch bevatten de beschrijvende opmeting van omwallingen. In de Aramese tekst is uitsluitend de opmeting van de stadsomwalling bewaard gebleven. In Ezechiël wordt de beschrijving van twee omwallingen gegeven, die van het gehele tempelcomplex en die van de stad. De auteur van de Tempelrol wordt beschrijft de omwalling van elk van de drie voorhoven. De Herwerkte Pentateuch bevat een nauwkeurig parallel lopende beschrijving van de omwalling van de buitenhof met die van de Tempelrol. In de Aramese tekst gaat de opmeting van de stadsomwalling vooraf aan de beschrijvende opmeting van de stad. Over de voorstellingstechniek van de beschrijvende opmeting van het tempelcomplex kan geen enkele uitspraak worden gedaan, aangezien hiervan geen bruikbare gegevens zijn bewaard gebleven. Bij de opmeting van de stadsomwalling wordt naar menselijke mogelijkheden gewerkt, waarschijnlijk in de persoon van een goddelijke gezant. De stadsomtrek wordt letterlijk gaandeweg opgemeten en beschreven. De uitgevoerde beweging is aaneensluitend en omtrekkend. Eerder werd aangetoond, dat de basisformulering van de opmeting in geringe mate kan variëren780. De gids voert de opmeting van de stadsomtrek uit op tweedimensionale wijze, waarbij hij zich vanaf de noordoostelijke hoek naar het zuiden begeeft, vandaar naar het westen en ten slotte naar het noorden, om terug te keren naar zijn vertrekpunt in het noordoosten. Onderweg worden de afstanden opgemeten tussen hoeken en poorten, poorten onderling en poorten en hoeken. Om het gefaseerde verloop van de opmeting te situeren en te oriënteren maakt de auteur gebruik van de architectonische elementen hoeken en poorten enerzijds en van windstreken en het begrip “centraal” anderzijds. Het vertrekpunt van de rondleiding is de noordoostelijke hoek, die aldus expliciet wordt beschreven. De drie poorten van elk van de vier muren worden telkens gesitueerd hetzij aan de hand van één van twee tegenover elkaar liggende hoofdwindstreken, hetzij aan de hand van het begrip “centraal”. De poorten dragen de naam van één van de 12 zonen van Jakob781. Eerder is gebleken782, dat plaatsbepaling van elementen van de hoeken en poorten, geschiedt op twee wijzen: op deiktische wijze en een bij middel van windrichtingen. De eenvoudigste wijze, dit is de deiktische, wordt uitgevoerd bij middel van aanwijzende pronomina en wordt overwegend toegepast op poorten. Het betreft hier opmeting vanaf poorten, die al eerder werden gesitueerd aan de hand van windrichtingen of bij middel van het begrip “centraal”. Eénmaal betreft het een hoek maar geen poort. Bij uitvoeriger positiebepaling wordt een beroep gedaan op een hoofdwindrichting of het begrip “centraal”, bij middel van een substantief of een adjectief. Met uitzondering van de centrale poort van een muursegment wordt zowel inzake hoeken als poorten een constructie gehanteerd, bestaande uit nomen in status determinatus + relatief pronomen + nomen in status determinatus. Twee voorbeelden bleven bewaard, waarin ofwel gebruik wordt gemaakt van twee windrichtingen ofwel van de combinatie aanwijzend pronomen + windrichting. Bij middel van eerstgenoemde formule wordt het vertrekpunt van de opmeting gesitueerd in het noordoosten. Aangezien er geen andere voorafgaande oriëntatie en positiebepaling in de tekst is bewaard gebleven, is dit een logische werkwijze. De vermelding van de tweede hoek, de zuidoostelijke, is ongetwijfeld ook voorafgegaan door middel van een plaatsbepaling in het zuiden maar deze is verloren gegaan. Opvallend is wel, dat 780

Zie onder 7.1.6., eerste volume. Zie onder 7.2., eerste volume. 782 Zie onder 7.1.2., eerste volume. 781

217

de opmeting vanaf de tweede hoek wordt ingeleid bij middel van een oriëntatie en plaatsbepaling (“naar het westen”). Deze tweede oriëntatie is nodig, om aan te geven in welke richting het opmetingstraject verder verloopt, met andere woorden in uurwijzerzin. Er is immers tot hiertoe nog maar één enkele muur gevolgd, het oostelijke, dat zich uitstrekt van noord naar zuid. Theoretisch liggen dan twee mogelijkheden open: de opmeting in oostelijke of in westelijke richting verderzetten. Nu het verdere verloop in uurwijzerzin duidelijk is, volstaat vanaf nu oriëntatie en positiebepaling bij middel van één enkele windrichting niet meer. Of en hoe laatstgenoemde werkwijze juist wordt aangewend, kan evenwel niet aan de tekst worden getoetst, aangezien de oriëntatie en plaatsbepaling van de derde en de vierde hoek niet bewaard zijn gebleven. De laatste oriëntatie en plaatsbepaling ten slotte, dit is die van de laatste hoek, tegelijkertijd vertrekpunt, wordt bij middel van één enkele windrichting, “<de> hoek, die van het oosten”, vermeld. De lange zijden van het rechthoekige grondplan bestaan uit 4 x 35 stadia, de korte uit 4 x 25, wat een totale omtrek van 480 stadia oplevert. Ezechiël geeft de totale omtrek van het tempelcomplex op, nadat de beschrijvende opmeting van bedoeld complex voltooid is783. Hoeken noch poorten worden vermeld. Uitsluitend de vier zijden, georiënteerd naar de vier windstreken, in de onlogische volgorde oost, noord, zuid en west, worden gehanteerd. Zoals de auteur van Aramees ieuw Jeruzalem maakt die van Ezechiël gebruik van een repetitief stramien bij de beschrijvende opmeting van de omtrek van het tempelcomplex. Evenmin als in de Aramese tekst wordt in Ezechiël (42: 15 – 20) de opmeting van de vier muren steeds op identieke wijze verwoord. Tweemaal wordt volgende formulering aangewend: “hij mat de zijde van windrichting met de meetroede, vijfhonderd roeden met de meetroede rondom heen” (42: 16 en 17). Eénmaal treedt inversie op: “zijde van windrichting mat hij op, vijfhonderd roeden met de meetroede” (42: 18). Eén formulering vertoont verder doorgedreven modificatie bij middel van toevoeging van een toelichtende formule en verschuiving object van de opmeting (de afstand en niet het muursegment): “hij ging om naar zijde van /windrichting/, hij mat op vijfhonderd roeden met de meetroede” (42: 19). Het heilige karakter van het gehele tempelgebied wordt expliciet vermeld na de samenvatting van de afmetingen van de muuromtrek (42: 20). Ezechiël vermeldt de afmetingen van de stadsomwalling pas op het einde van het gehele boek. Zoals op de Tempelrol bevat genoemde passus een uitspraak van God. De afmetingen worden niet opgemeten op menselijke wijze en bevatten geen gidsende formules. Er komt geen enkele werkwoordsvorm voor. De afmetingen worden rechtstreeks meegedeeld, zoals op de Tempelrol. Niet de vier muren, zoals bij de opmeting van de omwalling van het tempelcomplex, maar de zijden worden ter oriënteratie en positiebepaling aangewend. De afstanden tussen de poorten onderling en ten opzicht van de hoeken worden niet afzonderlijk vermeld. De opsomming van de afmetingen wordt ingeleid bij middel van de uitdrukking: “Dit zijn de uitgangen/grenzen (‫ו ְֹצאֹ ת‬,) van de stad” (48: 30). Genoemde opsomming, die een aaneensluitende rondgang vormt, vangt aan met de noordelijke muur (48: 31), verklaring benaming poorten (48: 31), verloopt verder bij middel van de oostelijke (48: 32) en de zuidelijke muur (48: 33) en wordt afgesloten door middel van de westelijke (48: 34). De formulering geschiedt op erg stereotiepe maar niet identieke wijze. Hoewel elk van de poorten afzonderlijk bij naam wordt genoemd, wordt de lengte van de muursegmenten globaal bepaald, zoals inzake de muren van het tempelcomplex, niettegenstaande de stadsmuren elk drie poorten

783

Zie afbeelding 30.22, tweede volume.

218

hebben tegenover één per muur van het complex. In volgende tabel worden de verschillende wijzen van formulering met elkaar vergeleken: van de noordzijde

4 500 maten

en aan de oostzijde

4 500 maten

drie poorten noordwaarts en drie poorten

de zuidzijde

4 500 maten

en drie poorten

de westzijde

4 500 maten

haar drie poorten

een poort van Ruben, een poort van Juda , een poort van Levi Een poort van Jozef, een poort van Benjamin, een poort van Dan Een poort van Simeon, een poort van Issaḥar, een poort van Zebulon een poort van Gad, een poort van Aser, een poort van Naftali

Evenals inzake het tempelcomplex wordt aan het einde de globale omtrek, 1 800 maten, vermeld maar hier dan wel enkel in zijn totaliteit: ‫סָ ִביב‬, ”de omtrek”. OP de Tempelrol (11Q19) bepaalt God het uitzicht van de drie omwallingen, die van de binnen-, de midden – en de buitenhof784, op gebiedende wijze. Omtrent de binnenhof zijn drie passussen bewaard gebleven: “(11/3) […]. Vanuit de binnenhoek (‫( ]…[ )מקצוע‬12/4) [tot aan de buitenhoe]k (‫ )פנ[ת‬van de poo[rt …]”, “(20/12) VACAT. En vanaf de buitenhoek (‫ )פנה‬van de poort tot aan de tweede binnenhoek (‫ )מקצוע‬van de hof zullen er zijn twintig (21/13) en honderd ellen. En evenzo zal de afmeting van al deze poorten zijn, die (22/14) tot de binnenste hof behoren. (XXXVI) en “(13/6) […]links van de westelijke poort” ( XXXVIII). Uit uitdrukking “westelijke poort” kan worden afgeleid, dat de binnenste voorhof slechts vier poorten had genoemd naar de windrichting, waarnaar zij waren georiënteerd. Afmetingen worden bepaald tussen de binnenhoek van de hof en de buitenhoek (‫ )פנה‬van de poort. Mogelijke vermelding van de dikte van de muur, zoals bij die van de midden(XXXVIII 21/14) en buitenhof (XL 16/9), is niet bewaard gebleven. Volgende tabel bevat een overzicht van de bouwopdracht voor de omwalling van de middenen buitenhof volgens de Tempelrol (11Q19) en van de buitenhof in de Herwerkte Pentateuch: middenhof 11Q19 XXXVIII “(19/12) En gij zult een tweede hof rondom de binnenste hof aanbrengen,”

buitenhof opmeting van buitenhoek tot buitenhoek (‫)פנה‬ XL (12/5) “[…] en gij zult een derde hof aanleggen […]” (13/6) “[…] en voor hun dochters en voor de vreemdelingen, die geboren [zijn] in Israël”

“(19/12) een breedte honderd ellen” “(20/13) en een lengte naar het oosten toe vierhonderdtachtig ellen. En overeenkomstig breedte en lengte naar al (21/14) zijn richtingen , naar het zuiden en naar het westen en naar het noorden.” “En <de> dikte van zijn muur vier ellen en <de> hoogte acht- (22/15) entwintig ellen.” “(22/15) entwintig ellen. En nissen zullen 784

(14/7) “[…] breedte rondom de middenste hof zeshonderd ellen” “(15/8) in de lengte ongeveer duizend en zes[honderd] ellen van buitenhoek (‫ )פנה‬tot buitenhoek naar elke richting overeenkomstig de afmeting (16/9) naar het oosten en naar het zuiden en naar het westen en naar het noorden” “en de dikte van de muren zeven ellen en de hoogte negen- (17/10) en veertig ellen” (17/10) en nissen zullen daarin (?) [aa]ngebracht

Zie afbeeldingen 30.24 en 30.25, tweede volume.

219

worden aangebracht worden buiten aan de muren en van nis tot nis drie”

XXXIX “(8/2) … […] van het gebinte van het dak […] (9/3) … ..] de deuren daarvan overdek[t door middel van g]oud (10/4) … […] deze voorhof […] (11/5) … […] het vie[rde] geslacht van de kinderen van (12/6) Israël […] om zich neer te buigen voor de gehele gem[een]te van de kinderen van (13/7) Israël … […]. Een vrouw zal daarin niet binnengaan of een kind tot op de dag, (814/) waarop … [… voor] zich aan God een halve sikkel: het is een voortdurende bepaling (15/9) ter herdenking in hun woonplaatsen. De sikkel bedraagt twintig gera (Ex 30: 13) VACAT (10) Wanneer […] voor mij. Daarna zullen komen van (16/11) twintig jaar [en ouder].” XXXIX “(17/11b) En de namen van de poorten, die tot deze hof behoren naar de namen (18/12) van de zonen van Is[ra]ël: Simeon, Levi en Juda in het oosten, Reuben, Jozef en Benjamin in het zui- (19/13) den, Issaḥar, Zebulon en Gad in het westen, Dan, aftali en Ašer in het noorden.” “(19/13) En van poort tot poort zal zijn (20/14) <de> afmeting: vanaf de buitenhoek in het noord-oosten tot aan de poort van Simeon negenennegentig ellen. (20/14) En de poort zal zijn (21/15) achtentwintig ellen.” “(21/15) En vanaf deze poort tot aan de poort van Levi zal het negenennegentig (22/16) ellen bedragen. En de poort zal achtentwintig ellen zijn.” “(22/16) En vanaf de poort van Levi tot aan de poort van Juda”

worden en (?) aan de voorzijde van hun poorten buiten vanaf het fundament (18/11a) tot aan hun nokken.” (18/11) En er zullen drie poorten zijn in het oosten en drie in het zuiden (19/12) en drie in het westen en drie in het noorden. En de breedte van de poorten zal zeventig ellen bedragen en hun hoogte zeventig (20/13) ellen. De afmeting tussen de poorten zal driehonderdzestig ellen bedragen.”

“(20/13 – 21/14) Vanaf de buitenhoek tot aan de poort van Simeon driehonderdzestig ellen zijn.”

“(21/14 – 22/15) En vanaf de poort van Simeon tot aan de poort van Levi, dezelfde afmeting.”

“(22/15) En vanaf de poort van Levi tot aan de poort van Juda, dezelfde afmeting, driehonderdzestig ellen.” […] […] […] […] XLI “(6/1 – 7/2) En vanaf de poort van Benjamin tot aan de westelijke buitenhoek, driehonderdzestig ellen.” “(7/2 – 8/3) En hetzelfde vanaf deze hoek tot aan de poort van Issaḥar.” “(8/3 – 9/4) En vanaf de poort van Issaḥar tot aan de poort van Zebulon driehonderdzestig ellen.” //Herwerkte Pentateuch (II 1): Honderd ellen “(10/5 – 11/6) En vanaf de poort van Zebulon tot aan de poort van Gad driehonderdzestig ellen.” //Herwerkte Pentateuch (II 1)

220

“(11/6 – 12/7) En vanaf de poort van Gad tot aan de noordelijke hoek, driehonderdzestig ellen” //Herwerkte Pentateuch (II 1 - 2) “(12/7 – 13/8) En vanaf deze buitenhoek tot aan de poort van Dan, driehonderdzestig ellen” //Herwerkte Pentateuch (II 2) “(13/8 – 14/9) En hetzelfde vanaf de poort van Dan tot aan de poort van aftali, driehonderdzestig ellen.” //Herwerkte Pentateuch (II 2 - 3) “(14/9 – 15/10) En vanaf de poort van aftali tot aan de poort van Ašer, driehonderdzestig ellen.” //Herwerkte Pentateuch (II 3 - 4) “(15/10 – 16/11) En vanaf de poort van Ašer tot aan de oostelijke buitenhoek.” //Herwerkte Pentateuch (II 4) XLVI “(17/9) En gij zult een voormuur optrekken/een talud aanleggen rondom het heiligdom, honderd ellen breed, die (18/10) het heilige heiligdom zal scheiden van de stad, opdat men niet per vergissing binnengaat in (19/11) mijn heiligdom en men het niet ontwijdt maar heilig houdt en eerbied betoont voor mijn heiligdom, (20/12) waar ik in hun midden woon”

De gegevens over de twee andere omwallingen kunnen als volgt worden samengevat: afstand van meer naar binnen gelegen constructie (breedte) totale lengte van een muur dikte muur hoogte muur nissen in de muur aantal poorten per muur (algemeen) breedte poort (algemeen) breedte poort (afzonderlijk) hoogte poort afmeting van een muursegment (algemeen) expliciete vermelding benaming poorten naar de 12 stammen afmeting per muursegment van hoek tot poort, poort tot poort en van poort tot hoek enkelvoudige windrichting veelvuldige windrichting

middenhof XXXVIII 19/12

buitenhof XL 14/7

XXXVIII 20/13 XXXVIII 21/14 XXXVIII 21/14 – 22/15 XXXVIII 22/15 nihil nihil XXXVIII 22/16 (zonder vermelding dimensie) nihil nihil

XL 15/8 XL 16/9 XL 16/9 – 17/10 XL 17/10 XL 11 XL 12 nihil

XXXIX 17/11b

nihil

XXXVIII 19/13

XL 13 – 15; XLI 1 - 11

XXXVIII 21/4; XXXIX 18/12 en 19/13 XXXIX 19/13

XL 11 en 12, 16/9; XLI 1

XL 12 - 13 XL 12

nihil

Beide beschrijvende opmetingen bevatten nagenoeg dezelfde gegevens, afgezien van de concrete afmetingen uiteraard, op volgende verschillen na. Van de buitenhof worden het aantal poorten per muur, de algemene breedte en hoogte van een poort en de algemene afmeting van een muursegment expliciet vermeld. Van de middenhof worden de afzonderlijke breedte van een poort, de benaming poorten naar de 12 stammen van Israël en oriëntatie bij middel van veelvuldige windrichting expliciet vermeld. De breedte van de poortgebouwen, vermeld in beide beschrijvingen, komen 221

niet voor op dezelfde plaats in de tekst. Bedoelde breedte wordt in de beschrijving van de middenhof telkens opgelegd samen met de afmeting van het desbetreffende muursegment. In de beschrijving van de buitenhof wordt bedoelde breedte meegedeeld, samen met andere algemene informatie, voorafgaandelijk aan de afzonderlijke afmetingen van de verschillende muursegmenten. De beschrijving van de omwalling in de drie vergeleken teksten worden in volgende tabel vergelijkend samengevat:

concept opmeting/afstand omwalling met poorten afstand van meer naar binnen gelegen constructie totale lengte muur dikte muur constructies in de muur aantal poorten per muur (algemeen) breedte poort (algemeen) breedte poort (afzonderlijk) hoogte poort afmeting van een muursegment (algemeen) toelichting bij de benaming van de poorten afmeting per muursegment van hoek tot poort, poort tot poort en van poort tot hoek enkelvoudige windrichting veelvuldige windrichting totale omtrek

Aramees ieuw Jeruzalem +

Ezechiël

Tempelrol

+

+

?

+

+

? ? +

+ + -

+ + + +

+ + + -

-

+ + + +

-

+

+

+

-

+

+ -

+ +

+ (meestal) + (éénmaal) -

De drie teksten beschrijven opmetend omwalling met poorten. Ezechiël onderscheidt zich van de twee andere beschrijvingen op vijf punten Enerzijds ontbreken volgende vier gegevens: 1° breedte en 2° hoogte van een poort, 3° afmeting per muursegment, 4° veelvuldige windrichtingen. Anderzijds wordt de totale omwallingsomtrek expliciete vermeld. Ezechiël en de Tempelrol vertonen volgende vier punten van overeenkomst: 1° algemene vermelding aantal poorten per muur, 2° opmeting/afmeting van een muur, 3° oriëntatie bij middel van enkelvoudige windstreek, 4° toelichting bij de benaming van de poorten. De Tempelrol en Aramees ieuw Jeruzalem vertonen drie punten van overeenkomst: 1° vermelding breedte en hoogte van een poort, 2° de afmetingen van de omwalling worden segmentsgewijs vermeld hetzij bij middel van opmeting hetzij bij middel van bevel van hoek tot poort, van poort tot poort en van poort tot hoek. 3° oriëntatie geschiedt bij middel van veelvuldige windrichtingen, consequent in de Aramese tekst maar slechts éénmaal op de Tempelrol.

222

15.3. Poortgebouwen785 Aramees ieuw Jeruzalem bevat twee beschrijvingen en mogelijk drie van poortgebouwen. De uitdrukking “de hoofdpoorten” (‫ )תרעיא רברביא‬komt voor in een sterk beschadigde context (5Q15 3: 2). Bedoelde uitdrukking komt slechts éénmaal voor op de manuscripten. Twee beschrijvingen, in onvolledig bewaarde context werden eerder besproken (4Q554 2 II 20 en 5Q15 22: 3 – 8). Het is onmogelijk een grondplan van bedoelde poorten af te leiden uit de bewaarde tekst. De beschrijving van het poortgebouw van een woonblok is nagenoeg volledig bewaard en laat toe een voorstelling te maken van zijn grondplan786. De beschrijving van het poortgebouw van een woonblok verloopt in nagenoeg in één enkele trek bij middel van een aaneensluitend parcours vanaf de voorzijde naar de eerste inkomhal, de tweede met een zijtoegang, de derde hal en tenslotte het trappenhuis links. De gids voert de bezoeker telkens naar het gebouwonderdeel, dat beschreven wordt en dat hij opmeet. Bij de behandeling van de voorste poortopening wordt wel reeds naar de achterste opening verwezen. De handeling van het opmeten wordt éénmaal uitdrukkelijk vermeld, het binnenvoeren van de bezoeker door de gids eveneens. Onder 9.2.1., eerste volume, worden de 18 stappen, waarin de informatie met betrekking tot de opmeting wordt verstrekt, in tabelvorm voorgesteld. De beschrijving en opmeting van de poortgebouwen van het tempelcomplex in Ezechiël en opmeting heeft als model de buitenste oostpoort, die als eerste wordt behandeld. De beschrijving van de vijf andere poorten volgt gedeeltelijk het stramien van de beschrijving van de buitenste van de oostpoort en verwijst gedeeltelijk naar de afmetingen van genoemde poort. Het traject gevolgd bij de opmeting van de oostelijke buitenpoort kan als volgt in tabelvorm worden voorgesteld: fase bezoek 1↓

6

2↓ 3↓ 4↓ 5↓

6 7 7 7

6↓ 7↓ 8↑

8-9 9 10 10

9↺ 10 11↑ 12↑ 13↓ 14 ↓ 15↔ 16↔

785 786

Ez 40

10 11 11 12 12 13

ellen treden (het aantal, zeven, moet worden afgeleid uit Ez 40: 22 en 26) breedte drempel grondoppervlakte van de zijkamers scheidingswand van alle zijkamers drempel tussen zijkamers en inkomhal aan de hofzijde inkomhal aan de hofzijde vleugels aan de hofzijde aantal zijkamers (3 aan weerszijden) identieke afmeting van alle zijkamers zijvleugels (= scheidingswanden) hebben dezelfde afmetingen breedte vooringang breedte voorgevel afbakening voor de zijkamers aan weerszijden diepte zijkamers breedte zoldering (= breedte interieur) de toegangsopeningen van de zijkamers liggen tegenover elkaar

Zie afbeeldingen 30.9., 30.15. en 30.16., tweede volume. Zie onder 9.2., eerste volume.

223

roeden

1 1x1 5 1 8 2

10 13 1 6 25

18↺

15 16

19↺

16

20

16

17↕

lengte interieur 787 afgesloten/afsluitbare vensters of nissen in de zijkamers en hun afscheidingsmuren afgesloten/afsluitbare vensters of nissen rondom het gehele gebouw palmboomversiering op de vleugels aan de hofzijde

50

De handeling van het opmeten als dusdanig wordt viermaal expliciet vermeld, waarvan éénmaal bij middel van een algemenere werkwoordswortel788. Slechts éénmaal wordt een andere handeling vermeld: de gids die zich naar de trap begeeft en de treden ervan bestijgt. De beschrijving en opmeting van de andere poorten zijn bondiger dan die van de eerste en worden weergegeven bij middel van volgende variaties en vervangende uitdrukkingen voor identieke afmetingen:

zijkamers drie aan weerszijden posten inkomhallen zelfde maat als 50 x 25 ellen vensters rondom ook in de inkomhallen palmbomen aan de posten aan weerszijden zelfde afmeting aantal treden inkomhallen rondom aan buitenste voorhof

buiten noord (40: 20 - 22 ) 21 21

buiten zuid (40: 24 26) -

binnen zuid (40: 28 31) 29 -

binnen oost (40: 32 34) 33 -

binnen noord (40: 35 - 38) 36 -

21 21 21 21 (eerste poort) 21 22 -

24 24 24 -

29 29 28 -

33 33 33 -

36 36 35 -

25 25 25 25

30 29 29 29

33 33 33 33

36 36 36 -

22 -

26 26 26

31 31 -

34 34 34

37 37 37

22 (oostpoort)

-

-

-

-

7 22 -

7 -

8 31 29 31

8 -

8 -

De zes identieke poortgebouwen van het tempelcomplex, beschreven in Ezechiël, hebben een rechthoekig grondplan van op ellen789. Voor de ingangsopening bevindt zich een trap. De toegangsopening is voorzien van een drempel. Naast de centrale doorgang bevinden zich aan weerszijden drie identieke kleine ruimten. Het achterste deel van het gebouw bestaat uit één enkele dwarse langwerpige hal. In de doorsnede volgense de lengteas kunnen de afmetingen van de poortgebouwen, beschreven in Ezechiël, als volgt worden samengevat:

787

Ez 40: 14 heeft 8‫י‬Bִ . ִ Zie tabel onder 13.2., eerste volume. 789 Zie afbeelding 30.16.5., tweede volume. 788

224

Ez 40 11 7 en 12 7 7 en 12 7 7 en 12 11 9 9

onderdeel drempel vooraan breedte eerste zijkamer scheimuur breedte tweede zijkamer scheimuur breedte derde zijkamer drempel achteraan breedte inkomhal achteraan dikte muur zijde buitenste voorhof totaal

ellen 06 06 05 06 05 06 06 08 02 50

Licht verwijst naar gelijkenis van het poortgebouw in Ezechiël met dat van Salomo790. Hij is van mening, dat zulke poortgebouwen in de periode van de redactie van het boek Ezechiël niet meer in gebruik waren. Slaat men er het standaardwerk van Herzog over de stadspoorten in Israël en zijn buurlanden op na inzake de zijkamers naast de hoofddoorgang van stadspoorten, dan treft men inderdaad een type poortgebouw aan met zes zijkamers791 uit de tweede helft 10de– 7de eeuw v.C.792: Ḥazor X793, Megiddo IVB794, Laḥiš IV – III795, Geser 6796, Ašdod 9797. Hoewel het type van het grondplan in beide gevallen overeenstemt, ontbreekt in de opgegraven poortgebouwen de hal achteraan798, dit wil zeggen aan de binnenzijde van de stad. De bouwopdracht van de Tempelrol (11Q19) beschrijft drie soorten poortgebouwen: die van de binnen- (XXXVI 12/4 - 19/11), de midden- (XXXIX 21/15) en buitenhof (XL 19/12 - 21/ 16). De breedte van de poortopening bedraagt 14 ellen en de hoogte minstens 28 (hoogte poortopening) + 14 (afstand linteel – dakrand) = 42 ellen. De interne breedte bedroeg 26 ellen. De externe breedte van 40 ellen kan worden afgeleid uit de dikte van de muren van het poortgebouw (7 ellen x 2). De interne indeling van het gebouw wordt niet vermeld799. De minder volledig bewaarde beschrijving van de poorten van de middenhof luidt als volgt: “(20/14) (…) En de poort zal zijn (21/15) achtentwintig ellen.” (XXXIX). De afmeting van 28 ellen heeft ongetwijfeld betrekking op de externe breedte van de desbetreffende poortgebouwen, zoals kan worden afgeleid uit de som van volgende afmetingen: 99 x 4 (walsegmenten) = 396 + 84 (28 breedte poortgebouw x 3) = 480 (totale lengte van een walsegment van buitenhoek tot buitenhoek, inclusief muurdikte van 4 x 2 ellen)800. De poortgebouwen van de buitenste voorhof zijn 50 ellen diep: 36 ellen (aan de binnenzijde van de hof) + 7 ellen (aan de buitenzijde) + 7 ellen (muurdikte hof). De poortopening is 14 ellen breed en 28 ellen hoog. De interne indeling van het gebouw wordt niet vermeld. De twee uitvoeriger beschrijvingen kunnen als volgt schematisch woren weergegeven: 790

Licht 1979: 58: voetnoot 13 refereert dienaangaande aan Albright 1949: 215 en Yadin 1958: 80- 86. Zie afbeeldingen 30.16.1 - 30.16.4., tweede volume. Samenvatting: Herzog: 1986: type met zes zijkamers: 127, type met vierzijkamers: 129 en type met twee zijkamers: 131; chronologie: 131. 792 Herzog 1986: 127. 793 Herzog 1986: fig. 76: 91. 794 Herzog 1986: fig. 82: 97. 795 Herzog 1986: fig. 90: 112. 796 Herzog 1986: fig. 91: 114. 797 Herzog 1986: fig. 93: 118. 798 Zie afbeeldingen 30.15.1 – 30.15.6., tweede volume. 799 Yadin 1983: 202. 800 Yadin 1983: 243. 791

225

binnenste voorhof XXXVI “(12/4) .[…]. Van de poo[rt …] de poort een breedte van veertig (13/5) ellen naar elk zijn zijde ...[…]”

buitenste voorhof XL “(19/12) (…) en de breedte van de poorten zal vijftig ellen bedragen”

“(13/5) en [de breed]te [van zijn] wan[d] zal zeven ellen bedragen” “(14/6) en zijn hoogte vijf[enveertig ellen tot aan het balk]werk [van zijn] dak.”

“(22/14) tot de binnenste hof behoren. En de poorten zullen in de hof reiken” “(14/6) [En de breed]te [van zijn] vertr[ekken] zal zes- (15/7a) entwintig ellen van binnenhoek tot (binnen)hoek.” “(15/7b) En de poortopeningen, waarlangs men binnentreedt (16/8) en waardoor men buitengaat: de breedte van de poort zal veertien ellen” “en de hoogte zal zijn (17/9) achtentwintig ellen van de drempel tot aan de bovenste (17/9) drempel” “(17/9) en de hoogte (18/10) van het balkwerk van de bovenste drempel zal veertien ellen bedragen” “(18/10) en getimmerd als vakwerk (19/11) van cederhout,” “(21/13) (…) En evenzo zal de afmeting van al deze poorten zijn, die (22/14) tot de binnenhof behoren. (…)” “(19/11) overtrokken bij middel van zuiver goud” “(19/11) en zijn poortvleugels bij middel van zuiver goud”

XL “(19/12) en hun hoogte zal zeventig (20/13a) ellen bedragen. (…)” XLI “(17/12) En de poorten zullen uit de muur van de hof naar buiten reiken zeven ellen” XLI “(18/13) en zij zullen zesendertig ellen naar binnen reiken vanaf de muur.”

XLI “(19/14) En de breedte van de poortopeningen zal veertien ellen bedragen“ XLI “(19/14) en hun hoogte bedraagt (20/15) achtentwintig ellen tot aan de bovenste drempel.”

XLI “(20/15) En overtimmerd (21/ 16) door middel van posten van cederhout.”

XLI “(21/ 16) en overtrokken bij middel van goud” XLI “(21/ 16) en hun poortvleugels zullen overtrokken zijn (22/17a) bij middel van zuiver goud”

Beide uitgebreidere beschrijvingen volgen eenzelfde patroon maar bevatten elk afzonderlijk niet alle elementen ervan: 1° breedte buiten van het gebouw, 2° dikte van de muur, 3° hoogte tot aan de dakrand, 4° indirecte opgave lengte: uitspringend naar buiten, inspringend naar binnen en , 5° breedte binnenin, 6° breedte beide poortopeningen, 7° gelede opgave hoogte: hoogte tot aan het linteel en hoogte vanaf het linteel tot aan de dakrand, 8° overtimmerd bij middel van hout en 9° overtrokken bij middel van goud, inclusief de poortvleugels. Afgezien van de volgorde, waarin zij verstrekt worden, kunnen de gegevens van de drie vergeleken teksten en de wijze waarop zij worden vermeld als volgt worden samengevat: Ezechiël volume hoogte: nihil breedte: exterieur: nihil direct: lengte: exterieur breedte: interieur

Aramees ieuw Jeruzalem

Tempelrol

direct: hoogte exterieur direct: - breedte buiten van het gebouw - dikte van de muur

226

indirect: combinatie afmetingen onderdelen

breedte poortopenig vooraan; breedte poortopening achteraan: verwijzing naar poortopening (deur) vooraan, zonder vermelding dimensie grondplan oppervlakte, aantal, schikking en afsluiting van de zijkamers

inkomhal achteraan schikking beide poortopeningen

direct en indirect: breedte alle poortopeningen

- hoogte tot aan de dakrand - gelede opgave hoogte: . hoogte tot aan het linteel . hoogte vanaf het linteel tot aan de dakrand - breedte binnenin indirect lengte exterieur: . uitspringend naar buiten . inspringend naar binnen . breedte beide poortopeningen

oppervlakte (b x l) hal aan straatzijde, de centrale hal oppervlakte hal binnenhofzijde oppervlakte trappenhuis schikking en oppervlakte hallen schikking vier poortopeningen trapzaal wenteltrap: trappenhuis, trap zelf en afmetingen onderdelen van de trap (centrale zuil en treden)

materiaal overtimmerd bij middel van hout en overtrokken bij middel van goud, inclusief de poortvleugels andere kenmerken posten afgesloten/afsluitbare vensters versiering van palmbomen aan de posten

De auteur van de Aramese tekst vermeldt noch de totale lengte noch de totale breedte. Die van Ezechiël vermeldt als enige posten, afgesloten/afsluitbare vensters en versiering van de posten, de Tempelrol beschrijft als enige de aard van de constructie boven het linteel en de bedekking bij middel van goud. In beide andere teksten geschiedt dit bij middel van verwijzing. De rol geeft als enige de breedte van beide poortopeningen op. De Aramese tekst beschrijft als enige een traphal. Verwijzing naar identieke afmetingen wordt in Ezechiël (40: 21, 22, 24, 28, 33 en 35) en op de Tempelrol (11Q19 XXXVI 21/13 - 22/14.) aangewend, om te verwijzen naar identieke gebouwen, in Aramees ieuw Jeruzalem (uitspraken Ob, L’ en N.801), om te verwijzen naar elementen met dezelfde afmetingen binnen eenzelfde gebouw. Ezechiël verwijst ook naar identieke constructies als dusdanig, meer bepaald met betrekking tot poortgebouwen802. Een ander punt van overeenkomst tussen de Aramese tekst en Ezechiël biedt de vermelding van tegenover elkaar liggende 801 802

Zie onder 9.2.3., eerste volume. Zie ook onder 13.7.1. en 15.3., eerste volume.!

227

onderdelen of gebouwen. In eerstgenoemde tekst betreft het tegenover elkaar liggende inkomhallen (4Q554 1 III 16//5Q15 1 I 21) en poorten (4Q554 1 III 19 – 20//5Q15 1II 1 – 2). In laatstgenoemde tekst betreft tegenover elkaar liggende deuren (Ez 40: 13). Zowel in de Aramese tekst als in Ezechiël wordt de binneninrichting van een poortgebouw opmetend beschreven, op de Tempelrol blijkbaar niet. Aramees ieuw Jeruzalem en de Tempelrol vermelden de hoogte van poortgebouwen. Op de Tempelrol geschiedt dit integraal en op gelede wijze. Beide teksten reiken aan de toehoorder/lezer informatie aan, om zelf de lengte van een poortgebouw te berekenen. De volgorde, waarin de auteur informatie verstrekt, verschilt eveneens in de drie teksten. De respectieve auteurs van Aramees ieuw Jeruzalem en Ezechiël passen de techniek van de rondleiding verder toe maar wel met een verschillend traject. In beide gevallen neemt de beschrijvende opmeting een aanvang bij de toegang tot het gebouw. In beide teksten wordt erg vlug de aandacht gevestigd op de diepte van het gebouw bij middel van verwijzing naar zichtbare maar verder gelegen elementen. Vanaf nu lopen de gevolgde trajecten in beide teksten uiteen. In de Aramese tekst wordt op erg laconieke wijze aangekondigd, dat het gehele interieur zal worden opgemeten in al zijn onderdelen. Mogelijk heeft deze aankondiging als impliciete bedoeling de aandacht van de lezer/toehoorder erop te vestigen, dat alle deelbeschrijvingen, die volgen tot in één groter geheel moeten worden geïntegreerd. Vervolgens komen volgende elementen aan bod: de hal aan de straatzijde, de centrale inkomhal, de hierop uitgevende toegangsopening aan de rechterzijde, de hal aan de binnenhofzijde, de toegangsopening tot de traphal, de traphal en de bestanddelen hiervan. Het gevolgde traject in Ezechiël is eerder wispelturig. De zijkamers (oppervlakte en scheimuren) komen niet alleen aan bod nadat de drempels voor- en achteraan zijn beschreven, wat, gelet op hun tussenliggende positie nog verklaarbaar is maar ook nadat de inkomhal achteraan is besproken (aantal, schikking en oppervlakte). Zij worden een derde maal behandeld (oppervlakte en afsluiting), nadat de toegangsopening vooraan werd opgemeten. De opmeting wordt afgesloten bij middel van de opmeting van de interne breedte en de externe lengte. De Tempelrol kent een totaal andere volgorde. Eerst wordt het volume van het gebouw gerapporteerd, vervolgens de breedte van beide poortopeningen en de opnieuw de hoogte maar nu op analytische wijze, dit wil zeggen van drempel tot linteel en van linteel tot dakrand. Daarna wordt de structuur van laatstgenoemd onderdeel beschreven evenals de bedekking bij middel van goud. 15.4. Trappenhuizen803 Zowel Aramees ieuw Jeruzalem als de Tempelrol beschrijven een trappenhuis. In eerstgenoemde tekst maakt de beschrijving deel uit van de beschrijving van het poortgebouw van een woonblok, in laatstgenoemde tekst betreft het een vrijstaande constructie, die toegang verleent tot hoger gelegen ruimten. De inhoud van beide beschrijvingen werd grondig besproken onder 18. In volgende tabel is de voorstellingstechniek van beide beschrijvingen vergelijkend samengevat: ligging terminus technicus beschrijving wentelend karakter vierkante centrale zuil 803

Aramees ieuw Jeruzalem + + (2x) +

Zie afbeelding 30.10., tweede volume.

228

Tempelrol + + +

treden grondplan poort hoogte dikte muur functie overtrokken bij middel van goud

+ (impliciet: aan de zijde van zijn breedte) lengte = breedte; binnen + + ? -

+ “vierkant”; buiten en binnen + ? + + +

Beide beschrijvingen verschillen op volgende punten: de Aramese tekst hanteert geen terminus technicus, vermeldt de dikte van de muur, waarschijnlijk 2 ellen, niet, die met worden afgeleid uit uitspraak M804 en het gebouw is niet overtrokken bij middel van goud. Anderzijds valt op, dat het wentelend karakter van de trap in de Aramese tekst tweemaal expliciet wordt vermeld maar op de Tempelrol helemaal niet. De eerste constructie op de binnenhof, afgezien van het tempelgebouw zelf, die de auteur van de Tempelrol bespreekt805, is het trappenhuis van het tempelgebouw, dat zich het dichtste bij het ‫ הֵ יכַל‬bevindt. De auteur van de Tempelrol (11Q19) beschrijft dit trappenhuis van het tempelgebouw als volgt: “(15/3) […] … trappen [… te] doen en [gij] zult maken […] (16/4) […] voor de treden van de wenteltrap in het (trappen)huis, dat gij zult bouwen […] (17/5a) … […] gij [zult maken] een wenteltr[ap …] (17/5b) aan de noordzijde van de tempel, een vierkant gebouw (18/6) van hoek tot hoek twintig ellen, overeenstemmend met zijn vier hoeken, op een afstand van (19/7) zeven ellen van de muur van [de] tempel, ten noordwesten daarvan. Gij zult de muur daarvan vier (20/8) ellen dik maken […] als de tempel en zijn inwendige van hoek tot hoek (21/9) twaalf [ellen]. Een zuil zal zijn in het inwendige, in zijn midden, vierkant, met een breedte van vier (22/10) ellen naar alle zijden […], waarrondom traptreden omhooggaan na[ar” ( XXX) “(1) - (10/1) […] (11/2) […] de poort (12/3) […] zalf[o]lie (?) (13/4) […] de tweede priester (14/5) […]… VACAT (15/6) En op de bovenverdieping [van dit (?)] hui[s zult gij maken (?) een poor]t open naar het dak van het tempelhuis (naartoe) en een weg, die is aangelegd (16/7) door deze poort naar de aanbouw [van] het tempelhuis, waardoor men binnenkomt in het bovenverdiep van het tempelhuis (17/8) Dit gehele trappenhuis zal overtrokken zijn door middel van goud, zijn wanden en zijn poorten en zijn dak van binnen (18/9) [en] van buiten en zijn zuilen en zijn treden; zo zult gij het inrichten overeenkomstig met alles, wat ik u zeg” (XXXI). Reeds in de formulering van de bouwopdracht (XXX 15/3 - 16/4) wordt het trappenhuis ‫ ְמ ִסָ ה‬, “wenteltrap”genoemd (XXX 16/4 en 17/5a), daarna gespecificeerd als ‫ ִסָ ה‬.ְ ַ‫ֵ ית ה‬, “huis van de wenteltrap” (XXXI 17/8). De ligging ervan wordt tweemaal beschreven: 1° “ten noorden van het ‫( ”הֵ יכַל‬XXX 17/5b) en 2° “aan zijn (= ‫ )הֵ יכַל‬noordwestelijke zijde “ (XXX 19/7). De term ‫הֵ יכַל‬ verwijst hier volgens Yadin naar het gehele tempelgebouw en niet naar een onderdeel ervan, 1° omdat het ‫ הֵ יכַל‬van buitenuit gezien een constructief geheel vormt, waardoor de topografische bespreking betekenisloos zou worden en 2° omdat de term in de rol tweemaal slechts in deze zin kan worden begrepen: “… zo heiligt gij de omgeving van het altaar en van het tempelhuis en van het waterbekken” (XXXV 15/8) en “En gij zult aanleggen een plaats westelijk van het tempelhuis rondom als een

804 805

Zie onder 9.3.2., eerste volume. Zie afbeelding 30.10.2., tweede volume.

229

zuilenvoorgebouw van staande zuilen” (XXXV 17/10). Plan en afmetingen en de trapstructuur worden volgens Yadin duidelijk opgegeven806: 1° vorm grondplan: “een vierkant gebouw” (XXX 17/5b). 2° buitenafmetingen: “van buitenhoek tot buitenhoek twintig ellen, overeenstemmend met zijn vier hoeken” (XXX 18/6). Het betreft hier de buitenafmetingen, want de auteur van de rol geeft tevens 3° de dikte van de muur (4 ellen) op en de binnenafmetingen (12 ellen): “(19/7) … Gij zult de muur daarvan vier (20/8) ellen dik maken […] als de tempel en zijn inwendige van binnenhoek tot binnenhoek (21/9) twaalf [ellen] …” (XXX). Het grondplan aan de binnenzijde bedroeg bijgevolg 12 x 12 ellen. 4° centrale zuil (4 ellen), omgeven door middel van treden: binnenin het trappenhuis bevindt zich een zuil: “(21/9) (…). Een zuil zal zijn in het inwendige, in zijn midden, vierkant, met een breedte van vier (22/10) ellen naar alle zijden […], waarrondomheen traptreden omhooggaan na[ar” (XXX). De treden zijn dus vier el breed aan elke zijde van de zuil. Wij beschikken over te weinig informatie over de poorten, die worden genoemd, maar uit de passus omtrent de bedekking van het trappenhuis kan worden afgeleid, dat er meer dan één enkele poort voorhanden was: “en zijn poorten (‫( ”)ושעריו‬XXXI 20/8). Waar de beschrijving van de hogere gelegen gedeelten van het trappenhuis in Aramees Nieuw Jeruzalem verloren is gegaan, is zij op de Tempelrol gedeeltelijk bewaard gebleven. Het trappenhuis had een bovenruimte. Hoewel de beschrijving van de structuur van deze kamer verloren is gegaan, kunnen toch details worden ingewonnen uit twee regels XXXI 15/6 en 16/7: op het bovenverdieping van het tempelgebouw moeten een poortopening en een doorgang worden aangebracht, die toegang verschaffen tot het dak van genoemd gebouw, waarlangs men binnenkomt in het bovenverdiep van het tempelgebouw. Uit beide regels kan volgens Yadin worden afgeleid, dat er een loopbrug bovenop de bovenkamer van het trappenhuis moet worden aangebracht, die naar de bovenkamer van het ‫ הֵ יכַל‬voert807. Deze brug moet 7 ellen lang zijn, gelet op de afstand tussen het huis en het ‫הֵ יכַל‬. Bedoelde brug moet direct naar de ingang voeren op het dak van het ‫ הֵ יכַל‬over de daken van de ruimten heen en moet tevens toegang verschaffen tot de bovenste ruimte van het ‫הֵ יכַל‬. Mogelijk moet het trappenhuis dienen, om aan de priesters de mogelijkheid te geven op te stijgen naar de bovenste ruimte van het ‫הֵ יכַל‬, zoals kan worden opgemaakt uit de vermelding van de tweede priester” op XXXI 13/4. Een poort, die moet worden aangebracht in de bovenruimte van het trappenhuis, verleent toegang tot het dak van het ‫הֵ יכַל‬.(XXXI 15/6). Bijgevolg zal het trappenhuis twee poorten hebben: één op het gelijkvloers en één op het dak, om het dak van het ‫ הֵ יכַל‬te kunnen bereiken. Waarschijnlijk moet de bovenste poort in de zuidwand van de bovenste ruimte is aangebracht, de onderste in de noord- of zuidwand van het gelijkvloers. Aan de hand van voorgaande gegevens kan een plan van het trappenhuis worden getekend808. De korte afstand tussen het trappenhuis en het allerheiligste en de functie van genoemd huis vereisen, dat het volledig werd bedekt bij middel van goud, zowel van binnen als van buiten, zoals beschreven op XXXI 17/8 - 18/9). Licht809 heeft als eerste opgemerkt, dat een gelijkaardig trappenhuis, zoals beschreven in Aramees ieuw Jeruzalem tweemaal voorkomt op de Tempelrol (XXX – XXXI en

806

Yadin 1983: 212 – 213. Yadin 1983: 213 – 214. 808 Zie afbeelding 30.10.3., tweede volume. 809 Licht 1979: 58: voetnoot 11. 807

230

XLII 7 – 9).810 Yadin heeft als eerste de overeenkomst besproken tussen de trappenhuizen, beschreven op de Tempelrol en in Aramees ieuw Jeruzalem811. Expliciet vermelden Aramees ieuw Jeruzalem en de Tempelrol uitsluitend de binnenafmetingen van het trappenhuis. De Tempelrol vermeldt expliciet de dikte van de muren op XXX 19/7 – 20/8, die in de Aramese tekst moet worden afgeleid uit andere gegevens. Was de muur volgens Aramese tekst 3 ellen dik, dan zijn volgens Yadin de buitenafmetingen van het trappenhuis daar dezelfde als op de rol812. Licht raamt de dikte van de muur aan de binnenzijde op 2 ellen813. De gegevens van beide teksten814 worden hierna in tabelvorm weergegeven:

2° vorm grondplan 3° ligging

Tempelrol ‫ְמ ִסָ ה‬ ‫ ִסָ ה‬.ְ ַ‫ֵ ית ה‬ vierkant noordwestelijk van de h±kal

4° band met andere gebouwen 5° binnenafmetingen

losstaand van tempelgebouw <12 x 12 ellen>

6° buitenafmetingen

20 x 20 ellen (4 + 4 + 4 + 4 + 4) 4 ellen ? ellen 4 x 4 ellen 4 ellen toegang tot bovenkamer h±kal goud

1° benaming

7° dikte muren 8° breedte poortopening 9° vierkante centrale zuil 10° breedte treden 11° functie 12° bekleding

ieuw Jeruzalem ‫בית דרג‬ vierkant in het midden van elk van de vierzijden van een woonblok onderdeel poortgebouw woonblok 14 x 14 ellen (4 + 6 + 4) <20 x 20 ellen> (3+ 4 + 6 + 4 + 3 ) 2 of 3 ellen? 4 ellen breed en 7 hoog 6 x 6 ellen 4 ellen toegang tot binnenzijde woonblok? niet vermeld of niet bewaard

Afgezien van de concrete afmetingen hebben essentiële verschilpunten betrekking op de vrijstaande of geïntegreerde aard van de constructie en de aard van het gebouw, waarmee zij verbonden zijn (4°). Op de Tempelrol moeten trappenhuizen toegang verschaffen met wenteltrappen tot het dak van de gebouwen aan de binnenzijde van de omwalling van de buitenhof. Genoemde trappen worden niet opmetend beschreven. Op het dak worden constructies aangebracht ten behoeve van de loofhutten. Ongetwijfeld verschaft de wenteltrap van het poortgebouw in de Aramese tekst toegang tot de daken van de woonmodules, zoals García Martínez vermoedt815, maar de passus met betrekking tot het hoger gelegen gedeelte van het trappenhuis is daar verloren gegaan. Het trappenhuis op de Tempelrol is bekleed bij middel van goud. In Aramees ieuw Jeruzalem is hieromtrent geen informatie bewaard. Neemt men de uitspraak van 5Q15 1 I 6 letterlijk, dan iss niet alleen het trappenhuis maar het gehele poortgebouw van een woonblok bekleed bij middel van witte steen. Opgraving van een groot trapgebouw, waarlangs kon worden opgestegen naar de koninklijke basilica van de tempelvoorhof816, verwijst volgens Yadin naar de toepassing van het principe, waarvolgens een vrijstaand trappenhuis toegang verschaft 810

Zie onder 15.4., eerste volume. Yadin 1983: 211 – 217. 812 Hypothese Yadin 1983: 216. 813 Zie onder 9.2., eerste volume 814 Zie ook Yadin 1983: 216. 815 García Martínez 1992b: 196. 816 Mazar 1971: 13 (apud Yadin 1983: 214). 811

231

tot de bovenste ruimte van een aanpalend gebouw817. Hierover verstrekt Yadin geen verdere informatie. 15.5. Zuilen en zuilengalerijen Zuilen worden in Ezechiël tweemaal vermeld. De inkomhal van het tempelgebouw heeft aan weerszijden naast de posten een zuil (40: 49). De drie niveaus van de priesterlijke sacristieën hebben geen zuilen zoals de zuilen van de voorhoven (42: 6). Laatstgenoemde vermelding verwijst mogelijk naar zuilengalerijen op beide voorhoven, die eerder niet werden vermeld. Moet begrepen worden, dat de constructie met drie niveaus niet bij middel van zuilen was opgetrokken818 of wordt hier iets anders bedoeld? Zuilen (‫ )עמוד‬komen op de Tempelrol voor 1° zoals in Aramees ieuw Jeruzalem als centraal element in het trappenhuis van het tempelgebouw (11Q19 XXX 21/9 – 22/10) en 2° in verband met de slachtplaats819 (11Q19 XXXIV 9/2, 10/3 en 22/15) en 3° in een onduidelijke context betreffende het tempelinterieur (11Q19 X 4 en 11). Zuilengallerijen (‫ )פרור‬of stoas worden als dusdanig genoemd op de Tempelrol: een mogelijk cirkelvormige stoa ten westen van het tempelgebouw (11Q19 XXXV 16/9 – 17/10), één aan de binnenzijde van de muur van de binnenste voorhof, (11Q19 XXXVII 14/6 en 17/9)820 en één aan de binnenzijde van de muur van de buitenste voorhof (11Q19 XLII 13/8 en 14/9). De betekenis van de term ‫ פרור‬kan worden afgeleid uit twee passussen van de Tempelrol. Uit de beschrijving van de mogelijk cirkelvormige zuilenconstructie ten westen van het tempelgebouw (1983: 235 – 239) op 11Q19 XXXV (17/10 – 22/15a), “‫ פרור‬van zuilen” genoemd, kan worden afgeleid, dat een ‫ פרור‬uit zuilen bestaat: “(17/10) En gij zult aanleggen een plaats westelijk van het tempelhuis rondom als een zuilenvoorgebouw van staande zuilen (18/11) voor het zonde-offer en voor het schuldoffer, dit van dat gescheiden, voor het zondeoffer van de priesters en voor de bokken (19/12) en voor de zonde-offers van het volk en voor zijn schuldoffers. In geen geval zullen zij vermengd worden met (20/13) elkaar. Daarom zullen hun plaatsen gescheiden zijn van elkaar, zodat niet (21/14) overtreden de priesters betreffende het gehele zonde-offer van het volk met betrekking tot alle rammen de schuldoffers, om op te laden (22/15a) zondenschuld. VACAT.” ‫ פרור‬op de Tempelrol is een stoa bestaande uit zuilen. Deze zuilen worden beschreven als 8‫עומדי‬, “staande”, dit wil naar Bijbels gebruik zeggen “vrijstaande”. De afmetingen van de stoa ten westen van het tempelgebouw worden in de rol niet opgegeven. De bepaling ‫ סביב‬is raadselachtig. Waarschijnlijk verwijst zij naar het feit, dat het een afgesloten ruimte betrof. Deze betekenis heeft de term ook elders in de rol (XXXV 15/8; XXXVIII 19/12; XL 14/7; XLVI 13/5 en 17/9). Laatstgenoemde opmerking van Yadin is in tegenspraak met het open karakter van een ‫פרור‬, dat volgens hem kan worden afgeleid uit de beschrijving van drie niveaus van 8‫ פרורי‬tegen de buitenmuur van de buitenhof821. XLII, waarin de buitenste hof en de constructies aan de binnenzijde van zijn buitenmuur worden besproken, behandelt uitvoerig de constructie van een 822‫פרור‬. Genoemde constructies, die palen aan de binnenzijde van de buitenmuur vertonen drie niveaus. Elke niveau 817

Yadin 1983: 214. Allen 1990: 564. 819 Bespreking: zie onder 15.6., eerste volume. 820 Aangaande beschrijving van de stoa in de binnenste voorhof: Yadin 1983: 207 – 208. 821 Yadin 1983: 237 – 239. 822 Yadin 1983: 256 –264. 818

232

heeft vertrekken, kamers en 8‫פרורי‬, gericht naar de binnenzijde van de hof. Deze stoas hebben trappenhuizen, die toegang verschaffen tot de hoger gelegen verdiepen: “(9/4) en de sto[a… De breed]te tien ellen … Tussen poort (10/5) en poort [zult gij acht]tien cellen maken] en hun (11/6) kamers. (12/7) Een trappenhuis zult gij maken naast de muren van de poorten in de (13/8) stoa (met treden), die rondom heen leiden naar de tweede en de derde stoa (14/9) en naar het dak. De cellen en de kamers en hun stoas moeten worden gebouwd zoals de onderste, (15/10) die op de tweede en de derde verdieping overeenkomstig de afmeting van de onderste.” (11Q19 XLII). de stoa zelf niet onderverdeeld is volstaat de vermelding van zijn breedte. De hoogte van 14 ellen kan worden afgeleid uit de bespreking van de bovenverdieping. Volgens Yadin blijkt uit 11Q19 XXXVII (12/4 - 20/12) dat zich een stoa bevindt aan de binnenzijde van de omwalling van de binnenhof823. Bedoelde passus betreft hoofdzakelijk de vereringsoffers: “(12/4) [wand] van de binnenste hof tot de ommuring van het altaar, dat (?) … […] (13/5) [daar (?) d]e šǝlamīmoffers van de Israëlieten […] (14/6) […] … […] buitenhoeken (?) van het onderste zuilenvoorgebouw, vervaardigd in goud (?) … (15/7) de toegangen naast […] de poorten, aan beide [zijden] van de poort (16/8) En jullie zullen z[i]tpla[at]sen voor de priesters en tafels aanbrengen in het [binnenste] van de h[of] (17/9) voor de zitplaatsen in het binnenste van het zuilenvoorgebouw naast de wand van de hof, van de buitenste (18/10) plaatsen, gemaakt voor de priesters, voor jullie slachtoffers en voor de eerstelingen en voor de tienden (19/11) en voor hun šǝlamīmoffers, die zij offeren. En zij z[ul]len de šǝlamīmoffers niet vermengen”. (20/12) van de Israëlieten met de offers van de priesters. VACAT.” De rol beklemtoont, dat de zonde-offers van de priesters niet mogen worden vermengd met de zonde-offers van het volk in de plaats ten westen van het tempelgebouw (XXXV 21/14 – 22/15). Volgens Yadin bevinden de tafels en de zitplaatsen ten behoeve van de consumptie van dierenoffers door de priesters zich in deze stoa824. De oudste gekende bron, waarin cultische bereiding en consumptie van offermaaltijden wordt bepaald biedt Ezechiël 46: “(19) Daarna bracht hij mij door de ingang, die aan de zijde van de poort was, tot de heilige kamers, behorende aan de priesters, die naar het noorden zagen en zie, daar was een plaats aan beide zijden naar het westen. (20) En hij zei tot mij: “Dit is de plaats, waar de priesters het schuldoffer en het zonde-offer zullen laten koken en waar zij het graanoffer zullen bakken, opdat zij het niet buitenbrengen in de buitenvoorhof, om het volk te heiligen.” Volgens Ezechiël 42: 13 betreft deze passus de binnenste hof: “Toen zei hij tot mij: de kamers van het noorden en de kamers van het zuiden, die vooraan de afgesloten plaats , dat zijn heilige kamers, waarin de priesters, die tot de Heer naderen, die allerheiligste dingen zullen eten. Daar zullen zij de allerheiligste dingen leggen en het graanoffer en het zonde-offer en het schuldoffer, want de plaats is heilig.” Yadin ziet verwantschap tussen de term ‫ פרור‬van de Tempelrol en de ‫ פרזיתא‬term in Aramees ieuw Jeruzalem. Laatstgenoemde term betekent volgens hem “ a kind of open court”. De term ‫ פרוור‬is ongetwijfeld ontleend aan het Perzisch met als betekenis een zuilenstructuur naar alle zijden open825.

823

Yadin 1983: 237 – 238. Yadin 1983: 237. 825 Yadin 1983: 238. 824

233

15.6. Slachtplaatsen Volgens Yadin826 hebben een aantal fragmenten van Aramees ieuw Jeruzalem betrekking op een slachtplaats, vergelijkbaar met zulke plaats, beschreven op de Tempelrol. Laatstgenoemde tekst beschrijft de slachtplaats als volgt: “(8/1) […] … op een bron[ze]n tablet […] (9/2) […] … en tussen de zuilen en de z[uil ( ?) …] (10/3) […] waarvan geldt tussen de zuilen […] (11/4) […] … naartoe (?) … de wiele[n]/radere[n …] (12/5) […] …, en men sluit de wielen/raderen (8‫ )הגלגלי‬en …[…] (13/6) en bindt de horens (?) van de var in de ringen en […] de ringen, (14/7) daarna zal men ze slachten. En men verzamelt [al] h[et bloed] in sprenkelschalen (15/8) en sprenkelt het op het fundament van het altaar rondomheen. VACAT Vervolgens opent men (16/9) de wielen (8‫ )הגלגלי‬en trekt men de huiden af van de varren van hun vlees en verdeelt (17/10) ze volgens hun delen en zout men de delen met zout in en wast men de (18/11) ingewanden en de onderschenkels en zout men met zout in en laat men ze in rook opgaan over (19/12) het vuur, dat op het altaar is, var na var met zijn delen en met het spijsoffer van fijn meel daarop (20/13) en met de wijn van zijn plengoffer met hem en van hem daarover. En zullen in rook doen opgaan de priesters, de zonen van Aäron, het geheel ( 21/14) op het altaar als een vuuroffer, een reuk van welgevallen voor God. VACAT (22/15) En gij zult ketens vervaardigen, die neerhangen van het balkwerk van de twaalf zuilen” (11Q19 XXXIV). Volgens Yadin is de slachtplaats op de Tempelrol een overdekte ruimte zonder muur. Haar dak wordt geschraagd door middel van 12 zuilen. Het aantal zuilen stemt overeen met het aantal personen nabij het altaar. Aan de kettingen, die neerhingen vanaf de zoldering, waren ringen bevestigd. De wielen waren waarschijnlijk bedoeld, om dit systeem van kettingen en ringen te bedienen. Het beschreven mechanisme werd gehanteerd bij het slachten van de offerdieren. Yadin827 voegt de fragmenten 1, 5 en 14 van manuscript 1Q32 van de Aramese tekst samen, om aan te tonen, dat ook hier mogelijk sprake is van een slachtplaats828:“(1) […]o alle/elke o[…] (2) […]oo het wie[l/ra[d/kapitee[l …] (3) […]xxx het wiel/rad […]” (1Q32 14), “(1) […]o de basis van [de] zuil [...] (2) [… vanaf de in]gang/van boven(aan) naar [de] zuil […]” (1Q32 1) en “(2) […]tw[ee] [zu]ilen[…]” (1Q32 5). Volgens García Martínez 829 is de voorgestelde reconstructie onmogelijk omwille van volgende twee elementen: - fragment 14 is het onderste gedeelte van een kolom, waarvan de brede ondermarge bewaard is gebleven. Genoemd fragment kan bijgevolg niet voorafgaan aan 1Q32 1: 1 – 2. - fragment 5 vertoont sporen van een regel, die door Yadin niet wordt getranscribeerd en waarvan de resten niet in overeenstemming kunnen worden gebracht met de lettertekens, bewaard op de tweede regel van fragment 1:1Q32 5: “(1) […]xx xo[…] (2) […]tw[ee] [zu]ilen[…] (3) […]ox[…]”. De argumenten van García Martínez weerleggen de stellingname van Yadin. De verkeerde reconstructie, uitgevoerd door laatstgenoemde auteur, sluit echter niet uit, dat er in 1Q32 wel degelijk een slachtplaats in de tempel van de Aramese tekst wordt beschreven, als de term ‫גַלְ גַל‬, “wiel” betrekking heeft op dezelfde elementen als op de Tempelrol 11Q19 XXXIV 12/5 en 16/9 (8‫הגלגלי‬, “wielen”). De bewaarde context in 826

Yadin 1983: 235. Yadin 1983: 135. 828 Yadin 1983: 233 – 234. 829 García Martínez 1992b: 181: voetnoot 7. 827

234

1Q32 14 is evenwel te beperkt, om daarover een onderbouwde conclusie te formuleren. In Ezechiël (40: 41 - 43) wordt een slachtinstallatie beschreven, die verschilt van die op de Tempelrol. Aan de binnenzijde van de noordpoort van de binnenhof bevinden zich vier tafels aan weerszijden van de poortopening, waarop wordt geslacht. Voor het brandofferaltaar bevinden zich vier andere tafels van gehouwen steen, 1, 5 el lang, 1 el breed en 1 el hoog, waarop het slachtgerei wordt gelegd. Haken van een handbreed doen dienst bij de slachtwerkzaamheden. 15.7. Kookplaatsen In Ezechiël toont de gids aan de bezoeker in de vier hoeken van de buitenhof ommuurde voorhofjes met schoorstenen, allen met dezelfde afmetingen, 40 ellen lang en 30 breed. Deze voorhofjes hadden dezelfde afmeting. Daar worden de slachtoffers van het volk bereid. (46: 22 - 24). Volgens de Tempelrol moeten in de vier binnenhoeken van de binnenhof kookplaatsen worden aangebracht voor de bereiding van de slachten zonde-offers, die door de priesters in de stoa aan de binnenwand van de omwalling van de hof aan tafels worden genuttigd (11Q19 XXXVII 21/13 -22/14). 15.8. Huis van het wasbekken en huis van het cultusgerei830 Goed bewaard op de Tempelrol zijn de passussen betreffende het huis van het wasbekken en het huis van het cultusgerei. Het huis van het cultusgerei wordt beschreven in vergelijking met het huis van het wasbekken. In volgende tabel worden beide beschrijvingen als volgt met elkaar vergeleken: huis van het wasbekken (11Q19 XXXI) opdracht: een gebouw optrekken ten behoeve van het wasbekken (10; 1 Kon 7: 23 – 26) ligging: tegenover het zuidoosten vorm grondoppervlak: vierkant afmetingen: naar alle zijden 21 ellen 50 ellen verwijderd van het altaar

de dikte van de muur: 3 ellen en de hoogte 20 ellen … poorten: vier, in de muur aan de oost, noord-, en westzijde.

huis van het cultusgerei (11Q19 XXXIII) opdracht: een huis optrekken (8)

ligging: ten oosten van het wasbekken (8) afmetingen: met dezelfde afmetingen als het huis van het wasbekken (8) de afstand tussen de muur van het ene tot de muur van het andere zal 7 ellen bedragen (9) zijn gehele gebouw en gebinte zullen gelijk zijn aan die van het huis van het wasbekken (9)

poorten: twee, één aan de noord- één en aan de zuidzijde, de ene tegenover de andere, van dezelfde afmetingen als de poorten van het huis van het wasbekken (10 - 11).

afmetingen van de poorten: breedte: 4 ellen en hoogte 7 het gehele wandoppervlak van het interieur: afgesloten nissen 2 ellen (diep), 2 ellen diep en 4 ellen hoog, met deuren, voor het cultusgerei: voor de sprengbekkens, de plengkannen, de vuurpannen en het zilveren vaatwerk, waarmee men de ingewanden en de ledematen op het altaar brengt. (11 - 15) 830

Zie afbeeldingen 30.26.1. en 30.26.2., tweede volume.

235

De bewaarde tekst van Aramees ieuw Jeruzalem noch de tekst van Ezechiël bevatten enige verwijzing naar cultusgerei. Laatstgenoemd boek bevat geen vermelding van het wasbekken831. 15.9. Vogelverschrikking en latrines en plaatsen voor melaatsen, mannen met vloeiingen en verontreinigingen Uitsluitend de auteur van de Tempelrol maakt gewag van latrines (= een plaats”, 8‫)מקו‬, die ten noordwesten van de stad moet worden aangelegd: huizen met balken en kuilen binnenin, bestemd voor de uitwerpselen en niet zichtbaar op een afstand van 300 ellen afstand van de stad (11Q19 XLVI 13 – 16; 11Q20 XII 24 - 25). De auteur van de rol vermeldt tevens afzonderlijke plaatsen (‫ )מקומות‬ten oosten van de stad, bestemd voor melaatsen, mannen met vloeiingen en mannen met verontreinigingen (11Q19 16 - 18; 11Q20 XIII 12).

831

Betreffende het wasbekken en cultusgerei in andere teksten: zie onder 11.6.3. en 11.6.4., eerste volume.

236

16. Assyrische en Babylonische parallellen Assyrische en Babylonische architectuurbeschrijvingen hebben betrekking op steden, meestal Babylon, zijn omwalling of zijn tempelcomplexen, in hoofdzaak het Esagila. In voorliggend hoofdstuk worden enerzijds koningsinscripties besproken (16.1.) en anderzijds tal van andere teksten die verschillende aspecten van architectuurbeschrijving bevatten: segmentsgewijze werkwijze (16.2.1.), segmentsgewijze werkwijze en telling torens (16.2.2.), globale afmeting omwalling Babylon (16.2.3.), oriëntatie en plaatsbepaling stadswijken (16.2.4.), volgorde stadspoorten (16.2.5.), beschrijving van een complex en volumes als wiskundig vraagstuk (16.2.6.), schematische werkwijze (16.2.7.) en kostbare materialen (16.2.8.). 16.1. Koningsinscripties In kortere architectuurbeschrijvende teksten treedt de koning op als auteur, die verslag uitbrengt over zijn bouwwerkzaamheden. Assyrische en Babylonische inscripties en verslagen bevatten architectuurbeschrijvende elementen, waarmee verwezen wordt naar bouwwerkzaamheden met betrekking tot aanpassing en restauratie enerzijds maar ook naar verwoesting anderzijds. Vaak worden bouwwerkzaamheden ondernomen omwille van herstel van een vervallen toestand, die toevallige of moedwillige oorsprong kan hebben. Baksteen en bitumen zijn de meest genoemde materialen. De Babylonische koning Adadaplaiddina (1067 - 1046 v. C.) van de tweede dynastie van Isin herstelt de ingestorte oostelijke omwalling van Babylon832. Ook de Neoassyrische koning Sargon II (721 – 705 v. C.) bouwt deze omwalling van Babylon herop. Hij vormt bakstenen en bouwt een kade bij middel van bitumen en pek. Sennachrib (704 – 681 v. C.) verwoest de stad door omlegging van de Eufraat833, wat Asarhaddon (680 – 669 v. C.) toelaat de stad te beschrijven als een moeraslandschap bezaaid met ruïnes.834 Laatstgenoemde herstelt de vernieling, aangericht door Sennachrib. Als voorbereiding van de werkzaamheden hanteert Asarhaddon twee werkwijzen. De afmetingen van de stadsomwalling Imgurenlil meet hij op bij middel van de AŠLUel835. Het resultaat van de opmeting is een vierkant van 30 x 30 AŠLU-el, wat evenwel niet overeenstemt met de werkelijke vorm en afmetingen, die in de 19de eeuw werden opgegraven door Koldewey. Hij vult de buitenste wal aan, verfraait hem en voorziet de poorten van vleugels.836 Bij de voorbereiding van de restauratiewerken, die hij aan het Esagila wil uitvoeren, raadpleegt Asarhaddon schriftelijke bronnen omwille van het nauwgezetheidsprincipe: “Ik legde zijn funderingsplatvorm direct bovenop de oude grondvesten, in overeenstemming met het oorspronkelijke plan. Ik kwam niet één el te kort en ik overschreed niet bij middel van één halve el.”837. Assurbanipal (668 – 631 v. C.) ziet zich genoodzaakt de werkzaamheden aan beide wallen te hervatten en ze te voorzien van poortvleugels838. De Neobabylonische koningen Nabopolasar (626 – 605 v. C.)839, Nebukadnezar II en Nabonid840 zetten de werkzaamheden verder. Om 832

George 1992: 344. George 1992: 352. 834 George 1992: 353. 835 George 1992: 345. 836 George 1992: 345. 837 George 1992: 346. 838 George 1992: 345. 839 George 1992: 346. 833

237

de Eufraat in toom te houden bouwen de eerste twee Chaldese koningen, Nabopolassar en Nebukadnezar II kaden841. Nabopolassar bouwt de binnenste omwalling opnieuw op na grondig de oude fundering te hebben onderzocht en bracht het metselwerk in zijn oorspronkelijke positie aan. Hij bouwt tevens de buitenste omwalling op.842 Nebukadnezar II (605 – 562 v. C.) past de Ištarpoort aan843 en herstelt een muursegment tussen de Marduk- en de Zababapoort.844 Hij brengt ook innovaties aan past de toegangsopeningen van de Ištarpoort aan.845 Hij werpt een brug van over een kanaal ten behoeve van de processieweg.846 Nebukadnezar II bouwt een bastion op de oostelijke stroomoever847 en baggert tevens kanalen uit en bekleedt hun kademuren door middel van bitumen en basteen.848 Neriglissar (560 – 556 v. C) ziet zich verplicht de stroom, omgeleid door zijn voorganger, in zijn oorspronkelijke bedding terug te voeren.849 Bezorgd om nauwgezetheid, raadpleegt Nabonid (556 – 539 v. C.), zoals eerder Asarhaddon, geschreven bronnen en voert hij opmetingen uit: “Als een kopie van zijn plan, tekende ik zijn plan, […] ik mat zijn afmetingen op [met de grote AŠLU-ellenstandaard, overeenkomstig zijn oorspronkelijk ontwerp.” 850 Zoals zijn voorganger Nabopolassar onderzoekt hij de oude funderingen van de buitenste omwalling, om het metselwerk op de juiste plaats aan te brengen.851 De Perzische koning Cyrus852 (v. C.) brengt als laatste verslag uit over zijn werkzaamheden aan de stadsomwalling van Babylon. Na opstanden wordt de omwalling van Babylon in de Oudperzische tijd nog tweemaal gesloopt.853 Het belang van de teksten van de Assyrische en Babylonische koningen ligt vooral in hun bezorgdheid om nauwgezet en respectvol de stadsomwalling van Babylon in haar oorspronkelijke vorm te herstellen. Hiertoe zijn uiteraard nauwkeurige opmetingen vereist. De bezorgdheid omwille van de staat van de stadsomwalling van genoemde koningen wordt gedeeld door Nehemija maar dan met betrekking tot Jeruzalem. Zoals bedoelde koningen bouwt hij de vervallen omwalling herop zonder echter enige vermelding van opmeting854. Een aantal koningen vermelden, dat zij nauwgezet de vroegere vorm en afmetingen van de omwalling hebben onderzocht en geëerbiedigd. Babylon is immers gebouwd in goddelijke opdracht en bijgevolg volgens goddelijk plan. Het respect voor de afmetingen, voorzien in het goddelijk ontwerp of in de goddelijke verwezenlijking ervan, komt duidelijk tot uiting in Aramees ieuw Jeruzalem, Ezechiël en op de Tempelrol.

840

George 1992: 339, 340, 345 en 348. George 1992: 353 - 354. 842 George 1992: 346. 843 George 1992: 339. 844 George 1992: 348. 845 George 1992: 339. 846 George 1992: 357. 847 George 1992: 355. 848 George 1992: 357. 849 George 1992: 355. 850 George 1992: 122 – 123 en 346. 851 George 1992: 346. 852 George 1992: 349. 853 George 1992: 349. 854 Zie onder 13.3., eerste volume. 841

238

16.2. Andere teksten 16.2.1. Segmentsgewijze werkwijze855 De gehele of gedeeltelijke omtrek van de binnenste stadsomwalling is onderwerp van een ander soort Neo- of Laatbabylonische teksten. Eén ervan sluit aan bij de opmetende handelingen van de Assyrisch en Babylonische koningen (BM 54634)856. Bedoelde tekst bevat een segmentsgewijze beschrijving van de Imgurenlilwal met betrekking tot de feitelijke toestand, dit wil zeggen deels vervallen, ervan. Sommige gedeelten van de wal “zijn gebouwd” (DŪRU LA EPUŠ), andere zijn “niet gebouwd” (DŪRU EPUŠ). Vele walsegmenten worden afgebakend bij middel van topografische kenmerken. Enerzijds herinnert de uitdrukking “vanaf … tot aan” aan de opmeting van de stadsomwalling in Aramees ieuw Jeruzalem en de omwalling van de middenen buitenhof in de Tempelrol. Anderzijds herinnert de aard van de richtpunten aan Nehemija, waar niet alleen poorten een rol spelen maar ook andere richtpunten. Niet alleen bakens, gekend uit Tintir, zoals de Zababa- en de Urašpoort en de tempel van Beletninua in het westen, worden vermeld in verband met de omwalling maar ook de tempel van Zāriqu, de Eufraatoevers, een toren, stèles en een verkeersader857. De vermelde afmetingen stemmen overeen met die van de opgravingen. Zowel de beschrijving van de vervallen toestand van een stadsomwalling als de segmentsgewijze omgang ervan herinnert aan de werkwijze van de profeet Nehemija858. De architectuur, beschreven in Aramees ieuw Jeruzalem, Ezechiël en op de Tempelrol kan als modernistisch worden gezien, wat wil zeggen, dat impliciet of expliciet tabula rasa wordt gemaakt van de bestaande toestand. De vormen zijn niet historisch bepaald maar meetkundig. Vervallen toestand en herstel ervan komen niet ter sprake en de afmetingen van de omwalling hebben uitsluitend betrekking op de vier muren van een vierhoek of de segmenten ervan, opgemeten met als richtpunten poorten en hoeken. 16.2.2. Segmentsgewijze werkwijze en telling torens859 Een Neo- of Laatbabylonische tekst (BM 55441)860 somt op peripathetische wijze het aantal torens op tussen opeenvolgende punten van de buitenste stadsomwalling, Nimitenlil, van Babylon. Het totaal aantal bedraagt 120 torens, verdeeld over zes segmenten. Het traject begint in het noorden bij het zomerpaleis aan de Eufraat en loopt aaneensluitend door tot aan de poort van de Zeeoever ten zuiden van de stad, eveneens aan de Eufraat: 12 torens vanaf de oever van de Eufraat tot aan de poort van het Suhikanaal, 18 vanaf de drempel van laatstgenoemde poort tot aan het district van de Hof van de hofmeier, 8 vanaf van genoemde hof tot aan de drempel van de poort van het Madanukanaal, 29 vanaf genoemde poort tot aan de grens van de Gissupoort, 23 vanaf genoemde poort tot aan de bovenste toren van de poort van de zon van de goden en ten slotte 30 vanaf genoemde tot aan de poort van de zeeoever. Deze tekst 855

Zie afbeelding 30.28.1., tweede volume. George 1992: 130 – 133. 857 De Zababapoort: vz. 1’, de Urašpoort: vz. 5’ – 6’, de Eufraatoevers/kaden: vz. 9’ – 12’, tempel van Zāriqu: vz. 5’, de tempel van Beletninua: rz. 10’, de bronzen toren: rz. 6’, stèles: rz. 2’ – 3’ en een verkeersader: rz. 11’. 858 Zie hiervoor onder 13.3., eerste volume. 859 Zie afbeelding 30.28.1., tweede volume. 860 George 1992: 137 – 141. 856

239

herinnert aan de analytische, dit wil zeggen segmentsgewijze visie op omwalling en het aaneensluitend consecutief bezoek ervan in ehemija, Aramees ieuw Jeruzalem, Ezechiël en op de Tempelrol enerzijds en aan de telling van torens in de Aramese tekst anderzijds861. De richtpunten van het traject in de Babylonische tekst bestaan niet uitsluitend uit poorten. 16.2.3. Globale afmeting omwalling Babylon862 Een andere tekst (BM 35385)863 heeft op de achterzijde van de tablet een gedeeltelijk bewaard stadsplan van Babylon. De gehele tekst verwijst naar Babylon en het Esagila maar bevat ook astronomische gegevens. Het oostelijke en westelijke gedeelte van binnenste omwalling, Imgurenlil, worden elk opgedeeld in een “hoger” (BÀD AN.TA = DŪRU ELÛ) en een “lager” (BÀD KI.TA = DŪRU ŠAPLÛ) gedeelte. Enige scheidings- en richtpunten zijn poorten, oostelijk de Zababapoort en westelijk de Adadpoort. De afmetingen worden niet alleen vermeld in GIŠ en I DA UM (NINDA) maar ook op verkorte wijze bij middel van de verwijzing DIrhan (MUŠ). Laatstgenoemde verwijzing heeft mogelijk betrekking op de gracht. De globale som van de afmetingen wordt niet genoemd maar optelling levert hetzelfde resultaat op als de opmeting door Asarhaddon, 30 AŠLU x 4, en die van Nabonid, 20 GIŠ864, wat in de drie gevallen overeenstemt met 1 200 I DA U. Laatstgenoemde koning vermeldt de afmeting van de stadsomtrek in verband met het herstel van het muursegment tussen de Marduk- en de Zababapoort. Hoewel bedoelde tekst met Aramees ieuw Jeruzalem, Ezechiël en de Tempelrol de aandacht voor berekening van omwallingen deelt onderscheidt hij zich ervan door de omwalling in twee segmenten op te delen, die niet samenvallen met andere opdelingen, zoals de verdeling van de stad door de Eufraat, de muren tussen de hoeken en de stroom of de muursegmenten tussen de poorten. Opvallend is de dubbele vermelding van afmetingen, enerzijds door middel van I DA U en GIŠ en anderzijds bij middel van DIrhan (MUŠ), een werkwijze, die herinnert aan vermelding van afmetingen in roeden en ellen in Aramees ieuw Jeruzalem.865 16.2.4. Oriëntatie en plaatsbepaling stadswijken866 De oudste stadbeschrijvende tekst867, een Jongbabylonische tekst van Oudbabylonische oorsprong, bedoeld als verheerlijking, stamt uit de twaalfde eeuw v. C. en heeft als Babylonische titel Tintir. Hij beslaat vijf tabletten. De tekst, die op verscheidene exemplaren bewaard is gebleven, bevat een inventaris van de verschillende namen van de stad, de heiligdommen, de poorten van de heiligdommen, de platvormen, de stadspoorten, de twee stadsomwallingen (binnenste: Imgurenlil en buitenste: Nimitenlil), de waterlopen, de straten, waaronder de brede en de smalle, met betrekking tot de poorten met totale som. De volledige vierde tablet en passussen op de vijfde tablet zijn van topografische aard, waarbij de indeling in specifieke stadswijken een belangrijke rol speelt. Op de vierde tablet wordt een inventaris 861

Zie onder 10.7.1. en 13.3., eerste volume. Zie afbeeldingen 30.28.1. en 30.28.2., tweede volume. 863 George 1992: 133 – 137. 864 George 1992: 348. 865 Zie hiervoor onder 13.6.2., eerste volume. 866 Zie afbeelding 30.28.1., tweede volume. 867 George 1992: 1 – 72. 862

240

vermeld van alle stadsheiligdommen, gerangschikt volgens wijk: Eridu (IV 1 – 14), Kadingirra (IV 15 – 18), Šuanna (IV 19 – 20), Nieuwstad (IV 21 – 23), Kullab (IV 24 – 27), TE.Eki (IV 28 – 30), Bablugalgirra (IV 31 - 33), Kumar (IV 34 - 40) en Tuba (IV 41 - 43). De vijfde tablet bevat een opsomming van de openbare voetstukken (BÁRA) an godenbeelden (V 1 - 48), de acht stadspoorten (V 49 – 56), de twee stadsomwallingen, Imgurenlil en Nimitenlil (V 57 – 58), de rivieroevers (V 59 – 61), 20 straten, waarvan de acht straten, die uitgeven op de acht stadspoorten (V 62 – 81), de som van cultuscentra, schrijnen, openbare voetstukken voor godenbeelden, stations, drie waterlopen, stadspoorten en straten. De tekst van de vijfde tablet wordt afgesloten bij middel van de afbakening van de stadswijken bij middel van muursegmenten tussen poorten, die hierbij dienst doen als externe richtpunten. De volgorde in bedoelde passus verschilt lichtjes van die op de vierde tablet: Eridu (V 92), Šuanna (V 93), Kadingirra (V 94), Nieuwstad (95), Kullab (V 96), TE.Eki (V 97), U-x-Ù? (V 99), Kumar (V 100) Bablugalgirra (V 101) en Tuba (V 102). De desbetreffende tekst luidt als volgt: “Vanaf de markt tot aan de grote poort [is de naam], Eridu, vanaf de markt tot aan de poort van Uraš de naam Šuanna, vanaf de Grote poort tot aan de Ištarpoort de naam Kadingirra, vanaf de Ištarpoort tot aan de tempel van Beleteanna op de kanaaloever de naam ieuwe stad, vanaf de tempel Beleteanna op de kanaaloever tot aan de Mardukpoort de naam Kullab, vanaf de Zababapoort tot aan het podium ‘De goden aanhoren Marduk’ de naam TE.E.i. De vier stadswijken op de oostoever. Vanaf de Adadpoort tot aan de Akupoort de naam u[…], vanaf de Akupoort tot aan Enamtila, plaats waar het Eešmaḫ is gebouwd, de naam Kumar, in het hart van de boog van de tempel van Beletninua tot aan de stroomoever de naam Bablugalirra, vanaf de Šamašpoort tot aan de stroom de naam Tuba. De 4 wijken op de westoever. 10 stadswijken, waarvan de belendende velden welvaart [brengen].”868. Oriëntatie en positiebepaling van de wijken verlopen op inductieve wijze en worden niet uitgeoefend aan de hand van muursegmenten maar vanuit een vertrekpunt binnenin de stad naar een poort in de omwalling. Oriëntatie en plaatsbepaling van de 16 rechthoekige stadsarealen in Aramees ieuw Jeruzalem worden op impliciete en deductieve wijze uitgevoerd. Nadat de omwalling is opgemeten, waarbij de 12 poorten worden gesitueerd, wordt het rastervormig boulevardpatroon geschetst, waardoor niet alleen het bestaan van bedoelde arealen wordt bepaald maar ook hun vorm en hun oriëntatie. 16.2.5. Volgorde poorten tempelcomplex Esagila869 Verschillende teksten bevatten lijsten met de poortnamen van het Esagila. In een inscriptie van Neriglissar (I R 67 i 23 en 29) worden de namen van de vier hoofdpoorten van het westelijk deel van het complex rondom de voorhof van Bēl tegen uurwijzerzin opgesomd, “Poort van zonsopgang” (A), “Poort van de Engelbewaker” (D), “Poort van de overvloed” (C) en “Poort van het schitterende wonder” (B). Op de Esagilatablet (AO 6555 en BM 40813) neemt de volgorde een aanvang bij de oostelijke “Vereerde poort”, waarna de vier poorten van het westelijke gedeelte eveneens tegen uurwijzerzin in worden opgesomd: Kamaḫ (F), Kautuea (A), Kagal (h), Kalammarabi (D), Kaḫegal (C), en Kaudebabara (B). Eén Neo- of Laatbabylonische tekst (BM 35046) en één Laatbabylonische tekst (BM 38602//VAT 13817)870 zijn de belangrijkste bronnen voor de poortbenamingen van het Esagila. Zij 868

VAT 13101. George 1992: 70. George 1992: 85 en 86. Zie afbeelding 30.29.2., tweede volume. 870 BM 35046: George 1992: 92 – 95; BM 38602//VAT 13817: o. c. 95 – 98. 869

241

bevatten dezelfde volgorde van benamingen als de Esagilatablet871. Een tablet, gekend uit Assur en Sultantepe872, hoort mogelijk bij de tekst van LUDLUL BĒL EMĒQI873. Genoemde tekst, verwant aan Qohelet, oorspronkelijk opgesteld in de Kassietische periode, heeft betrekking op de klacht van een edelman, die getroffen werd door tal van tegenslagen maar door tussenkomst van Marduk zijn gezondheid en welvaart heeft teruggewonnen. Op bedoelde tablet voert het hoofdpersonage een ritueel uit, waarbij hij 12 poorten van het Esagila bezoekt: “Ik, die afdaalde naar het graf ben teruggekeerd naar de Poort van zonsopgang (A). In de Poort van de welvaart (C) werd welvaart aan mij gegeven. In de Poort van bewakende engel (D), kwam een bewakende geest nader tot mij, in de Poort van het welzijn (m) vond ik welzijn, in de Poort van het leven (?), werd mij leven geschonken, in de Poort van zonsopgang (A), werd ik onder de levenden erkend, in de Poort van het schitterend wonder (B), werden mijn omina verwezenlijkt, in de Poort van de schuldverlossing (?), werd ik bevrijd van mijn band, in de Poort van de verering (?) onderzocht mijn mond, in de Poort van de verlossing (?) van plagen, werd ik verlost van mijn plagen, in de Poort van het welzijn (?) communiceerde ik met Marduk, in de Poort van de overdaad (?) kuste ik de voeten van Sarpanitum.” De poorten worden niet alleen vermeld in uurwijzerzin874, als men tekening houdt met de volgorde C, D, A en B, zij worden ook vermeld in rituele volgorde en niet in ruimtelijk-architectonische volgorde. Opsomming van poortgebouwen in gesloten volgorde komt in vijf Babylonische teksten voor, waarvan in één met uurwijzerzin mee en in vier tegen uurwijzerzin in. De auteurs van Aramees ieuw Jeruzalem, Ezechiël en de Tempelrol werken allen in uurwijzerzin. Een opvallende overeenkomst bevat de Tempelrol met een passus in een Babylonische tekst (BM 35046), waarin de ligging van de poorten van het Esagila wordt verbonden met rituelen, evenwel in minder uitgebreide mate: “De poort, waardoor de melk voor de regelmatige offers binnenkomt, haar naam Kaetemenanki, de poort, waardoor op de 15de Tebēt, de wierook van de edelen binnenkomt, haar naam is Kaekarzaginna, de poort, openend naar de tuin, haar naam Kakiriabzu, de poort, waar de monden van de goden worden geopend.” Op de Tempelrol (XLII - XLIII) wordt de beschrijving van de buitenhof verbonden met de rituelen, die er moeten worden uitgevoerd. 16.2.6. Beschrijving van een complex en volumes als wiskundig vraagstuk Een architectuurbeschrijvende tekst (AO 6555 en BM 40813)875, de Esagilatablet, is drievoudig gelaagd van aard. De aanhef lijkt op een goddelijke bouwopdracht te wijzen: “Op bevel van Anu en Antu, het zij goed!”. Tussenlassen wijzen op didactisch opzet bij de oplossing van een wiskundig vraagstuk: “Maak x kleiner dan” en”voor u om uit te voeren (IGI.DU8.A.ZU)”876. Expliciet toelichtend zijn de uitdrukkingen “Als jij niet begrijpt”877 en “om te berekenen”878. Het slot van de tekst wijst op het discrete karakter van de tekst, die voorbehouden is aan ingewijden en waarvan de inhoud niet 871

BM 35046: vz. 2 – 5; BM 38602//VAT 13817: 8’ – 11’. VAT 9442, VAT 10538, VAT 9303 en SU 1952, 212 + 291 met 302. 873 Lambert 1975: 21 – 62. 874 George 1992: 90. 875 George 114 – 115. 876 AO 6555 16 en 20. 877 AO 6555 4, 6, 18 en 22. 878 AO 6555 17. 872

242

aan oningewijden mag worden meegedeeld: “Moge de ingewijde de ingewijde initiëren. De oningewijde mag niet zien.”879. Het grootste gedeelte van de tekst heeft betrekking op de beschrijving van de voorhoven en de zikkurat van het Mardukheiligdom in Babylon bij middel van lengte-, oppervlakte- en inhoudsmaten De meeste zinnen hebben geen werkwoordsvorm. De opeenvolging van de dimensies luidt: lengte, breedte en hoogte880. De beschrijving van twee voorhoven, de Grote voorhof en de Hof van Ištar en Zababa, wordt voorgesteld in de vorm van oplossing van een wiskundig vraagstuk bij middel van omzetting van lengtematen in oppervlaktematen en vervolgens in inhoudsmaten, die op hun beurt worden geconverteerd in lengtematen. Hoewel de tekst hoofdzakelijk metrologisch van aard is worden in een tussenlas (r. 11 – 15) zes poorten genoemd: F, A, h, D, C en B. F is de oostelijke poort van het gehele complex, die toegang verleent tot de lager gelegen hof, h is de westelijke poort van de hof van Bēl, gelegen op dezelfde as als F en A. De volgorde van de opsomming stemt waarschijnlijk overeen met het gevolgde processietraject. Er wordt meegedeeld, dat de tempelgebouwen niet zullen worden behandeld. De beschrijving van de zikkurat vangt aan bij de basis, waarbij late Neobabylonische lengtematen worden bij middel van vermenigvuldiging worden omgezet in oppervlaktematen. Deze bewerking wordt overgedaan volgens het Kassietische en Vroegneobabylonische stelsel. De bespreking van de basis wordt afgesloten met expliciete vermelding van lengte, breedte en hoogte. Vervolgens worden de tempelgebouwen op de hof aan de vier zijden van de zikkurat besproken, gesitueerd bij middel van hoofdrichtingen. Troon en bed van Marduk worden genoemd. De stereotiepe opmeting van de stadsomwalling in Aramees ieuw Jeruzalem herinnert aan het taalgebruik in laatstgenoemde passus. Het colofon bevat een stuntelige vergelijkende tabel, waarin het stelsel van de drie maten wordt toegelicht. De drie eerder vergeleken teksten, Aramees ieuw Jeruzalem, Ezechiël en de Tempelrol worden voorgesteld in de vorm van een complex wiskundig vraagstuk. Elementen voor de oplossing worden met mondjesmaat aangereikt en laten in een aantal gevallen aan de toehoorder/lezer toe een beeld te vormen van wat de auteur voorstelt. De auteur van de Aramese tekst laat aan zijn publiek toe de totale stadsomtrek te berekenen, in tegenstelling tot die van Ezechiël, die na de afmetingen van de muursegmenten de totale omtrek vermeldt. De toehoorder/lezer moet ook zelf de rastervormige stadsplattegrond construeren, de vorm van een volledig woonblok aan de hand van een kwadrant ervan, het interieur van het poortgebouw bij middel van de afzonderlijke, soms gedeeltelijke, afmetingen van zijn binnenruimten en ten slotte de vorm van een woonmodule. De informatieverstrekking bij middel van een gelijkaardige techniek wordt ook toegepast door de auteur van Ezechiël, wanneer hij afmetingen geeft op de buitenhof (40: 19), nadat hij het plaveisel heeft besproken (40: 18). De opmetende beschrijving van het brandofferaltaar is geformuleerd als een afzonderlijk wiskundig vraagstuk, waarbij nooit algemene afmetingen worden aangereikt en de toehoorder/lezer bij middel van optellen en aftrekken een beeld van het voorgestelde moet vormen. Er is zelfs een tablet opgegraven, waarop een zijzicht van een zikkurat staat getekend881. Overzichtelijker in de werkwijze van laatstgenoemde auteur is de voorstelling van de poortgebouwen, die, weliswaar gedeeltelijk, wordt herhaald. De lezer moet evenwel wachten tot aan het einde van het 879

AO 6555 colofon 1. B. v. AO 6555 36. 881 Zie afbeelding 30.30.2., tweede volume. 880

243

bezoek aan het tempelcomplex, om de afmetingen van zijn omtrek te vernemen, informatie, die absoluut noodzakelijk is om een beeld van het gehele complex te kunnen vormen. De auteur van de Tempelrol gaat nauwkeuriger te werk maar blijft toch ook onvolledig. Zo is het niet duidelijk, of op de binnenhof alle constructies nog extra omgeven zijn door middel van een muur882. Van het altaar, zoals beschreven in Ezechiël (43: 13 – 17) wordt door sommigen aangenomen, dat het de vorm van een zikkurat had. De afmetingen van het Etemenanki worden vermeld op de Esagilatablet op duidelijke, begrijpelijke en volledige wijze, verdieping per verdieping, van beneden naar boven883: “(36) De afmetingen, lengte, breedte en hoogte , zijn naam de zikkurat van Babylon (37): 15 I DA U de lengte, 15 I DA U de breedte, 51/2 I DA U de hoogte, het basisplatvorm (38) 13 I DA U de lengte, 13 I DA U de breedte, 3 I DA U de hoogte, de tweede verdieping, (39) 10 I DA U de lengte, 10 I DA U de breedte, 1 I DA U de hoogte, de derde verdieping, (40) 8 ½ I DA U de lengte, 8½ I DA U de breedte, 1 I DA U de hoogte, de vierde verdieping, (41) 7 I DA U de lengte, 7 I DA U de breedte, 1 I DA U de hoogte, de vijfde verdieping, 5½ I DA U de lengte, 5½ I DA U de breedte, 1 I DA U, de zesde verdieping, (42) 4 I DA U de lengte, 3 3/4 I DA U de breedte, 2½ I DA U de hoogte, het bovenste heiligdom, de zevende verdieping <en> de ŠAHŪRU.” In de beschrijving van het brandofferaltaar in Ezechiël (43:13 – 17) worden de afmetingen niet herhaald maar moet de lezer/toehoorder van eerder met nauw afgemeten informatie zowel de volledige structuur en vorm van het altaar construeren als de afmetingen ervan berekenen : “(13) En dit de maten < zijn> van het altaar in de ellen , de el één el en één handbreedte. Zijn goot één el en één el breed en zijn rand één span aan zijn rand en dit de basis van het altaar. (14) Vanaf de goot van de bodem tot aan de onderste richel: twee ellen en één breedte één el en van de kleinste richel tot aan de grootste richel: vier ellen en een breedte één el. (15) En de altaarhaard <was> vier ellen en vanaf de haard verder opwaarts: de vier horens. (16) De altaarhaard <was> twaalf ellen lang op twaalf ellen breed, vierkant aan zijn vier zijden. (17) En de richel veertien ellen lang op veertien ellen breed naar zijn vier zijden (= vierkant zijn) en de rand er rondomheen: de helft van een el en zijn basis: één el rondomheen en zijn treden ziende naar het oosten.” De sterk uiteenlopende interpretatievoorstellen884 tonen aan, dat de gegevens verstrekt in de tekst niet volstaan, om een beeld te vormen van het voorgestelde altaar. 16.2.7. Schematische werkwijze885 In het eerste en tweede gedeelte van een Neoassyrische beschrijving van het Esagila en het Ezida (VAT 9961 + 10335)886 worden de afmetingen van de ruimten en hoven van het Esagila in ellen vermeld in functie van twee dwarsdoorsneden: de eerste van zuid naar noord en de tweede van oost naar west. Beide sneden vertonen twee basiskenmerken: zij lopen van poort tot poort en doorsnijden elk negen muren. Van de 882

Yadin 1983: 205 – 207. Tekst: George 1992: pl. 24 en 25 en transcriptie: George 1992: 116. 884 Allen 1990 : 596 met voetnoot 51. 885 Zie afbeelding 30.29.1., tweede volume. 886 George 1992: 126 – 127. 883

244

zuidnoorddoorsnede kan met zekerheid worden aangenomen, dat de muren behoren aan zes ruimten en twee hoven, waarvan de grootste de centrale hof van het Esagila is. De inventaris van beide sneden wordt afgesloten bij middel van de opsomming van de totale afmetingen. Enerzijds verloopt de progressie op de Tempelrol vanuit het centrum naar de buitenste rand, in casu de gracht, die het geheel omgeeft. Deze algemene zin van de beschrijving verloopt apothemagewijs. Anderzijds gaat de auteur van de rol ook asgewijs te werk, een werkwijze, die sterk herinnert aan de Babylonische aanpak, waarbij het Esagila wordt beschreven door middel van twee assen. De beschrijving van twee bouwwerken op de Tempelrol herinneren aan de asgewijze benadering in de beschrijving van het Esagila, de beschrijving van het huis van het wasbekken en de algemene beschrijving van de vorm van de middenhof, meer bepaald bij middel van de respectieve uitdrukkingen “naar alle richtingen éénentwintig ellen” en “naar alle zijn richtingen, naar het zuiden en naar het westen en naar het noorden”. De aanhef van de opdracht tot de bouw van het huis van het wasbekken wordt als volgt geformuleerd: “(19/10) En maak een gebouw voor het wasbekken, zuidoostelijk , vierkant naar alle richtingen éénentwintig (20/11) ellen, verwijderd van het altaar vijftig ellen en de breedte (= dikte) van de wand bedraagt drie ellen (…).” (11Q19 XXXI). De opdracht voor de bouw van de middenhof wordt als volgt ingeleid: “(19/12) En gij zult aanbrengen een tweede hof rondom de binnenste hof, een breedte honderd ellen (20/13) en een lengte naar het oosten toe vierhonderdtachtig ellen. En overeenkomstig zullen breedte en lengte naar alle (21/14) zijn richtingen, naar het zuiden en naar het westen en naar het noorden. En <de> dikte van zijn muur zal vier ellen zijn en <de> hoogte acht- (22/15) entwintig ellen” (11Q19 XXXVIII). Dezelfde werkwijze wordt aangetroffen in een Neo- of Laatbabylonische tekst uit Sippar (BM 78905) 887, waarin de afmetingen van de poortgebouwen van het tempelcomplex van Šamaš in Borsippa worden vermeld. Genoemde tablet bevat de afmetingen van verscheidene tempelpoorten, inclusief, die van Šamaš, zijn vrouw Aja en van zijn vizier, Bunene. Bedoelde afmetingen worden gegeven in het kader van een traject doorheen een tempelcomplex met twee naast elkaar gelegen hoven en drie heiligdommen. Het gevolgde traject loopt vanaf het ene uiteinde van het complex naar het andere. Het heiligdom van Šamaš bevindt zich aan de buitenzijde van de ene hof, dat van zijn vizier aan de buitenzijde van de andere. Het heiligdom van zijn vrouw bevindt zich tussen beide hoven in. Het traject loopt van het heiligdom van de zonnegod naar dat van zijn vrouw en vervolgens naar dat van zijn vizier. De poortgebouwen worden gesitueerd ten aanzien van elkaar en van de hoven. Van de poort van Šamaš worden de totale hoogte vermeld evenals van haar onderdelen. Van de andere poorten wordt uitsluitende totale hoogte vermeld. Genoemd traject is niet rechtlijnig. Tweemaal wordt erop teruggekeerd. Eénmaal nadat de afmetingen van de toegangspoorten tot de cella van Aja en die van het tempelcomplex tot bedoelde cella zijn genoemd, worden de toegangspoorten van het temmpelcomplex tot de hof van Samas vermeld (r. 13 – 14). Pas aan het slot van de tekst wordt de breedte van de poort, die naar de kapel van Aja leidt vermeld (r. 22). De Babylonische tekst kan als volgt worden geparafraseerd: de poort van de cella van Šamaš tot aan de sluitsteen (?) (1), 18 ellen hoog (3). De sluitsteen (?) 2/3 el (3), het linteel 1 el (4), het metselwerk van het raam 3 1/2 ellen (5), het linteel van de luchtverversing (?) 1 el hoog (6), de dwarsbalk 2/3 el (7), het <metselwerk> boven de dwarsbalk 3 1/3 ellen (8) <en> de nok en de 887

BM 78905 1 – 9: George 1992: 216.

245

dakbalken 2 ellen (9). < De totale hoogte bedraagt 30 ellen> De poort van de cella van Aja, tot aan de sluitsteen (?) (10), 16 ellen (11). De poorten van het tempelcomplex, die voeren naar de kapel van Aja 15 ellen (12). de poorten van het tempelcomplex naar de hof van Šamaš 16 ellen hoog (13). De poort tegenover de cella van Šamaš , naar de lager gelegen (14) hof tot aan sluitsteen (?) (15) 18 ellen hoog (16). De poort van de kapel van Aja naar de lager gelegen hof (17) 18 ellen hoog (18). De poort van de cella van Bunene (19) 16 ellen (20). de poorten van het tempelcomplex 16 ellen (21) De toegangspoort van de kapel van Aja (22) tegenover de hof van Šamaš 3 2/3 ellen (23). De auteur van de Tempelrol deelt de hoogte van de poorten van de binnenhof op nagenoeg dezelfde wijze maar hij hanteert hier toch de techniek van het eenvoudige wiskundig vraagstuk. Eerst wordt de totale hoogte aan de buitenzijde vermeld (XXXVI 14/6), enkele regels verder de gelede hoogte, samengesteld uit de hoogte vanaf de drempel tot aan het linteel, 28 ellen, en de hoogte vanf het linteel tot aan de zoldering, 14 ellen (XXXVI 15/7b – 18/10). De ontbrekende 3 ellen op de rol behoren aan de dakconstructie.888 16.3. Materialen Materialen en kleur worden voornamelijk genoemd in de koninklijke verslagen. Aangezien het vaak eigentijdse herstelwerkzaamheden betreft worden als materialen tegels en pek genoemd, zoals met betrekking tot de bouw van de toren van Babel in Genesis (11: 3): “En iedereen zij zei tot zijn naaste: Kom aan, laat ons tegels strijken en wel dwarsbalken! En de tegel was voor hen steen en aardpek was voor hen leem.” Bedoelde materialen worden niet vermeld in Aramees ieuw Jeruzalem, Ezechiël en de Tempelrol. Nabuaplaiddina (885 - 852 v. C.) richt een nieuw cultusbeeld op van Šamaš in rood goud en lapislazuli.889 Nebukadnezar II bouwt de Ištarpoort herop bij middel van baksteen, geglazuurd door middel van lapislazuli. De funderingen legt hij bij middel van bitumen en baksteen. Het dak en de poortvleugels zijn in cederhout. De poortvleugels zijn overtrokken bij middel van brons, de poortspillen zijn in koper. 890 De Kaḫilisu poort van het Esagila bekleedde hij door middel van rood goud891.Twee slotgrachtwallen trekt hij eveneens op in bitumen en baksteen.892 Eveneens legt hij straten aan893, bekleed bij middel van breccië en gehouwen steen uit de bergen.894 Nabonid heeft de cederhouten deurvleugels van de tempels van Esagila overtrokken door middel van zilver van hoge kwaliteit895. Kleur wordt door Nabuaplaiddina en Nebukadnezar II genoemd in verband met goud: “rood goud”. In een onvolledig bewaarde Neo- of Laatbabylonische Mardukhymne (BM 36646)896 met een eulogie van Babylon worden kostbare materialen opgesomd, zoals in

888

Yadin 1983: 203. George 1992: 302. 890 George 1992: 339 - 340. 891 George 1992: 394. 892 George 1992: 340 – 341; 347 (2 x). 893 George 1992: 362 – 363. 894 George 1992: 360. 895 George 1992: 414 – 415. 896 BM 45986 + 46065 + 46121 + 46166 II 6’ – 8’: George 1992: 231. Zie afbeelding 30.30.1., tweede volume. 889

246

Aramees ieuw Jeruzalem, Jeremija en Tobit897: obsidiaan, lapis lazuli, witte steen en kostbare jaspis (r. 6’- 8’). De vermelding van witte steen herinnert sterk aan de kostbare gesteenten, genoemd in Aramees ieuw Jeruzalem, en wijst op de verheven waarde van bedoelde steensoort, die in de Babylonische tekst in verheerlijkende zin in verband wordt gebracht met de godheid898: “(4’) Eeuwige stad van privilegie […] (5’) wijde schatkamer [...] (6’) een slot van kornalijn (7’) obsidiaan, lapsilazuli, witte steen […] (8’) kostbaar jaspis (9’) zoals de zee <wordt> zij verheven […] (10’) zoals een boomgaard zijn weelderigheid [is onuitputtelijk (?)] (11’) zoals een vloedgolf <wordt> haar macht [opgehemeld] (12’) verrukkelijke ster van Marduk … […] (13’) waar de zon ook , zijn stadspoort […] (14’) Imgurenlil […]”. Opvallend is de karige verwijzing naar kostbare materialen in Babylonische teksten, waarin vooral basteen en bitumen worden genoemd. Met uitzondering van Ezechiël, vermelden Joodse teksten uitvoerig kostbare materialen. De kroniekschrijver voegt in de traditie, waartoe ook Jeremija, Tobit en Aramees ieuw Jeruzalem behoren kostbaar gesteente toe aan het tempelgebouw. 16.4. Babylonische invloed en integratie van de joodse ballingen in de Babylonische gemeenschap Lemaire899 verbindt het Gebed van abonid en de vermelding van Gilgameš en de reus van het cederwoud, Ḫumbaba, in het Boek van de reuzen met de aanwezigheid van een sterk geïntegreerde joodse gemeenschap tijdens de ballingschap in Babylonië. Onlangs opgegraven Neobabylonische tabletten in ‘al-Yāhūdu, Našar en Bīt-‘Abīram uit de zesde en vijfde eeuw v. C. laten volgens hem toe een hypothese te formuleren: 1° de ballingen zijn, zeker bij de aanvang, ondergebracht in dorpen met een reëel gemeenschapsleven, 2° reeds van bij het begin zijn de ballingen in direct contact gekomen met documenten in spijkerschrift, zoals blijkt uit contracten en juridische teksten en 3° vrij vlug hebben de ballingen administratieve functie uitgeoefend, in het bijzonder met betrekking tot het innen van belastingen, zij het op lokaal niveau. Dit heft een joods-Akkadische symbiose voor gevolg gehad. Het leven in dorpsgemeenschappen wordt bevestigd door het boek Ezechiël. De driejarige scribentenopleiding, vermeld in het boek Daniël (1: 3 - 5)900, - maakt kennismaking met de klassieke literatuur mogelijk. Ben-Dov901 bespreekt Mesopotamische invloed tijdens de Perzische en Hellenistische periode op Aramese teksten uit Qumran. Bedoelde invloed is onmiskenbaar betreffende astronomie in de Astronomische Henoch en betreffende de metrologie in het Aramese Levidocument.

897

Zie hiervoor onder 14.2.1. en 14.2.2., eerste volume. Zie onder 8.9., 10.5. en 14.2.2., eerste volume. 899 Lemaire 2008. 900 “(3) Daarop beval de Koning aan het hoofd van zijn eunuchen, Ašpenaz, enkele jonge Israelieten aan het hof te brengen, zonen van koninklijke afkomst of minstens van voorname familie. (2 Kon 20: 18) (4) Zij moesten vrij zijn van elk gebrek, mooi van gestalte, in alle wijsheid onderwezen en rijk aan kennis. Zij moesten zij inzicht hebben en verstandig en geschikt, om dienst te doen in het paleis van de koning. Ašpenaz moest hen ook in het schrift en de taal van de Chaldeeën onderwijzen. (5) Als dagelijks voedsel wees de koning hen spijzen en wijn van de koninklijke tafel toe. Zij moesten gedurende drie jaren opgeleid worden en daarna in dienst van de koning treden.” 901 Ben-Dov 2008. 898

247

248

DEEL VIJF: CULTUS 17. Cultushandelingen 17.1. Schouwspelprincipe Het schouwspelprincipe met betrekking tot uitvoering van de cultus wordt toegepast in Aramees ieuw Jeruzalem en de Brief van Aristeas maar noch in Ezechiël .noch op de Tempelrol. De desbetreffende inhoud in de Brief van Aristeas (§ 86 – 87, 92 – 99 en 103) werd eerder weergegeven onder 4.1.1. De auteur van Aramees ieuw Jeruzalem stelt een aantal handelingen met betrekking tot de uitvoering van de eredienst aanschouwelijk voor. Deze werkwijze licht hij enerzijds expliciet toe bij middel van de uitdrukkingen “en ik keek” (2Q24 4: 11), “en ik kijkende was (2Q24 4: 17), “hij zei tot mij: gij kijkend” (11Q18 18: 5) en, als de aanvulling juist is, “ terwijl ik kijkende ] (15) was”. (2Q24 4: 14 – 15)). Anderzijds kan het aanschouwen van genoemde handelingen worden afgeleid uit het gebruik van de tegenwoordige tijd op minstens twee fragmenten: 11Q18 16 II – 17 I en 11Q18 32. 17.2. God, voorwerp van verering Niettegenstaande de bemiddelende rol van tussenpersonen, treedt God rechtstreeks op in twee verwante teksten, Ezechiël en Zacharija (2: 5 - 13). In laatstgenoemd boek is de goddelijke toespraak duidelijk te onderscheiden van het overige gedeelte van de tekst. God zegt, dat de stad, die geen materiële omwalling heeft, omgeven zal zijn door een vurige muur. Hij schets in grote lijnen het verloop van de geschiedenis, waarin, na onderdrukking en deportatie door vreemde volken, zijn uitverkoren volk naar Jeruzalem zal terugkeren. Ook de heidenen zullen tot het volk van God behoren. God zal in Jeruzalem in het midden van zijn volk wonen. In Ezechiël is de toespraak van God niet scherp te onderscheiden van het overige gedeelte van de tekst, dit wil zeggen de tekst, gesproken door de gids van de profeet. Zijn optreden is ook niet steeds duidelijk te onderscheiden van dat van de gids. God doet zijn intrede in de tekst bij de aanvang van hoofdstuk 43. Naar God wordt in Aramees ieuw Jeruzalem éénmaal verwezen bij middel van de st. abs. sg. van het substantief ‫אֵ ל‬: 8‫ כו[ל יו‬...] [... ‫ אל דכר]נא‬8‫שביעי קוד‬, “[… e]lke zevende dag voor God [het] gedenkof[fer …]” (11Q18 20: 1). Het betreft hier waarschijnlijk een equivalent van de gekende uitdrukking “voor het aangezicht van de Heer”, die in het Hebreeuws ‫ לִ פְ נֵי יְהוָ ה‬luidt met ‫ יוי‬8‫ קד‬als Aramees equivalent902. Bedoelde uitdrukking wordt herhaaldelijk aangewend in de Tanach en op de Tempelrol in verband met offers. “Voor het aangezicht van de Heer” wordt het offerdier geslacht (Ex 29: 11; Lev 8: 15), bevindt zich de korf ongedesemd gebak (Ex 29: 23) en worden beweegoffers uitgevoerd (Ex 29: 24 en 26; Lev 8: 27 en 26; 23: 20). Op grote verzoendag worden twee bokken opgesteld “voor het aangezicht van de Heer” (Lev 16: 7). De bok, die wordt weggestuurd, wordt “voor het aangezicht van de Heer” geplaatst (Lev 16: 10). Aäron 902

In een ontwerpartikel vestigt Joosten (2008: 3 – 6 en 8 - 10) de aandacht op continuïteit van taalgebruik op het godsdienstige domein. Zowel in het Bijbels Hebreeuws, als in de targums Onkelos en Jonathan als in de Qumranteksten wordt bij alle werkwoorden consequent en zonder enige afwijking de prepositie 8‫ ק)ו(ד‬aangewend voorafgaand aan de naam van God. Bedoeld gebruik vindt volgens de auteur zijn oorsprong in het Aramese taalgebruik aan het Perzische hof (2008: 1 – 3) en wordt mutatis mutandis overgenomen in de Septuagint (2008: 6 – 8).

249

neemt een wierookvat vol brandende kolen van op het altaar “voor het aangezicht van de Heer” (Lev 16: 12), het altaar, dat zich bevindt “voor het aangezicht van de Heer” (Lev 16: 18). “Voor het aangezicht van de Heer” worden de kinderen van Israël gereinigd (Lev 16: 30), wordt verzoening bewerkstelligd (Lev 23: 28) en zal men zich ter ere van grote verzoendag zeven dagen verheugen (Lev 23: 40). Een priester bewekstelligt verzoening voor de gehele vergadering van de kinderen van Israël ( um 15: 25 en 28). De auteur van de Tempelrol wendt bedoelde uitdrukking veelvuldig aan. “Voor het aangezicht van de Heer” wordt het beweegoffer uitgevoerd tijdens de priesterwijding (11Q19 XV 13//11Q20 I 19), worden tijdens het feest van de nieuwe wijn en tijdens het feest van de nieuwe olie de offerdieren gegeten in de buitenste voorhof door de stammen (11Q19 XXI 3; 11Q19 XXII 14//11Q20 V 19). “Voor het aangezicht van de Heer” verheugen zich de kinderen van Israël op het feest van de nieuwe wijn (11Q19 XXI 8) en wordt verse olie op het brandofferaltaar geofferd als eerstelingen 11Q19 XXI 16). Eveneens “voor het aangezicht van de Heer” wordt een brandoffer/vuuroffer gebracht op het feest van de eerste dag van de zevende maand (11Q19 XXV 4) en wordt verzoening bewerkstelligd op het feest van de nieuwe olie (11Q19 XXII 16). Het houtofferfeest is een eeuwig vast feest “voor het aangezicht van de Heer” (11Q19 XXIV 9). Tweemaal wordt naar God verwezen bij middel van vormen, die onvolledig zijn bewaard gebleven: 1° [...]‫[קורבני א‬...], “[…]offergaven van (= bestemd voor) G[od …]” (11Q18 28: 4) en 2° [...]‫[•• מ מעדי אל‬...], “[…]oo van de feesten van G[od …]” (11Q18 30: 4). Hoewel aanvulling bij middel van een vorm van ‫ אל‬mogelijk is, wordt door de meeste onderzoekers een reconstructie voorgesteld bij middel van de status determinatus singularis, ‫אֱ לָהָ א‬, een vorm van ‫אֱ לָה‬: 1° [... ‫[קורבני א]להא‬...], “[…]offergaven van (= bestemd voor) G[od …]” (11Q18 28: 4) en 2° ‫[•• מ מעדי‬...] [... ‫אל]הא‬, “[…]oo van de feesten van G[od …]” (11Q18 30: 4). Theoretisch is aanvulling bij middel van een vorm ‫ אֵ ל‬van even goed mogelijk: 1° [... ‫[קורבני א]לא‬...], “[…]offergaven van (= bestemd voor) G[od …]” (11Q18 28: 4) en 2° ‫[•• מ מעדי‬...] [... ‫אל]א‬, “[…]oo van de feesten van G[od …]” (11Q18 30: 4). Inhoudelijk betreft het hier samenstellingen. Laatstgenoemde uitdrukking is gekend uit de Pentateuch903. Eerstgenoemde uitdrukking heeft betrekking op offers bestemd voor God, aangeduid bij middel van een term met een ruim betekenisveld, ‫קורב‬, waarbij hier een status constructusverbinding wordt gehanteerd. Zulke constructie wordt in de Pentateuch uitsluitend gebruikt inzake vuuroffers: Lev 2: 3; 4: 35; 7: 30, 35; 10: 12 en 13 en 24: 9: ‫י יְהוָה‬Bֵ ‫מֵ ִא‬. Betreffende vuuroffers komt een constructie aan de hand van de prepositie ְ‫ל‬, in grotere mate voor: Ex 29: 18, 25 en 41; 30: 20; Lev 1: 9, 13; 2: 2, 9, 11, 16; 3: 3, 5, 9, 11, 14, 16; 7: 5, 25; 8: 21, 28; 22: 27; 23: 8, 18, 25, 27, 36, 37; 24: 7; um 15: 3, 10, 25; 18: 17, 19; 28: 3, 6, 8, 13, 24; 29: 6, 13 en 36. Verbonden met ָ‫ָק ְר‬ in een status constructus komt ‫ יְהוָ ה‬tweemaal voor: Lev 17: 4 en 22: 27. Nergens in Aramees ieuw Jeruzalem treedt God direct op zoals in Ezechiël en in Zacharija.

903

Zie verder onder 17.4., eerste volume.

250

17.3. Rol van de vorst en van het volk 17.3.1. De vorst Deuteronomium bevat een koningswet, dit wil zeggen bepalingen betreffende de verkiezing van een koning (<ֶ‫ )מֶ ל‬en zijn plichten, eens het uitverkoren volk het beloofde land is binnengetrokken (Deut 17: 14 – 20). De plicht van de koning bestaat uit dagelijkse studie van de wet. Het is aan de koning verboden paarden te vermenigvuldigen, het volk te doen terugkeren naar Egypte, vele vrouwen te hebben of rijkdommen te vergaren. Bedoelde koningswet wordt verder uitgewerkt en verstrengd in de Tempelrol (11Q19 LVI 20 – 21). Belangrijk is historisch perspectief, is de bepaling, dat gedrag van de koning, dat leidt tot afgodendienst zal verstrooiing van het volk en onderdrukking voor gevolg hebben, totdat het geheel zijn schuld zal geboet hebben. Dan zal God het bevrijden en terugbrengen naar het land van de vaderen. Zulke koning zal geen troonopvolgers hebben. De koning, die de goddelijke geboden bewaart en goed en rechtvaardig handelt, zal heersen over zijn vijanden Hij en zijn nageslacht zullen een lange regeringstijd kennen en dit tot in de eeuwigheid (11Q19 LIX 13 – 21). De vorst (‫יא‬-ִָ ‫ )נ‬speelt een bescheiden rol in de nauw verwante tekst, meer bepaald de hoofdstukken 40 – 48 van het boek Ezechiël. Hij heeft recht op een deel van het grondgebied, meer bepaalde het terrein aan weerszijden van het vierkante gebied, voorbehouden aan de priesters, de Levieten en de stad (Ez 45: 7 - 8). In de cultus wordt zijn rol beperkt tot handelingen tijdens de sabbat en de nieuwe maan (Ez 46: 1 12). Op die tijdstippen wordt de oostelijke binnenste poort geopend. De vorst treedt het poortgebouw binnen langs de buitenste voorhof en blijft staan aan de binnenste post ervan. De priesters brengen zijn brand- en dankoffers. Vanop zijn plaats aanbidt de vorst. De vorst verlaat het poortgebouw langs waar hij haar betreden heeft. Vorst en volk betreden samen het heiligdom. Dezelfde werkwijze wordt gevolgd, wanneer de vorst een vrijwillig offer brengt met als verschil evenwel , dat op feestdagen de poort tot ’s avonds open blijft en bij vrijwillig offer de poort wordt gesloten na vertrek van de vorst. Noch in Zacharija noch in Aramees Nieuw Jeruzalem valt enig spoor van een joodse koning/vorst te bespeuren. Er worden weliswaar koninkrijken genoemd maar de term ‫ מלכו‬verwijst steeds naar buitenlandse grootmachten904. 17.3.2. Israël Israël wordt driemaal vermeld in de tekst van ieuw Jeruzalem: 1° ‫י[שראל‬, “I]israël [. (11Q18 23 II 7). Niet alleen is deze vermelding te fragmentair, om er een zinvolle uitspraak over te doen maar ook haar context. 2° ]‫[מ קודשי ישראל‬, “]van de offers van Israel[“. (11Q18 25 1). De uitdrukking “de offers van Israël” komt voor noch in de Hebreeuwse Bijbel noch in Qumranteksten. 3° ]‫ה‬/‫כו[ל ישראל ח‬, “ge]heel Israël x[“. (11Q18 27 1). De uitdrukking “geheel Israël” komt uitsluitend voor in het boek 2 Kronieken (30: 1): “Daarna zond Jehizkija tot het geheel Israël en Juda en schreef hij ook brieven tot Efraïm en Manasse, dat zij zouden komen tot het huis van de Heer te Jeruzalem, pasen te vieren voor de Heer, de God van Israël.” Een andere verwante uitdrukking, “de gehele vergadering van Israël”, heeft betrekking op de instelling van het paasfeest in Egypte (Ex 12: 3, 6, 47) samen met haar kortere vorm “de vergadering van Israël” (Ex 12: 19). Gelet op de 904

4Q554 2 III 15 en 21.

251

vermelding van paasoffers (‫ )פסחיא‬op 11Q18 27: 3 wordt mogelijk verwezen naar de gehele gelovige gemeenschap in verband met de viering van het paasfeest. In de bewaarde passus van de Tempelrol betreffende het paasfeest wordt op generlei wijze expliciet verwezen naar de gehele geloofsgemeenschap. De uitdrukking “geheel Israël” komt slechts éénmaal voor in de Tempelrol: “(12) (...) Wanneer een Leviet uit één van uw steden in geheel Israël, waar (13) hij als vreemdeling vertoeft, naar de wens van zijn hart komt naar de plaats, die ik zal kiezen, om (14) mijn naam te vestigen, zal hij dienst doen zoals zijn broeders, de Levieten, die daar voor mijn aangezicht staan, hetzelfde deel (15) zullen zij eten, afgezien van wat hij door verkoop van zijn vaderlijk goed heeft verworven. (Deut 18: 6 – 8) ” (11Q19 LX 12 – 14). In drie teksten heeft de uitdrukking “geheel Israël” betrekking op een belangrijke wending in de geschiedenis. Volgens de Commentaar op ahum (4Q169 3 – 4 III 3) betreft de passus 3: 6 – 7ª degenen, die aangename dingen zoeken (Jes 30: 10). Hun kwade daden zullen worden getoond aan geheel Israël in de eindtijd”. In de Oorlogsrol (4Q285 4: 2) worden de vorst van de gemeente en van geheel Israël genoemd , waarna een commentaar volgt op Ez 39: 4b, waarin vlucht van de vijand wordt voorspeld en terugkeer uit ballingschap. In de Messiaanse Apocalyps lijkt geheel Israël in jubel over de komst van een Messiasfiguur (4Q521 2 III 5). In een erg fragmentarische context wordt in de Oorlogsrol vermeld, dat geheel Israël zich zal verzamelen in Jeruzalem (4Q491 16: 4). Het is onduidelijk in welke context deze verzameling moet worden gesitueerd. In de Regel van de gemeenschap wordt tweemaal benadrukt, dat het verbond gesloten is met geheel Israël (CD XV 5 en XVI 1). Het is niet duidelijk, waarop de Commentaar op Jesajad betrekking heeft, waarvolgens God geheel Israël zoals oogschaduw rond een oog zal maken. (4Q164 1: 1). 17.4. Algemene benaming kalendergebonden handelingen Kalendergebonden feesten worden in de Tanach 8‫ יְמֵ י מוֹעֵ ִדי‬genoemd. Naar de hoogtijden wordt slechts éénmaal verwezen in de bewaarde tekst van Aramees ieuw Jeruzalem en wel op 11Q18 30: 4: ‫מ מעדי אל]הא‬, “van de feesten van G[od”. Hier wordt een uitdrukking aangewend, ‫מוֹעֲ דֵ י יְהוָה‬, die tevens gehanteerd wordt in Leviticus (23: 2, 4, 37 en 44). In genoemde passussen worden de hoogtijden van de Heer bedoeld: de sabbat, het paasfeest of het feest van de ongedesemde broden, het wekenfeest en het loofhuttenfeest, waarvan slechts het eerste bij naam wordt genoemd. Genoemde passus van de Aramese tekst bevat evenwel geen specifieke informatie, die toelaat te bepalen welke hoogtijd wordt bedoeld: “(1) […]o[…]xx zoals al xo[…] (2) […]xx terwijl de Levieten offerende […] (3) […]en het zal voor hen zijn o[…] (4) […]oo van de feesten van G[od …] (5) […]x wat is voor die/datgene x[…] (6) […]zijn plaatsen o[…]/z[ij] beiden” (11Q18 30). 17.5. Dagelijkse offer Het dagelijkse offer, ‫ ִמיד‬,, ָ bestond volgens de Pentateuch (Ex 29: 36 – 46; um 28: 3 - 15) uit twee brandoffers: één ’s morgens en één ’s avonds905 samen met een graanoffer van een tiende deel fijne bloem gemengd met een vierde hin olie en een

905

Ex 29: 38 – 42; um 28: 2 – 8; Lev 6: 8– 13; vgl. Sir 45: 14.

252

plengoffer van een vierde hin wijn906. Twee éénjarige lammeren zijn de offerdieren. Aan de twee dagelijkse brandoffers voegt Exodus (30: 7 – 8) nog een verplicht wierookoffer toe op het reukwerkaltaar, elke morgen. Deze dagelijkse offers worden eeuwigdurende offer genoemd, ‫ ִמיד‬,ָ ' ‫ ֹעלַת‬907. Ezechiël kent slechts een brandoffer in de ochtend908. In de beschrijving van beide offers volgt de Tempelrol (11Q19 XIII 9 – 15) de Pentateuch op de voet. Op 2Q24 8 kan de uitdrukking “elke dag” mogelijk verwijzen naar het dagelijks offer, hoewel geen enkele andere zinscomponent hiernaar verwijst: “ (6) […] en er wordt nog niet beëindigd. Elke dag[…]” (2Q24 8). 17.6. Sabbat, het feest van de nieuwe maan en de ceremonie met de toonbroden909 Waarschijnlijk wordt In Aramees ieuw Jeruzalem op 4Q555 3: 3 verwezen naar de sabbat via de uitdrukking “de zevende dag”: “(2) […]oo[…]ooox xo[…]xxxx en niet (?)[…] (3) […] de tafel en op de zeven[de] dag […] (4) […]oxx deze en zes[…]” De verbodsbepaling op de derde regel kan dan betrekking hebben op de verplichte rust zoals uitgedrukt in Lev 23: 3: “Zes dagen zal men het werk doen maar op de zevende dag is het sabbat van de rust, een heilige samenroeping, geen werk zult gij doen. Het is de sabbat van de Heer in al uw woningen.” Als de term “tafel” verwijst naar de tafel voor de toonbroden, dan kan worden aangenomen, gelet op de vermelding van “de zevende dag”, dat volgende bepaling uit Leviticus wordt toegepast: “Op elke sabbatdag voortdurend zal men dat voor het aangezicht van de Heer uitvoeren, omwille van de kinderen van Israël, tot een eeuwig verbond” (Lev 24: 8). Mogelijk worden op 11Q18 19 de sabbat en de eerste dag van de maand samen910 genoemd als hoogtijden: “(1) […]x de poorten, [die ]voor de tempel x[ …] (2) […]op de zevende dag en op de eerste dag van [de] m[aand (‫( )ראשי ח]דשא‬3) [… h]eilig hij, de tempel en de grote glorie[…] (4) […] voor alle tijden (‫ )לכול עלמי‬VACAT […]”. Elders in Aramees ieuw Jeruzalem wordt de sabbat genoemd in verband met het gedenkoffer: “(1) [… el]ke zevende dag voor God het gedenkof[fer …]” (11Q18 20//2Q24 4: 8). Leviticus legt eveneens een verband tussen het gedenkoffer en de sabbat: “En op elke rij zult gij zuiver wierook leggen, die het brood tot gedenkoffer zal zijn, het is een vuuroffer voor de Heer” (Lev 24: 7). Aangenomen kan worden, dat vooraleer de verse toonbroden volgens 2Q24 4 na een week te vervangen en te nuttigen, de priesters de tempel betreden, zoals vermeld op “(3) […en] zij [ga]an de tempel binnen/[doen] de tempel binnengaan[…]” . De toonbroden zijn bereid bij middel van griesmeel: “ (4) acht sǝ’ā [het] fijne tarwegriesme[el …]”. Het getal “acht” is moeilijk in overeenstemming te brengen met de hoeveelheid van 2/10 ‘efā vermeld in Leviticus (2: 5). De handeling, waarbij het brood wordt opgeheven lijkt betrekking te hebben op het toonbrood, dat zich gedurende een week op de tafel in het heilige heeft bevonden: “(5) en zij lichten het brood op […]”. De verwijzing naar de modaliteit “eerst” in verband met het altaar is niet duidelijk: “(6) eerst (adv.) op [het] alta[ar …]”. Vervolgens wordt tweemaal verwezen naar de twee rijen toonbroden op de tafel: “(7): rijen op [de] tafel[…] (8) 906

Ex 29: 40; um 28: 5 en 7; Lev 6: 14 – 15. Ex 29: 42; um 28 en 29; Ezr 3: 5; eh 10: 34. 908 Ez 46: 13 – 15. 909 Zie ook Wise 1990: 73 – 74. 910 In de beschrijving van de sabbat- en nieuwe maandofferanden volgt de Tempelrol (11Q19 XIII 16 – XIV 02 en XIV 02 - 8) respectievelijk um 28: 9 – 10 en 11 - 14. 907

253

twee rijen van [het] broo[d …]”. Het brood wordt genomen maar het is niet duidelijk door wie: “(9) het brood en zij zullen [het] brood nemen [… aan]”. 11Q18 licht het buitendragen van het brood toe: “(2) [(het brood en zij zullen) het (brood)] nemen naar buiten uit de tempel naar rechts/het zuiden van zijn westzijde [(en het zal worden verdeeld)]” (11Q18 20//2Q24 4: 9 en 10). De (niet vermelde priesters) nemen de broden buiten de tempel naar rechts van zijn westelijke of zuidwestelijke zijde. Volgens García Martínez en Tigchelaar911 kan de beschrijving worden vergeleken met die van Mišna Mənahōt 11: 7 en Mišna Šəqalīm 6: 4, die beide verwijzen naar drie tafels voor het toonbrood: een gouden tafel bevindt zich in het ‫היכל‬, de andere twee bevinden zich in de 8‫אול‬, één in marmer en een andere in goud. Het brood wordt op de marmeren tafel gelegd bij het binnenbrengen en op de gouden bij het buitenbrengen. Uit 2Q24 kan worden opgemaakt, dat de broden vervolgens worden verdeeld: “(10) zijn westen (= westzijde) en [zij] word[en …] verdeeld”. Verder wordt vermeld, hoe de bezoeker er getuige van geweest is, dat het brood wordt verdeeld aan 84 priesters: “(11) en ik keek naar datgene, wa[t ve(r)]d[(eeld werd aan de vierentachtig priesters) …]. Aangezien op de 14de en de 15de regel nog steeds handelingen met brood worden beschreven, mag worden aangenomen, dat de beschrijving van de ceremonie met de toonbroden tot daar reikt. Op de 12de regel worden een teken of tekens genoemd, verzadiging en verdeling van de tafels: “het teken/de tekens m[(et alles was verzadigd/voldaan de verdeling van de tafels van) …]”. Het is niet duidelijk, of de term “teken” verwijst naar de sabbat als teken tussen God en de kinderen van Israël, zoals wordt bepaald in Exodus bij de instelling van de sabbat (Ex 31: 13 en 17). Op de 13de regel worden de oudsten en 14 priesters genoemd: “de oudsten, diegenen, die onder hen <waren>, en veertien priest[ers …]”. Op de volgende regel worden priesters genoemd en na een VACAT twee broden met wierook erop en de getuigenis van de bezoeker, als de aanvulling ter zake juist is: “(14) de priesters VACAT de twee broden, waarop w[(as de wierook) … kijkende ] (15) ik was”. Het is niet duidelijk wie of wat met “de twee op de volgende regels wordt bedoeld. Er wordt in elk geval brood gegeven aan de hogepriester: “(15) ik was één van de twee, het brood werd gegeven [aan de hoge]p[riester …]”. Vervolgens wordt de plaatsvervanger genoemd, die dicht bij een andere persoon staat: “(16) met hem en het andere wordt [g]egeven aan zijn plaatsvervanger, die dichtbij hem staande ”. De term “plaatsvervanger wijst mogelijk naar de afwisseling van de tempelwacht. De fragmentarische context laat niet toe te achterhalen, of de handeling van het “geven” op de volgende regel nog deel uitmaakt van de ceremonie: “(17) […]x[…]VACAT en ik kijkende <was> naar datgene, wat gegeven <wordende was> aan a[lle …]”. 17.7. Jaaraanvang, paasfeest, feest van de ongedesemde broden, ָ‫ ָק ְר‬en celebratieoffers Het paasfeest, één van de drie verplichte pelgrimsfeesten912, heeft twee benamingen in de Tanach: 1° ‫ַ )וֹת‬. ַ‫חג ה‬, ַ “feest van de ongedesemde broden” (Ex 23: 15; Lev 23: 6; Deut 16 : 16) en 2° ‫ָ ַסח‬+ ַ‫חג ה‬, ַ “paasfeest”. Bedoelde benamingen komen in Aramees ieuw Jeruzalem niet voor. Het tijdstip voor de viering van het feest wordt

911

García Martínez en Tigchelaar 1998: 337 Ex 23: 14; Deut 16: 16: samen met het wekenfeest en het loofhuttenfeest met plicht voor de joden, om een pelgrimstocht naar de tempel van Jeruzalem te doen. 912

254

uiteindelijk vastgelegd in de heiligheidswet913 (Lev 23: 5 – 8). Het pasen zelf wordt gehouden op de 14dedag van de eerste maand914 (Nisan) tussen twee avonden in. Vanaf de 15de dag915 wordt gedurende zeven dagen916 het feest van de ongedesemde broden (‫ )מַ )וֹת‬gevierd917, waarop genoemde broden worden genuttigd918en het verboden is enige vorm van gedesemd voedsel tot zich te nemen919. Gedurende zeven dagen wordt een vuuroffer gebracht. Op de eerste en laatste dag wordt een heilige samenkomst belegd. Ezechiël formuleert een bijzondere bepaling betreffende de rol van de vorst (45: 22 – 24). Op het paasfeest bereidt hij een var voor zichzelf en het gehele volk als zondeoffer. Gedurende het feest van de ongedesemde broden bereidt hij dagelijks een brandoffer van zeven volmaakte varren, zeven volmaakte rammen en geitebok als zondeoffer. Tevens bereidt de vorst een graanoffer, bestaande uit één ‘efā per var en per ram en per ‘efā één hin olie. De term wordt steeds in singularis gebruikt (‫ֶ סַ ח‬+) behalve in 2 Kronieken (2 Kron 35: 7 – 9), waar de pluralisvorm 8‫ ָס ִחי‬+ְ wordt aangewend920. Het paasfeest wordt beschreven, zoals georganiseerd door Jošija. In 2 Kron 30: 7 waarborgt de slachting van de offerdieren het heilige karakter van de ceremonie. Volgens 2 Kron 35: 7 – 9 werden tienduizenden dieren van zijn domein, duizenden dieren van zijn vorsten en meer dan duizend dieren van zijn broers geslacht bij wijze van paasoffers voor het volk, de priesters en de Levieten. Op de Tempelrol 11Q19 XVII 6 – 16 worden bepalingen voor het paasoffer opgelegd: a) het moet worden geofferd voorafgaand aan het avondoffer, b) deelname is verplicht voor twintigjarigen en ouderen en c) er moet ’s nachts worden gegeten, d) op de tempelvoorhof. Vanaf de tiende regel volgen voorschriften in verband met het feest van het ongedesemd brood: tijdstip (14de Nisan), verbod op werk, feest van het ongedesemd brood, zeven dagen, te offeren op elk van deze zeven dagen: een brandoffer: twee stieren, een ram en zeven eenjarige mannelijke lammeren een geitebok als zondeoffer en een graanoffer en een plengoffer betreffende de verordening van de genoemde dierenoffers. In zijn behandeling van de jaaraanvang neemt de Tempelrol (11Q19 XIV 9 – XV 3) de bepaling over van Ex 12: 2 betreffende de instelling van het paasfeest, waarvolgens de eerste dag van de eerste maand de eerste dag van het jaar (= de maanden) is. Op genoemde dag, een rustdag, wordt de bepaling van um 29: 2, bestemd voor de zevende maand toegepast. Er moet een brandoffer worden gebracht, om verzoening te doen, bestaande uit één var, één ram en zeven volmaakte éénjarige schapen. Het brandoffer van de var moet worden gevolgd bij middel van een graanoffer van drie tienden fijne bloem, gemengd met een halve hin olie en een halve hin wijn als plengoffer. Het brandoffer van de ram moet worden gevolgd door een graanoffer van twee tienden fijne bloem, gemengd met een derde hin olie en een derde hin wijn als plengoffer. Op het brandoffer van elk van de schapen volgt een graanoffer van een tiende fijne bloem, gemengd met een vierde hin olie en een vierde hin wijn als plengoffer. Hetzelfde geldt voor de niet eerder genoemde geitebok. umeri (28: 19 - 24).

913

Heiligheidswet = Leviticus 23. Betreffende de verschillende lijsten van feesten: zie De Vaux 1973: 410 – 41. 914 um 28:16; Ez 45: 21. 915 Lev 23: 6; um 28: 17. 916 Ex 13: 7; 23: 15; 34: 18; um 28: 17; Deut 16: 4, 6, 7 en 8. 917 Ex 23: 15 (elohistisch verbondsboek); Ex 34: 18 (jahwistisch verbondsboek). 918 Ex 12: 15 en 17; 23: 15; 34: 18; Deut 16: 3, 4, 8 en 16. 919 Ex 12: 16. 920 De pluralisvorm komt voor in 2 Kron 30: 17, 35: 7 (2x), 8 en 9.

255

Twee fragmenten van het manuscript 11Q18 van Aramees ieuw Jeruzalem verwijzen naar het paasfeest: 11Q18 16 II – 17 I en 11Q18 27. Op 11Q18 16 II – 17 I wordt bij middel van de vorm (‫ )ופסחיהו‬naar paasoffers verwezen: “(1) tweede zegening […]x en hun dankoffers (2) en hun paasoffers […] de [p]riesters ontvangende (3) van hun hand, die [zij] uitgestrek[t hebben]xx xo[en] niet (4) binnentredende erin elke pers[oon …] (5) zijn handen, alles o[…]” Verder worden vermeld: een tweede zegening, waarvan het verband met het volgende is onduidelijk is, “hun dankoffers” (1), “hun paasoffers” (2), de priesters, die ontvangende zijn van hun hand, die zij hebben uitgestrekt (2 - 3), een verbod op binnentreden (4) en “zijn handen” (5). Afgezien van de expliciete vermelding van pasen en de paasoffers is de aanzet tot een gebod op de vierde regel: ‫עלל לה כול א]נש‬, “niet zal binnentredende zijn erin elke pers[oon”. Mogelijk heeft deze bepaling betrekking op de plicht om vanaf twintigjarige leeftijd aan de feestelijkheden deel te nemen, zoals vastgelegd op de Tempelrol XVII 8: “vanaf twintig jaar en naar boven zullen zij het uitvoeren …”, ‫ אוֹת ֹו‬$‫מַ ְעלָה יַעֲ ש‬$ ‫ ָשנָה‬8‫מֶ עֶ ְש ִרי‬. ִ Het tweede fragment hanteert eveneens een pluralisvorm, ‫פסחיא‬, die naar de paasoffers verwijst: 11Q18 27: “(1) […ge]heel Israel x[…] (2) […] VACAT en zodra xxo[…] (3) […]xx de paasoffers xxo[…]” (3) … tot]dat de zon ondergaat/ zal ondergaan en alle …]. Worden verder vermeld: “geheel Israël” (1), een vage tijdsverwijzing: “en zodra” (2) en een tweede tijdsaanduiding met betrekking tot zonsondergang (3). De uitdrukking, “geheel Israël”, die verwijst duidelijk naar het uitdrukkelijke algemene karakter van het feest, zoals bepaald bij de instelling van het paasfeest in Ex 12: 3 (“gehele vergadering van Israël) en 6 (de gehele gemeente der vergadering van Israel). Aangehaalde uitdrukking verwijst tevens naar de betrokkenheid van het volk, bewerkstelligd door de offers van de vorst in Ezechiël (45: 22) en geheel Israël tijdens de viering van het feest door Jošija (2 Kron 35: 7 – 9). Mogelijk verwijst zij ook naar het dwingende en nationale karakter van het feest in zijn hoedanigheid van pelgrimsplechtigheid. De erg onvolledige context laat niet toe, de tijdsbepaling inzake zonsondergang in verband te brengen met de bepaling, dat de paasoffers moeten worden genuttigd tussen zonsondergang en zonsondergang. De tekst van Aramees ieuw Jeruzalem bevat, afgezien van de term in twee vormen, ‫ פסחיהו‬en ‫פסחיא‬, mogelijk twee elementen, die verwijzen naar het paasfeest of het feest van de ongedesemde broden: noch verwijzing naar de feestkalender noch naar de feestduur noch naar het verplichte karakter in de vorm van een pelgrimsfeest noch naar ongedesemd brood noch naar de aard van de voorgeschreven offers. In Leviticus, umeri en Ezechiël wordt de Hebreeuwse term ָ‫ ָק ְר‬niet alleen aangewend voor alle offers maar ook voor alles, wat men tot God op het altaar doet naderen. Hiermee worden ook andere gaven dan offers bedoeld, zoals materialen voor het heiligdom. Bedoelde term wordt tweemaal vermeld in een erg onvolledig bewaarde context in Aramees ieuw Jeruzalem: “voor een offergave van [zijn] wens” (2Q24 4: 2) en “offergaven van (= bestemd voor) G[od” (11Q18 28: 4). In het eerste geval wordt op de voorafgaande regel “hun vlees/lichaam” vermeld, uitdrukking, die zowel verband kan hebben met het vlees van het offerdier als op het lichaam van priesters. Op de volgende regel wordt “binnengaan/doen binnengaan” in de tempel aanschouwd, waarbij onduidelijk blijft, wie of wat hier onderwerp of lijdend voorwerp zijn. In het tweede geval wordt op de voorafgaande regels een tijdsbepaling, “tot aan z[on]sopgang” vermeld en op de volgende “tw[ee] stieren”.

256

Op manuscript 11Q18 worden celebratieoffers tweemaal samen met paasoffers genoemd, telkens door middel van een andere term: 1° “(1) tweede zegening […]x en hun celebratieoffers (‫( )ותדתהו‬2) en hun paasoffers […] de [p]riesters ontvangende (3) van hun hand, die [zij] uitgestrek[t hebben]xx xo[en] niet (4) binnentredende erin elke pers[oon …] (5) zijn handen, alles o[…]” (11Q18 16 II – 17 I) en 2° (1) [… ge]heel Israël x[…] (2) […] VACAT en zodra xxo[…] (3) […]xx de paasoffers xxo[…] (4) [… tot]dat de zon ondergaat/zal ondergaan en al[le …] (5) […]xx hun celebratieoffers (‫( ]…[)שלמיהו‬6) […]niet (?)921 om te bevredigen/voldoen/verzadigen o[…]” (11Q18 27). De benaming en de interpretatie van het celebratieoffer biedt problemen. Minstens drie benamingen kunnen naar genoemd offer verwijzen: ‫זֶבַ ח‬, 8‫ זִ ְ חֵ י ְל ִָמי‬en 8ֶ‫ ֶל‬/8‫ ְל ִָמי‬. Eenmaal komt een singularisvorm voor: 8ֶ‫( ֶל‬Am 5: 22). De Aramese benaming luidt ‫נכסת קודשיא‬922. Uit het gebruik kan worden afgeleid, dat bedoeld offer in de eerste plaats betrekking heeft op de menselijke consumptie ervan. Dit verklaart waarom genoemd offer een paar vormt met het brandoffer, dat de basisvoeding uitmaakt van de godheid. Neemt men aan, dat het desbetreffende offer een celebrerende functie heeft, dan kan zijn rol in dankrituelen en afleggen van gelofte ook de rol op feestdagen worden begrepen. De voornaamste ritueelbeschrijving wordt gegeven in Lev 3. Het offerdier wordt daar verdeeld tussen God, de priester en de offeraar, die het nuttigt als een heilige substantie. Uitgezonderd gevogelte zijn de offerdieren dezelfde als voor het brandoffer. De dieren mogen van het mannelijke of het vrouwelijke geslacht zijn en bij de vrijwillige offers werden kleine gebreken geduld923. De handoplegging, het slachten en de bloedsprenkeling worden uitgevoerd zoals bij het brandoffer. Het deel van God wordt op het altaar verbrand. Hiermee wordt uitsluitend uit vet: het vet rondom de ingewanden, de nieren en de lever en de vetstaart van de schapen. Vet wordt immers, evenals bloed, als een leven bevattende substantie wordt beschouwd924. Het deel voor de priester is tweevoudig: hij ontvangt de borst van, die voor God wordt bewogen maar niet op het altaar verbrand enerzijds en de rechterschenkel, die een hefoffer is, verschuldigd aan de priesters.925 Het overige gedeelte van het offerdier komt toe aan de offeraar zelf. Hij eet dit deel op samen met zijn gezin en elke genodigde, die zich in staat van wettelijke reinheid bevindt. Het dier van het dankoffer moet op de dag van de slachting zelf worden gegeten926, dat van de andere beide offers mag ook op de volgende dag worden geconsumeerd. Wat daarvan op de derde dag nog over is moet worden verbrand927. Het offer wordt begeleid bij middel van een graanoffer, bestaande uit ongedesemde koeken en gerezen brood. Een van de koeken, die bestemd is voor God, komt aan de priester toe. Drie subtypes van celebratieoffer worden onderscheiden: ‫תו ָֹדה‬, “dankoffer”928, ‫נֵדֶ ר‬, “gelofteoffer”929 en ‫נְ ָדבָ ה‬, “vrijwillig 921

‫ לָא‬kan volgens García Martínez e.a. 1998: 346 begrepen worden als het negatiepartikel of als het einde van een vorm. Betreft het een oproep tot matigheid met wijnverbruik na het celebratieoffer, (cf. Eli’s beschuldiging in 1 Sam: 1: “En Eli zei tot haar: ‘Hoe lang zult gij u dronken aanstellen? Doe uw wijn weg van u!’” 922 Targum Jonathan. 923 Lev 22: 23. 924 Lev 3: 16 – 17; vgl. 7: 22 – 24. 925 Lev 7: 28 – 34; 10: 14 – 15. 926 Lev 7: 15. 927 Lev 7: 17 – 18. 928 Lev 7: 11 – 15; 22: 27 – 30. Schiffman 1989: 177: Voluntary shelamim sacrifices, including the todah offerings, were a kind of shared meal with the deity. Such sacrifices were brought in biblical times for private celebrations or to express thanksgiving.” Beschreven door Josephus, Antiquitates III, ix, 3 en Philo, De specialibus legibus I, 212 – 225.

257

offer” 930. De grens tussen elk van de genoemde offers, die een belangrijke rol spelen in het individuele leven, is erg vaag. De Tanach legt nergens een verband tussen de paasoffers en de celebratieoffers, zoals Aramees ieuw Jeruzalem. Geen enkele van de bepalingen, geformuleerd in Leviticus 3 worden aangetroffen in verband met de celebratieoffers in de Aramese tekst. Het dankoffer (8‫ )זִ ְחֵ י ְל ִָמי‬als lofoffer (‫ְל ָָמיו‬ ‫ו ַֹדת‬, ‫)זֶבַ ח‬931 gebracht, bestaat uit ongedesemde koeken, vlaaien en koeken van geroosterde meelbloem, gemengd of bestreken met olie, en ongedesemd brood. Hiervoor bevat Aramees ieuw Jeruzalem geen aanwijzingen. Aan de priester, die het bloed van het offerdier sprenkelt komt een deel toe. Het vlees van het offer moet op de dag zelf worden genuttigd. 17.8. Verzoening bewerkstelligen Op fragment 8 manucript 2Q24 van Aramees ieuw Jeruzalem wordt naar verzoening verwezen bij middel van een perifrastische constructie met een participium ‫ולהוי‬ ‫מכפרי‬, “en zij zijn verzoenend”: “(2) [ …t]ien. De muur v[ier …] (3) […] de muren/wanden wi[tte] steen[…] (4) […]x de andere van buiten twint[ig …] (5) […]ox[…] en zij zijn verzoenend met het (‫ )בה‬voor he[m (‫( ]…)עלו]י‬6) […] en er wordt nog niet beëindigd. [Elke ]dag[ …] (7) […]de voorhof [en] hij toonde m[ij][…]o[…]een andere buiten[…] (8) […]o honderd[entien/twintig …]”. De handeling van het verzoenen wordt voorafgegaan door beschrijving van architectonische elementen: 1° “t]ien. De muur v[ier” (2Q24 8: 2) en 2° ”] de muren/wanden wi[tte] steen[“ (2Q24 8: 3). Op de vierde regel wordt het getal 20 verbonden met “buiten”: “de andere van buiten twint[ig”. Verder wordt vermeld, dat een handeling niet beëindigd wordt en volgt de tijdsbepaling “elke dag”. Op de zevende regel wordt de aandacht op iets anders gevestigd, waarmee het getal 110/120 op de achtste regel mogelijk verband houdt. Syntactisch wordt de perifrastische participiumconstructie met een werkwoordsvorm sg. 3 m. bij middel van twee preposities verbonden met telkens één persoonlijk suffix sg. 3 m.: ‫ ולהוי מכפרי‬+ ‫בה‬ + ‫עלו]הי‬. Om aangehaalde zinsnede te kunnen begrijpen dient achterhaald welk het onderwerp van de werkwoordsvorm is en welke de antecedenten zijn van de suffixen. De fragmentarische toestand van het fragment laat niet toe de antecedenten van de suffixen te bepalen. Uit de schaarse voorbeelden uit Aramese Qumranteksten932 kan worden afgeleid, dat diegene, ten behoeve van wie de verzoening wordt uitgevoerd met de werkwoordsvorm wordt verbonden bij middel van de prepositie ‫על‬: “ik verzoende voor (‫ )על‬de gehele aarde” (1Q20 X 13) en “en hij zal verzoenen voor (‫)על‬ alle kinderen van zijn generatie” (4Q541 9 I 2) De vorm ‫ עלו]י‬op 2Q24 8: 5 heeft dus betrekking op het voorwerp van de verzoening. Het antecedent van het desbetreffende suffix is grammaticaal mannelijk enkelvoud. Zowel in het Bijbelse Hebreeuws als in het Qumranhebreeuws wordt het werkwoord “verzoenen” verbonden met het voorwerp van de verzoening bij middel van de prepositie ‫ על‬en met het middel bij middel van de prepositie ‫ב‬:

929

Lev 7: 18 – 17; 22: 18 – 23. Lev 7: 16 – 17; 22: 18 – 23. 931 Lev 11 – 15. 932 4Q558 30: 1: “zij zullen verzoenen”. 930

258

‫ב‬: “ermee” (‫ = ֹו‬schuldoffer = offerdier)” (Lev 7: 7), “met de ram van het schuldoffer (8‫ש‬A ָ ָ‫”)אֵ יל ה‬ ְ (Lev 5: 16), “de priester verzoent bij middel (‫ )ב‬van het bloed van de var” (4Q277 1 II 3) en “waarmee (8‫ )ב‬zij hebben verzoend” (4Q277 1 II 4). ‫על‬: “om te verzoenen voor (‫ )על‬hun zonden” (CD IV 9), “om te verzoenen voor (‫ )על‬de schuld van de zonde” (1QS IX 4), “om te verzoenen voor (‫ )על‬de man” (4Q221 4: 4), “om te verzoenen voor (‫ )על‬de schuld van de zonde” (4Q258 VII 4), “omdat verzoend is voor hen (‫( ”)עלהמה‬11Q19 XVII 2), “zij zullen verzoenen voor (‫ )על‬alle olie” (11Q19 XXII 15), “en ermee zal hij verzoenen voor (‫ )על‬het gehele volk” (11Q19 XXVI 7), “hun zonde-offer om te verzoenen voor (‫ )על‬het volk” (11Q19 XXXII 6, “zij zullen verzoenen voor de nieuwe wijn (‫( ”)על‬11Q20 V 11) en “zij zullen verzoenen voor (‫( ”)על‬11Q20 VI 8). ‫ ב‬+ ‫על‬: “en om met hen (8‫ )בה‬te verzoenen voor (‫ )על‬Israël” (4Q513 2 II 4), “10de jubilee, waarin (‫ )בו‬verzoend zal worden voor (‫ )על‬al zijn zonen” (11Q13 II 8), “en hij zal ermee (‫ )בו‬verzoenen voor (‫ )על‬het volk” (11Q19 XVI 14), “en hij verzoent ermee (‫ )בו‬voor (‫ )על‬alle mensen van de vergadering” (11Q19 XXVI 9) en “en hij zal verzoenen ermee (‫ )בו‬voor de gehele vergadering (‫( ”)על‬11Q20 V 19). Andere constructies betreffende het voorwerp zijn mogelijk 1° zonder prepositie of nota accusativi, 2° met nota accusativi, 3° bij middel van de respectieve preposities , ְ ‫עַ ד‬, ְ en ‫עַ ל‬. De prepositie ‫ ב‬en kan eveneens het voorwerp inleiden: “maar zij verzoenden voor (‫( ”)ב‬4Q434 1 II 3) en door hem: “Maar de bok, waarop het lot zal gekomen zijn, om een weggaande bok te zijn, zal levend voor het aangezicht van de Heer geplaatst worden, om door middel van hem (‫ )עָ לָיו‬verzoening te doen; opdat men hem als een weggaande bok naar de woestijn zou wegsturen.” (Lev 16: 10). Als gevolg van de onvolledige toestand van 2Q24 8 kan uit de context niet worden begrepen, wie verzoening bewerkstelligt, bij welke gelegenheid, of er bloed wordt aangewend, zo ja op welke wijze en van welk dier? De Tanach verschaft dienaangaande volgende informatie: /azireeër zondeoffer en brandoffer kader uitvoerder: Mozes dagelijks offer

twee tortelduiven bloed

welk dier

heiliging van het altaar wijding Aäron en zonen

um 6: 11 ‫ֵ ר‬+ַ‫וְ כ‬ altaar

voor (‫ )עַ ל‬het altaar +

van een var

over (‫ )עָ לָיו‬de horens van het altaar

inwijding van de Levieten uitvoerder: Aäron zonde-offer

+

over (‫ )עַ ל‬de horens van het altaar

Aäron bedient grote verzoendag

+

zondeoffer var van het zondeoffer

259

op (‫)עַ ל‬de horens van het reukwerkaltaar

Ex 29: 36 i‫ֶ ְר‬+ַ‫ְבכ‬ Ex 29: 37 ‫ֶ ר‬+ַ‫כ‬,ְ Lev 8: 15 ‫ֵ ר‬+ַ‫לְ כ‬ um 8: 12 ‫ֵ ר‬+ַ‫לְ כ‬ Ex 30: 10 ‫ֵ ר‬+ַ‫ְיכ‬ Lev 9: 7 ‫ֵ ר‬+ַ‫וְ כ‬ Ex 30: 10 ‫ֵ ר‬+ַ‫ְ ְיכ‬ ‫ֶ ר‬+ ִ‫וְ כ‬ Lev 16: 6 en 11 ‫ֶ ר‬+ ִ‫וְ כ‬

+

op het verzoendeksel

+

van een var en van een bok

+

van een bok

+

van de var en de bok

+

van de var

+

van de bok van het zonde-offer van een jonge geit van een lam

op (‫ )עַ ל‬de horens van het altaar rondomheen (‫)סָ ִביב‬ vermeld zonder specificatie

inwijding Levieten uitvoerder: een priester zonde-offer

schuldoffer

op (‫ )עַ ל‬de horens van het altaar (Lev 4: 18) op (‫ )עַ ל‬de horens van het altaar (Lev 4: 25) vet verbranden op (‫)עַ ל‬ het altaar (Lev 4: 30) vet verbranden op (‫)עַ ל‬ het altaar (Lev 4: 35)

een wijfje van kleinvee, een lam of een jonge geit

ram ram + brandoffer (schuldoffer) offer in geval van afdwaling (vuuroffer/zondeoffer) offer in geval van afdwaling offer in geval van onreinheid offer in geval van onreinheid (zondeoffer/brandoffer) grote verzoendag

zondeoffer

var eenjarige geit twee tortelduiven twee tortelduiven

verbranden

Lev 16: 11 ‫ֶ ר‬+ ִ‫וְ כ‬ Lev 16: 14 nihil Lev 16: 17 ‫ֵ ר‬+ַ‫לְ כ‬ Lev 16: 18 ‫ֶ ר‬+ ִ‫וְ כ‬ Lev 16: 20 ‫ֶ ר‬+ַ‫ִמכ‬ Lev 16: 24 ‫ֶ ר‬+ ִ‫וְ כ‬ Lev 16: 27 ‫ֵ ר‬+ַ‫לְ כ‬ Lev 16: 30 ‫ֶ ר‬+ ִ‫וְ כ‬ ‫ֵ ֿר‬+ַ‫ְיכ‬ um 8: 21 ‫ֵ ר‬+ַ‫וְ ְיכ‬ Lev 4: 20 ‫ֶ ר‬+ ִ‫וְ כ‬ Lev 4: 26 ‫ֶ ר‬+ ִ‫וְ כ‬ Lev 4: 31 ‫ֶ ר‬+ ִ‫וְ כ‬ Lev 4: 35 ‫ֶ ר‬+ ִ‫וְ כ‬ Lev 5: 6 ‫ֶ ר‬+ ִ‫וְ כ‬ Lev 5: 10 ‫ֶ ר‬+ ִ‫וְ כ‬ Lev 5: 13 ‫ֶ ר‬+ ִ‫וְ כ‬ Lev 5: 18 ‫ֶ ר‬+ ִ‫וְ כ‬ Lev 5: 16 ‫ֵ ֿר‬+ַ‫ְיכ‬ Lev 6: 23/30 ‫ֵ ר‬+ַ‫לְ כ‬ Lev 7: 7 ‫ֵ ֿרֿ ֹו‬+ַ‫ְיכ‬ um 15: 25 ‫ֶ ר‬+ ִ‫וְ כ‬ um 15: 28 ‫ֶ ר‬+ ִ‫וְ כ‬ Lev 15: 15 ‫ֶ ר‬+ ִ‫וְ כ‬ Lev 15: 30 ‫ֶ ר‬+ ִ‫וְ כ‬ Lev 16: 32 ‫ֶ ר‬+ ִ‫וְ כ‬ Lev 16: 34 ‫ֵ ר‬+ַ‫לְ כ‬

uitvoerder: een individu hefoffer

Ex 30: 15 ‫ֵ ר‬+ַ‫לְ כ‬

260

brandoffer

+

van jong een rund

op (‫ )עַ ל‬het altaar rondomheen (‫)סָ ִביב‬ (Lev 1: 5)

grote verzoendag

Ex 30: 16 ‫ֵ ר‬+ַ‫לְ כ‬ Lev 1: 4 ‫ֵ ר‬+ַ‫לְ כ‬ Lev 16: 17 ‫ֵ ר‬+ַ‫לְ כ‬ Lev 16: 17 ‫ֶ ר‬+ ִ‫וְ כ‬

uitvoerder: mensenkind (= Ezechiël; Ez 43: 20) inwijding altaar + van een var, een jong rund

op (‫ )עַ ל‬de vier horens van het altaar en aan (‫ )אל‬de vier hoeken Uitvoerders: de Levietische priesters uit het zaad van Zadok (Ez 43: 19) inwijding altaar

Ez 43: 20 $‫ה‬,ָ ‫ַ ְר‬+ ִ‫וְ כ‬

Ez 43: 26 > +ְַ ‫ְיכ‬ $‫ר‬

uitvoerder: de vorst van Israël (Ez 45: 9) voorgeschreven offer

+

een lam en een graanoffer als brandoffer een zonde-offer, graanoffer en brandoffer een var, een jong rund

Ez 45: 15 ‫ֵ ר‬+ַ‫לְ כ‬

‘

Ez 45: 17 ‫ֵ ר‬+ַ‫לְ כ‬ bloed aan (,‫ )אֶ ל‬de huisposten, aan (‫ )אֶ ל‬de vier hoeken van het afzetsel van het altaar en aan (‫ )עַ ל‬de poortposten van de binnenste voorhof (Ez 45: 19)

Ez 45: 20 8,ֶ ‫ַ ְר‬+ ִ‫כ‬$

Uit Leviticus (17: 11) kan worden opgemaakt, dat de offersubstantie, waarmee verzoening wordt bewerkstelligd bloed is: “Want de ziel van het vlees is in het bloed. daarom heb k het u op het altaar gegeven, om over uw zielen verzoening te bewerkstelligen. Want het is het bloed, dat voor de ziel verzoening zal bewerkstelligen.” Opvallend in 2Q24 8 is het gebruik van de pluralisvorm. In de Tanach komt voornamelijk de derde persoon mannelijk singularis voor. Het onderwerp is echter pluralis in twee passussen. In Ezechiël moet het nieuwe altaar gedurende zeven dagen worden verzoend ($‫ְ ר‬+ַ‫ ) ְיכ‬reinigen en inwijden (43: 26). In umeri (8: 19) is het onderwerp pluralis, de Levieten, maar wordt de handeling uitgedrukt bij middel van een infinitief (‫ֵ ר‬+ַ‫)לְ כ‬. Omtrent inwijding van het altaar verschaffen de bewaarde fragmenten van ieuw Jeruzalem geen informatie. De passus uit umeri heeft betrekking op de inwijding van de Levieten. Zij hebben als opdracht de tempeldienst te verzorgen (‫)לַעֲ בֹדד אֶ תֿ ֿעֲ ב ַֹדת‬. Hieraan toegevoegd hebben zij als taak verzoening te doen, om de kinderen van Israël te behoeden voor plagen, wanneer zij tot het heiligdom naderen. Er wordt evenwel nergens bepaald, hoe de bedoelde verzoening daar wordt uitgevoerd. Naast het onderwerp van de handeling, het voorwerp ervan en het middel waarmee zijn de situering van de gebeurtenis in de tijd of de aanleiding van belang. Hierover bleef geen informatie bewaard. Bijgevolg kan de handeling van het verzoenen op 2Q24 8 niet in in het kader van de cultus worden gesitueerd.

261

17.9. Brand- en plengoffer en “lieflijke geur” De essentie van de eredienst berust op het brandoffer, in het Hebreeuws ‫הָ ֹעלָה‬ genoemd en in het Aramees ‫עֲ לָה‬.933 Bedoeld offer werd volledig verbrand op het altaar en zijn geur steeg direct op naar de hemel, waar de godheid hem inademde. Kenmerkend voor het brandoffer is de volledige verbranding van het offerdier. Behalve de huid aan de priester komt niets ten goede aan iemand noch aan de offeraar noch aan de priester. Daarom wordt bedoeld offer ook ‫ָלִ יל‬, “geheel, volkomen”, genoemd934. De slachting wordt uitgevoerd door de offeraar zelf in geval van een individueel offer, door de priesters en de Levieten bij publieke offers935. De werkelijke rol van de priester begint, wanneer het geslachte offerdier in contact komt met het altaar. Dit geschiedt bij middel van zijn bloed, dat door de priester rondomheen het altaar wordt gesprenkeld. Bloed is immers de essentie van het leven (Lev 7: 14; vgl. Gen 9: 4; Deut 12: 23; Lev 7: 26 – 27) en het bloed behoort uitsluitend aan God. Vervolgens wordt het offerdier gevild en versneden. Alle stukken worden door de priesters op het altaar gelegd, waar het eeuwig vuur brandt. Wordt gevogelte geofferd, dan heeft geen handoplegging plaats evenmin als slachting in traditionele zin. Deze handelingen worden door de priester zelf op het altaar uitgeoefend. Om socio-economische redenen waren gevogelteoffers de equivalenten van de armen voor veeoffers. Het brandoffer wordt ook aangeduid bij middel van de algemene term ָ‫ ָק ְר‬en de meer specifieke term ‫ה‬Nֶ ‫ ִא‬936 (Ar. *‫)א‬, die mogelijk naar vertering bij middel van vuur verwijst en vaak gepaard gaat met “een lieflijke geur voor God”.937Naar het brandoffer wordt soms ook verwezen bij middel van de term ‫ָלִ יל‬, “volledig offer” (Lev 6: 15 en 16; Deut 13: 17) of het wordt als dusdanig beschreven (1 Sam 7: 9; Ps 51: 21). Het brandoffer wordt niet op expliciete wijze genoemd in de bewaarde fragmenten van Aramees ieuw Jeruzalem. Aangezien het brandoffer in Leviticus (6: 17) “heiligheid van heiligheden” wordt genoemd, moet met de mogelijkheid worden rekening worden gehouden, dat de vermelding in de Aramese tekst van ‫קד[ישי קדישיא‬, “de hei]ligste (pl.) van de heiligen” (11Q18 15: 5) in erg onvolledig bewaarde context verwijst naar het brandoffer. Vermelding van het getal 26 vermeld op de volgende regel evenals de handeling van “binnengaan” bieden geen steun bij de interpretatie van aangehaalde uitdrukking. In Ezechiël wordt het brandoffer 19 maal vermeld meestal in zijn vorm van regelmatig offer (40: 42; 43: 24; 45: 15, 23 en 25; 46: 4, 13 en 15) maar ook als offer uit vrije wil (46: 12). De auteur van de Tempelrol vermeldt verbranding op het altaar van offerdieren, na de werking van de slachtinstallatie te hebben beschreven (11Q19 XXXIV 11 – 12) en ter gelegenheid van het feest van de nieuwe wijn (11Q19 XLIII 11). Nauw verbonden met het brandoffer is de uitdrukking ‫ריַח נִ יח ַ ֹוח‬,ֵ “lieflijke geur”. Genoemde uitdrukking heeft betrekking op het opgaan in rook van het geofferde dier. Deze rook was bedoeld, om God tot rust te brengen. Het desbetreffende offer wordt ‫ה‬Nֶ ‫א‬, ִ “vuuroffer”, genoemd. De kernuitdrukking komt in de Tanach voor in de vijf 933

Beyer 2004: 474: ּ‫מַ ְקלו‬, “Brandopfer”. 1 Sam 7: 9; Deut 33: 10; verbonden met in Ps. 51: 21) 935 2 Kron 29: 22, 24 en 34; Ez 44: 11. 936 ָ‫ק ְר‬: ָ Lev 1: 2, 10 en 14 en ‫ה‬Nֶ ‫א‬: ִ Lev 1: 9, 13 en 17. 937 Lev 1: 9, 13, 17; 2: 2, 9; 3: 5, 16; 23: 13, 18; um 15: 10, 13 en 14; 18: 17; 28: 24; 29: 13 en 36.

934

262

volgende vormen: ‫יחֹחי‬ ִ ִ‫… ֵריַח נ‬, “Mijn lieflijke geur” ( um 28: 2), ‫ ֵריַח נִ יח ַ ֹוח לַיהוָ ה‬, “lieflijke geur voor de Heer” (Lev 1: 9, 13, 17; um 18: 17; 28: 8; 29: 13 en 36), ‫לְ ֵריַח‬ ‫נִ יח ַ ֹוח לִ ְפנֵי יְהוָ ה‬, “tot een lieflijke reuk voor het aangezicht van de Heer” (Ex 29: 25), ‫לְ ֵריַח נִ יח ַ ֹוח לַיהוָ ה‬, “tot lieflijke geur voor de Heer” (Lev 4: 31; 17: 6; 23: 18; um 15: 3, 7, 10, 13, 14, 24; 28: 13, 24; 29: 2, 8) en ‫לַיהוָ ה ֵריַח נִ יח ַ ֹוח‬, “voor de Heer tot een lieflijke geur” (Ex 29: 18 en 41; Lev 2: 2, 9, 12; 3: 5, 16; 8: 21, 28 23: 13; um 28: 6, 27; 29: 6). In Qumran komt de uitdrukking het vaakst voor op de Tempelrol, waar zij wordt verbonden met het “vuuroffer” (11Q19 XIV 6 - 7 ; XV 13 XVI 10; XX 8; XXII 7 – 8; XXIII 17; XXVIII 2, 6; XXXIV 14) en het “brandoffer” (11Q20 I 19). De kernuitdrukking is overal dezelfde: ‫ריח ניחוח ליהיה‬. Verder bevatten nog twee andere teksten cultusaanwijzingen, waarin de bedoelde uitdrukking voorkomt. In Jubileeën (4Q220) 5 wordt bepaald, dat in geval van een brandof een celebratieoffer alles op het altaar moet worden geofferd als een vuuroffer: “Gij zult alles offeren op het altaar, een vuuroffer van lieflijke geur voor God (8‫”)ריח ניחוח לפני האלהי‬. In Verschillende regels (4Q265 7) II 9 wordt betreffende de grote verzoendag bepaalde dat een lieflijke geur (‫)ריח ניחוח לכפר‬, om te verzoenen, het land zal reinigen. In cultuscontext komt de uitdrukking steeds voor in onmiddellijke samenhang met een van de drie volgende elementen afzonderlijk of gecombineerd: “vuuroffer”, “brandoffer” of de uitdrukking “aansteken (op het altaar)”: “vuuroffer” “brandoffer” “brandoffer” + “vuuroffer” “aansteken” “aansteken” + “vuuroffer” “aansteken op het altaar” “aansteken op het altaar” + “vuuroffer” “aansteken op het altaar” + “vuuroffer” + brandoffer

Ex 29: 41; Lev 3: 16; 23: 13; um 15: 13, 14; 28: 2, 6, 8 um 15: 3; 15: 24; 28: 13, 27; 29: 2, 6, 8 Ex 29: 18; Lev 1: 9, 13, 17; 3: 5; 23: 18; um 28: 24; 29: 13 Lev 17: 6 um 18: 17 Lev 4: 31 Ex 29: 25; Lev 2: 2; 2: 9; 6: 15; 8: 28 Lev 8: 21

In um 15: 7 en 10 betreft de lieflijke geur niet allen het brand-/vuuroffer maar het gelofteoffer, het vrijwillig offer en offers op de hoogtijden, opgesomd in um 15: 3. Volgende drie erg onvolledig bewaarde passussen van Aramees ieuw Jeruzalem bevatten enerzijds de vermelding van de geofferde dieren en anderzijds de uitdrukking “aangename/lieflijke geur”: 1° 11Q18 13: 1 – 7: voorafgegaan door middel van het villen van een stier, het wassen van zijn poten en ingewanden, het inzouten ervan, op het vuur plaatsen, aanbrengen van fijn tarwemeel en naar omhoogbrengen op het altaar, 2° 11Q18 22: 1 – 6: voorafgegaan door middel van de vier horens van het altaar, het geheel van zijn vet, twee nieren, gerstebloem in olie gedompeld en het altaar938 en 3° 11Q18 33: 1 – 4: in erg onvolledige context wordt aangename geur genoemd samen met rammen en afdracht939

938

Cf. Ex 29: 12: “Daarna zult gij van het bloed van de var nemen en met uw vinger op de horens van het altaar aanbrengen. En al het bloed zult gij uitgieten aan de basis van het altaar. (13) Gij zult ook al het vet nemen, dat het binnenste bedekt, en het net over de lever en beide nieren en het vet, dat eraan is, en gij zult ze aansteken op het altaar.” 939 Cf. Ex 29: 18: “Alzo zult gij (Mozes) de gehele ram aansteken op het altaar. Het is een brandoffer voor de Heer, tot een lieflijke reuk, het is een vuuroffer voor de Heer.”

263

In het jongere ritueel ging het brandoffer gepaard met graanen plengoffers. Eerstgenoemde offers bestaan uit olie vermengd met meel. Laatstgenoemde offers bestaan uit wijn. Het meel werd verbrand en de wijn aan de voet van het altaar uitgestort, zoals het bloed (Sir 50: 15). In het jongere ritueel gaat het brandoffer niet alleen gepaard met een graanoffer maar ook met een plengoffer (< ֶ‫)נֶס‬, waarbij de drank, in casu de wijn, wordt uitgestort aan de voet van het altaar, zoals het bloed (Sir 50 : 15). In zwaar beschadigde context wordt in Aramees ieuw Jeruzalem aangename geur genoemd samen met het altaar, olie en wijn: “(1) […]x voor [het] al[taar …] (2) […]… met xxo[…] (3) […]xxxx voor het […] (4) […]olie en wi[jn …] (5) […]voor hem/het[…] (6) […]een aange[name ge]ur[…]” (11Q18 29). De cultuscontext kan worden opgemaakt uit de elementen “altaar”, “olie en wijn” en de uitdrukking “lieflijke geur”. De zinsnede “olie en wijn” kan verwijzen naar het graanen plengoffer, die het brandoffer begeleiden. De verplichting een brandoffer gepaard te laten gaan met een graanen een plengoffer wordt geformuleerd in um 15: 1 – 5. um 15: 4 -5: (4) “Zo zal hij, die zijn offerande aan de Heer offert, een spijsoffer offeren van een tiende fijne bloem, gemengd met een vierde deel van een hin olie”. (5) En wijn als plengoffer (9 ַ‫)לְ ִמנְ ס‬, een vierde deel van een hin, zult gij bereiden tot een brandoffer of tot een slachtoffer voor een lam.” Dit geldt voor een os, een ram, een jong vee, lammeren en geiten, telkens één graanoffer en één plengoffer per geslachtofferd dier ( um 15: 6 – 12). Op basis van aangehaalde passus kan in de Aramese tekst worden aangevuld bij middel van de Hebreeuwse uitdrukking 9 ַ‫ לְ ִמנְ ס‬of een Aramese parallel ervan. Verder worden in umeri 15: 24 en 28: 8 betreffende de offerwetgeving worden het graanoffer en het plengoffer samen genoemd in verband met de uitdrukking “lieflijke geur”. In het eerste geval betreft het afdwaling van de geboden van God door een enkeling maar waarbij de gehele gemeenschap wordt verzoend, in het tweede geval het dagelijks brandoffer. Op de Tempelrol wordt wijn wordt vermeld als offersubstantie samen met olie (11Q19 XLIII 15; XLVII 6 en XLVII 12) en als plengoffer samen met olie en bloem: - “(12) (…) [… voor het zondeof]fer, (13) uitgezonderd de brandoffers van de maand [… verm]engd (14) met een halve hin olie en wijn voor het plengoffer (9‫)לנס‬ (…)”.(11Q19 XIV) - “(4) [… en een r]am voor het zondeoffer, om te [verzoenen] (5) [voor het gehele volk van de vergadering en zijn offer en zijn plen]goffer (‫ )נסכו‬volgens de bepaling: een tiende van de fijnste bloem (6) [vermengd met olie, een kwart hin,] en wijn voor het plengoffer (9‫)לנס‬.” (11Q19 XVIII//11Q20 III 9 - 11). - “ (10) (…) Zij zullen (11) zijn ingewanden wassen en zijn poten en zij zullen zij inzouten met zout en zij zullen ze verbranden in (12) het vuur, dat op het altaar is: os na os en zijn delen samen ermee en zijn graanoffer van de fijnste bloem erop (13) en de wijn van zijn plengoffer (‫ )נסכו‬ermee en zijn olie erop. En de priesters, zonen van Aäron, zullen alles (14) op het altaar verbranden. Het is een vuuroffer, het is een lieflijke geur voor de Heer” (11Q19 XXXIV). 17.10. Graanoffer In het jongere ritueel gaat het brandoffer gepaard met een offer, ‫נְ חָ ה‬.ִ ַ‫ ה‬genoemd. Bedoeld offer bestaat uit meel vermengd met olie. Het graanoffer wordt in Ezechiël 15 maal genoemd (Ez 42: 13; 44: 29; 45: 15, 17, 24, en 25; 46: 5, 5, 7, 14, 14, 15 en 20). In Aramees ieuw Jeruzalem komt genoemde term niet voor. Op 11Q18 13 wordt het altaar in verband gebracht met het offeren van meelspijzen: “(3) en] plaatste hem/het op het vuur en bracht fijn griesmeel (‫( ]…[)קמח סלת]א‬4) [... een vi]erde sə’ā 264

en hij bracht omhoog naar het altaar zijn geheel […] (5) [een vi]erde sə’ā en hij goot uit in [de] troggen[“. In twee gevallen wordt het altaar in de Pentateuch in verband gebracht met griesmeel (Ex 29: 40). Eerstgenoemde passus betreft het dagelijks offer: Ex 29: 38 – 40: “(38) Dit is het nu, wat gij op het altaar zult bereiden: twee lammeren, die eenjarig zijn, dagelijks (‫ ִמיד‬,), ַ voortdurend. (39) Het ene lam zult gij ‘s morgens bereiden maar het andere lam zult gij bereiden tussen de twee avonden. (40) Met een tiende deel fijne bloem (‫) ֹסלֶת‬, gemengd met een vierde van een hin gestoten olie en tot plengoffer een vierde deel van een hin wijn, tot het ene lam.” Aangenomen, dat in het Nieuwe Jeruzalem een cultus in voege zal zijn, die sterk gelijkt op die van de Pentateuch, dan zou op 11Q18 13 kunnen wijzen op het dagelijks offer (‫ ִמיד‬,). ַ Hiertegen spreken echter twee elementen: 1° het dagelijks offer, zoals beschreven in Ex 29 betreft twee lammeren en geen stier, zoals op 11Q18 13: 1 en 2° de hoeveelheid griesmeel in Ex 29: 40 bedraagt een tiende ‘efā maar op 11Q18 13: 4 en 5 een vierde sə’ā. Om graansoorten aan te duiden hanteert de Pentateuch overwegende de term“fijne bloem”, ‫ ֹסלֶת‬in cultuscontext (Lev 2: 1, 2, 4, 5, 7; 5: 11, 6: 8, 13; 14: 10, 14: 21, 23: 13, 17; um 6: 15, 7: 13, 19; 8: 8; 15: 4, 6, 9; 28: 5, 9, 12, 13, 20, 28; 29: 3, 9 en 10). “Gerstemeel”, ‫ק ַמח‬, ֶ wordt uitzonderlijk aangewend in een ritueel bij toepassing van de wetten van echtelijke onmin ( um 5: 15). De echtgenoot brengt zijn vrouw naar de priester samen met een offerande voor haar, een tiende deel van een ‘efā gerstemeel. Op het meel wordt uitzonderlijk geen olie gegoten noch wordt er wierook op gelegd. Het is immers het graanoffer van de onmin. In cultuscontext volgt de Tempelrol het gebruik van de term ‫ ֹסלֶת‬uit de Pentateuch: 11Q19 XIII 12, XIV 2, en 15, XVIII 5, 14 en 15 en XXXIV 12. In Aramees ieuw Jeruzalem worden drie termen aangewend: 1° ‫ס]ת‬: ְ “fijne bloem; tarwegriesmeel” (2Q24 4: 4[ en 11Q18 13: 3), 2° ‫ק ַמח‬: ֶ “bloem” (11Q18 13: 3[), twee termen, die elkaar aanvullen, en 3° ‫נְ ִי‬, “fijne gerstebloem” (11Q18 22: 4). Met betrekking tot ‫ נְ ִי‬is aanvulling bij middel van ‫ במשח‬bij de aanvang van 11Q18 22: 5 is mogelijk, gelet op volgende twee constructies, de ene in het Aramees, de andere in het Hebreeuws. In de Apocriefe genesis (1QapGen ar X 16) brengt Noaḥ een graanoffer, dat als volgt wordt beschreven: “ik plaatste erop fijne bloem (‫)סולת נשיפא‬, vermengd met olie (‫ )פילא במשח‬tesamen met wierook (‫ לבונא‬8‫)ע‬, als een graanoffer (‫”)למנחא‬. Mogelijk wordt de vorm ‫ נְ ִשיפָ ה‬op 11Q18 22: 4 ook voorafgegaan door ‫ סולת‬zoals in de Apocriefe genesis. Het zinseinde van 11Q18 22: 4, ‫ נ[שיפא פיל‬...], kan bijgevolg in Aramees ieuw Jeruzalem op de volgende regel gevolgd zijn door ‫]במשח‬. In de Pentateuch wordt de uitdrukking ‫ל‬$‫ ֹסלֶת ָ ל‬/‫לָה‬$‫ֹסלֶת ְל‬ (= Aramees: ‫ )נשיפה פילא‬steeds gevolgd door ֶ‫ְ ֶמ‬. (Ex 40: 29; Lev 2: 5; 14: 10, 21; 23: 13; um 6: 15; 7: 13 en 19; 15: 6 en 9; 28: 5, 9, 12, 12 en 13, 20, 28, 29: 3, 9 en 14). In overeenstemming met de genoemde Aramese en Hebreeuwse uitdrukkingen, kan de aanvang van 11Q18 22: 5 worden aangevuld door middel van ‫ְ ְמ ַשח‬. Deze aanvulling wordt niet uitgevoerd door García Martínez e. a.940. Op 4Q555: 2 komt ‫[במשח רבות]א‬, “anointing oil” (= een targumvertaling van ‫ )שמ משחת‬voor maar de manuscripten 4Q555 en 11Q18 overlappen elkaar niet. Volgens de Tanach kan het graanoffer, bestaande uit fijne bloem (‫ ) ֹסלֶת‬vermengd met olie ongebakken worden geofferd (Lev 2: 1 en 2; 6: 15). In Aramees ieuw Jeruzalem lijkt in twee gevallen meel in ongebakken vorm te worden geofferd, waarvan éénmaal in olie gedompeld: 1° “(3) en] hij plaatste hem op het vuur en hij bracht fijn griesmeel 940

García Martínez e. a. 1998: 339.

265

(‫( ]…[)קמח סלת]א‬4) [... een vi]erde sə’ā en hij bracht omhoog naar het altaar zijn geheel [” (11Q18 13) en 2° “(4) (…) ]de [ge]rstebloem gedompeld (‫( )נ[שיפא פיל‬5) [in olie …]het [al]taar voor een geur” (11Q18 22). De enige vorm van gebakken graanoffer in Aramees ieuw Jeruzalem biedt het offer van de toonbroden, dat eerder werd besproken941. Graanoffers moeten al naar gelang van de omstandigheden gedesemd (‫שאֹ ר‬, ְ “desem”) of ongedesemd zijn, gezouten zijn, wierook bevatten, vermengd of niet vermengd zijn met olie en geen honing bevatten: ongedesemd zijn gedesemd zijn voor het wekenfeest moeten gezouten zijn942 wierook bevatten wierook op de toonbroden vermengd zijn met olie niet vermengd zijn met olie geen honing bevatten

Pentateuch Lev 2: 4, 5, 11; 6: 17; Deut 16: 4: Feest van -. Lev 23: 17 maar niet in um 28: 26 31 Lev 2: 13. Lev 2: 1, 2, 15 en 16; 5: 11 Lev 24: 7 Lev 2: 1 en 2

Tempelrol 11Q19 XI 10; XVII 11; XX 12 XVIII 14 XX 13 XX 10 VIII 10 en 12 XV 10//11Q20 I 7 XX 10

Lev 2: 11

In Aramees ieuw Jeruzalem wordt wierook uitsluitend vermeld in verband met de ceremonie van de toonbroden: “(5) [… de priesters VACAT de [twee broden], diegenen, [waarop] was de wierook (‫( ]…[)לבונתא‬11Q18 20: 5//2Q24 4: 14) 17.11. Parallelle handelingen aan en op het altaar in de Tanach en in Aramees ieuw Jeruzalem. Een passus van Aramees ieuw Jeruzalem bevat volgende elementen: 1° de vier horens van het altaar, 2° het geheel van zijn vet en twee nieren, 3° gerstebloem gedompeld in olie 4° en een lieflijke geur: “(1) […]o op de vier horens van [het] altaar (2) […]xx van het geheel van zijn vet (3) […]o twee nieren (4) […]de [ge]rstebloem gedompeld (5) [in olie …]het [al]taar voor een geur (6) [lieflijke …] eerst (adv.)” (11Q18 22). De Pentateuch (Ex 29: 1 – 36 en Lev 8) vertoont dezelfde opeenvolging van elementen in verband met priesterwijding, de Tempelrol (11Q19 XVI) gedeeltelijk: bloed sprenkelen/aanbrengen vier horens van het altaar nieren vet geoliede graanspijzen lieflijke geur

J 11Q18 22 [? ] 1 2 3 4-5 5-6

Ex 29 12 12 13 13 23 25

Lev 8 15 15 16 16 26 28

TR 11Q19 XVI 17 17 nihil [17]

Bloed (8") ָ speelt een belangrijke rol in de cultus maar wordt niet vermeld in de bewaarde tekst van Aramees ieuw Jeruzalem. Bloed is de ziel van alle vlees (Lev 17: 11 en 14). Het is voor iedereen, joden en nietjoden absoluut verboden bloed te eten (Lev 7: 26 – 27; 17: 12 - 14). Bloed is bestemd, om verzoening te bewerkstelligen 941 942

Zie onder 17.6., eerste volume. Bij wijze van verbond ( um 18: 19)

266

(Lev 17: 11). Het wordt gesprenkeld (‫)זרק‬943. Met het oog op priesterwijding draagt God in Ex 29: 12/Lev 8: 15 aan Mozes op het bloed van de te offeren var aan te brengen op de vier horens van het altaar: “ Daarna zult gij van het bloed van de var nemen en met uw vinger op de horens van het altaar doen. En al het bloed zult gij uitgieten aan de basis van het altaar”. Tot hiertoe bieden de passussen uit Exodus en Leviticus een nauwe parallel met de zinsnede “[…]o op de vier horens van [het] altaar” (11Q18 22: 1), waar evenwel niet wordt gespecificeerd welke handelingen op de vier altaarhorens worden uitgevoerd. Mogelijk kan dit parallellisme ertoe leiden op de eerste regel van 11Q18 22 of de regel(s) eraan voorafgaand een handeling met bloed aan te vullen. Dit vermoeden wordt versterkt door een handeling, beschreven in de Pentateuch, waarbij bloed wordt aangebracht op de horens van het altaar, meestal zonder vermelding van hun aantal: Lev 4: 7, 18, 25, 30, 34; 8: 15; 9: 9; 16: 18; Ez 43: 20. De desbetreffende uitdrukking heeft al werkwoord een vorm van ‫נת‬, gevolgd door de prepositie ‫ עַ ל‬en de status constructus “horens + altaar” (‫זְ ֵַח‬.ִ ַ‫)עַ ל ַק ְרנוֹת ה‬. Gelet op het bewaarde gedeelte van 11Q18 22: 1, kan de prepositie ‫ על‬voorafgegaan zijn bij middel van een werkwoordsvorm sg. 3 m.. Het betreft dan een imperfectumvorm van de wortel ‫ נת‬of een perfectumvorm van de wortel ‫יהב‬.944 Eerstgenoemde vorm luidt ,ִִ ‫י‬, laatstgenoemde ‫יְהַ ב‬. Als enige tekenrest wordt een stip aangetroffen. Bedoelde stip kan het uiterste linkeruiteinde van een bēt toebehoren. De stip bevindt zich verhoudingsgewijs even hoog als de bēt van het woord na ‫על‬, ‫ארבע‬. In geval het een eindnūn zou betreffen, zou het bovenste gedeelte hiervan zichtbaar moeten zijn. Dit is niet het geval. Eerder ‫ יְהַ ב‬dus. Na de handeling door middel van het bloed op de horens van het altaar wordt in Ex 29: 13 aan Mozes opgelegd lichaamsdelen van het desbetreffende dier te verbranden op het altaar: “Gij zult ook al het vet nemen, dat de ingewanden bedekt en het net over de lever en beide nieren en het vet, dat daaraan is en gij zult ze aansteken op het altaar.” Vet en nieren zijn belangrijke offeringrediënten. Het verbod op het eten van vet wordt expliciet geformuleerd in Lev 7: 25, dat op het eten van nieren niet. Het vet in volgende vormen wordt samen met beide nieren op het altaar aangestoken: het vet alle vet en het vet van de ingewanden, beide nieren, het vet van de weekdarmen, het net over de lever de vetstaart de staart vet van de ingewanden net van de lever twee nieren en hun vet de nieren

Lev 8: 25; 9: 10; 9: 19; 16: 25 Lev 3: 3; 4: 19, 26, 31, 35; 7: 3; 8: 16 Lev 3: 3 en 14; 7: 3 - 5 Lev 3: 4, en 15; 7: 3 - 5 Lev 3: 9 – 11; 7: 3; Lev 8: 25 Ex 29: 13; Lev 8: 16, 25; 9: 19 Ex 29: 13; Lev 8: 16; 8: 25; 9: 19 Ex 29: 13; Lev 8: 16; 8: 25; 9: 19 Lev 9: 19

Tussen Ex 29: 13 en 23 volgen verzen, waarin vlees van andere offerdieren wordt verbrand en nog twee rammen worden geofferd. Het bloed van het laatst geslacht dier wordt niet alleen op het altaar gesprenkeld maar ook op lichaamsdelen van Aäron en zijn zonen aangebracht evenals op hun kleding. Daarna neemt Mozes eerst het vet en de vetstaart van de ram en beide nieren en hun vet en vervolgens een broodbol, een 943

Ex 24: 6 en 8; 29: 16 en 20; Lev 1: 5 en 11; 3: 2, 8 en 13; 7: 2 en 14; 8: 19 en 24; 9: 12 en 18; 17: 6; um 18: 17. 944 Rosenthal 1995: § 118: van de wortel √ntn, komen uitsluitend imperfectum en de infinitief voor. Ten behoeve van het perfectum en de imperatief fungeert de wortel944, √yhb, "geven, leggen".

267

koek geolied brood en een vlaai uit de korf van de ongedesemde broden. Aan de volgorde, waarin de lichaamsdelen en de graanspijzen worden vermeld beantwoordt in essentie de zinsnede “(2) […]xx van het geheel van zijn vet (3) […]o twee nieren (4) […]de [ge]rstebloem gedompeld (5) [in olie” (11Q18 22). De vermelding van de organen van het offerdier is uitgebreider in de Pentateuch dan in de bedoelde passus van Aramees ieuw Jeruzalem, zoals kan worden opgemaakt uit de eerder weergegeven tabel. De beschreven graanoffers stemmen niet overeen. In Exodus worden een broodbol, een koek geolied brood en een ongedesemde vlaai genoemd, wat wijst op een gebakken graanoffer. In de Aramese tekst wordt gerstebloem, gedompeld in olie, genoemd, wat refereert aan een ongebakken graanoffer. Beide teksten hebben de formule “lieflijke geur”. Gelet op de fragmentarische toestand van het Aramese manuscript is verdere vergelijking onmogelijk. Op de Tempelrol (11Q19 XVI 17) wordt eenzelfde opeenvolging van handelingen vermeld in het kader van priesterwijding: de priester brengt het bloed van de tweede stier aan op de vier horens van het altaar en op de vier hoeken van de onderbouw. Het vet en het bijhorende graanen plengoffer laat hij in rook opgaan op het altaar als zondeoffer van de gemeenschap.Laat men de handelingen van Ex 29: 14 – 22 buiten beschouwing, dan bestaat er een duidelijk parallellisme tussen Ex 29: 12 – 13 + 23 – 25 enerzijds en 11Q18 22: 1 – 6 anderzijds. De Aramese tekst bevat echter geen elementen, die typisch zijn voor een priesterwijding, geen vermelding van specifieke kleding en evenmin aanbrengen van bloed op lichaamdelen en kleding of zalving. 17.12. Parallelle handelingen aan en op het altaar in ieuw Jeruzalem en op de Tempelrol: slachtoffering van een stier De handeling van het slachten van offerdieren wordt in de Pentateuch niet uitvoerig beschreven. Er wordt gewoonweg naar verwezen bij middel van een vorm van het werkwoord ‫חט‬.945 In Aramees ieuw Jeruzalem en op de Tempelrol wordt bedoelde handeling uitvoeriger behandeld. Betreffende de slachtoffering van stieren wordt in Aramees ieuw Jeruzalem en op de Tempelrol een sterk parallel verloop van handelingen geschetst: 11Q18 13 “(1) ]bij zijn vier poten”

“(1) en hij vilde de stier” “(2) [… hij w]aste zijn poten en zijn ingewanden” “(2) en hij zoutte zijn geheel in[…]”

945 946

11Q19 XXXIV “(2) […] en tussen zuil en zu[il …] (3) die zich daar bevindt tussen de zuilen […] (4) [… de] stieren in de wie[len …] (5) [de wi]elen en zij zullen de wielen sluiten en […] (6) en zij zullen de horens van de stieren vastbinden946 aan de ringen en […] aan de ringen; (7) Daarna zullen zij hen slachten en zij zullen h[et bloed] in kommen verzamelen (8) en zij zullen het uitgieten over de basis van het altaar rondomheen. VACAT En zij zullen openen (9) de wielen en zij zullen hen hakken (10) in stukken” “(10) Zij zullen (11) zijn ingewanden wassen en zijn poten en” “(9) en zij zullen de stukken inzouten bij middel van zout (…)” “(11) en zijn poten en zij zullen hen inzouten bij middel van zout”

Ex 12: 6; 29: 11, 16; Lev 1: 5; 3: 2; 4: 4, 15, 24, 29; 7: 2; 9: 12; 14: 13; 17: 3; 19: 3; 22: 28. In Ps 118: 27 wordt het feestoffer met touwen aan de horens van het altaar vastgebonden.

268

“(3) en] plaatste hem op het vuur”

“(3) en bracht fijn griesmeel[…]” “(4) een vi]erde sə’ā en hij bracht zijn geheel omhoog naar het altaar [“ “(5) hij goot uit in [de] troggen[…” “(6) ]x en het vlees <was> ondergedompeld in één” “(7) de geur”

“(11) en zij zullen ze verbranden in (12) het vuur, dat op het altaar is: os na os en zijn delen samen ermee” “(13) En de priesters, zonen van Aäron, zullen alles (14) op het altaar verbranden.” “(12) en zijn graanoffer van de fijnste bloem erop (13) en de wijn van zijn plengoffer ermee en zijn olie erop.”

“(14) Het is een vuuroffer, het is een lieflijke geur voor de Heer”

Beide passussen verschillen op enkele opvallende punten van elkaar. De Tempelrol vermeldt het villen niet maar hanteert wel de algemene terminologie aangaande het graanen het plengoffer. Laatstgenoemd offer niet wordt genoemd in Aramees ieuw Jeruzalem. Beide passussen verschillen gemeenschappelijk van het Pentateuch testament door hun nauwkeuriger beschrijving van de slachting van stieren. In de Leviticus wordt het gebruik van zout bij offers, in het bijzonder graanoffers verplicht: “En elke offerande van uw graanoffers zult gij met zout zouten, en het zout van het verbond van uw God van uw graanoffer niet laten wegblijven. Met al uw offerande zult gij zout offeren.” (Lev 2: 13). In umeri wordt bepaald, dat zout een wezenlijke eigenschap van het verbond is: “Alle hefoffers van de heilige dingen, die de kinderen van Israël voor de Heer zullen offeren, heb Ik aan u gegeven, en aan uw zonen, en aan uw dochters met u, tot een eeuwige inzetting. Het zal een eeuwig zoutverbond zijn, voor het aangezicht van de Heer, voor u en voor uw zaad met u.” ( um 18: 19). De bepalingen van de Pentateuch worden overgenomen op de Tempelrol: “(13) (…) Al uw offergaven zult gij zouten: gij zult (14) [het zoutverbond] niet laten ontbreken [in eeuwigheid.” (11Q19 XX). Toepassing van bedoelde bepaling worden respectievelijk aangetroffen in Aramees ieuw Jeruzalem en op de Tempelrol: “(2) [… hij w]aste zijn poten en zijn ingewanden en hij zoutte zijn geheel in[…]” (11Q18 13) en “(8) VACAT En zij zullen openen (9) de wielen/raderen en zij zullen hen hakken (10) in stukken en zij zullen de stukken inzouten bij middel van zout. Zij zullen (11) zijn ingewanden wassen en zijn poten en zij zullen hen inzouten bij middel van zout (…)” (11Q19 XXXIV). 17.13. Gereciteerde teksten en zegening Een passus van Aramees ieuw Jeruzalem bevat een verwijzing naar gesproken teksten: “[…]hij begon mij voor te lezen uit een geschrif[t …]” (11Q18 19: 5). In laatstgenoemde passus wordt de lezing uitgevoerd door de gids van de bezoeker maar kan er vanuit de context niet worden opgemaakt, waarop de voorgelezen tekst betrekking heeft. Twee aangehaalde passussen in de Pentateuch hebben betrekking op cultushandelingen: op het aanbieden van de eerstelingen (Deut 26: 1 – 10) en op de afdracht van de driejaarlijkse tienden (Deut 26: 13 – 14). Geen enkele aanwijzing laat toe een verband te leggen met de tekst van de Psalmen, dit zijn de teksten bij uitstek, die cultushandelingen begeleiden.947 Amos 5: 23 vermeldt naast de offers ook de 947

Herbert 1961: 25.

269

gezangen, die werden begeleid bij middel van muziekinstrumenten. Zegening komt tweemaal voor in Aramees ieuw Jeruzalem in een zeer fragmentarische context: (1) “en een tweede zegening […]x en hun dankoffers” (11Q18 16 II – 17 I) en “(1) over hen x[…] (2) en van … o[…] (3) hun bezittingen (= offers ?) […] (4) en zegenend x[…] (5) alles ervan xxx[…] (6) als alles ervan[…] (7) […I]sraël[…] (11Q18 23 II). Mogelijk verwijst “I]sraël” op de laatste regel naar de kinderen van Israël, zoals in de Tanach, waar in een bijzondere passus van um 6: 22 – 27 God aan Mozes opdraagt Aäron en zijn zonen in te lichten over de zegening van de kinderen van Israël: “ (24) De Heer mag u zegenen, en u behoeden! (25) De Heer mag zijn aangezicht over u lichten, en u genadig zijn! (26) De Heer mag zijn aangezicht over u verheffen, en u vrede geven!” Het voorwerp van de zegening kan ook de God van Israël zijn, aangenomen, dat deze benaming behoort tot het idioom van Aramees ieuw Jeruzalem. Zegening van de God van Israël komt zeer vaak voor in de Dagelijkse gebeden (4Q503) 33 I + 34: 20; 48 – 50: 7; 51 – 55: 6, 12; 65: 1; 69: 2. De werkwoordsvorm is hier aangepast aan het tekstgenre, een gebed: 9‫ברו‬, dit is een participium qal passief sg. m. 17.14. Twee ongekende ceremenoniën Tweemaal is er in Aramees ieuw Jeruzalem sprake van ‫כורסיא‬, “tronen” - (1) xo[…] (2) [de] tronen (‫( ]…[)כורסי]א‬3) van het xo[…] (4) de hand xo[…] (5) en op xo[…] (6) van de tempel (‫( ]…[)היכלא‬7) en xxo[…] (11Q18 31 II 1- 7). - (1) […]de tronen (‫( ]…[ )כורסיא‬2) […]xxxx de en hij haast zich (?) […] (3) […]x de tempel en van xx[…] (4) […] [z]even/[v]ier roeden[…] (5) […]op vier x[…] (6) […]x van de tempel (6a) en aan de zijde van de steen, xxxo[…] en van mij (7) […] en zij maken hem heilig (8) […]van vier (9) […]oxx en het fundament van (?) (11Q18 32). Door García Martínez948 werd geopperd, dat het om de troon van God in het allerheiligste gaat. De vorm ‫ כורסי]א‬op manuscript 11Q18 is duidelijk een pluralisvorm, meer bepaald status determinatus. “Troon” in het enkelvoud komt vrij vaak voor in de literatuur. “Tronen” in pluralisvorm zijn eerder zeldzaam. Twee uitdrukkingen in de Liederen van het sabbatoffer sluiten verwijzing naar troon van God niet uit: “eeuwige tronen” (11Q17 V 8) en “de tronen van Zijn glorie” (11Q17 X 7). De zeer fragmentarische toestand van manuscript 11Q18 laat echter niet toe te begrijpen welke cultushandelingen worden uitgevoerd, want hierom gaat het wel, gelet op de bewaard gebleven elementen, waaronder de tempel. De meest fragmentarische passus 11Q18 31 II 1- 7 bevat geen herkenbare werkwoordsvorm maar wel de prepositie ‫ על‬en “de hand”. De beter bewaarde passus op 11Q18 32 bevat afmetingen, een plaatsbepaling aan de zijde van de steen, een vorm van het werkwoord “heiligen” en “het fundament van (?)”. In 11Q18 18 wordt een ceremonie met zeven kommen, zes glazen en zeven ketels vermeld. Ruiken speelt hierbij blijkbaar een belangrijke rol. Verder worden zeven ketels genoemd, bestemd, om voedsel te bereiden. Verder wordt het getal 32900 genoemd: “ (1) zeven bekers en zes kommen, om te ruiken […] (2) … en boven zeven ketels, geplaatst, om te koken op stenen[…] (3) [en el]ke van hen zijn tweeëndertigduizend negenhonderd […]”. Noch de Pentateuch noch de Tempelrol bieden hiervan enige parallel. De context van de Aramese tekst laat niet toe inzicht te verwerven in de bedoelde ceremonie. 948

García Martínez 2000: 608.

270

18. Priesters 18.1. Hogepriester, priesters en offerende Levieten In Aramees ieuw Jeruzalem worden de hogepriester (‫)ָהֵ נָא ַרָ א‬, priesters ( ֵ‫ )ָה‬en Levieten (‫ )לֵוָ י‬genoemd: brood wordt gegeven van aan de hogepriester (‫;לכהנא ר]בא‬ 2Q24 4: 15[//11Q18 20: 6), de hogepriester wordt gekleed (‫ ;כהנא רבא‬11Q18 14 II 5), 14 priesters nemen deel aan de ceremonie van de toonbroden (‫ ;כהני‬2Q24 4: 13 [//11Q18 20: 4[), priesters (‫ )כ[המיא‬ontvangen (11Q18 16 II – 17 I 2 [) en Levieten offeren (‫( )לויא‬11Q18 30: 2). De drie geledingen van het priesterambt worden dus in Aramees ieuw Jeruzalem vermeld. Als titel voor de hogepriester wordt de uitdrukking ‫ ָהֵ נָא ַרָ א‬aangewend, equivalent van de Hebreeuwse uitdrukking ‫ָדוֹל‬/ ַ‫ה‬ ֵ‫הַ ֹה‬. Schaper949 maakt een onderscheid tussen de titel ֵ‫הַ ֹה‬/‫ֹהֵ הָ רֹא‬, “opperpriester”, en ‫ָדוֹל‬/ ַ‫הַ ֹהֵ ה‬, “hogepriester”. Eerstgenoemde titel was in de preballingschapsperiode in voege, laatstgenoemde kwam in gebruik in de postballingschapsperiode en nam aan belang toe. De Levieten worden aangeduid bij middel van het gentilicumadjectief ‫לֵוָ י‬950, het enige geval, gekend uit Qumranteksten. De overlevering met betrekking tot de geschiedenis en status van de Levieten is gelaagd en complex. Twee aspecten vallen op: uitsluiting enerzijds en toebedeling van taken anderzijds. Op manuscript 11Q18 worden offerende Levieten genoemd: “(1) […]o[…]xx zoals al xo[…] (2) […]xx terwijl de Levieten offerende […] (3) […]en het zal voor hen zijn o[…] (4) […]oo van de feesten van G[od …] (5) […]x wat is voor die/datgene x[…] (6) […]zijn plaatsen o[…]/z[ij] beiden” (11Q18 30). Hoewel de uitspraak betreffende de Levieten zeer onvolledig bewaard is gebleven, is zij veel betekenend met betrekking tot de waardering van hun ambt. Hoewel andere teksten in meer of mindere mate priesterlijke bevoegdheden toekennen aan de Levieten gaat Aramees ieuw Jeruzalem hierin wel het verst: zij offeren. De taak van de Levieten wordt omschreven in umeri (3: 4 en 18). Zij zijn ondergeschikt aan de priesters, mogen niet naderen tot de voorwerpen in het heiligdom noch tot het altaar (18: 3). Zij bewaken het heiligdom (8: 23 – 26). In het boek Ezechiël is er een vertrek is voorzien voor de “priesters, die de dienst van de tempel verrichten” en de “priesters, die het altaar bedienen, dit zijn de zonen van Zadok” (40: 45 – 46). De Levieten moeten aan de cultus deelnemen als (poort)wachters (44: 11, 14) en moeten zij de offerdieren van het volk voor het brandoffer slachten (44: 11). Zij mogen het priesterambt niet uitoefenen (44: 13), dit komt toe aan de Levietische priesters, zonen van Zadok. Het is hun verboden vet of bloed te offeren (44: 15) of het heiligdom binnen te gaan en de tafel (van de toonbroden) te naderen (44: 16). Een bijzonder grondgebied voorzien voor de priesters, die het heiligdom bedienen en een grondgebied voor de Levieten, die de tempel verzorgen (45: 4 – 5; 46: 20 – 24). Er zijn twee soorten keukens voorzien, die, waarin de priesters de schuldoffers bereiden en die, waarin “zij die de tempel bedienen” (= Levieten) de offers van het volk bereiden (46: 20 – 24). Twee teksten kennen aan de Levieten ruimere bevoegdheden toe, de Kronieken en de Tempelrol. Volgens de Kronieken stammen de poortwachters af van een Leviet, Korach (1 Kron 6: 7), die reeds tijdens de tocht door de woestijn de tent en het kamp bewaakten (1 Kron 9: 19). Naast de Korachieten leverden ook de Merarieten, eveneens Levieten, poortwachters (1 Kron 26: 10 – 11 en 19). Andere poortwachters 949 950

Apud Gertz 2006: 175 – 176. Beyer 1984: 617.

271

stammen af van Obed-Edom, zoon van Jedutun en dus een Leviet (1 Kron 16: 38). Als cultusdienst reinigen Levieten heilige voorwerpen, bereiden zij de toonbroden en de graanoffers (1 Kron 23: 28 – 29) en slachten en villen zij offerdieren (2 Kron 29: 34; 35: 11). Zij staan ten dienste van de zonen van Aäron (1 Kron 23: 28) en van de gelovigen (2 Kron 35: 3 – 6). Bij ruw werk, houthakken, waterputten, werden zij bijgestaan door de etinīm (= de gegevenen, de tempelhorigen), waartoe aanvankelijk de Gibeonieten behoorden en later krijgsgevangenen. Milgrom951 vestigt de aandacht op vernieuwingen, geformuleerd op de Tempelrol, die het produkt zijn van een polemiek. Belangrijk voor de passus in Aramees ieuw Jeruzalem, waarin “offerende Levieten” worden genoemd is de vermelding, dat Levieten de offerslachting uitvoeren in de regelmatige cultus (11Q19 XXII: 4). Ook hier polemiseert de rol tegen de toenmalige tempelpraktijk. In het begin van de periode van de Tweede tempel werden rituele offers uitgevoerd door de Levieten (cf. Ez 44: 10 – 11; 2 Kron 30: 17; 35: 6, 10 – 11). Naar het einde van genoemde periode werd de slachting uitgevoerd door de priesters. Hoewel latere rabbijnse regels bepalen, dat slachting mag worden uitgevoerd door nietpriesters (b.v. Mišna Zebab 3: 1), voerden in de praktijk uitsluitend priesters de slachting uit. (cf. Mišna Yoma 2: 3; Mišna Middōt 4: 7; b. Ketub 106a). Bijgevolg is de toewijzing van het slachten aan de Levieten op de Tempelrol een vernieuwing. Volgens Maleachi (3: 3) zuivert God vanop zijn rechtersstoel de Levieten, nadat zij in het verleden hun taak verwaarloosd hebben, opdat zij opnieuw offergaven zouden kunnen brengen (‫יי ִמנְ ָחה‬ ֵ ִ/‫) ַמ‬. Andere priesterlijke functies, die aan de Levieten worden toegewezen zijn uitspreken van zegening in het algemeen maar ook van vloeken tijdens de jaarlijkse inwijding van nieuwe leden in het bijzonder. Als nietpriesters is het aan de Levieten verboden tot het altaar te naderen, verbod op de overtreding waarvan de doodstraf staat. Zij kunnen wel assisteren bij de cultushandelingen. De Levieten hebben recht op het eerste tiende en de schouder van het offer (en dus niet de priesters), een honderdste van de buit en van de jacht, een tiende van de wilde honing, een vijftigste van de wilde duiven, twee paar van de 14 lammeren en 14 rammen, geofferd ter gelegenheid van het festival van de nieuwe wijn en van de nieuwe olie. Zoals in Aramees ieuw Jeruzalem worden oostelijke poorten, in casu die van de binnenen middenhof, genoemd naar de Levieten. Behalve de handeling van offeren verstrekt de Aramese tekst geen enkele aanwijzing met betrekking tot de cultusfunctie van de Levieten. 18.2. Hogepriesterkleding: onderdelen en verschillende soorten linnen In twee passussen op manuscript 11Q18 van Aramees ieuw Jeruzalem worden drie elementen van de hoogpriesterlijke kleding genoemd. Twee hiervan worden, weliswaar in erg verstoorde toestand, in elkaars nabijheid genoemd: 1° h$, “(fijn) linnen” (11Q18 16 I 2), 2° ָ‫ ְַתפ‬, “schouderstukken (van de ‘efōd)”: (11Q18 16 I 3) en 3° een mogelijk derde element, zeven kronen, wordt in een andere context beschreven, met name ‫ַלִ יל‬, “kroon” (11Q18 14 II 2 en 3). De respectieve fragmenten luiden, als volgt: 1° “(1) [… st]enen hwbn alle van hen (2) […]x (fijn) linnen (h‫( )בו‬3) [… sch]ouderstukken (‫( ”)כ[תפ‬11Q18 16 I) en 2° “(1) een druif, wanneer zij voortspruitende uit [de] bloesems[…] (2) vanuit hun scheuten en de vij[fde] kroon (‫( ]…[)וכלילא‬3) het binnenste van een cipressenbloem en [de] ze[sde] kroon (‫( ]…[)וכלילא‬4) de zevende zoals het beeld van bloesem en xx[…] (5) hij zal zijn 951

Milgrom 1975: 501 – 506.

272

gekleed wordende de hogepriester[…] (6) […]xx en in geheel naar[…]” (11Q18 14 II). De zinsnede op de vijfde regel van laatstgenoemd fragment wijst erop, dat de zeven beschreven kronen verband houden met de uitrusting van de hogepriester. Volgens de Pentateuch bestaat de kleding van de hogepriester uit een borstschild (‫) ֹח ֶש‬952, een ‘efōd (‫)אֵ פוֹד‬953, de schouderstukken ervan (‫ )ִ ְתפוֹת הָ אֵ פוֹד‬954, een bovenkleed (‫)מ ִעיל‬ ְ 955, een onderkleed (‫) = ֹתנֶת‬956, een tulband (‫)מ ְצנֶפֶ ת‬ ִ 957 en een gordel (‫)&בְ נֵט‬958. Mogelijk wordt de ‘efōd rondom het borstschild aangebracht. Het borstschild is vervaardigd uit dezelfde stoffen als de ‘efōd, waarin het past. Op het schild zijn gouden doosjes met edelstenen bevestigd in vier rijen van drie. Op het borstschild bevinden zich waarschijnlijk ook de ‘urīm en tummīm. De ‘efōd heeft schouderstukken. Op genoemde stukken worden twee stenen geplaatst, gevat in goud, waarin de namen van de kinderen van Israël zijn gegraveerd. Aan de zettingen zijn gouden kettinkjes bevestigd. Bij middel van genoemde kettinkjes wordt het borstschild aan de schouderstukken bevestigd. Deze verbinding wordt mogelijk gemaakt bij middel van vier gouden ringen, twee in de schouderstukken en twee in het borstschild. Het blauwpurperen opperkleed, in één stuk geweven en zonder mouwen, reikt mogelijk tot aan de voeten. Onderaan is het afgezoomd bij middel van granaatappels beurtelings afgewisseld door middel van gouden klokjes. Bedoelde klokjes waarschuwen God ervoor, dat de hogepriester in de hoedanigheid van ambtsdrager en niet als individu voor Hem gaat verschijnen op de grote verzoendag. De granaatappels herinneren aan de geboden959. Onder het opperkleed wordt het onderkleed gedragen, dat eveneens tot op de voeten reikt. De halsopening van het opperkleed is eveneens vervaardigd uit een bijzonder weefsel. Als hoofddeksel draagt de hogepriester een tulband, waaraan bij middel van een blauwpurperen snoer een gouden plaat is bevestigd. In genoemde plaat staat volgende formule gegraveerd: ‫קֹ דֶ לַיהוָ ה‬, “Aan de Heer heilig”. Bedoelde plaat bevond zich op het voorhoofd van Aäron en moet bijgevolg ook op het voorhoofd van de latere hogepriesters prijken. De plaat wekt voor de Israëlieten welgevallen op voor het aangezicht van de Heer. Zij herinnert eraan, dat de Israëlieten bereid zijn het kostbaarste vrijwillig te brengen als vergoeding voor het heilige, dat aan de Heer op zondige wijze wordt onthouden. Op de grote verzoendag gaat de hogepriester gekleed in heilige klederen, dit wil zeggen in een linnen onderkleed, een linnen broek, een linnen gordel en een linnen hoofddeksel (Lev 16: 4). Eén onderdeel van de beschreven kleding worden genoemd in Aramees ieuw Jeruzalem: de schouderstukken van de ‘efōd (11Q18 16 I 3: ‫)כ[תפ‬. In de Tanach, meer bepaald in Exodus, komen de schouderbanden (‫ ֵָת‬/pl. abs. ‫ְ ֵתפ) ֹו(ת‬, pl. cstr. ‫ ְ ֵתפ) ֹו(ת‬en ‫ )ִ ְתפוֹת‬uitsluitend voor met betrekking tot de kleding van de hogepriester: 1° er worden met elkaar verbonden schouderbanden vervaardigd (28: 7; 39: 4), waarop gouden kastjes met sardonixstenen, waarin gegraveerd de namen van de 952

Ex 25: 7, 28: 4, 22 – 24, 26, 28 -29, 29: 5, 35: 27, 39: 8 – 9, 15 – 17, 19, 21; Lev 8: 8. Ex 25: 7, 28: 4, 6, 12, 15, 25 – 28, 35: 9, 27, 39: 2, 7 – 8, 18 – 22; Lev 8: 7. 954 Ex 28: 7, 12, 25, 27, 39: 4, 7, 18 en 20. 955 Ex 28: 4, 31 en 34, 39: 23 – 26; Lev 8: 7; ‫ ְמ ִעיל הָ אֵ פוֹד‬: Ex 29: 5 en 39: 22. 956 Ex 28: 4 en 39, 29: 5, 39: 27 ; Lev 8: 7 en 16: 4. 957 Ex 28: 4, 37, 39, 29: 6, 39: 28 en 31; Lev 8: 9 en 16: 4. 958 Ex 28: 4, 39 en 40, 29: 9, 39: 29; Lev 8: 7 en 13, 16: 4. 959 um 15: 38 – 41. 953

273

kinderen van Israël. Bedoelde kastjes worden op de schouderbanden geplaatst als stenen van de herinnering (39: 7). De gegraveerde stenen worden nader omschreven: twee sardonixstenen met elk zes namen van de kinderen van Israël (28: 9 – 12), 2° de twee uiteinden van de twee gedraaide zijn bevestigd aan die twee kistjes, die aangebracht worden op de schouderbanden van de ‘efōd, recht op de voorzijde ervan (28: 25; 39: 18) en 3° twee gouden ringen aan de twee schouderbanden van de ‘efōd, onderaan de voorste zijde, tegenover zijn naad, boven de riem van de ‘efōd. (28: 27; 39: 20) Eén materiaal van de hogepriesterkleding, h‫בו‬, “fijn linnen”, wordt genoemd in Aramees ieuw Jeruzalem: “(1) […] hwbn[st]enen alle van hen (2) […]x fijn linnen (3) [… sch]ouderstukken” (11Q18 16 I). Gelet op de term “schouderstukken” op de volgende regel lijkt de “fijn linnen” betrekking te hebben op de kleding van de hogepriester. De Tanach kent verschillende termen voor linnen of linnen kleding. De meest voorkomende zijn h$, “linnen” en ‫ מָ ְשזָר‬, ֵ “fijn getweernd linnen” en in mindere mate , ֵ linnen”. Eerstgenoemde term verwijst naar het Syrische linnen, laatstgenoemde naar het Egyptische. Drie andere termen zijn zeldzamer: ‫ַ ד‬, “linnen”, ‫ס ִדי‬, ָ “linnen onderklederen” en ‫ֵ ֶשת‬+, “linnen”. In cultuscontext wordt “fijn linnen” (h$) genoemd als materiaal voor het gordijn van het allerheiligste (2 Kron 3: 14). De Levieten zijn in dit linnen gekleed bij de overbrenging van de ark van de tabernakel naar de tempel, gebouwd door Salomo (2 Kron 5: 12). Bij het dragen van de ark gaan David en de Levieten erin gekleed (2 Kron 15: 27). Buiten cultuscontext wordt “fijn linnen” (h$) vermeld als grondstof, die door de nakomelingen van David wordt bewerkt (1 Kron 4: 21) en waarin David gekleed gaat (1 Kron 15: 17). Hiram van Tyrus stuurt aan Salomo een ambachtsman, die bekwaam is in het bewerken van fijn linnen (2 Kron 2: 13). Genoemd textiel is in het klaaglied over Tyrus een grondstof, afkomstig uit Edom (Ez 27: 16), en decoratiemateriaal aan het hof van de Perzische koning (Est 1: 6). De oom en pleegvader van Ester, Mordechai, gaat gekleed in fijn linnen en roodpurpere wol, (Est 8: 15), kleding, die in de Apocriefe Genesis uit Qumran door de farao aan Sarai, vrouw van Abraham, wordt geschonken. (1Q20 XX 31). “Linnen” (): ֵ wordt uitsluitend genoemd in cultuscontext. Als vrijwillig offer voor de bouw van de tabernakel spinnen alle vrouwen, die wijs van hart zijn, blauwpurpere <wol> en roodpurpere, karmozijnrode en het fijn linnen. (Ex 35: 25). De kleding van Aäron bestaat naast blauwpurperen en karmozijnrode wol ook uit fijn linnen (Ex 28: 5). Op de Oorlogsrol dragen de priesters linnen (‫ )שש‬kleding (1QM VII 10). “Fijn getweernd/gevlochten linnen” (‫) מָ ְשזָר‬ ֵ wordt reeds vermeld als materiaal voor de kleding van Jozef, wanneer hij door de farao wordt bevorderd (Gen 41: 42). Genoemde stof wordt veelvuldig aangewend bij de bouw van de tabernakel samen met blauw- en roodpurpere en karmozijnrode wol. In Exodus wordt bedoelde stof aangewend als grondstof (25: 4; 35: 6 en 35; 38: 23), vrijwillig hefoffer (35: 23), voor de gordijnen van de tabernakel (26: 1), zijn voorhang (26: 31; 36: 8 en 35), de deur van de tent en deksel (26: 36; 36: 37), de behangsels van de voorhof (27: 9, 18; 38: 9 en 16) en de poortvoorhang van de voorhof (27: 16; 38: 18). Fijn getweernd linnen wordt tevens aangewend bij de vervaardiging van de ‘efōd (28: 6; 39: 2), zijn gordel (Ex 28: 8; 39: 5) en het borststuk (28: 15; 39: 8) samen met goud, blauw- en roodpurperen en karmozijnrode wol. De rokken, de hoed, de mutsen en de onderbroeken van de priesters waren eveneens geweven met getweernd linnen (Ex 39: 27, 28 en 29). Op de Oorlogsrol dragen de priesters een gordel van getweernd (‫ָמ ְשזָר‬ ֵ ‫ )ַ ד‬linnen (1QM VII 10). 4Q365 (Reworked Pentateuchc) (‫) מָ ְשזָר‬ ֵ 8a – b: 3, 12a I 4, 12b III 3, 4, 6 en 8. In Ezechiël wordt vermeld hoe God Jeruzalem 274

oorspronkelijk heeft verfraaid, onder meer bij middel van fijn getweernd linnen en zijde (16: 10). In het klaaglied over Tyrus wordt de praal van de stad onder meer beschreven aan de hand van de aanwezigheid van fijn getweernd linnen met stiksel uit Egypte en blauwe en roodpurpere wol uit de eilanden van Elisa (27: 7). Bij middel van de term ‫ֵ ֶשת‬+ wordt linnen in Leviticus vermeld als stof voor kleding, die moet worden gedragen bij melaatsheid (13: 47, 48 en 59) en die moet worden verbrand (Lev 13: 52). In Deuteronomium wordt bepaald, dat het niet toegelaten is kleding van gemengde stoffen, in casu wol en linnen, te dragen (22: 11). Het meetsnoer van Ezechiël (40: 3) is vervaardigd in linnen en de klederen evenals de hoofddeksels van de priesters (44: 17 en 18). In het boek Richters worden “linnen onderklederen” (‫)סָ ִדי‬ genoemd met betrekking tot het huwelijk van Simson (14: 12). In 2 Samuel draagt David een linnen (‫ )ַ ד‬lijfrok van genoemd: (6: 14). Op de Oorlogsrol dragen de priesters linnen (‫ )בד‬tunieken en broeken (1QM VII 10). Aramees ieuw Jeruzalem gebruikt bijgevolg een andere term dan Exodus, om het linnen als materiaal voor de hogepriesterlijke kleding aan te duiden, h$ in plaats van ‫ מָ ְשזָר‬. ֵ 18.3. “Kronen” van de hogepriester? Op 11Q18 14 II 1 – 5, eerder aangehaald onder 18.2., worden de vijfde, zesde en zevende kroon van de hogepriester beschreven. Hoewel de context onvolledig bewaard gebleven is wijst de vijfde regel er mogelijk op, dat genoemde kronen tot de attributen van de hogepriester behoren. Een gouden element als hoofdtooi wordt in de Tanach bij middel van vijf verschillende termen aangeduid. De term ‫ ֶֶתר‬heeft twee betekenissen: 1° Est 1: 11 en 2: 17: kroon van de Perzische koningin; 2° Est 6: 8: sieraad van het koninklijke paard. De term ‫ ֵנזֶר‬: heeft vier betekenissen: 1° wijding bij middel van zalfolie; ongeschoren haar; 2° diadeem Pr 27: 24; 3° koningskroon 2 Sam 1: 10; 2 Kon 11: 12; Ps 89: 40; 132: 18; 2 Kron 23: 11; 4° van de hogepriester Ex 29: 6; 39: 30; Lev 8: 9; 5° steen van een diadeem: Zach 9: 16. De term ‫עֲ טָ ָרה‬: verwijst naar 1° een bloemenkrans; 2° een kroon of diadeem (Zach 6: 11) en de term ‫ ְצפִ ָירה‬naar een krans: (Jes 28: 5; moeilijke passus in Ezechiël). De term h‫צי‬: ִ heeft drie betekenissen: 1° plaat op het hoofddeksel van de hogepriester: Ex 28: 36; 39: 30; 2° bloesem; 3° vleugel?. Naar het gouden ornament op hoofdtooi van de hogepriester wordt verwezen bij middel van de termen ‫ ֵנזֶר‬en h‫צי‬. ִ In één geval specificeert de ene term (h‫)צי‬ ִ een onderdeel van de andere (‫) ֵנזֶר‬. Bedoeld ornament draagt de inscriptie - ֶ‫קֹ ד‬ ‫( לַיהוָ ה‬Ex 28: 36; 39: 30), die op uiteenlopende wijze wordt vertaald. Aangezien er geen versiering van bedoelde plaat wordt genoemd, kan worden aangenomen, dat het een ander soort ornament betreft dan de kronen, beschreven in de Aramese tekst me hun plantaardige versiering. Kronen van de hogepriester, in het meervoud, worden vermeld in Zacharija (6: 9 – 14). Aan de teruggekeerde bannelingen wordt opgedragen kronen (‫ )עֲ טָ רוֹת‬te vervaardigen in zilver en goud. Hiermee wordt Josua, de zoon van Jozadak, de hogepriester gekroond. Aldus wordt hij toegesproken: (12) (…) “Zo spreekt de Heer van de heerscharen, zeggende: Zie, een man wiens naam is de spruit, die zal uit zijn plaats spruiten en hij zal de tempel van de Heer bouwen. (13) Ja! Hij zal de tempel van de Heer bouwen en hij zal het sieraad dragen en hij zal zitten en heersen op zijn troon en hij zal priester zijn op zijn troon en de raad van de vrede zal tussen beide zijn. (14) En die kronen zullen zijn voor Jedaja en voor Chen, de zoon van Zefanja, tot een herinnering in de tempel van de Heer.” In verband met de kleding van de hogepriester in beschrijft Josephus het hoofddeksel als volgt: “een kroon van goud, gewrocht met drie slingers en erboven uitspruitend was een gouden kelk verwijzende naar de plant saccharon” (Antiquitates 3.7.6 §§ 172 -177). 275

Laatstgenoemde plant wordt door de historicus botanisch beschreven. De beschrijving van de kronen met plantaardige versiering of vorm herinnert aan de beschrijving van de kandelaar in de tabernakel (Ex 25: 31 – 40), die uitvoerig wordt beschreven aan de hand van de termen , “schacht” (31, 32), “ranken” (32, 33, 35, 36), “amandelnoten” (34), “knop” (33, 35, 36), “bloem” (33, 35), “riet” (33, 35): Volgens 2 Kronieken waren de bloemen en de lampen van de kandelaar in de tempel van Salomo van zuiver goud (4: 21). In Qumranteksten komen kronen zelden voor: een gouden kroon als koninklijke kledij (4QProto-Estherd: 4Q550c 1 II 3) en als attribuut van de zonen van de waarheid ( Regel van de gemeenschap: 1QS IV 7; 1QSb en IV 2 4Q257 V 5). 18.4. Bepalingen betreffende het dragen van priesterlijke kleding Leviticus bepaalt, dat op de grote verzoendag trekt de priester zijn heilig linnen kleed aan en zijn linnen onderbroek en een linnen hoofddeksel (16: 4). Bij de uitvoering van het brandoffer trekt de priester zijn linnen kleed en onderbroek aan, om de as te verzamelen, nadat het brandoffer door het vuur verteerd is. Hij deponeert de as bij het altaar. Vooraleer de as buiten het kamp te brengen kleedt hij zich om (6: 10 – 11). Is ceremoniële kleding met bloed besprenkeld, dan moet zij op een heilige plaats worden gewassen (6: 27). Ezechiël bevat eveneens bepalingen betreffende het dragen van de specifieke priesterlijke kleding. Bij het betreden van de poorten van de binnenste voorhof trekken de priesters hun linnen klederen aan. Geen enkel wollen kledingstuk is toegelaten (44: 17). Op hun hoofd dragen zij een linnen hoofddeksel en linnen onderbroeken Tijdens het aankleden mogen zij niet bezweet zijn (44: 18). Vooraleer de buitenste voorhof van het volk te betreden moeten de priesters hun dienstkledij afleggen en neerleggen in de heilige kamers. Zij moeten andere kleding aantrekken, opdat zij het volk niet zouden heiligen door middel van hun kledij (44: 19). De Tempelrol bevat enkele fragmentarische passussen betreffende kleding en het huis van het wasbekken: “hun kleding, als zij komen naar jullie boven op het gebouw van …” (11Q19 XXXII 18/11) en zullen zij (?) heiligen mijn volk (?) met heilige kleding, die [“ (11Q19 XXXIII 14/7). De bewaarde tekst van Aramees ieuw Jeruzalem bevat zulke bepalingen niet. Met betrekking tot de middenhof wordt in verstoorde context verwezen naar het aantrekken van klederen (11Q19 XL 1). 18.5. Aflossing van de tempelwacht (mišmar² ²t)960 De bewaking van de tempel wordt waargenomen door priesterfafdelingen, die 24 in getal zijn. Zij lossen elkaar af op de sabbat en zijn tweemaal per jaar van dienst961. Elke sabbat wordt naar een priesterafdeling genoemd, zodat hun benamingen ook een dateringsmiddel worden. De benamingen van de priesterafdelingen, waarvan geen enkel spoor in Aramees ieuw Jeruzalem, luiden als volgt: Groep A 1. Jehojarib 5. Malkija 9. Ješua 13. Ḥuppa

Groep B 2. Jedaja 6. Mijamin 10. Šekkanija 14. Ješebeab

Groep C 3. Ḥarim 7. Haqqoz 11. Eljašib 15. Bilga

960

Groep D 4. Śeorim 8. Abijah 12. Jaqim 16. Immer

Zie ook Wise 1990: 75 – 77. Dit levert slechts 48 weken op binnen de 52 weken van een zonnejaar. De verschuiving, die hierdoor optreedt in de loop van een jaar, wordt na een zesjarige cyclus in het zevende jaar opgeheven: 364 dagen x 6 jaren = 2184 = 24 (priesterafdelingen) x 13 (dienstweken per afdeling) x 7 (dagen). 961

276

17. Ḥezir 21. Jakin

18. Happizzez 22. Gamul

19. Petaḥija 23. Delaja

20. Jeḥezkel 24. Maaza

Twee passussen van Aramees ieuw Jeruzalem verwijzen mogelijk toch naar de afwisseling van de tempelwacht: - “(1) […] de dienst (?) niet meer, uitgezonderd voor hen, die zijn […] (2) […] … en elk, die hun weke[n] voleindigend wordende zullen zijn[…] (3) […] hun broeders zullen zijn in hun plaats tredende, vierhonder[d …] (4) […]x hij zei tegen mij zesentwintig o[…] (5) [… de hei]ligste van de offergaven en xx[…] (6) […] zij zullen zijn [b]innenga[a]nde x[…]” (11Q18 15) - “(2) het brood en zij zullen het brood nemen naar buiten uit de tempel naar rechts van zijn westzijde [en het zal worden verdeeld] het brood en zij zullen [het] brood nemen [… aan] (3) [… en ik keek naar datgene, wat verdee]ld wordende is/was aan vierentachtig priesters x[…] en ik keek naar datgene, wat verdeeld [werd aan vierentachtig priesters …] (3a) met alles <was> verzadigd/voldaan de verdeling van de tafels van (4) [… de oudsten, diegenen onder h]en, en veertien priest[ers …] (5) [ … de priesters VACAT de [twee broden], diegenen, [waarop] was de wierook[…] (6) […was één van de twee, het brood werd ge]geven aan de ho[ge]priester […] (7) [… met hem en het andere werd gegeven aan de plaatsvervanger (‫)לתנינה‬, die] dichtbij [staan]de […] (11Q18 20//2Q24 4: 9 - 16). Hoewel noch de specifieke term mišmarōt noch enige benaming van een priesterafdelig wordt genoemd en er geen verband wordt gelegd met de kalender lijken volgende elementen te verwijzen naar aflossing van de tempelbewaking: “dienst (?) niet meer” (11Q18 15: 1), “elk, die hun weken voleindigd wordende zullen zijn” (11Q18 15: 2), “hun broeders zullen zijn in hun plaats tredend” (11Q18 15: 3), “het andere werd gegeven aan de plaatsvervanger” (11Q18 20: 7//2Q24 4: 15). Genoemde elementen komen niet voor in andere teksten betreffende de aflossing van de tempelwacht. In een erg fragmentarische passus van de Tempelrol (11Q19) wordt “de tweede priester” (‫ )הכוה המשנה‬genoemd in verband met de beschrijving van het trappenhuis van het tempelgebouw (XXXI 4). Na de toewijzing van verblijven aan de 12 stammen in de vertrekken, opgetrokken tegen de buitenmuur van het complex, worden bepalingen geformuleerd met betrekking tot de priesterafdelingen: “Wanneer zal de tweede links binnengaan zal de eerste rechts naar buiten gaan. Zij mogen zich niet met elkaar vermengen en met hun gerei dienstafdeling op haar plaats, zullen de komenden en de gaanden gedurende de achtste dag een kamp opslaan en de nissen één voor één reinigen op de tijd, dat de eerste gaat: daar zal geen vermenging ontstaan.” (XLV 3 - 7). De priesterroosters worden opgesomd in kalenderteksten: 1° in het begin van het jaar en in het begin van elk kwartaal: (4Q328), 2° voor elk jaar (4Q329), 3° pasen in de eerste vijf jaar van een cyclus (4Q329a) en 4° intrede in het priesterrooster (4Q323 2: 5 3: 5 – 9; 4Q324 1: 1 – 5, 7; 4Q324a 1 II 4)

277

19. Aardse of hemelse eredienst en architectuur 19.1. Eredienst 19.1.1. Tanach, Tempelrol en Aramees ieuw Jeruzalem Om de aardse eredienst te kunnen uitvoeren zijn vereist: een heiligdom962, tempeltoebehoren963, cultusgerei964, personeel965, priesterwijding966, het volk, een feestkalender967, voorschriften betreffende offers968, reinheid969, gedragsregels voor priesters970 en financiering. Hoewel de koning in de eredienst van Deuteronomium en de Tempelrol niet optreedt, wijst de koningswet in beide teksten op het aardse karakter ervan971. In Ezechiël speelt de koning een bescheiden rol. De elementen van

962

Zie beschrijving in verschillende bouwfasen onder 12.3., eerste volume. Zie onder 11.5. en 11.6.1. en 11.6.2.., eerste volume. 964 Zie onder 11.6.3., eerste volume. 965 Ez 44. 966 Lev 8; Num 6: 1 - 21 (nazireeërschap); um 8: 5 – 26 (Levieten). 967 Op zes verschillende plaatsen wordt een feestkalender gegeven, die betrekking heeft op de hoogtijden (‫)מוֹעֲ דֵ י ְיהוָ ה‬: 1° in het elohistisch verbondsboek (Ex 23: 14 – 17 De Vaux 1973: 410; ), 2° het jahwistische verbondsboek (Ex 34: 18 – 23; 1973: 410 – 411), 3° Deuteronomium (De Vaux 1973: 412), 4° de heiligheidswet van Leviticus 23 (De Vaux 1973: 412 – 413), 5° Ezechiël (Ez 45: 18 – 25; De Vaux 1973: 414.) en 6° offerwetten van umeri. Als hoogtijden worden in de Tanach genoemd ( um 29: 39): de sabbat (‫ָ ת‬Nַ ַ‫ ה‬8ֹ‫ ;יו‬um 28: 9.), de nieuwe maan (8ֶ‫ ; ָרא ֵי חָ ְד ֵיכ‬um 28: 11), het paasfeest (‫ֶ סַ ח‬+; um 28: 16) en het feest van de ongedesemde broden (‫ַ )וֹת‬. ַ‫ ;חַ ג ה‬um 28: 17), het wekenfeest (‫ )חַ ג ָש =בעוֹת‬/, de dag van de eerstelingen (8‫רי‬$ ִ ִ ַ‫ ה‬8ֹ‫ ;יו‬um 28: 26), de eerste dag van de zevende maand, Jubeldag (‫עָ ה‬$‫ר‬,ְ 8ֹ‫ ;יו‬um 29: 1) genoemd, de grote verzoendag (8‫ ִ=רי‬+ ִ ַ‫ ה‬8ֹ‫ )יו‬en het loofhuttenfeest (‫= וֹת‬G ַ‫)חַ ג ה‬. Het begrip van de “heilige verzameling” ( ֶ‫)מ ְק ָרא קֹד‬ ִ is verbonden met de sabbat, het paasfeest, het wekenfeest, het feest van de jubeldag en het loofhuttenfeest. Met drie hoogfeesten wordt tevens de pelgrimstocht verbonden. De Tempelrol bevat een zeer volledige en tevens zeer systematische feestkalender naar het voorbeeld van Leviticus 23 en umeri 28 - 29. Eerst worden offers genoemd, die respectievelijk dagelijks, wekelijksen maandelijks moeten worden uitgevoerd. Vervolgens worden de jaarlijks weerkerende feesten behandeld. Van bedoelde feesten wordt steeds de datum vermeld. Tevens worden feestgelegenheden vermeld , die niet voorkomen in de Tanach: het feest van de ongedesemde broden, het wuiven met de comer, de eerstelingen van de wijn, de eerstelingen van de nieuwe olie, het houtofferfeest en de jubeldag. 968 Lev 1 – 5; 17; 22; 24; um 15; Deut 17 (kwaliteit offervee); 26: 1 – 11 (eerstelingen); en Ez 45: 9 25. 969 Lev 11 (reine en onreine dieren), 12 (reiniging kraamvrouwen), 13- 14 (melaatsheid), 15 (onreinheid); Num 5: 1 – 4 (wegzending onreinen); um 19 (ritueel met de verbrande rode koe); Deut 14 (reine en onreine dieren) 970 Lev 22: 1 – 16; um 4; Ez 44: 10 - 31. 971 De bespreking van de tabernakel bevat vanzelfsprekend geen enkele verwijzing naar de rol van de koning in de eredienst. Met betrekking tot de tempel van Salomo speelt de koning wel een belangrijke rol. In Ezechiël heeft hij een bescheiden rol in de eredienst. Hoewel Deuteronomium en de Tempelrol een koningswet bevatten, kennen zij aan de koning geen enkele functie toe in de cultus. De vorst (‫יא‬-ִָ ‫)נ‬ wordt genoemd in vers speelt een bescheiden rol in de nauw verwante tekst, meer bepaald de hoofdstukken 40 – 48 van het boek Ezechiël. Hij heeft recht op een deel van het grondgebied, meer bepaalde het terrein aan weerszijden van het vierkante gebied, voorbehouden aan de priesters, de Levieten en de stad (45: 7 - 8). In de cultus wordt zijn rol beperkt tot handelingen tijdens de sabbat en de nieuwe maan (46: 1 - 12). Op die tijdstippen wordt de oostelijke binnenste poort geopend. De vorst treedt het poortgebouw binnen langs de buitenste voorhof en blijft staan aan de binnenste post ervan. De priesters brengen zijn brand- en dankoffers. Vanop zijn plaats aanbidt de vorst. De vorst verlaat het poortgebouw langs waar hij haar betreden heeft. Vorst en volk betreden samen het heiligdom. Dezelfde werkwijze wordt gevolgd, wanneer de vorst een vrijwillig offer brengt met als verschil, dat feestdagen de poort tot ’s avonds open blijft en bij vrijwillig offer de poort wordt gesloten na vertrek van de vorst. 963

278

de beschrijving van de eredienst, zoals bewaard in de tekst van Aramees ieuw Jeruzalem, wijzen allen op een aardse eredienst, zoals besproken in de Tanach en op de Tempelrol. Bedoelde elementen werden in voorafgaande hoofdstukken besproken en volstaan, om aan te nemen, dat de eredienst, zoals beschreven in de Aramese tekst, aards is. Het heiligdom wordt genoemd bij middel van twee specifieke termen en minstens naar één voorhof wordt verwezen. Van het tempeltoebehoren wordt het brandofferaltaar en zijn horens genoemd. Als cultusgerei worden zes kommen, zeven glazen, ketels en troggen genoemd. Als personeel treden de hogepriester972, priesters973 en Levieten974 op. Typische onderdelen van de hogepriesterlijke kleding, de schouderstukken, worden genoemd en de stof waaruit zij vervaardigd is. Er wordt naar minstens hoogdagen verwezen: de sabbat en het paasfeest. Tevens worden de celebratieoffers genoemd. Voorschriften en gedragsregels lijken niet voor te komen. Twee elementen van de eredienst, die mee bepalend zijn voor het aardse karakter ervan, worden hierna grondiger behandeld, de deelname van het volk aan de cultus en de financiering ervan. In de Pentateuch worden van het joodse volk zowel bijdrage als deelname aan de cultus verwacht. Op de Tempelrol wordt bij de bespreking van de feestkalender en de architectuurbeschrijving de deelname van het volk aan de eredienst beklemtoond. De afdracht van tienden wordt éénmaal genoemd met betrekking tot de afscheiding van de priesters tijdens het nuttigen van het offermaal. De bepalingen uit Deuteronomium975met betrekking tot de feestkalender en afdrachten zijn uiteraard door de auteur van de Tempelrol overgenomen. Aangaande de middenhof wordt uitgevaardigd, dat hij niet mag worden betreden door vrouwen en kinderen (11Q19 XXXIX 7). Inzake de buitenhof wordt bepaald, dat hij bestemd is voor vrouwen en vreemdelingen (11Q19 XL 6). De deelname van het volk aan de eredienst komt duidelijk tot uiting in de verplichting zich tijdens vieringen te verheugen. Volgens Deuteronomium moet de joodse gemeenschap, genoemd Israël, (10: 12) zich verheugen voor het aangezicht van de Heer ter ere van de eerstelingen (26: 11), het wekenfeest (16: 11) en het loofhuttenfeest (16: 14). Expliciet wordt geformuleerd, dat bedoelde gemoedstoestand moet gedeeld worden door de zonen, de dochters, de dienstknechten, de dienstmeiden, de Levieten, die in de stad wonen, de vreemdelingen, de wezen en de weduwen.Volgens Lev 23: 40 moeten de kinderen van Israël (Lev 23: 2) zich gedurende zeven dagen verheugen ter ere van het loofhuttenfeest voor het aangezicht van de Heer. Het blazen van de twee zilveren trompetten is verplicht op elke dag van vreugde ( um 10: 10). Op de Tempelrol moeten de kinderen van Israël zich verheugen op het feest van de nieuwe wijn voor het aangezicht van de Heer, omdat zij op die dag een plengoffer brengen van bedwelmende drank, de nieuwe wijn op het altaar van de Heer (11Q19 XXI 8 en 9//11Q20 V 11 en 12). Zij zullen zich verheugen op het feest van de nieuwe olie (11Q19 XXII 16) en op de eerste dag van de zevende maand (11Q19 XXV 9). De Noch in Zacharija noch in Aramees ieuw Jeruzalem valt enig spoor van een koning/vorst te bespeuren. 972 Aramees ieuw Jeruzalem: 2Q24 4: 15; 11Q18 14 II 5; 20: 6; Tempelrol: 11Q19 XXIII 9, XXV 16, XXVI 3. 973 Aramees ieuw Jeruzalem: 2Q24 4: 13 en 14; 11Q18 16 II – 17 I 2; 20: 3 en 4; Tempelrol: 11Q19 VIII 13, IX 13, XV 15, 17 en 18, XVII 1, XIX 5, XX 12, XXII 10 en 11, XXI 4, XXXII 7, XXXIV 13, XXXV 5,, 11 en 14, XXXVII 5, 810 en 12, XLIV 4. 974 Aramees ieuw Jeruzalem: 11Q18 30: 2; Tempelrol: XXI 4, XXII 4, 10 en 12, XXIV 11, XXXIX 12, 15 en 16, XL 14 en 15. 975 Tienden: 14: 22 – 29; (driejarige) 26: 12 – 19; feestkalender 16; kwaliteit offervee: 17: 1 – 7; offer van de eerstelingen: 26: 1 – 11; erfdeel en recht van de priesters: 18: 1 – 8;

279

joodse zal gemeenschap zich verheugen naar aanleiding van priesterwijding (11Q19 XVII 2 en 4). Opvallend is de afwezigheid van expliciete vermelding van vreugde in de Liederen. Aramees ieuw Jeruzalem bevat een uitdrukking, die uit geen enkele andere tekst is gekend: ‫בתי חדוא‬, “de kamers van de vreugde”: “(4) […] VACAT […] (5) […] hij zei tot mij: gij kijkend naar, diegene(n), die …[…] (6) […] in de kamers van de vreugde en naar x[…]” (11Q18 18). Zoals elders verschaft de onvolledig bewaarde context hierover geen verduidelijkende informatie. Het is dan ook niet zeker, of enig verband kan worden gelegd tussen genoemde kamers en de aansporing, om zich te verheugen bij cultushandelingen in de Tanach en op de Tempelrol. Een passus van Aramees ieuw Jeruzalem verwijst naar nakomelingschap en eten: “(1) […] over al het zaad (= nakomelingschap) van de kinderen van […] (2) […]ox diegenen voor hen, die zullen zijn etende […] (3) […]x voor hen rondom [heen976…] (4) …]x honderdvijft[ig …] ( 5) […]op/over[…]” (11Q18 7). De handeling van het eten heeft waarschijnlijk betrekking op het joodse volk, “van de kinderen van”, aanwezig in de tempel. Eten met betrekking tot de cultus komt ook herhaaldelijk voor op de Tempelrol (11Q19). Het paasoffer wordt ‘s nachts gegeten (XVII 8). Op de binnenhof nuttigen de priesters het graanoffer van de celebratieoffers wordt (XX 11), ongedesemde broden (XX 12), de eerstelingen, tienden, celebratieoffers (XXXVII 10 – 11), zij eten en drinken (XXXVIII 3) en eten rechts van de poort (XXXVIII 10). Op het feest van de nieuwe wijn is eten onrijpe druiven verboden (XXI 7). De priesters en de Levieten drinken als eersten de nieuwe wijn, daarna de vorsten en vervolgens het gehele volk (XXI 4 – 6). Tijdens het feest van de nieuwe olie eten de kinderen van Israël op de buitenhof het vlees van de offerdieren (XXII 13) en na maaltijd zalven de kinderen van Israël zichzelf bij middel van nieuwe olijfolie (XXII 15). God vaardigt volgende algemene bepalingen met betrekking tot eten tijdens de eredienst (XLIII 4, 5, 6, 11, 15, 16, 17): er moet worden gegeten – niets mag overblijven - tijdens de feestdagen, dit wil zeggen de sabbatten, de eerstelingen van het koren, de most, houtfeest; moeten worden gegeten (= genuttigd) een volledig jaar: graan worden gegeten vanaf de eerstelingen van het graan, wijn en olie. Wat overblijft na de feesten moet worden eten verbrand. Zonder bijdrage door de bevolking is eredienst onmogelijk. Dit aspect wordt opgevangen door middel van de bepaling betreffende de tienden. 11Q18 12 I heeft betrekking op de tienden: “(1) […]o van deze en de ziften, die (2) […]xx afgedragen en die van de tienden (‫)מעשריא‬ (3) hun[…] afgedragen en geschonken/geschikt (4) […] VACAT (5) […]elke zijde westen (6) […]o de wal (7) […] hwbn[s]teen (8) […]aan de rechterzijde”. Uit de tekst van de aangehaalde passus, zoals bewaard, kan niet worden afgeleid welk het verband is tussen ‫ מעשריא‬en de andere zinscomponenten. De tweevoudige vermelding “afgedragen” is inherent is aan de verplichting van de tienden. Het voorwerp van wat afgedragen en geschonken wordt is verloren gegaan. Verband met ziften, elke zijde in het westen, de wal en de hbwnsteen kan uit de fragmentarisch bewaarde tekst niet worden afgeleid. In Deuteronomium vaardigt God het bevel tot de ware eredienst uit. Na oversteek van de Jordaan moeten de plaatsen van de afgodendienst worden vernietigd. De eredienst zal op één enkele plaats, door God bepaald, worden beleden. De tienden, samen met de brandoffers, slachtoffers, het hefoffer, de beloften, de vrijwillige offers en de eerstgeborenen van het vee, moeten naar dit heiligdom worden gebracht (Deut 12: 6). Daar – en niet in de poorten - moet worden gegeten en moet men zich verheugen. (Deut 12: 7, 17 – 19). Met betrekking tot de belastingsplicht draagt God aan op Mozes, dat alle tienden van het land en van het zaad van het land, 976

Abegg 2003: 889.

280

van de boomvruchten aan hem toekomen (Lev. 27: 30). Woont men te ver van het heiligdom, dan mag men de tienden ter plaatse verkopen en met het geld in Jeruzalem het nodige voor de maaltijd kopen. Om de tempeldienst opnieuw mogelijk te maken, verplicht Nehemija de tienden, bestaande uit graan, most en olie af te dragen. ( eh 10: 10- 13). Ter gelegenheid van de vernieuwing van het verbond bepaald, dat bij wijze van hefoffer de kinderen van Israël en de kinderen van Levi de eerstelingen van het deeg, de vruchten van alle bomen, graan, most en olie naar de voorraadkamers van de tempel moeten brengen ten behoeve van de priesters, de poortwachters en de zangers maar ook van de Levieten. Wanneer laatstgenoemde de tienden in ontvangst nemen moet er een priester, een zoon van Aäron, bij aanwezig zijn. De Levieten moeten een tiende van hun tienden afdragen aan de tempel ( eh 10: 37 – 39). Het volk draagt zijn tienden af voor het onderhoud van het tempelpersoneel ( eh 12: 44; 13: 5 en 12). In Maleachi (3: 10) maant God aan de gehele tiende in het(tempel)magazijn te brengen in het perspectief van het herstel van de ware eredienst. Herstel van de eredienst door Hizkija, zoals beschreven in 2 Kronieken (31: 11 – 12), houdt eveneens afdracht van tienden in. Op de Tempelrol (11Q19 XXXVII 8 – 12//11Q20 X 1 - 4) worden tienden genoemd in verband met het nuttigen van offermalen door de priesters. Aan de binnenzijde van de binnenhof tegen de buitenmuur zijn tafels en zitplaatsen voorzien voor de priesters, om de slachtoffers, de eerstelingen en de celebratieoffers te nuttigen, gescheiden van het volk van Israël. 19.1.2. Liederen van de sabbatoffers Kern van de hemelse eredienst is de lofprijzing van God. God, vaak koning, 9779‫מל‬, genoemd, is voorwerp van verering door de hemelbewoners. Overeenstemming met de aardse cultus biedt de instelling van het hemelse priesterschap met zijn taken en functies door God978. De cultushandelingen in de Liederen worden uitgevoerd door de hemelbewoners, waarnaar wordt verwezen door middel van de termen < ָ‫מַ לְ א‬, “engel”979, ‫אֵ ל‬/‫אֱ לוֹה‬, “godheid”,980 en ַ‫ח‬$‫ר‬, “geest”,981 steeds in pluralis. Toch worden eveneens termen aangewend met aardse reminiscenties: ֵ‫וֹה‬, “priester”982, ֹ‫וֹהֵ רו‬, “hogepriester” 983, en ‫יא‬-ִָ ‫נ‬, “vorst”984, tevens in pluralis. Afgezien van de drie genoemde titels, verwijst één termen één uitdrukking naar de aardse eredienst: de ‘efōd 985 en 8‫ריח נסכיה‬, “de geur van de plengoffers”986. Met aardse offers is immers vaak de uitdrukking “lieflijke geur” verbonden987. De term < ֶ‫ נֶס‬verwijst wel degelijk naar een offer van vloeistof, in de Tanach éénmaal van bloed, elders steeds van wijn988. Nergens in de Liederen wordt echter enige vorm van drank of vloeistof genoemd. 989. Naar offergaven wordt verwezen door middel van de term ‫מה‬$‫ר‬ ָ ‫ ְת‬met betrekking tot de “offers van de tong” (4Q400 2: 7; 4Q403 1 II 26) en de hoofden van 977

Abegg 2003: 452. 4Q400: 1. 979 Verwijzingen: zie Abegg 2003: 448. 980 Verwijzingen: zie Abegg 2003: 48 – 49 en 59. 981 Verwijzingen: zie Abegg 2003: 675 - 676. 982 Verwijzingen: zie Abegg 2003: 341. 983 4Q401 13: 3. 984 Verwijzingen: zie Abegg 2003: 522. 985 11Q17 IX 8. 986 11Q17 IX 4. 987 Zie onder 17.9., eerste volume. 988 Koehler en Baumgartner 2001: 703. 989 11Q17 IX 3 en 4. 978

281

de offergaven, die tongen van kennis bezitten990. In de titel van de liederen wordt naar offers verwezen door middel van de term ‫ ע ֹולָה‬voor brandoffer991, waar het duidelijk gesproken teksten betreft. Genoemde uitdrukkingen wijzen op een eredienst, die bestaat uit mondelinge belijdenis. De uitgevoerde cultushandelingen, psalmlezing (‫)תהלת שבח‬992, zang (‫)זמר‬993, bejubeling (‫)רנ‬994, lofprijzing (‫)הלל‬995 en zegening (9‫)בר‬996, zijn inderdaad hoofdzakelijk mondeling van aard. De handeling van het psalmlezen wordt ook uitgevoerd door God997. Het lied van de zesde sabbat998 bevat psalmen van elk van de zeven voornaamste engelen en hun zegenspreuken, die elk uit zeven woorden bestaan. Het lied van de zevende sabbat999, de kern van de cyclus bevat een uitvoerige oproep tot lofprijzing op het goddelijke heiligdom. Het lied van de achtste sabbat1000 loopt parallel met het zesde. Het bevat de lofzangen van de zeven engelvorsten, die in rang direct onder de hogepriesters ressorteren en in de zeven hemelse heiligdommen hun dienst verrichten. Driemaal wordt vreugde expliciet genoemd, waarvan tweemaal in erg verstoorde context1001: God psalmzingt tot goddelijke vreugde1002. De poorten, zich hierbij gedragend als levende wezens, loven God met juichende stem1003. Gejubel wordt evenwel afgewisseld met inachtname van zacht stemgebruik en zelfs stilte. Tweemaal wordt deze overgang geformuleerd: 1° “het geluid van vrolijke vreugde wordt stil en er is een stille zegening van de hemelingen in alle kampen van de goden”1004 en 2° “het geluid van de rustige stilte van de hemelingen, die zegenen”1005. Dit verklaart het gebruik van de schijnbaar tegengestelde uitdrukkingen “geluid van de goddelijke stilte” (8‫)דממת אלוהי‬1006 enerzijds en “het geluid van gejubel” (‫רנה‬/‫) קול רנות‬1007 en “jubelgedruis” (‫)המו רנה‬ anderzijds. Beweging lijkt ook een belangrijke rol te spelen, meer bepaald van de hemelbewoners in wisselwerking met de troonwagens in het lied van de twaalfde sabbat1008. De uitdrukking 8‫ אלוהי‬8‫חיי‬, “figuren van levende hemelingen”1009 wijst eveneens in de richting van beweging. Het is duidelijk, dat de hemelse eredienst, zoals geëvoceerd in de Liederen van een totaal andere aard is, niettegenstaande aardse reminiscenties, dan die voorgeschreven of beschreven in de Tanach, de Tempelrol of Aramees ieuw Jeruzalem.

990

4Q405 23 II 12. 4Q403 1 I 30; II 18; 4Q406 1: 4. 992 Verwijzing: Abegg 2003: 756. 993 4Q400 3 II 1 en 8. 994 Verwijzing: Abegg 2003: 224. 995 Verwijzing: Abegg 2003: 686. 996 Verwijzing: Abegg 2003: 161. 997 4Q403 1 I 39. 998 4Q403 1 I 1 – 29. 999 4Q403 1 I 30 – II 16. 1000 4Q403 1 II 18 – 48. 1001 4Q404 4: 10; 4Q405 6: 1. 1002 4Q403 1 I 40. 1003 4Q405 23 I 7 – 8. Verband met 12 engelen in de 12 poorten van het Nieuwe Jeruzalem in de Apocalyps van Johannes (21: 12)? 1004 4Q405 20 II – 21 – 22: 13. 1005 4Q405 18: 3; 19 A – D 7. 1006 “stilte van de hemelingen” (4Q405 18: 3; 19 A – D 7). 1007 4Q401 14 II 3; 4Q405 23 I 8. 1008 4Q405 20 II 21 en 22; 23 I; 11Q17 III. 1009 4Q403 1 I 44; 4Q405 6: 5; 14 – 15 I 5 en 6; 19: 4 en 6; 20 II 22: 11. 991

282

19.2. Architectuur Illustratie van hemelse architectuur bieden de Liederen van het sabbatoffer.1010 De cultus, beschreven in de liederen, wordt gesitueerd in de hemel bij middel van de term 8$‫ר‬, “hoogte”1011, in pluralis. Klaarblijkelijk wordt de hemelse eredienst uitgevoerd in meerdere heiligdommen, gelet op de pluralisvormen van ‫" ִביר‬,ְ “allerheiligste”1012 en van ‫מקדש‬1013. Naast genoemde termen wordt naar het hemelse heiligdom ook verwezen doorn middel van de term ְָ ‫מ‬, ִ “tent”1014. Kenmerkend voor architectonische beschrijvingen van aardse architectuur is de vermelding van afmetingen1015, min of meer herkenbare constructies en materialen en een volgorde in de beschrijving, die de indruk wekt, dat het voorgestelde uitgevoerd kan worden, uitgevoerd wordt of uitgevoerd is. Volgende termen met bouwtechnische betekenis komen in de Liederen voor: ‫סֵ דֶ ר‬, “balk”, ‫קו ָֹרה‬, “balk”, ‫קה‬, “beeldsnijden; graveren”, ‫"בִ יר‬,ְ “binnenste heiligdom”, ‫שפָ ה‬, ָ “rand”, ‫מקוֹר‬, ָ “bron”, ‫ִ ;ָה‬+, “buitenhoek”, ‫מ ְמ ָשל‬, ִ “domein”, ‫ָ ִתיל‬+, “draad”, ‫ְ ָד‬, “figuur; vorm; brokaat; borduurwerk”, ‫מו ָֹסד‬, “fundament”, ‫נְ ִתיבָ ה‬, “gang”, ‫מַ ְבנִ ית‬, “gebouw; structuur”, ‫צֶ בַ ע‬, “gekleurd doek”, ‫רו ְֹק ָמה‬, “gekleurd weefsel; borduurwerk”, ‫ת‬$‫"מ‬,ְ “gelijkenis; beeld”, ‫הוֹד‬, “glans”, ‫חקק‬, “graveren”, ‫פתח‬, “graveren”, ‫ַ ח‬$,+, ִ “gravure”, ‫ְ בוֹל‬/, “grens; rand; beperking; (konink)rijk”, 8‫קוֹדֶ קוֹדֶ ִשי‬, “heilige van de heiligen”, 8ִ‫שמַ י‬, ָ “hemel”, ‫בָ מָ ה‬, “hoge plaats”, 8ֹ‫מרו‬, ָ “hoogte”, ‫קו ֶֹרב‬, “binnenste heiligdom”, ‫מחֲ נֶה‬, ַ “kamp”, ‫אוֹר‬, “licht”, ‫ְ ִדיל‬/, “lint; vlecht”, ‫הָ ָדר‬, “majesteit; glorie”, ‫לְ בֵ נָה‬, “metselwerk”, ‫מ ְח ָשב‬, ַ “ontwerp; handwerk”, ‫מ ְד ָרס‬, ִ “podium”, ‫טוֹהַ ר‬, “reinheid; zuiverheid”, ‫מעֲ מָ ד‬, ַ “standplaats”, ‫בול‬, “stroom”, ‫ ְבנִ ית‬,, ַ “structuur”, ‫מוֹצָ א‬, “uitgang”, ‫"ֶ בֶ ק‬, “verbinding; mozaïek”, ‫ל‬$‫זְ ב‬, “verheven verblijf”, ‫מלח‬, “(ver)mengen”, 8‫הֲ דו‬, “voetbank”, ‫ר‬$‫צ‬, “vorm”, ‫רה‬$‫צ‬, ָ “vorm; ontwerp”, ‫מֶ ְרָבָ ה‬, “wagen”, ‫מעֲ ֶשה‬, ַ “werk”, ֹ‫מעו‬, ָ “woning; tempel”, ‫עֵ בֶ ר‬, “zijde; grens; voorbij” en ‫מו ָֹשב‬, “zitplaats”. In een aantal gevallen worden bouwkundige termen van een verheerlijkend adjectief voorzien: 1° “eeuwig” (8‫)עול‬: tronen1016, 2° “heilig” (‫)קודש‬: bron, heiligdommen1017, schrijn1018, standplaats1019, 3° “roemrijk” (‫)כבוד‬: afbeeldingen van metselwerk, allerheiligste1020, heiligdom, binnenste sancta, inscriptie, metselwerk, veelkleurige standplaatsen, wagens, wielen, 4° “wonderlijk” (‫ֶ לֶא‬+): allerheiligste, hoogte1021, verblijf, territorium, gewelf, geborduurd, kleuren, fundamenten, figuren1022, soldeersel1023, veelkleurig werk, 4° “zuiver” (‫)טוהר‬: gewelf1024, gewelven1025 en 5° “zuiver gemengd” (‫)ממולח טהור‬: de werken van de

1010

Mas 1 k, 4Q400 – 407. Verwijzingen: zie Abegg 2003: 679. Nederlandse vertaling “(hemelse) hoogten” in García Martínez en van der Woude 2007: 468 – 488 (passim). 1012 Abegg: 2003: 183 – 184. 1013 4Q400 1 I 7; 4Q403 1 II 21; 4Q404 5: 5; 4Q405 6: 7; 8 – 9: 6; 23 II 11. 1014 4Q403 1 II 10; 4Q405 20 II – 22: 7. 1015 Tabernakel, tempel van Salomo, Ezechiël, Tempelrol. 1016 11Q17 V 8. 1017 4Q400 1 I 7. 1018 4Q405 23 II 13. 1019 4Q405 23 II 8. 1020 4Q405 14 – 15 I 6. 1021 Zie Abegg 2003: 678. 1022 4Q405 15 II 7 1023 4Q405 19 A – D 5. 1024 4Q403 1 I 42. 1025 4Q405 23 I 6. 1011

283

geesten van het wonderlijke gewelf1026, kleuren1027. Als materiaal worden uitzonderlijk electrum1028, goud van Ofir1029, gekleurd doek (‫)צֶ בַ ע‬1030 en gekleurd weefsel (‫)רו ְֹק ָמה‬1031 genoemd. Als kleuren worden scharlaken (‫)נִ י‬ ָ 1032 en wit (‫ר‬$‫)ח‬1033 1034 vermeld. Naast veelkleurigheid is licht (‫)אוֹר‬ een belangrijk visueel element. In het eerste lied wordt verwezen naar meer dan één heiligdom en tempel en naar het binnenste heiligdom. Het tweede, derde en vierde lied zijn erg fragmentair bewaard. Het vijfde en het zesde lied bevatten geen enkel architectonisch element. Vanaf het zevende lied komt architectuur veelvuldiger aan bod. In het zevende lied worden de hoogten genoemd. Naar het einde van 1 I worden architectonische termen gehanteerd. De goddelijke wezens worden aangespoord, om het bouwwerk van het hemelse heiligdom te prijzen. Dit geschiedt aan de hand van architectonische termen: enerzijds de fundamenten van het allerheiligste, de dragende zuilen van de meest verheerlijkte verblijfplaats, alle hoeken van het gebouw en anderzijds het hoofdgewelf van de hoogten, al zijn balken, al zijn muren, zijn gehele structuur, dit wil zeggen zijn constructie. De wezens worden tevens aangespoord, om het zuiverste gewelf te bezingen. Op de tweede kolom worden kenmerken genoemd: licht en veelkleurigheid. De vermelding van de voetbank wijst op de aanwezigheid van God. Worden ook genoemd de tabernakel, het binnenste heiligdom en fundamenten. Merkwaardig is de beschrijving van elementen, die tot leven komen: in het binnenste heiligdom zingen de wandversieringen psalmen en de wagens uiten in koor lofprijzingen. De materieel architectonische informatie is erg karig. Het allerheiligste heeft zeven gebieden. In de loop van het lied worden de muren, de structuur (4Q404 5: 6 en 8), de fundamenten en het gewelf genoemd (4Q405 4+ 9). Het beperkt aantal fragmentair bewaarde regels van het negende lied bevat veel architectonische gegevens. De gelijkenis van levende goddelijke wezens is gegraveerd in de inkomhallen, waardoor de koning binnentreedt. Het lijkt, dat gelijkaardige figuren en veelkleurige versieringen de wanden tooien van het binnenste heiligdom. Deze indruk wordt bevestigd door de erg verstoorde resten van het tiende lied, waarin éénmaal één enkel voorhangsel (4Q405 15+ II 3) en éénmaal verscheidene voorhangsels (4Q405 15 II 5) van het binnenste heiligdom worde genoemd. In het elfde lied worden verscheidene binnenste heiligdommen genoemd. Architectonische elementen, zoals poorten en wandversieringen komen tot leven. Naast levende figuren van goddelijke wezens wordt borduurwerk, veelkleurigheid en metselwerk beschreven. Een element, dat in de beschrijving van aardse heiligdommen niet voorkomt, is de troonwagen, ‫מרכבה‬. Bedoelde wagen wordt voor het eerst beschreven in Ezechiël 10 en speelt een belangrijke rol in de Liederen van de sabbatoffers, waarin meerdere exemplaren worden genoemd1035, gelet op de pluralisvormen ‫מרכבות‬. De wagens in het binnenste heiligdom lijken een zetel te hebben, zoals de koninklijke troon van God. Nadien wordt de troon zelf genoemd (4Q405 23 I 3) De gewelven en de poorten zegenen en bejubelen God. De ingangs- en 1026

4Q405 19: 3 – 4. 4Q405 20 II 11. 1028 4Q405 20+ II 10. 1029 4Q405 23 II 9. 1030 4Q405 20 II – 22: 11; 23 II 8 en 9; 49: 2. 1031 4Q402 2: 3; 4Q403 1 II 1; 4Q405 14 – 15 I 3 en 6; 15 II – 16: 4; 19: 5; 20 II – 22: 11; 23 II 7. 1032 4Q405 23 II 8. 1033 4Q405 23 II 9. 1034 Verwijzing: Abegg: 2003: 18. 1035 4Q403 1 I 44; II 15; 4Q405 6: 5; 14 – 15 I 5 en 6; 19: 4 en 6; 20 I; 20 II 22: 11. I 22: 3, 4, 5, en 11; 37: 1; 47: 1; 11Q17 VI 3; VII 5 en X 7.

1027

284

uitgangspoorten verklaren de roem van de koning en zegenen alle geesten die erdoor gaan. Mogelijk wordt in het dertiende lied de kleding van de gegraveerde wezens beschreven. De term ‘efōd wordt vermeld (4Q405 23 II 5). De geweven kleding is veelkleurig, versierd met afbeeldingen en bevat zowel scharlaken als licht. De drie laatste kolommen van 11Q17 bevatten ook architectonische elementen: gewelven (VIII 2, 6, X 8), hoogten (X 2), structuur (VIII 3), funderingen (VII 5, 7 en 8), verscheidene tronen van God (X 7), zijn voetbank (X 7), inkomhallen (X 7), uitgangen (X 8), hoeken van zijn structuur ( 8) en tempels (X 8) In het lied van de zevende sabbat worden architectonische onderdelen genoemd maar niet herkenbaar voorgesteld. In het lied van de negende sabbat worden de wandversieringen van de voorhallen geloofd en in het tiende wordt de voorhang behandeld. In beide laatstgenoemde liederen worden figuren beschreven, 8‫ אלוהי‬8‫חיי‬, “figuren van levende hemelingen”1036, die, hoewel wandversieringselementen, toch bewegen met betrekking tot de troonwagens1037.

1036 1037

4Q403 1 I 44; 4Q405 14 – 15 I 5 en 6; 19: 4 en 6; 20 II 22: 11. 4Q405 20 II – 22: 11.

285

286

DEEL ZES: ESCHATO/: 4Q554 2 III en 11Q18 I 10 Algemene formulering Collins brengt de passus 4Q554 2 III in verband met een eschatologisch einde in algemene betekenis1038: “There is also an eschatological finale in 4Q544 frg. 2, which mentions a kingdom, as well as the Kittim, Edom, Moab, the Ammonites and Babylon, and says the ‘they shall afflict your descendants until the time that …’”.

20. Eigen hypothese: verlossing van onderdrukking Een sleutelelement in de tekst van 4Q554 2 III, zoals hij is bewaard gebleven, om de specifieke aard van haar eschatologische strekking te begrijpen, biedt de uitdrukking 9‫זרע‬, “uw zaad (= nageslacht)”1039. De uitdrukking (Heb.: < ֲ‫ ז ְַרע‬en ‫ ;זרעכה‬Aram. < ָ‫)זַרע‬ heeft, sui generis, in de Tanach en Qumranteksten steeds betrekking op een toekomstgericht perspectief. De aansprekende instantie, waaraan de uitdrukking bij middel van het persoonlijk suffix indirect verwijst, is meestal God zelf of in een aantal gevallen een tussenpersoon, die de goddelijke boodschap overbrengt. De tussenpersoon kan een engel zijn, een aartsvader (Isaak of Jakob), Mozes of de profeet Jesaja. In het chronologisch relaas van de Tanach wordt de uitdrukking voor het eerst aangewend, wanneer God het nageslacht van Adam vervloekt tot permanente onderlinge vijandschap1040. Daarna heeft de uitdrukking nagenoeg steeds betrekking op het verbond van God met zijn uitverkoren volk1041, de verplichtingen eraan verbonden1042, vloek in geval van verbreking1043, bijvoorbeeld bij middel van onderdrukking. Eerbiediging van het verbond leidt tot zegening1044, vaak in de vorm van landschenking1045 maar ook in de vorm van een talrijk nageslacht1046. De uitdrukking heeft ook betrekking op zegening van de gehele mensheid bij middel van het nageslacht van de aangesprokene: Isaak en Jakob1047. Mozes stelt Israël en zijn nageslacht voor de keuze: leven of dood en spoort ertoe aan het leven te kiezen1048. Bedoelde uitdrukking heeft echter ook betrekking op onderdrukking en verlossing: Het nageslacht van Abraham zal in een vreemd land gedurende 400 jaar dienen en verdrukt worden1049. God belooft aan Jakob de verlossing van zijn nageslacht1050. Jesaja stelt aan Jakob de eerder beloofde verlossing in het vooruitzicht1051. God belooft de komst van een verlosser en legt woorden in de mond van het nageslacht1052. 1038

Collins 1999: 417 Betreffende het belang van de uitdrukking voor de identificatie van de auteur: zie verder onder 4.2., eerste volume. 1040 Gen 3: 15. 1041 Gen 17: 7, 10, 12; um 18: 19. 1042 Lev 18: 21; 21: 17; Deut 14: 22. 1043 Gen 28: 46; 4QJubileeënf (4Q221 1: 3//Jub 21: 22 – 24. 1044 Gen 22: 18. 1045 Gen 12: 7; 13: 15; 15: 18; 22: 17; 24: 7; 26: 3 en 4; 28: 4, 13; 35: 12; 48: 4 en 11; Ex 33: 1; Deut 34: 4; Jes 54: 3; Apocriefe genesis (1QapGen ar) XXI 10, 12 en 13. 1046 Gen 13: 16; 15 : 5; 22: 17; 28: 14; Jes 48: 19; Job 5: 25; 4QJubileeëna (4Q225) 2 I 7. 1047 Isaak: Gen 26: 4; Jakob: Gen 28: 14. 1048 Deut 30: 19. 1049 Gen 15: 13. 1050 Jer 30: 10; 46: 27. 1051 Jes 43: 5. 1052 Jes 59: 21. 1039

287

In het Testament van Jakob deelt een engel aan Jakob mee, dat God hem en zijn nageslacht zegent in het perspectief van een nieuwe schepping1053. Verder erkent God Isaak, zoon van een dienstmaagd, als zoon van Abraham1054. God belooft aan David een gunstige toekomst voor zijn nageslacht1055. Genoemde uitdrukking wordt ook aangewend in profane context. Zo geldt het verbond, gesloten tussen David en Jonatan, ook voor hun nageslacht1056. Een niet nader genoemde persoon wordt gezegend door de wijze in de Verzameling van zegenspreuken: God heiligt het nakomelingenschap van de ontvanger met eeuwige glorie1057. Beschouwt men vanuit deze optiek de bewaarde tekst van 4Q554 2 III als één geheel, dan hebben alle bestanddelen ervan in elk geval betrekking op de toekomst van het nageslacht van de aangesproken persoon. Aangezien de context noch wijst op het sluiten van een verbond noch op de geboden en bepalingen eraan verbonden, moet worden aangenomen, dat de uitdrukking, “uw zaad” hier betrekking heeft hetzij op zegening, hetzij op vervloeking hetzij op beide tegelijk. De bewaarde passus heeft noch betrekking op vermenigvuldiging van het nageslacht noch op zegening van de gehele mensheid. Bijgevolg blijven over als mogelijkheden zegening door middel van landschenking enerzijds of vervloeking door middel van onderdrukking. Geïsoleerd beschouwd kan de uitdrukking ‫ארעא כלה‬, “zijn land, zijn geheel” (4Q554 2 III 19) wijzen op landschenking maar de onvolledig bewaarde context laat niet toe met zekerheid enige conclusie hieromtrent te trekken. Blijven uiteindelijk als laatste mogelijkheden over onderdrukking of verlossing. Op onderdrukking wijst met zekerheid de werkwoordsvorm ‫( ויבאשו‬4Q544 2 III 20) en mogelijk de werkwoordsvorm [‫( ויעב]דו‬4Q544 2 III 22). De wortel van eerstgenoemde vorm, ‫באש‬, betekent “slecht zijn”. Morfologisch kan de vorm pl. 3 m. respectievelijk toebehoren aan pəcal, paccel en hafcel: yib’išūn, yəbā’ašūn en yab’ǎšūn < yəhab’ǎšūn. De constructie bij middel van de prepositie ‫ ל‬wijst erop, dat de nakomelingen van de aangesprokene niet het onderwerp van de bedoelde werkwoordsvorm zijn. Eerstgenoemde stam wijst op de slechte aard van de onderdrukkers, de tweede op de intensiteit van de onderdrukking enerzijds of de uitoefening ervan anderzijds, evenals de derde. De werkwoordsvorm [‫ ויעב]דו‬kan morfologisch eveneens op meer dan één enkele wijze worden geanalyseerd. De uitdrukking [...]‫ ויעב]דו[ בהו עממי‬op regel 23 kan verschillende betekenissen hebben, aangezien de vorm [‫ ויעב]דו‬kan worden gelezen als p³cal, paccel,of een hafcel, dit wil zeggen respectievelijk als w³yicb[dÍn], als ūy³cabb³[dÍn] of als w³yacb[dÍn] (< ūy³hacb[dÍn]). Eerstgenoemde vervoeging heeft een actieve betekenis, de tweede een intensieve of een causatieve en laatstgenoemde een causatieve. Welke betekenis moet worden toegekend aan genoemde vormen? De Engelse versie van Koehler en Baumgartner geeft volgende betekenissen van de wortel ‫עבד‬: p³cal: 1 “to do, 2. “to make”, hitp³cel: “to be made, to be performed” en 2. “to be made, performed”1058. Beyer geeft als betekenis “machen”1059. In elk geval zijn de volken onderwerp van bedoelde werkwoordsvorm. Sommige onderzoekers kennen aan de wortel ‫ עבד‬in 4Q554 2 III de betekenis “dienen” toe enerzijds op basis van de Hebreeuwse betekenis van genoemde wortel en 1053

4Q537 Ar 1 + 2 + 3: 1. Gen 21: 13. 1055 2 Sam 7: 12; geciteerd in Florilegium (4Q174 1 – 2 I 10), 1 Kron 17: 11 en Ps 89: 5. 1056 1 Sam 20: 42. 1057 1Q28b III 4. 1058 Koehler en Baumgartner 2001: 1941 – 1942. 1059 Beyer 1984: 649 en 2004: 448.

1054

288

het bestaan van volgende twee Aramese substantieven, ‫עבד‬, “slaaf; dienaar” en ‫עבידה‬, “dienst(baarheid)”, anderzijds1060. Op basis van de voorafgaande redenering kan worden besloten, dat bedoelde passus zoals bewaard, die toekomstgericht is, onderdrukking bij middel van vreemde entiteiten van het nageslacht van de aangesprokene beschrijft. Hiertoe is het niet nodig de gangbare betekenis van de Aramese wortel ‫ עבד‬aan te passen. Uit de werkwoordsvorm vernedering van de naties afleiden, zoals Ditommaso doet, is overbodig, om aan de bewaarde tekst een zinvolle betekenis toe te kennen. Gelet op de mogelijke betekenissen van beide genoemde werkwoordsvormen kan de passus op 4Q554 2 III in eerste instantie worden begrepen als verwijzing naar onderdrukking door vreemde politieke entiteiten. Mogelijk betreft het hier alle volken/naties, die op 4Q554 2 III worden genoemd. De vermelde naties zijn Edom, Moab, de zonen van Ammon, Babel en de Kittim. Laatstgenoemde natie, de Grieken of de Romeinen is de jongste. Hun val wordt aangekondigd op de Oorlogsrol1061. Zij worden in één adem genoemd samen met het leger van Belial, de bende van Edom, Moab en de zonen van Ammon, Filistië en de benden van de Kittim van Assur1062. De decisieve rol van Babylon als vernietigende en onderdrukkende mogendheid is gekend uit de Tanach. De Babyloniërs verwoestten Jeruzalem en zijn tempel en voerden een deel van de bevolking mee in ballingschap1063. Edom, Moab en de zonen van Ammon zijn traditionele uit de nabuurlanden, die samen worden genoemd in Jeremija (25: 21) als voorwerp van toorn van God tegen alle koninkrijken op aarde (25: 26), waaronder Babylonië niet expliciet wordt vermeld. Zowel Ezechiël als Jeremija bevatten profetieën tegen Edom, Moab en de zonen van Ammon bedreigd met ondergang1064. Laatstgenoemd boek bevat tevens een profetie tegen Babylonië1065. Zowel de grote mogendheid Babylonië als de drie kleine staten worden met vernietiging bedreigd. De Tanach biedt een secundaire vorm van gunst in de vorm van verlossing van onderdrukking. Twee uitdrukkingen, “zij zullen uw zaad (= uw nakomelingen) schaden tot op een tijdstip tot wanneer” (20) en “op het einde” (16), hebben betrekking op relatieve chronologische situering. Beide uitdrukkingen hebben duidelijk betrekking op een wending in de loop van de gebeurtenissen, die mogelijk einde van onderdrukking inhoudt. De tekst van Aramees ieuw Jeruzalem laat evenwel niet toe bedoelde wending in een breder chronologisch kader te situeren. Expliciet chronologisch verband leggen tussen de beschrijving van de stad en de cultus enerzijds en de historische passus anderzijds is uitgesloten.

1060

Zie commentaar in voetnoot bij vertaling (24.3.2., tweede volume). 1QM I 9 en 12 – 13. 1062 1QM I 1 – 2. 1063 Jer 52 en 2 Kon 25. 1064 Profetie tegen de Ammonieten (Jer 49: 1 – 8; Ez 25: 1 - 10), tegen de Moabieten (Jer 48; Ez 25: 8 – 11) en tegen de Edomieten (Jer 49: 7 - 22; Ez 25: 12 – 14). 1065 Jer 50: en 51. 1061

289

21. Gewelddadige eindstrijd of opeenvolgende koninkrijken 21.1. Gewelddadige eindstrijd García Martínez ziet in de passus van 4Q554 2 III de verwijzing naar een gewelddadige eindstrijd omwille van de vermelding van de Kittim, Edom, Moab en de zonen van Ammon, zoals in de Oorlogsrol: 1° 1992: 2011066: “it may be concluded from this presentation of the J contents that what the work contained was not a description of the Heavenly Jerusalem or the Celestial Temple in the sense of an ideal Jerusalem beyond the concept of time, “Urbild und Abbild”, but of the city, the temple and the cult such as they will exist at the time of the final struggle against the Kittim, Babel, Edom, Moab and Ammon, i.e. a Jerusalem, a temple and a cult that we may term eschatological.” 2° 1992: 2101067: “We are referring to 1QM II, 1 – 6, an extremely important text and the only one which describents the temple and the cult in which the sectaries will participate during the War of Liberation. That is the same temple and the same cult as described in J is proved by the allusion in J to the final War with the participation of the Kittim, Edom, Moab and the sons of Ammon”, a perfect parallel to the expressions used in 1QM I, 1 – 2. And to my mind there is no doubt that the temple that should be erected by God, as mentioned in 11QTemple and 4QFlorilegium. 3° met van der Woude: 1995: 148: “Gegevens worden verstrekt (…) over de eindstrijd tegen de volken” en 2007: 597: “Een fragment uit grot 4 (4Q554) plaats de beschrijving in het perspectief van de eindstrijd tegen de volken en onderstrept daardoor het eschatologische karakter van het werk.” 4° 1999: 447: “(…) while the third column, beginning on a new sheet of leather, describents the eschatological war against traditional ennemies.”, op 450: “The final preserved column of 4Q554 places this description in the context of the final battle against the nations, thereby accentuating the eschatological character of the composition.” En op 457: “The ew Jerusalem looks like a holy city, the temple and its cult as foreseen for the final epoch in which the final battle against the enemies of Israel will take place (…)”. - 2000: 608: “Equally present is the element of transcendent eschatology, at least in the description of the final battle in ew Jerusalema.” García Martínez wordt hierin bijgetreden door VanderKam en Flint1068: “4Q554 fragment 2, column 3 preserves a few words about the Kittim, about Babylon, Edom, Moab, and Ammon, and a promise that they will not harm someone descendants until a certain time. Possibly these hints concern the eschatological war; they may therefore say something about the setting of the composition.” Hoewel niet expliciet, lijken ook Eisenman e.a.1069 in de bedoelde passus een gewapend treffen te zien, waaruit Israël als overwinnaar komt1070: “At the end of Column 11 according to our reconstruction, it is clear that Israel is to emerge triumphant (…)”. Als argument hiervoor wordt de vermelding van de Kittim, Edom, Moab en Ammon genoemd evenals de term “de volken”. Als bedoelde passus betrekking heeft op een gewelddadige eindstrijd, dan moet worden opgemerkt, dat er geen enkele specifieke term in voorkomt met betrekking tot gewapende strijd, zoals in de Oorlogsrol, dit wil 1066

Spaanse versie: García Martínez 1985: 579. Spaanse versie: García Martínez 1985: 587. 1068 VanderKam en Flint 2002: 237. 1069 Eisenman en Wise 1992: 41. 1070 Eisenman en Wise 1992: 41. 1067

290

zeggen Aramese equivalenten van de Hebreeuwse lemmata ‫מלְ חָ מָ ה‬, ִ “strijd”, 8 ֶ‫לָח‬, “strijd”, 8‫לח‬, “strijden”, ‫ ָלָה‬, “vernietiging” en ‫ְ דוֹת‬+, “verlossing”. 21.2. Gewelddadige eindstrijd en/of opeenvolging van koninkrijken Reeds in 1955 vestigt Baillet de aandacht op de overeenkomst tussen Aramees ieuw Jeruzalem en het boek Daniël: “Les rapprochements avec Daniel, surtout ch. VII, que nous avons signalés viennent eux aussi, non seulement de ce que les deux auteurs parlent en gros la même langue, mais du fait qu’ils appartiennent, autant qu’on puisse en juger , à une même tradition litéraire. ”1071. Zoals hiervoor reeds vermeld, verwijst Puech eveneens naar het model van de vier (?) opeenvolgende koninkrijken. In 1977 verwijst Puech naar vier opeenvolgende koninkrijken: “Cependant le bas d’une colonne fragmentarische du manuscrit 4Q aa semble, après cette description fantastique, faire allusion à la guerre finale ou interviennent certains noms connus de la liste des ennemis jurés: les Kittîm, Babel, [Egypte ?], mais aussi Edom, Moab et les Ammonites, comparable à Dn 11, 41 s. ” (593) zonder te verwijzen naar het boek Daniël: “les règnes successifs des quatre (?) royaumes impies au temps de la fin” (594). Puech houdt evenwel terdege rekening met een gewelddadige strijd: “Autant que le sens du passage soit compréhensible, l’auteur semble y décrire soit la prise de la ville et sa profanation ou sa domination par les armées païennes et impies des Kittîm, soit plus généralement les règnes successifs des quatre (?) royaumes impies au temps de la fin.” Hij onderzoekt meer bepaald, of de beschreven stad bestaat voorafgaand aan de aanvang van bedoelde strijd of genoemde stad pas na afloop ervan wordt gevestigd. Hiertoe verwijst hij naar een passus uit de Oorlogsrol (1QM I 1 - 7). Een aanknopingspunt biedt volgens hem de opsomming van volgende volken/naties: de Kittim van Egypte, koningen van het noorden, de erfgenamen van Belial, de zonen van Jafet, Assyrië en opnieuw de Kittim. Verder verwijst Puech naar de beschrijving van de omwalling van Jeruzalem verder in de tekst, die echter in de jongere uitgaven niet voorkomt. Aangezien het chronologische verband tussen de opsomming van de volken/naties en genoemde beschrijving niet kan gelegd worden wegens de tussenliggende leemte liggen drie mogelijkheden open: volgt de eindstrijd op stadsbeschrijving en het herstel van de cultus, vermeldt de tekst geen enkel chronologisch verband tussen de beschrijving en de strijd of volgt de oprichting van het nieuwe Jeruzalem op de eindstrijd? Laatstgenoemde mogelijkheid wordt reeds toegepast in Ezechiël 40 – 48, waar eerst de strijd tussen Gog van Magog (38 – 39) wordt beschreven en de Apocalyps van Johannes 21 en 22. In MelchiÛedeq (11Q13 III 9) lijkt te worden verwezen naar de omwalling van Juda en van Jeruzalem na bevrijding en beoordeling. Inzake cultusbeschrijvingen refereert Puech opnieuw aan de Oorlogsrol (1QM I – II), waarin de eredienst wordt uitgevoerd tijdens de eindstrijd. Hij verwijst tevens naar de Tempelrol, waarin volgens hem de Messiaanse cultus wordt beleden voorafgaand aan de vestiging van de goddelijke tempel. Puech vermeldt eveneens de tempel, waarvan in Florilegium (4Q174 1 I 2 - 3) wordt bepaald, dat hij moet worden opgericht door de ware gelovigen. Puech besluit, dat de utopische afmetingen van de stad in Aramees ieuw Jeruzalem dichter aanleunt bij de jongere Apocalyps van Johannes dan bij zijn bron, Ezechiël.

1071

Baillet 1955: 244.

291

21.3. Interpretatie eschatologische verwijzing door middel van tekstuitbreiding; andere fragmenten van 4Q554, twee lijsten van naties/volken en opeenvolging van koninkrijken Ditommaso wijst in navolging van Strugnell, Beyer en Chyutin een aantal kleinere fragmenten toe aan Aramees ieuw Jeruzalem (zie 2.2.4) 1072, respectievelijk 4Q554 3, 4Q554 4, 4Q554 5, 4Q554 6, 4Q554 7 (= 4Q554 2 III) en 4Q554 8 (= 4Q112 4 (4QDan ?). Ditommaso merkt het volgende op aangaande de genoemde fragmenten 1° 4Q554 3: de woordenschat vertoont grote gelijkenis met die van 4Q554 1 I 11 – II 10, dit wil zeggen beschrijving van de omwalling met vermelding van poorten, een windrichting, en vermelding van het getal “drie”, dat verwijst naar de drie poorten per muur. De lezing “20 stadia” op der derde regel is onwaarschijnlijk. De positie van het fragment is onzeker. Volgens Chyutin betreft het een ontbrekend fragment aan de rechterzijde van de passus 4Q554 1 I 8 – 10.1073 2° 4Q554 4: het fragment lijkt de beschrijving te bevatten van objecten binnenin de stadsomwalling. De vermelding van de term voor “bron”, dat ook “put” kan betekenen is interessant, omdat het kan verwijzen naar levende wateren, zoals in andere teksten over Nieuw Jeruzalem. Mocht het fragment inderdaad betrekking hebben op de tempel en zijn werking, dan is dit het enige fragment van 4Q554, dat hierop betrekking heeft. Misschien hoort dit fragment bij 4Q554 2 I – II, waar de glans van de nieuwe stad wordt beschreven. Chyutin plaatst dit fragment ten onrechte in zijn zevende kolom aangrenzend aan 11Q18 10 I1074. 3° 4Q554 5: dit fragment bevat een deel van de rechtermarge. Chyutin integreert dit fragment in zijn 14de kolom, waarbij aangesloten wordt bij de tekst van 11Q18 18 ofwel ermee overlapt1075. 4° 4Q554 6: zowel Beyer als Chyutin wijzen dit fragment toe aan 2 III. Ditommaso is het hiermee eens op basis van zijn inhoud maar hij blijft in het ongewisse omtrent de inpassing1076. 5° 4Q554 7: Ditommaso laat de vier regels van dit fragment aansluiten bij de laatste vier regels van 4Q554 2 III. Op vlak van woordenschat behoort dit fragment bij 2 III, vooral omwille van de termen “koning” en “koningen”. Materieel wijst de aanwezigheid van een voetmarge in die richting. De gekreukte vorm van genoemde marge past bij de gekreukte vorm van de voetmarge van 4Q554 2 III. Bovendien lijkt de spatie tussen de regels op beide fragmenten dezelfde te zijn1077. 6° 4Q554: 8: dit fragment werd door Strugnell JNa 5 genoemd maar is ondertussen geïdentificeerd als 4Q112 4 (4QDana). Het bevat enkele woorden van de Masoretentekst van Daniël (2: 37 – 38)1078. Volgens Ditommaso is het niet duidelijk, of in Aramees ieuw Jeruzalem de loop van de scheppingsgeschiedenis een gewelddadige omwenteling kent bij middel van een eindstrijd: “My view is that the J in its extant form neither denotes nor connotes the expectation of an eschatological battle.”1079. Als voorstander van laatstgenoemd 1072

Ditommaso 2005: 2005: 14; Strugnell 1988, Beyer 1994 en Chyutin 1997. Ditommaso 2005: 68 - 69. 1074 Ditommaso 2005: 69 – 70. 1075 Ditommaso 2005: 70 – 71. 1076 Ditommaso 2005: 66 – 67. 1077 Ditommaso 2005: 64 – 65. 1078 Ditommaso 2005: 66 – 67. 1079 Ditommaso 2005: 173. 1073

292

standpunt noemt hij García Martínez en McNicol1080. Vervolgens onderstelt hij, dat er niet wordt verwezen naar een eindstrijd maar wel naar een omwenteling bij middel van de vernedering van de naties1081, die Israël in het verleden belaagd hebben.1082 Sleutelelement in zijn argumentatie is de vaststelling, dat de bewaarde tekst van 4Q554 2 III niet één maar twee afzonderlijke lijsten van vreemde naties bevat, waartussen een verband bestaat, dat geen betrekking heeft op een eindstrijd1083. Een eerste lijst, op 4Q554 2 III 14 – 16, betreft vier1084 opeenvolgende koninkrijken (‫ת‬$ ְ‫)מַ ל‬: [Babylonië], M[edië], [Perzië] en Griekenland/Rome (= Kittim)1085. Genoemde lijst is ontleend aan de Daniëlische traditie1086. Een tweede lijst bevat de traditionele vijanden van Israël: Edom, Moab en de zonen van Ammon. Zij zijn het onderwerp van de zin op regel 20 van de Aramese tekst: [...]‫ עד עד די י‬9‫ויבאשו לזרע‬, “en zij zullen uw nakomelingen schaden tot op het ogenblik, waarop x[“. In de historische boeken van de Tanach worden de drie genoemde naties afzonderlijk opgevoerd. In de profetische boeken zijn zij, samen met andere naties, voorwerp van orakels tegen voormalige verdrukkers. Als dusdanig duiken zij niet op in het kader van een grote eschatologische strijd tegen Israël. Zij worden voorgesteld als verslagen vijanden, wier lot gekeerd is Volgens Ditommaso1087 heeft de onderwerping aan Israël op 4Q554 2 III 22 betrekking op Edom, Moab en de zonen van Ammon en mogelijk ook van Babylonië. De ellende en wanhoop, die zij over Israël hebben gebracht moeten zij op hun beurt zelf ondergaan als factor in de toekomende restauratie van het lot van Israël. De namen Edom, Moab en Ammon komen samen slechts éénmaal voor in deze volgorde in de profetische orakels van Jeremija (Jer 25: 21)1088. De drie genoemde entiteiten en mogelijk ook Babylonië (regel 19) zijn waarschijnlijk ook onderwerp van de werkwoordsvorm ‫ ויבאשו‬op regel 20. Deze natie wordt eveneens in

1080

Ditommaso 2005: 173 met voetnoten 105 (García Martínez: 1999: 450 en 455 impliciet). Ditommaso 2005: 174: “While an expected end-time battle is not unknown in the context of the expressions of the new Jerusalem, far more common is the theme of the humbling of the nations.”; Ditommaso: 2005: 117: “In some texts there is the extra element that these former enemies will serve Israel, a sentiment which is reflected in the J in the assertion that the ‘nations will serve them’ (4Q554 2 III 22)”. 1082 Ditommaso 2005: 175: “In sum, the list of foreign nations in 4Q554 2 III 18-19 is not part of the roster of traditional enemies gathered for a final battle, but rather a list of nations whose past actions against Israel have guaranteed a divinely pronounced reversal of fortune. The theme of the anticipated humbling of the enemy nations is common to the ew Jerusalem topos and is here exihibited in the J. There is no evidence in 4Q554 2 III of a battle being described or anticipated. ”; Ditommaso: 2005: 182: “My argument is that these three nations appear in the J to illustrate the humbling of the nations, a common theme of the ew Jerusalem topos. It rests principally on my aforementioned supposition that 4Q554 2 III contains two lists of nations instead of one and that neither is a roster of enemies who assemble for a final battle.”; idem: 184: “But there is no evidence of an eschatological battle in the J, there are two functionally discrete lists at 4Q554 2 III, and while we might a certain correspondence inn the matter of the bloc, it is limited to its significance rather than to its purpose.”; idem: 192: “Unlike the War Scroll, the J fragments do not preserve a description of a final, eschatological battle.” 1083 Ditommaso: 2005: 174. 1084 Ditommaso: 2005: 63: “four or five kingdoms”. Idem: 193: “As Greek sovereignty faded, the expectation of the final kingdom before the end was transferred to Rome, which either became the fifth (and last) kingdom or assumed the place of the fourth (and last) kingdom. In the latter case Media was amalgamated with Persia as the second kingdom and Greece was moved to the penultimate position.” 1085 Ditommaso 2005: 62 en 170. 1086 Ditommaso 2005: 63 en 175 – 176. 1087 Ditommaso 2005: 174. 1088 Ditommaso 2005: 172 – 173. 1081

293

profetische orakels bedreigd in de Tanach1089. Een belangrijk element in het onderscheid tussen de twee genoemde lijsten is de term ‫ת‬$ ְ‫מל‬, ַ “koninkrijk” op regel 151090. Bij wijze van kritiek op Ditommaso moet worden opgemerkt, dat Edom, Moab en Ammon in de Tanach overwegend zonder deze kwalificatie worden genoemd maar in Jeremaja 27: 31091 worden wel de koningen van bedoelde naties vermeld. Genoemde naties worden ook als samenhangende reeks vermeld in Jesaja 11: 14 en Jeremija 9: 26, 27: 3 en 40: 11 (in gewijzigde volgorde). Van primordiaal belang in de reconstructie van Ditommaso is de context van de uitdrukking “op het einde” (ֹ‫)סו‬ ְ in het boek Daniël 7: 261092. Bedoelde context heeft volgens hem een openbarende strekking met betrekking tot het lot van vier opeenvolgende koninkrijken. Met “op het einde” wordt daar wel degelijk het einde van de tijden bedoeld, dit wil zeggen het tijdstip, waarop een nieuwe faze van de schepping begint. In Daniël 11: 40 – 46 worden Edom, Moab en de zonen van Ammon genoemd als naties, die niet onderworpen worden door de koning, die het onderwerp is van Daniël 11: 21 – 39. Er is sprake van “de tijd van het einde”. Het is niet duidelijk, volgens Ditommaso, waarom de genoemde naties worden gespaard. Ditommaso maakt zijn reconstructie afhankelijk van de periode in de geschiedenis, van waaruit de reeks koninkrijken worden begrepen: 1° ofwel zijn de koninkrijken vier in aantal. Dan liggen twee mogelijkheden open: . Babylonië, Medië, Perzië en Griekenland. Dit is de oudste joodse versie. . Babylonië, Medië/Perzië, Griekenland en Rome1093. In deze interpretatie zijn de koninkrijken Medië en Perzië met elkaar versmolten. Deze versie wordt verwoord door Josephus1094. 2° ofwel betreft het vijf koninkrijken: Babylonië, Medië, Perzië, Griekenland en Rome. Deze versie bieden de Sibillijnse orakels (SibOr 4)1095. Neemt men aan, dat de reconstructie van 4Q554 2 III 14 – 16 door Ditommaso correct is en met de Kittim Griekenland wordt bedoeld1096, dan werd de tekst volgens hem opgesteld in een tijd, dat Medië en Perzië afzonderlijke koninkrijken waren, dit wil zeggen in het laatste derde van de tweede eeuw v. C..1097. Niet in tegenspraak met de reconstructie door Ditommaso is de vermelding van de Kittim als laatste van de vier koninkrijken.

1089

Ditommaso 2005: 174 – 175. Alle genoemde koninkrijken en volken worden in profetieën met ondergang bedreigd in het Tanach: Ammon (Jer 25: 21; Ez 25: 1 - 7), Babylonië (Jes 13 en 46 – 47) , Edom (Jes 34; Jer 25: 21; Ez 25: 12 – 14; 35) , Egypte (Jes 19; Ez 29 - 31) en Moab (Jes 15 – 16; Jer 25: 21; Ez 25: 8 - 11). 1090 Ditommaso 2005: 175: “It preserves a roster of kingdoms which appears to the end with “the (kingdom of) the Kittim” and differs from the list at lines 18 – 19 in its repeated use of the word “kingdom”. 1091 Jeremija 27: 3: “En zend tot de koning van Edom en tot de koning van Moab en tot de koningen van de kinderen van Ammon en tot de koning van Tyrus en tot de koning van Sidon door de hand van de boden, die te Jeruzalem tot Zedekija, de koning van Juda komen.” 1092 Ditommaso 2005: 170 – 172. 1093 Ditommaso 2005: 193: voetnoot 191: de verschuiving van het laatste koninkrijk van Griekenland naar Rome wordt impliciet verwoord in 2 Baruch 36 – 30 en 4 Ezra 11 – 12 (Visioen van de arend). 1094 Antiquitates Judaicae, deel 2, hoofdstuk 10, §§ 208 – 209; Ditommaso: 2005: 193: voetnoot 192 1095 Ditommaso 2005: 193: voetnoot 190. 1096 Ditommaso 2005: 193: voetnoot 193: de verschuiving van Griekenland naar Rome greep omstreeks 165 v. C., aangezien de benaming Kittim in Daniël 11: 30 ongetwijfeld naar de Romeinen verwijst, hoewel in de volgende 102 jaar er onduidelijkheid bestond omtrent de identificatie van het laatste wereldrijk. Tot de komst van Pompejus was de Romeinse invloed eerder indirect. 1097 Ditommaso 2005: 193.

294

Een eerste punt van kritiek op Ditommaso betreft de reconstructie van de tekst. De onderstelling van Ditommaso berust op een ver doorgedreven reconstructie van 4Q554 2 III 14 – 16, waaronder de reconstructie van de benaming van de vier koninkrijken. Ditommaso reconstrueert drie eigennamen in een reeks van vier. In dit verband dient te worden opgemerkt, dat de reconstructie van de benaming, waarvan de beginletter bewaard gebleven is, met name mēm1098, ook ‫ מ[צרי‬in plaats van ‫מ[די‬1099 kan hebben geluid, de Aramese benaming voor Egypte. De reconstructie van de regels 14 – 15, voorgesteld door Ditommaso, is dus ver van zeker. Tenslotte moet worden opgemerkt, dat volgens de reconstructie, voorgesteld door Ditommaso, Babel/Babylonië tweemaal in de aangehaalde passus voorkomt, éénmaal in de opsomming van de opeenvolgende koninkrijken en éénmaal in verband met Edom, Moab en Ammon. Hiervoor geeft hij geen verklaring. Een tweede punt van kritiek op Ditommaso betreft de volledigheid van de door hem voorgestelde opsomming van koninkrijken. Volgens regel 17 is de voorafgaande expliciete opsomming van naties niet uitputtend: [...]‫אחרי שגיא ורשי עמהו מ‬, “talrijke andere en bevoegde, met hen x[…]”. Aan de eerste opsomming worden op regel 18 drie traditionele vijandelijke naties toegevoegd: [...]‫ ומואב ובני עמו‬8‫עמהו אדו‬, “met hen Edom en Moab en de zonen van Ammon[…]”. Overschouwt men vervolgens de gehele passus 4Q554 2 III, dan wordt eerst meer dan één koninkrijk genoemd, M[… en de Kittim (15 – 16), vervolgens wordt in algemene bewoordingen verwezen naar andere politieke entiteiten (17), daarna volgt de reeks Edom, Moab en Ammon (18) en tenslotte Babel (19). De bewaarde syntactische elementen van de tekst laten noch toe een wel bepaald verband tussen de genoemde entiteiten te leggen noch een scheiding ertussen door te voeren.

1098

Dit is duidelijk op foto PAM 43.489. Ditommaso 2005: 63 en Strugnell 1988: 2286 lezen eveneens slechts mēm. Puech (1977: 593) leest wmlkwt mlk (?). 1099 Puech 1977: 593: [Egypte?].

295

22. Levende wateren 11Q18 10 I 1 bevat de verwijzing naar “levende wateren” op1100. Twee andere teksten bevatten eveneens de uitdrukking “levende wateren”, Ezechiël en Zacharija, nog twee andere teksten, Joël en het Testament van Jakob, vermelden gelijkaardige wateren, die uit de tempel of de stad vloeien. De uitdrukking van “levende wateren” verwijst in de drie eerstgenoemde teksten naar een periode van herstel en vrede na een ingrijpende omwenteling in de loop van de geschiedenis. In laatstgenoemde tekst wordt geen omwenteling in de loop van de geschiedenis genoemd maar wordt el gerefereerd aan het belang van het verloop van de geschiedenis. Wateren (8ִ‫)מַ י‬, die wegvloeien uit de plaats, waar God verblijft, worden voor het eerst vermeld in Ezechiël (47: 1 – 12). De desbetreffende tekst is uitvoerig maar tevens in zekere mate obscuur. De bedoelde wateren vloeien weg uit van onder de drempel van het tempelgebouw (47: 1) in oostelijke richting. Vervolgens wordt gespecificeerd, dat de wateren ontspringen van onder de rechterzijde van de tempel ten zuiden van het altaar (47: 1). Om de 1 000 ellen stelt de profeet op proefondervindelijke wijze vast, dat de wateren als maar dieper en breder worden (47: 2 – 5). Welige plantengroei bedekt de oever van de waterloop (47: 6 – 7). De wateren monden uit in het meer van Galilea in de ene richting en in de Middellandse zee in de andere. (47: 8). Beide wateroppervlakten zullen gereinigd worden en overvloedig bewoond worden door vis (47: 9 – 10), zelfs de Dode zee. Sommige van hun wateren zullen echter onrein blijven en verzilten (47: 11). Fruitbomen zullen langs de beschreven waterloop bloeien. Noch gebladerte noch fruit zal vergaan (47: 12). De opmeting is bedoeld, om de voortgang van het steeds dieper wordende water aan te tonen op afstanden van 1 000 ellen. Wat met het oostelijke land wordt bedoeld is onduidelijk. Niettegenstaande de vermelding van specifieke plaatsnamen zoals En-Gedi en En-Eglaim1101 wijst de uitspraak over blijvende vegetatie op het eschatologische karakter1102 van de wateren, die wegvloeien uit de tempel. Het oorzakelijk verband tussen de wateren, die wegvloeien uit de tempel en deze aanhoudende plantengroei wordt expliciet genoemd in 47: 12: “omdat zijn wateren wegvloeien uit het heiligdom”. De wateren hebben tevens een genezende en reinigende1103. In het derde en jongste deel van het boek Zacharija (14: 8) zullen 8‫מיִמ ַח?ִי‬, ַ “levende wateren” uit Jeruzalem wegvloeien. Zoals in Ezechiël (47: 8) verspreiden bedoelde wateren zich naar west en oost. Zij vloeien in zomer en winter. Laatstgenoemd kenmerk toont het eschatologische karakter van de “levende wateren” aan. Genoemd kenmerk wordt bevestigd door middel van de aanhef van het vers, waarin wordt verwezen naar de laatste dag van de historische tijden, zoals beschreven in de voorafgaande verzen (14: 1 – 7). De “levende wateren” vloeien weg uit de stad Jeruzalem: “Ook zal het op die dag geschieden, dat er levende wateren uit Jeruzalem zullen vloeien, de helft ervan naar de oostzee en de helft ervan naar de achterste zee. Zij zullen van de zomer en van de winter zijn.” (14: 8). De tempel zelf wordt niet vermeld. In het derde visioen in het derde deel van het boek wordt de tempel helemaal niet vermeld maar de stad Jeruzalem wel. Zelfs al zouden de wateren wegvloeien uit de tempel, dan is dit niet van belang voor de auteur van Zacharija 9 – 14. Het thema 1100

Ego (2001) bespreekt het water van de stad van God (= Jeruzalem) zonder evenwel te verwijzen naar Ezechiël, Aramees ieuw Jeruzalem, Zacharija en Joël. Zij behandelt Ps 42/45, 46, 65 en Jes 8: 5 – 8 en 1 Kon 7: 23 – 26. 1101 Ezechiel 47: 10. 1102 Zimmerli 1969: 1200. Deze wateren kunnen andere connotaties bevatten: zij kunnen reinigend en kosmologisch zijn: Kapelrud 1948: 167 - 169; Reymond 1958: 234 - 238; Tigchelaar 1996: 231 – 232. 1103 Allen 1990: 277.

296

van de vruchtbaarheid komt ook aan bod in het oudste deel van het boek1104, nadat God teruggekeerd is naar Jeruzalem en zal verblijven in het midden ervan (8: 3): 8: 12: “zaad zal voorspoedig zijn, de wijn zal zijn vrucht geven, de aarde zal haar inkomen geven en de hemelen zullen hun dauw geven.” Het boek Joël (3: 18) bevat de laconieke formulering: “een bron (ָ‫מַ ְעי‬.) zal wegvloeien uit het huis van God en zij zal de vallei van Šittim bevloeien.” Aangehaald vers verwijst naar de dag van het oordeel, eerder beschreven (Jo 3: 1 – 17) enerzijds en de overvloedige aanwezigheid van wijn, melk en water. De context is duidelijk eschatologisch maar de blijvende vegetatie wordt niet vermeld. Er wordt geen verband gelegd tussen het water en zijn vruchtbaar makend effect. Het water ontspringt aan een bron. Water uit een bron kan ook een vruchtbare werking hebben1105. Hoewel in geringe mate bewaard, vertoont het Testament van Jakob duidelijk trekken van een apocalyps: openbaring, bemiddeling bij middel van een engel, openbarende geschriften (= tafels). Er wordt klaarblijkelijk verwezen naar tabletten, waarover Jakob beschikt en waarin de tempel en zijn eredienst worden beschreven: 4Q537 1: “[En ik had een nachtgezicht. Zie een engel van God daalde neer van de hemel met zeven tafelen in zijn hand. Hij zei tot mij: “De God van de goden zal u zegenen, u] (1) en uw nakomelingen. Alle rechtvaardigen zullen overblijven en alle oprecht[en …] (2) Geen enkel onecht zal meer worden gepleegd en geen enkel bedrog nog gevonden […] (3) u dan, neem de tafels en lees alles, [wat erop staat geschreven. Ik nam de tafels ene las ze. Daarop waren opgeschreven al mijn ontberingen] (4) en al mijn noden en alles wat [mij] zou overkomen [gedurende de honderd en zevenenveertig] jaren van mijn leven. Opnieuw zei hij tot mij: ‘ eem de tafel uit mijn handen’. (5) [En ik] nam deze tablet uit zijn handen [en las alles]. Ik zag daarin geschreven, dat [deze plaats (= Betel) niet als heiligdom mocht worden gebouwd], (6) [want] gij zult daar vertrekken en op de [achtste] dag [zullen uw gaven niet] ijdel zijn [voor de allerhoogste God …] (7) […] … […].” De tekst blijft algemeen met betrekking tot architectuur en cultus1106: 4Q537 2: “(1) […] en hoe het gebouw zal zijn [… en hoe] hun [priester]s zullen gekleed zijn en gereinigd hun (2) [handen en hoe zij] hun offers zullen brengen op het altaar en h[oe zij als voed]sel [in] het [gehe]le [lan]d een deel van hun offers [zullen] eten (3) [en hoe zij het water zullen drinken (?)], dat uit de stad zal komen van onder haar muren en waarin zij zullen dre[nken (?)].” Het verband met het chronologisch verloop van de gebeurtenissen is verloren gegaan maar de regels 1 – 3 lijken in elk geval een samenvatting te bevatten van drie themas uit Aramees ieuw Jeruzalem: architectuurbeschrijving (1), de cultus (1 – 2) en de levende wateren (3). De expliciete verwijzing naar “water(en)” is verloren gegaan maar kan worden afgeleid uit de gedeeltelijk bewaarde werkwoordsvorm: ...]‫מש‬. , die mogelijk kan worden gereconstrueerd tot een participium pluralis van een afgeleide stam het werkwoord ‫שתי‬, “drinken”: mǝšattayin (paccel) of maštayin (‘afcel). Voorafgaand aan een VACAT in 11Q18 10 I worden vermeld 1° ִ‫מי חָ ַיי‬, ִ “levende wateren, 2° ‫רא ִד ְ"הַ ב טָ ב‬$‫ש‬, ָ “deze wand is van zuiver goud” en 3° ‫מ?ָא ִמ‬,“het ַ water van”. Als kan worden aangenomen, dat het water, vermeld onder 1° en 3°, refereert aan dezelfde wateren als in Ezechiël 47: 1 – 12, Zacharija 14: 8 and Joël 3: 18, dan vergen de resten van de uitdrukking “de muur van goud” op de tweede regel verdere toelichting. Mogelijk wordt hier de muur van het tempelgebouw zelf bedoeld. Uit de Tempelrol kan worden afgeleid, dat de muur van het trapgebouw en waarschijnlijk ook de muur van het tempelgebouw 1104

Zenger 1995b: 528 (1). Zenger verwijst ten onrechte naar eeuwigdurende vruchtbaarheid in 14: 6, waar afwezigheid van licht en aanwezigheid van duisternis worden vermeld. 1105 Zie verder: betreffende Zach 13: 1. 1106 Collins 2003: 77 – 78.

297

zelf bedekt was door middel van goud1107: “Dit gehele trapgebouw zal worden overtrokken door middel van goud, zijn muren en zijn poorten en zijn dak aan de binnenzijde” (11Q19 XXXI 17/8). De uitdrukking ִ‫ ִמי ָח ַיי‬is de volwaardige Aramese tegenhanger van het Hebreeuwse 8‫ מַ יִמ חַ ?ִי‬in Zacharija 14: 8, waar parallel met de wateren in Ezechiël, bedoelde wateren voor de helft naar de oostelijke zee vloeien en voor de helft naar de achterste zee, zomer en winter, dit wil zeggen voor eeuwig. Bijgevolg kan de hypothese worden geformuleerd, dat in 11Q18 10 I 1 – 3/4? wordt gerefereerd aan de levende wateren, die wegvloeien uit het tempelgebouw in Jeruzalem zoals in Zacharija en Ezechiël. Omdat 11Q18 10 I 1 – 4 in geringe mate bewaard bleef, is het onmogelijk de bron van de “levende wateren” juist te lokaliseren. Er is geen spoor te bekennen van de uitdeining van de wateren evenmin als van de blijvende vegetatie, die zij voortbrengen. Het eschatologische karakter van de stad laat toe, aan te nemen, dat de wateren, vermeld in 11Q18, van dezelfde aard zijn. De tempel wordt in Aramees ieuw Jeruzalem1108 expliciet in de stad gesitueerd.

1107

Andere gebouwen of onderdelen ervan zijn overtrokken door middel van goud Op de Tempelrol: undefined: de opbergnissen in het huis van het cultusgerei: 11Q19 XXXII 16/9 – 17/10, poorten van de binnenhof en hun poortvleugels: XXXVI 17/9 –19/ 11, de poortvleugels van de poorten van de middenhof: XXXIX 9/3 – 10/4 en de poorten van de buitenhof: XLI 20/15 – 22/17. 1107 Reeds Puech 1977: 591 – 596. 1108 4Q554 1 II 18 en 5Q15 1 I 3 – 4.

298

299

300

23. BESLUIT 23.1. Deel een: manuscripten en tekst en deel twee: datering De materiële beschrijving van de manuscripten van Aramees ieuw Jeruzalem kan als volgt worden samengevat (2.1.1.). Alle fragmenten zijn geschreven op leder. Enkele fragmenten vertonen naaisporen. Zoals op nagenoeg alle lederen manuscripten uit Qumran zijn droge horizontale lijnen getrokken op 1Q32, 2Q24, 5Q15 en 11Q18. Zoals op alle rollen, gevonden in Qumran, lijken de lettertekens opgehangen te zijn aan de regellijnen. Op 11Q18 zijn een vage droge lijn zichtbaar en zeven richtpunten, om deze lijnen te trekken. Het bewaarde tekstmateriaal wijst op een rol met minstens 48 kolommen (2.1.2.). Slechts de toestand van twee manuscripten, 4Q554 en 5Q15, laat toe uitspraak te doen over het aantal regels per kolom (2.1.3.). Inzake 4Q554 I worden hier 22 regels aangenomen, inzake 4Q554 II 23. Ondersteld wordt, dat 5Q15 per kolom 22 regels bevatte. Het aantal lettertekens per regel werd aan de hand van de foto’s berekend met volgend resultaat (2.1.4.): 4Q554 1 I 4Q554 1 I 4Q554 1 II (23) 4Q554 1 II (22) 4Q554 1 III 4Q554 2 II 4Q554a 5Q15 I 5Q15 II

gemiddeld 51,63 53, 27 50, 9 51,8 60 47, 3 72,7 85, 4 78, 6

minimaal 38 38 48 51 55 46 66 83 73

maximaal 60 63 53 62 65 48 78 89 82

Het gebruik van ruime spaties (VACATs) kon slechts zinvol onderzocht worden op de manuscripten 4Q554, 4Q554a en 5Q15 (2.1.5.). Het gebruik van deze spaties kan logisch worden onderbouwd op de twee laatstgenoemde manuscripten. Manuscript 4Q554 vertoont voorbeelden van onlogisch gebruik. Inzake de nummering van de kolommen werd hier de meerderheid van de onderzoekers gevolgd (2.1.6.). De regels 5Q15 1 I 7 - 14, zoals genummerd door Milik, werden toegewezen aan een afzonderlijk fragment 221109. Eén manuscript, 11Q18, vertoont een uitzonderlijke bijzonderheid. De rol is grotendeels versteend. De beschikbare fragmenten werden van de versteende proppen gescheiden. Resten van doek, waarin de rol was gewikkeld zijn bewaard gebleven (2.1.7.). De opmerking van Ditommaso, om de weergave op 4Q554 1 III 19 van de vorm ‫ אמי‬bij middel van het eerste letterteken ervan, ‫א‬, te beschouwen als een voorbeeld van ondeskundig kopiëren, wordt verworpen. Het betreft hier eerder een voorbeeld van stenografie (2.2.). Het voorstel van Ditommaso, om de correctie op 4Q554 1 II 18, waarbij ‫אמי‬, voorafgaand aan het cijfer 18, werd geschrapt, aan de inventaris, opgesteld door Tov1110, toe te voegen, werd bevestigd (2.2.). Vijf manuscripten kunnen met zekerheid aan de tekst van Aramees ieuw Jeruzalem worden toegewezen, 2Q24, 4Q554, 4Q554a, 5Q15 en 11Q18 omwille van letterlijke overlappingen. De fragmenten van 1Q32 en 4Q555 zijn te klein, om ze met absolute 1109 1110

Zie onder 3.3. eerste volume. Ditommaso 2005: 41; Tov 1999: 247 – 25.

301

zekerheid toe te wijzen (3.1.). Zonder hiervoor argumenten te bieden situeren Milik en Puech de tekstaanvang bij het begin van de opmeting van de stadsomwalling (3.2.). De doorlopende architectuurbeschrijvende verhaallijn op 4Q554, 4Q554a en 5Q15, die aanvangt met de opmeting van de stadsomwalling en eindigt met de beschrijving van een woonmodule, wordt bevestigd bij middel van een zelf opgestelde geïntegreerde vertaling, dit wil zeggen een vertaling, waarin alle bewaarde tekstelementen van de verschillende desbetreffende manuscripten tot één geheel zijn geïntegreerd (3.3.). Bijzondere aandacht wordt besteed aan de reconstructie van 5Q15 1 I, zoals voorgesteld door Milik. De positie van de regels 7 – 15, zoals genummerd door Milik steunt niet op de materiële toestand van de stukjes en is inhoudelijk weinig waarschijnlijk. In voorliggend proefschrift wordt bijgevolg voorgesteld bedoelde passus als afzonderlijk fragment nummer 22 te rangschikken. Gelet op de herziene reconstructie van 5Q15 1 I wordt de rondleiding in genoemde vertaling niet onderbroken door middel van een uitweiding over de stadspoorten en de poternen (3.4.). De doorlopende verhaallijn, geïnitieerd door Milik en Starcky, wordt door andere onderzoekers uitgebreid tot de cultus (3.5.). Beyer en Cook breiden de verhaallijn nog verder uit tot de eschatologische passus, die zij ongeveer in het midden van de tekst situeren (3.6.). Chyutin ontwikkelt een geheel eigen visie op de tekst van Aramees ieuw Jeruzalem, waarbij hij de Tempelrol als model neemt (3.7.). Ditommaso aanvaardt de join van 4Q554 2 I – II + 4Q554 2 III. Eerstgenoemde kolommen houden geen tweede rondleiding in van de stad maar bevatten de verheerlijking van haar schoonheid en grootsheid. In die optiek betekent plaatsing van de eschatologische passus tussen de bespreking van de stad en de beschrijving van de tempelcultus geen breuk maar een overgang naar de uitvoering van de eredienst, na situering ervan in de loop van de geschiedenis (3.8.). De studie van de uitbreiding van de doorlopende verhaallijn tot de algemene tekststructuur door andere onderzoekers, leidde tot de conclusie, dat er noch materiële noch inhoudelijke gegevens beschikbaar zijn, om de overige fragmenten naar structurele samenhang te ordenen. Het is zelfs onmogelijk gebleken de materiële en structurele samenhang van de fragmenten van 11Q18 te achterhalen, die gevonden werden in de vorm van een grotendeels versteende rol. De rapportering van deze fragmenten en de rangschikking ervan op de platen is namelijk onnauwkeurig (3.9.). Onderzoek naar de identiteit van de tekstlengte op 4Q554a en 5Q15 leidde niet tot een sluitend antwoord (3.10.). De aanwezigheid van Hebreeuwse manuscripten met stadsbeschrijvende opmeting in Qumran werd onderzocht door middel van minutieuze vergelijking in twee fasen van een passus met betrekking tot rondtrekkende opmeting van de omwalling van de buitenhof op de Tempelrol met een parallelpassus van de Herwerkte pentateuch. Genoemde vergelijking sluit elke mogelijkheid van een Hebreeuws manuscript van Aramees ieuw Jeruzalem uit. Eerst werd de tekst van bedoelde passus met rondtrekkende opmeting van een omwalling op beide genoemde rollen vergeleken. Op enkele kleine varianten na is de tekst identiek. Uit de vergelijking van deze passus met de rondtrekkende opmeting van de stadsomwalling in de Aramese tekst op 4Q554 1 I 11 – II 11 is gebleken, dat het om twee verschillende teksten gaat, waarvan de auteurs evenwel dezelfde techniek van architectonische beschrijving toepassen, namelijk die van de rondgang (3.11.). De tekst van Aramees ieuw Jeruzalem behoort tot die vroegjoodse teksten, die een cluster bevatten, samengesteld uit de beschrijving van religieuze architectuur, de cultus en een eschaton (4.1.). Heel wat kenmerken van het tekstgenre apocalyps zijn bewaard gebleven (4.2.). Identificatie van de auteur blijft onzeker. Jakob lijkt niet 302

uitgesloten, zoals blijkt uit onderzoek, uitgevoerd door Tigchelaar (4.3.). Na grondig eigen onderzoek werd voorgesteld de tekst op de manuscripten 1Q32, 2Q24, 4Q554, 4Q554a, 4Q555, 5Q15 en 11Q18 Aramees ieuw Jeruzalem te noemen (4.4.). Het bestanddeel ieuw Jeruzalem is aanvaardbaar, als hiermee verwezen wordt naar het veelzijdige en gelaagde concept Nieuw Jeruzalem/Nieuwe tempel, dat niet alleen vaak voorkomt in de Tanach maar ook in andere teksten. Toevoeging van het adjectief Aramees is bedoeld, om verwarring met de Apocalyps van Johannes uit te sluiten. Een component met als betekenis “hemels” in de titel werd afgewezen in navolging van Frey maar met uitdieping van diens argumentatie op basis van het manifest aardse karakter van de cultus, beschreven in Aramees ieuw Jeruzalem enerzijds en de beschrijving van het heiligdom in de Liederen van het sabbatoffer anderzijds. 23.2. Deel twee De manuscripten, afkomstig uit vijf verschillende grotten, werden neergeschreven in de periode tussen circa 50 v.C. en 68 n. C. (5.1.): tweede helft eerste eeuw v.C. 30 v. C. – 30 n. C. 1 – 30 n. C. 30 v. C. – 68 n. C. 30 v. C. – 68 n. C.

Vroegherodiaans Vroeg- tot Middelherodiaans Middelherodiaans Herodiaans Herodiaans

4Q554, 4Q554a en 4Q555 11Q18 2Q24 5Q15 1Q32

Referentie aan een rastervormige hippodamische stadsplattegrond, aan zuilengalerijen en een trappenhuis met wenteltrap enerzijds (5.2.) en taalkundige Middelaramese kenmerken anderzijds (6.) laten toe de compositie van de tekst te situeren tussen 200 en 50 v. C.. 23.3. Deel drie: architectuur Aan de hand zinspatronen werd de tekst van de rondleiding van de stadsomwalling gereconstrueerd (7.3.) met volgend schema als resultaat (7.5.): A1 → NW II 6 - 7 ↑ A3a/A3b II 5 (?) B1/B2/C Gad II 4 (?) ↑ A2 II 3 (?) – 4 (?) B1/B2/C Zebulon II 3 (?) ↑ A2 II 2 (?) B1/B2/C Issaḥar II 1 (?) - 2 (?) ↑ A1c 1 I 22 – 1 II 1 (?) A3a ← ZW 1 I 21 - 22

B1/B2 Dan II 7

A2 →

B1/B2/C Ruben 1 I 21

A2 ←

II 7 - 8

1 I 20 - 21

B1/C Naftali II 8

B1/B2/C Benjamin I 19 –20

A2 → II 8 - 9

A2 ← 1 I 19

303

B1/C Ašer II 9 – 10

B1/B2/C Jozef I 18 - 19

A3b→ → NO II 10 - 11 A1a I 11 – 12 ↓ B1/B2/C Simeon I 12 – 13 A2 I 13 – 14 ↓ B2/C Levi I 14 – 15 A2 I 15 ↓ B1/B2/C Juda I 16 A3a I 16 – 17 ↓ ← A1b ZO I 17 – 18

Bij de tekstreconstructie werd rekening gehouden met de zinspatronen A, B en C (7.1.), de vier hoeken (7.6.) en de 12 poorten (7.2.) en de mogelijke regellengte (7.4.) Aan de hand van de informatie, die de tekst biedt werd de stad onderzocht respectievelijk op macroniveau (8.) en op het niveau van de bewoners (9.). De bewaarde tekst bevat een doorlopende verhaallijn, waarvan de aanvang mogelijk dicht bij het begin van de tekst kan worden gesitueerd. Vanaf de buitenzijde worden 16 rechthoekige arealen van het stadsplan genoemd (8.1.), de omwalling wordt opgemeten, de situering en de benaming van de 12 poorten worden vermeld (8.2.). De resultaten, geboekt door vroegere onderzoekers, werden deels bevestigd deels weerlegd. Een doorlopende verhaallijn vanaf het begin van de opmeting van de stadsomwalling tot aan de beschrijving van het dakterras van een woonmodule, zoals opgemerkt door Milik, uitgewerkt door Starcky en grondig onderzocht door García Martínez1111 werd bevestigd. De tussenlas van de beschrijving van stadspoorten en poternen wordt uit de verhaallijn geweerd1112. Genoemde verhaallijn neemt een aanvang met de segmentsgewijze opmeting langsheen elk van de vier muren van de stadsomwalling. Dit levert een rechthoekige omtrek op van 140 x 100 stadia, 480 stadia in het totaal, afmeting, genoemd door Herodotus als omtrek van Babylon. De verhouding van lengte tot breedte is 7: 5. Dit is de verhouding van de diagonaal van een vierkant tot zijn zijde. De gids voert vervolgens de bezoeker de stad binnen, waar hij de algemene vorm van de vierkante woonblokken toont en de belendende straten (8.3. en 8.4.). Daarna toont hij de zes grote assen. Drie doorkruisen de stad van oost naar west en drie van zuid naar noord. De breedste van elk drietal loopt in het midden ervan (8.5.). De tempel ligt aan het kruispunt van de twee breedste assen. In combinatie met de vorm van de omwalling vormen de zes assen een rastervormig grondplan, dat wordt verfijnd door middel van het stratenpatroon, gevormd door woonblokken. De stadsomwalling heeft 12 hoofdpoorten (8.6.) evenals poternen (8.7.), waarvan in beide gevallen een onvolledige beschrijving bewaard is gebleven. Stadsmuren en torens worden genoemd (8.8.). De gehele stad en haar straten zijn bekleed bij middel van witte steen, die in een Babylonische lofzang samen met andere kostbare gesteenten wordt vermeld (8.9., 14.2.2. en 16.3.). Een woonblok, vierkant van vorm, bestaat uit 60 identieke woonmodules, 15 aan elke zijde (9.3.1.). Eén poortgebouw met wenteltrap en drie poortopeningen biedt aan elk van de vier zijden toegang tot de binnenzijde van het blok (9.2.). Een woonmodule (9.3.) met één verdieping en een dakterras wordt opmetend beschreven. Zij heeft een grondvlak van 3 x 2 roeden of 21 x 14 ellen en is in het totaal 2 roeden of 14 ellen hoog. Aangezien het interieuroppervlak 19 x 12 ellen bedraagt zijn de muren 2 ellen dik. De voorstelling van een woonblok door Licht schept twee problemen: 1° de muur van één van de twee hoekwoonmodules verspert nagenoeg volledig de toegang tot de belendende module en 2° een omtrek van 51 x 51 roeden of 357 x 357 ellen laat geen ruimte voor een architectonisch element, genoemd bij de algemene opmeting van een woonblok, onmiddellijk na het betreden van de stad. Met de beschrijving van het terras van een woonmodule eindigt de doorlopende verhaallijn van de bewaarde tekst. De vermelding van 22 bedden is de enige concrete verwijzing naar menselijke bewoning van de stad, afgezien van de beschrijving van de eredienst in uitvoering (9.3.2.; uitspraak ι). Noch materiële aanwijzingen noch inhoudelijke bieden enige 1111 1112

Milik 1962: 185 (“schème litéraire”); Starcky 1970: 38 - 39; García Martínez 1992b: 193 - 199. Zie onder 3.4., eerste volume.

304

houvast, om de globale tekststructuur van de architectonische beschrijving te reconstrueren. De stadsplattegrond is rechthoekig en rastervormig (10.1.). Betreffende de stadsplattegrond en de ligging van de tempel werd de visie bevestigd, dat het heiligdom midden in de stad ligt. Dit standpunt wordt bekrachtigd aan de hand van de vermelding van kostbaar materiaal, waartoe een parallelle lijst van kostbaar gesteente in een Babylonische Mardukhymne belangwekkende informatie verstrekt1113. Het tempelcomplex, waarvan de beschrijving waarschijnlijk grotendeels verloren is gegaan, ligt in het centrum aan het kruispunt van de twee breedste boulevards (10.5.). De plaatsbepaling van de tempel in de stad in Aramees ieuw Jeruzalem berust op de betekenis van de tekst zelf1114 en de vermelding van kostbare materialen1115. Vergelijkend onderzoek van de vermelding van kostbare materialen in de Tanach, teksten uit Qumran en Aramees ieuw Jeruzalem liet toe te besluiten, dat de aanwezigheid van de tempel te midden van de stad niet in tegenspraak is met de goddelijke aanwezigheid in de tempel, gelegen in de stad (8.9., 14.2.2. en 16.3.) De bedoelde kostbare materialen zijn: ‫ַ ר‬$‫אֶ בֶ ִח‬, “witte steen”, ‫"הַ ב‬,ְ “goud”, ‫הוב‬, (gesteente), ‫ ַח ְ ַמל‬, “electrum”, 8]‫י ְַה‬, “onyx”, ‫ ְַדכוֹד‬, “robijn”, ‫ִ יר‬+ ַ‫ס‬, “saffier” en , ִ “albast/marmer”. Toch hebben een aantal onderzoekers gepoogd de gegevens van Aramees ieuw Jeruzalem ten allen prijze in overeenstemming te brengen met het model van Ezechiël 40 – 48 (10.6.3.). Deze werkwijze neemt een aanvang bij Milik en wordt steeds stringenter toegepast door Licht, Broshi, Chyutin en Vanderkam en Flint1116. Genoemde onderzoekers hebben twee standpunten gemeen: 1° de stad is opgedeeld in een bewoond gedeelte en een heilig gedeelte met de tempel en 2° de breedste boulevard loopt niet doormidden de bewoonde stad maar wel ten noorden of ten zuiden van het tempelgebied. De meningen lopen in twee opzichten uiteen: 1° aangaande de situering van het tempelgebied ten noorden of ten zuiden van de breedste oost-westboulevard en 2° inzake de vierkante of rechthoekige vorm van de stadsplattegrond. Volgens Milik ligt de tempel ten noorden van de profane stad, wat overeenstemt met de betekenis “noorden” van de Aramese term ‫שמאל‬. Volgens andere onderzoekers (Licht, Broshi, Chyutin en Vanderkam en Flint) ligt de tempel ten zuiden van bedoelde boulevard, wat overeenstemt met de betekenis “links” van genoemde Aramese term, gezien van oostelijke richting. In beide visies scheidt genoemde boulevard tempel en stad van elkaar. Volgens Licht en Broshi is de profane stad vierkant van vorm naar het voorbeeld van Ezechiël. Volgens Milik, Chyutin en Vanderkam en Flint vertoont de stad een rechthoekig grondplan, zoals in Aramees ieuw Jeruzalem. Hierbij wijken laatstgenoemden af van Ezechiël 48, waar de stad een omtrek heeft van 4 500 x 4 500 ellen. Het aantal woonblokken, poternen en torens blijft een probleem vormen, aangezien de getallen onvolledig zijn bewaard. De aangevulde getallen worden aangewend, om de afmeting van de rēs te berekenen. Deze poging werd onderzocht (10.7.1.). De berekening door Puech van het aantal woonblokken berust op de onderstelling, dat één rēs overeenstemt met de zijde van een woonblok. Dit levert een totaal op van 14 000 potentiële woonblokken (= 140 x 100). Na aftrek van de oppervlakte van het tempelcomplex en de boulevards blijven hiervan 12 000 woonblokken over, dit wil zeggen 1 000 per stam (10.7.2.). De tempel 1113

Zie onder 8.9., 14.2.2. en 16.3., eerste volume. Zie 3.4., eerste volume (4Q554 II 17 - 22//5Q15 I 3 – 6). 1115 Zie 14.2. en 16.3., eerste volume. 1116 Milik 1962: 185 - 186; Licht 1979: 49 - 50; Broshi 1995: 15 (fig. 15); Chyutin 1997: 83 - 87; Vanderkam en Flint 2002: 371 (fig. 17.2.). 1114

305

wordt expliciet genoemd bij middel van de termen ‫ הֵ יכַל‬en ‫( ַמ ְק ַד‬11.). Van de basiselementen, die verwacht kunnen worden, werden de volgende teruggevonden in de tekst: een voorhof, tempelpoorten, een verdieping, niet toewijsbare afmetingen en mogelijk het allerheiligste. 23.4. Deel vier: architectonische voorstellingstechniek in Aramees ieuw Jeruzalem, Ezechiël en de Tempelrol Vergelijkend onderzoek naar de voorstellingstechniek in drie teksten, Aramees ieuw Jeruzalem, Ezechiël en de Tempelrol heeft uitgewezen, dat er geen duidelijk algemeen herkenbare breuklijnen lopen tussen elk van de teksten. De drie bedoelde teksten hebben allen de vorm van een wiskundig vraagstuk, dat zo geformuleerd is, dat de toehoorder/lezer de indruk heeft, dat hij de consecutief aangereikte informatie zelf tot een volledig beeld kan samenvoegen. De twee eerstgenoemde teksten bevatten het verslag van een geleid bezoek, laatstgenoemde is geformuleerd in de vorm van een bouwopdracht. De didactische opzet in Ezechiël is dubbel gelaagd. De bezoeker wordt geïnstrueerd door zijn bronzen gids maar hem wordt opgedragen op zijn beurt het gehele volk van Israël te onderrichten bij middel van een getekend plan. De positie van de auteur (12.1.) in Aramees ieuw Jeruzalem en Ezechiël is die van een rechtstreeks betrokken partij. Hij aanschouwt het getoonde en wordt rechtstreeks toegesproken. De auteur van de Tempelrol geeft het relaas van de toespraak van God tot Mozes. In de tijd gesitueerd (12.2.) is er een gradatie van de Tempelrol over Ezechiël tot en met Aramees ieuw Jeruzalem. De tempel, beschreven op de Tempelrol, is bedoeld als kritiek op de eigentijdse cultus en biedt een normatief model, dat bij middel van een bouwopdracht wordt geformuleerd (12.3.). De tempel en de stad van beide andere teksten zijn bedoeld voor de toekomst en worden in hun bestaande toestand getoond in een visioen. In Ezechiël wordt bedoelde architectuur beschreven na de strijd tegen Gog van Magog. In Aramees ieuw Jeruzalem lijken stad en tempel te bestaan na het einde van een periode van onderdrukking. De auteur van Aramees ieuw Jeruzalem maakt op geen enkele wijze gewag van een bouwopdracht of een bouwplan. De auteur van de Tempelrol verwijst niet expliciet naar een bouwopdracht maar de werkwoordelijke vormen zijn van gebiedende aard. De auteur van Ezechiël verwijst expliciet naar een bouwplan (‫רה‬$‫)צ‬. ָ De architectuurbeschrijving in Ezechiël is expliciet didactisch op twee niveaus. De bezoeker wordt zowel geïnformeerd over de beschreven architectuur als aangemaand, om de verstrekte informatie doorgegeven te worden aan zijn volk. De auteur van Aramees ieuw Jeruzalem gaat op dezelfde didactische wijze te werk als die van Ezechiël bij de opmeting van de aanschouwde architectuur, dit wil zeggen bij middel van een gids. Uitdrukkelijke aansporing, om de verworven informatie door te geven is niet bewaard gebleven. Op de Tempelrol is Mozes het medium tot wie God, in de eerste persoon, zijn openbaring richt, die bedoeld is als wet voor geheel Israël. De tekst kan beschouwd worden als normatieve uitleg, die de enige legitieme weg tot het begrijpen van de ware bedoeling van de oorspronkelijke goddelijke bepalingen bevat (12.4.). De auteur van de Aramese tekst is sterk analytisch ingesteld en gaat, althans in de doorlopende verhaallijn, nauwgezet consecutief te werk. De auteur van Ezechiël werkt minder analytisch. De auteur van de Tempelrol combineert beide werkwijzen. De auteur van Aramees ieuw Jeruzalem gaat eerder inductief te werk, die van de 306

Tempelrol eerder deductief. Die van Ezechiël neemt een tussenpositie in. Het traject op de Tempelrol is het meest rechtlijnige: van binnen naar buiten. De auteur van Nieuw Jeruzalem hanteert in een gedeelte van de tekst een andere vorm van rechtlijnigheid: van buiten naar binnen. De auteur van Ezechiël is weinig consequent in de volgorde, waarin hij informatie verstrekt. De auteurs van de drie vergeleken teksten wekken de indruk bij hun publiek, dat de aangereikte informatie, die consecutief wordt verstrekt, toelaat een volledig beeld te vormen van de voorgestelde architectuur. Zij formuleren op impliciete wijze een wiskundig vraagstuk, waarbij zij enerzijds een indruk wekken van volledigheid maar anderzijds niet steeds alle vereiste informatie verstrekken, die nodig is, om het vraagstuk op te lossen (13.1.). De architectuur in Aramees ieuw Jeruzalem en in Ezechiël wordt beschreven op pragmatische wijze in het kader van een daadwerkelijk uitgevoerd bezoek, waarbij een gids een bezoeker rondleidt. Op de Tempelrol wordt een bouwopdracht opgelegd (13.2.). Onderzoek naar de combinatie van het analytische met het consecutieve principe en van het globale en summatieve principe (13.3) heeft uitgewezen, dat de auteur van de Aramese tekst sterk analytisch is ingesteld en bij opmeting consecutief te werk gaat. De auteur van Ezechiël werkt minder analytisch. De auteur van de Tempelrol combineert beide werkwijzen. Zo wordt de stadsomwalling in de Aramese tekst segment per segment in gesloten volgorde opgemeten. De afmeting van de globale omtrek wordt niet genoemd. In Ezechiël worden de afmetingen van de vier muren van het tempelcomplex en van de stad vermeld. Slechts de globale stedelijke omtrek wordt genoemd. De auteur van de Tempelrol vermeldt van de middenen buitenhof eerst de afmeting van elk van de vier muren en daarna die van de muursegmenten. De globale omtrek van de omwalling van beide hoven wordt niet meegedeeld. De aandacht wordt gevestigd op de overeenkomst tussen de segmentsgewijze beschrijving van de stadsomwalling in ehemija en die van Aramees ieuw Jeruzalem. Van het publiek van Aramees ieuw Jeruzalem wordt verwacht, dat het de consecutief verstrekte informatie gaandeweg samenvoegt tot één geheel (13.4.). Volgorde heeft betrekking op het verloop (13.4.) van het bijzondere naar het algemene en van het algemene naar het bijzondere (13.4.1.). Zo wordt eerst de stadsomwalling opgemeten, muursegment na muursegment. Daarna wordt de stad betreden, waarvan eerst het rastervormig grondplan wordt beschreven aan de hand van de algemene afmetingen van de woonblokken en de hen omringende straten en daarna de zes boulevards. Hierop volgt de beschrijvende opmeting van een woonblok en de woonmodules. Deze werkwijze kan analytisch sequentieel summatief worden genoemd. Waar de desbetreffende tekst bewaard is gebleven kan uit de Tempelrol worden opgemaakt, dat een deductieve werkwijze wordt toegepast. In het geval van de buitenhof worden eerst de algemene afmetingen en het aantal poorten vermeld, waarna de afmetingen volgen van de muursegmenten en de benaming van de poorten. Daarna volgen de constructies tegen de buitenmuur. Van het trappenhuis van het tempelgebouw wordt eerst zijn positie ten aanzien van het tempelgebouw beschreven, daarna zijn vierkante grondplan met zijn afmetingen, waarna het bedoelde gebouw verder wordt beschreven. Het verloop van het gehele traject (13.4.2.) van de beschrijving verschilt in de drie vergeleken teksten. Het traject van de Tempelrol is het meest rechtlijnige: van binnen naar buiten. De opdrachtsomschrijving neemt een aanvang met het tempelgebouw, het brandofferaltaar en de andere gebouwen op de binnenhof en tenslotte diens omwalling. Daarna volgen de middenen buitenhof en als laatste het terras en de gracht rondom het gehele tempelcomplex. In het doorlopend bewaard gebleven gedeelte van Aramees ieuw Jeruzalem wordt een andere vorm van rechtlijnigheid gehanteerd, die reeds eerder werd geformuleerd. De 307

algemene richting is hier van buiten naar binnen en van het algemene, de omwalling, naar het bijzondere, een woonmodule met haar onderdelen. Paatsbepaling geschieden in de drie teksten op absolute en relatieve wijze (13.5.). In absolute zin worden zij uitgevoerd bij middel van de windstreken. In verband met de relatieve zin werd in voorliggend proefschrift het gebruik van de hoek onderzocht. Aramees ieuw Jeruzalem en de Tempelrol maken gebruik van hoofden tussenwindstreken in combinatie met hoeken. Aramees ieuw Jeruzalem maakt gebruik van de tussenwindstreken en de hoeken, om de omwalling en bijgevolg het grondplan van de stad te oriënteren. Bij de opmeting van de omwalling, die start en eindigt bij de noordoostelijke hoek, wordt uitsluitend de oriëntatie van de vier hoeken opgegeven. Zijn bewaard de noordoostelijke hoek en de zuidoostelijke. Het rastervormig grondplan van de stad met zes grote boulevards wordt georiënteerd op basis van de hoofdwindstreken: drie boulevards lopen van oost naar west en drie van zuid naar noord. De auteur van Ezechiël maakt uitsluitend gebruik van de hoofdwindstreken: de verschillende poorten van het tempelcomplex, dit wil zeggen die van de buitenste en de binnenste omwalling worden ten aanzien van elkaar gesitueerd aan de hand van de windstreken. De volgorde begint met de buitenste oostpoort. Daarna volgen de buitenste noordpoort, de binnenste noordpoort, de buitenste zuidpoort, de binnenste zuidpoort en tenslotte de binnenste oostpoort. De vermelding van de afmetingen van de buitenste omwalling van het tempelcomplex wordt eveneens gesitueerd ten aanzien van de hoofdwindstreken. Zijde na zijde wordt opgemeten: als eerste de oostzijde, gevolgd door middel van de zuid-, westen noordzijde. Hetzelfde principe wordt toegepast op de omwalling van de stad met als volgorde: de noord-, oost-, zuiden westhoek. Tal van andere elementen worden ook gesitueerd ten aanzien van de hoofdwindstreken. Op twee uitzonderingen na maakt de Tempelrol uitsluitend gebruik van de hoofdwindstreken. De parallelpassus van de Herwerkte pentateuch maakt uitsluitend gebruik van hoofdwindstreken. Bij wijze van voorbeelden worden hier een aantal gevallen van oriënterende situering aangehaald. Het huis van het cultusgerei wordt ten oosten van het huis van het wasbekken gesitueerd. Het gebouw met de wenteltrap bevindt zich aan de noordkant van de tempel. Een niet nader gespecificeerde plaats bevindt zich in het westen. De auteur van de Tempelrol maakt tweemaal gebruik van tussenwindstreken: de noordoostelijke hoek en “ten noordwesten daarvan”. In Aramees ieuw Jeruzalem en op de Tempelrol is de hoek een belangrijk richten oriëntatiepunt. In de Aramese tekst wordt de stadsomwalling georiënteerd bij middel van de tussenwindstreken en de vier hoeken (13.5.). Op de Tempelrol wordt de hoek veelvuldig vermeld als oriëntatiemiddel: een vierkant gebouw van 20 ellen van hoek tot hoek langsheen de vier hoeken, zijn interieur zal 12 ellen zijn van hoek tot hoek, de breedte van de kamers zal 26 ellen bedragen van hoek tot hoek, de afstand van één hoek tot de andere, vanaf de hoek, hoeken van het altaar, tot aan de binnenhoek van de poort, vanaf de binnenhoek van de poort tot aan de tweede hoek van de voorhof en in de vier hoeken van de voorhof. De auteur van de Tempelrol maakt een terminologisch onderscheid tussen de binnenen buitenhoeken maar kent geen consequent gebruik ervan. De auteur van Ezechiël maakt geen gewag van hoeken. Hij situeert de vier muren van het tempelcomplex en van de stadomwalling aan de hand van het begrip “zijde”: “zijde van het noorden”, “zijde van het oosten”, “zijde van het zuiden” en “zijde van het westen”.

308

De auteurs van de drie vergeleken teksten wekken op verschillende wijzen een indruk van volledigheid. Driedimensionale opmeting en inventarisgewijze opsomming komt in de drie vergeleken teksten voor. In Aramees ieuw Jeruzalem en op de Tempelrol wordt in algemene bewoordingen verwezen naar de volledigheid van een beschrijving. Zij maken gebruik van het substantief ‫ֹל‬/‫ וֹל‬en schuwen herhaling, redundantie en opsomming niet. Herhaling in de formulering komt voor in de drie teksten. Dit procédé komt duidelijk tot uiting bij de opmetende beschrijving van de omwalling in de drie teksten en in de opmetende beschrijving van de zes poortgebouwen in Ezechiël. De tweevoudige toelichting van het gebruikte metriek stelsel in Ezechiël wordt in Aramees ieuw Jeruzalem sterk uitgebreid tot een quasi consequent vermelden van afmetingen in roeden en ellen. Een subtiele en impliciete toepassing van het volledigheidsprincipe berust op de verwachting, dat de toehoorder/lezer zich met de aangereikte informatie de bedoelde architectuur in haar totaliteit en samenhang kan voorstellen. Dit geschiedt op de minst doorzichtige wijze in Ezechiël, waar de afmetingen van de omwalling van het tempelcomplex expliciet na de opmeting van het interieur worden opgemeten. Genoemde afmetingen zijn onontbeerlijk, om de eerder verstrekte informatie inzake het tempelcomplex zinvol te kunnen verwerken tot een samenhangend beeld. Alle eerder verstrekte informatie moet immers op een vierkant grondvlak worden gesitueerd, vorm die pas in het slot van de architectonische beschrijving wordt meegedeeld. Zoals in de Aramese tekst wordt in Ezechiël de vermelding van identieke breedte en lengte aangevuld bij middel van de expliciete vermelding “in het vierkant”. Op de Tempelrol wordt expliciet de vierkante vorm van elementen vermeld, waaronder het allerheiligste. In de drie teksten worden driedimensionale afmetingen vermeld. Volledigheid (13.6.) van een beschrijving aan de hand van driedimensionale opmeting en inventarisgewijze opsomming komt in de drie vergeleken teksten voor. In Aramees ieuw Jeruzalem en op de Tempelrol wordt in algemene bewoordingen verwezen naar de volledigheid van een beschrijving. Een complexere toepassing van het volledigheidsprincipe berust op de verwachting, dat de toehoorder/lezer zich met de aangereikte informatie de bedoelde architectuur in haar totaliteit en samenhang kan voorstellen. Dit geschiedt op de minst doorzichtige wijze in Ezechiël, waar de afmetingen van de omwalling van het tempelcomplex expliciet na de opmeting van het interieur worden opgemeten. Genoemde afmetingen zijn onontbeerlijk, om de eerder verstrekte informatie zinvol te kunnen verwerken. In Aramees ieuw Jeruzalem en op de Tempelrol worden drie technieken gehanteerd: gebruik van ‫ֹל‬/‫וֹל‬ (13.6.1.), hypervolledigheid door middel van redundantie: enkele en dubbele opgave van de afmetingen (13.6.2.) en opsomming (13.6.3.). Identieke afmetingen en vormen (13.7.) worden in de vergeleken teksten niet op dezelfde wijze behandeld. De auteurs van de drie teksten hanteren het procédé van de woordelijke herhaling. Naar identieke afmetingen kan tevens worden verwezen door middel van een vergelijkende formule, die kan worden aangevuld aan de hand van de eerder genoemde afmetingen:

309

TR (11Q19) Ezechiël J woordelijke herhaling van eerder vermelde afmetingen ‫וככה‬ ‫במשחה‬ ‫ ַדת‬e ‫ְ ִמ‬ ‫כמשחת‬ ‫ִמ ָ"ה &חַ ת‬ ‫משחה חדה‬ ‫"וֹת הָ אֵ לֶה‬.ִַ ‫כמדה הזואת‬

In Ezechiël worden afmetingen, waaraan gerefereerd wordt aan de hand van de uitdrukking “met dezelfde afmeting” ook nader gespecificeerd. Uitsluitend in laatstgenoemde tekst wordt gerefereerd aan identieke vormen (13.7.1.). Een bijzondere vorm van vermelding van identieke afmetingen biedt de vierkante vorm (13.7.2.). Naar een vierkant oppervlak kan expliciet worden verwezen, impliciet bij middel van de vermelding van de afmetingen of een combinatie van beide werkwijzen. Een uitdrukking met een parallelle betekenis van “dezelfde afmeting” is in Aramees ieuw Jeruzalem ‫מ ַרַ ע‬, ְ “in het vierkant”: in twee gevallen worden de vermelde afmetingen aangevuld door middel van de expliciete uitdrukking “in het vierkant”: omtrek woonblok en omtrek zuil wenteltrap. In drie gevallen worden vermelde afmetingen, die betrekking hebben op een vierkant oppervlak vermeld, maar de expliciete vermelding “in het vierkant” wordt er niet aan toegevoegd. Zoals in de Aramese tekst wordt in Ezechiël de vermelding van identieke breedte en lengte aangevuld aan de hand van de expliciete vermelding “in het vierkant”: betreffende de omtrek van de binnenhof, omtrek van de Ariël van het brandofferaltaar en de omtrek van het tempelcomplex. Een variant biedt de uitdrukking “aan de vier zijden”. Van sommige elementen, in casu de posten van het tempelgebouw, wordt uitsluitend vermeld, dat zij vierkant van vorm zijn, zonder enige informatie over hun afmetingen. Van andere vierkante oppervlakten wordt bedoelde eigenschap niet expliciet vermeld: het grondvlak allerheiligste, een open ruimte, de boezem van het brandofferaltaar en de Harel van het brandofferaltaar. Op de Tempelrol wordt expliciet de vierkante vorm van volgende elementen vermeld: het allerheiligste (waarschijnlijk), het vierkante gebouw voor de wenteltrap, het vierkant interieur, de vierkante zuil van de wenteltrap, de breedte van de wenteltrap, het gebouw van het wasbekken en het huis van het cultusgerei. Op de Tempelrol wordt naar de vierkante omtrek van de centrale zuil in het trappenhuis van het tempelgebouw en die van het huis van het wasbekken verwezen bij middel van de uitdrukking ‫לכול רוחותיו‬. De drie vergeleken teksten gaan op verschillende wijze om met de drie dimensies (14.1.), een vorm van toepassing van het volledigheidsprincipe. In de drie teksten worden driedimensionale afmetingen vermeld. In Aramees ieuw Jeruzalem worden lengte, breedte en hoogte vermeld van de woonmodules, van het trappenhuis en van een onbepaald element. Ezechiël noemt de drie dimensies op van tafels, waarop het brandoffer wordt geslacht en van sommige onderdelen van het brandofferaltaar. De Tempelrol verstrekt driemensionale informatie inzake de omwalling van hoven: de muren van de middenen buitenhof en de kamers in de muur van de buitenhof. De tweedimensionale voorstelling wordt in Aramees ieuw Jeruzalem gegeven aan de hand van de paren lengte/breedte, lengte/hoogte en breedte/hoogte. Lengte en breedte worden vermeld van een huizenblok, van het interieur van de inkomhal aan de straatzijde, van de middelste inkomhal van het poortgebouw, van de buitenomtrek van het trappenhuis en van het interieur van het gelijkvloers en van de verdieping van een woonmodule. Lengte en hoogte van een ondefinieerbaar element worden genoemd. Breedte en hoogte worden vermeld van de poortopening van de toegangspoort van 310

een woonblok en van een venster/nis. In een aantal gevallen worden in de Aramese tekst twee afmetingen van éénzelfde element vermeld maar slechts één enkele van beide dimensies expliciet. Noch de lengte van de straten rondomheen de woonblokken noch die van de grote boulevards wordt vermeld. De afmeting van de lengte van bedoelde straat moet de toehoorder/lezer zelf afleiden uit de afmeting van de zijde van een woonblok. Vermelding van de breedte van de boulevards volstaat, aangezien de lengte reeds eerder segmentsgewijs werd gerapporteerd aan de hand van de opmeting van de stadsomwalling. Blijkbaar wordt uitsluitend de breedte genoemd van de voorste inkomhal van het poortgebouw van een woonblok. In Ezechiël worden de meeste elementen tweedimensionaal vermeld: het reukwerkaltaar, het poortgebouw, een zijkamer van de eerste poort, de breedte van de poortdeur, de binnenhof, buitenste oostpoort, buitenste noordpoort, buitenste zuidpoort, binnenste zuidpoort, binnenste oostpoort, binnenste noordpoort, de binnenhof, het grondvlak van de inkomhal van het tempelgebouw, grondoppervlakvlak tempelhal, grondoppervlak allerheiligste, de Ariël van brandofferaltaar, het afzetsel van het brandofferaltaar, en bij middel van één enkele afmeting: Harel. Een merkwaardig geval van gedeeltelijke tweedimensionale opmeting biedt Ez 40: 19. Op de Tempelrol worden volgende elementen tweedimensionaal opgemeten: de tempel en binnenste voorhof, het terras rondom de muren van het tempelgebouw, het allerheiligste en de poorten van het huis van het wasbekken, het trappenhuis van het tempelgebouw en zijn interne afmetingen, zijn centrale zuil en wenteltrap, de externe afmeting van het huis van het wasbekken, zijn muren, poorten en nissen, vanaf de grond, het huis van het cultusgerei, zijn muren en nissen, de muur en de poorten van de binnenhof en de poorten en de ingang van de buitenste voorhof. In Aramees ieuw Jeruzalem worden dimensies vaak expliciet vermeld maar soms ook niet: zonder expliciete vermelding van de lengte de afmetingen van de segmenten van de stadsomwalling en zonder expliciete vermelding van de breedte het peristylium/de open ruimte rondomheen een woonblok. In de drie vergeleken teksten worden volgende materialen (14.2.) aangewend: hout, steen, goud, zilver, brons, ijzer en kostbare gesteenten. In Ezechiël wordt uitvoerig gebruik gemaakt van hout, zonder specificatie van de soort: het altaar en zijn wanden, het voorste deel van de inkomhal, de drempels, de afgesloten/afsluitbare vensters beschoten bij middel van hout vanaf het bodemniveau tot aan de vensters. Op de Tempelrol worden houten panelen (borden)/tafels vermeld en tweemaal cederhouten vakwerk. In Aramees ieuw Jeruzalem wordt geen hout vermeld maar minstens twee specifieke vormen van stenen als bouwmateriaal: ‫ַ ר‬$‫אֶ בֶ ִח‬, witte steen” en , ִ “albast/marmer”. Waarop laatstgenoemd gesteente betrekking heeft kan niet worden opgemaakt uit de onvolledig bewaarde context. Bij middel van eerstgenoemd materiaal zijn de gehele stad en alle straten geplaveid. Op de Tempelrol worden stenen genoemd met betrekking tot het altaar. De auteurs van Ezechiël en de Tempelrol vermelden het gebruik van gehouwen steen. In eerstgenoemde tekst bevinden zich vier tafels van gehouwen steen aan de binnenste noordelijke poort voor het brandoffer (Ez 40: 42). In de deels bewaarde aanvang van de beschrijving op de Tempelrol noemt de auteur gehouwen steen als een van de aangewende materialen maar het is niet duidelijk, waarop de passus betrekking heeft. In de Aramese tekst worden als edele metalen goud en zuiver goud genoemd. Het houtwerk van een niet nader geïdentificeerd bouwwerk was in goud. Een muur en het geheel van een bouwelement waren van zuiver goud. Een bouwelement is bedekt door middel van goud. Op de Tempelrol wordt goud genoemd als grondstof ten behoeve van een voorhangsel, voorwerpen, van het verzoendeksel en van kommen. Overtrokken door 311

middel van goud zijn het trappenhuis, de binnenzijde van het huis van het wasbekken, het balkwerk van de poorten van de binnenste voorhof en deuren. Overtrokken bij middel van fijn goud zijn de deuren van de poorten van de binnenste voorhof. Zilver komt noch bij Ezechiël noch in Aramees ieuw Jeruzalem voor. Op de Tempelrol zijn de schalen, waarop de ingewanden en de ledematen naar het altaar worden gebracht in zilver: ‫לכוננות הכס‬. De auteur van de Tempelrol noemt in één adem zilver en goud en brons en ijzer. Noch Ezechiël noch Aramees ieuw Jeruzalem vermelden brons, de Tempelrol tweemaal. Het brandofferaltaar, zijn traliewerk en een plaat zijn in genoemd metaal vervaardigd. De auteur van de Tempelrol vermeldt brons, ijzer en gehouwen stenen met betrekking tot de beschrijving van het allerheiligste. Deze expliciete vermelding van ijzer en gehouwen stenen is in tegenspraak met de bepalingen voor de bouw van het brandofferaltaar, zoals opgedragen aan Mozes in Exodus (20: 24 – 25). Uitsluitend Aramees ieuw Jeruzalem maakt gewag van kostbaar gesteente: 8]‫י ְַה‬, “onyx”, ‫ ַח ְמַ ל‬, “electrum”, ‫יר‬+ִ ַ‫ס‬, “saffier”, en ‫ ְַדכוֹד‬, “robijn”. Leem, aardpek, textiel en dierlijke materialen worden niet vermeld. Als kleur (14.3.) wordt in de Aramese tekst “wit” vermeld met betrekking tot steen, ”witte steen”, waarmee de gehele stad en haar straten zijn bekleed. Samen met de kostbare gesteenten wijst de witte steen op de mogelijkheid van goddelijke aanwezigheid in de tempel, gelegen in de stad (8.9., 10.5., 14.2.2. en 16.3.). In Ezechiël bevatten noch de beschrijving van het tempelcomplex noch de beschrijving van de stad enig gebruik van kostbare materialen. Bedoelde materialen worden wel vermeld in twee stadsbeschrijvingen in de vorm van beeldspraak. Tyrus wordt beschreven in scheepvaarttermen, waarbij uitheemse houtsoorten een belangrijke rol spelen. Jeruzalem wordt beschreven als een naakte bruid, die wordt gekleed, bij middel van sieraden en kostbaar textiel. Noch Aramees ieuw Jeruzalem noch Ezechiël maken melding van textiel in verband met architectuur, zoals uitvoerig toegepast bij de bouw van de tabernakel. De Tempelrol verwijst naar blauw- (‫ )תכלת‬en roodpurpere (‫)ארגמ‬ wol naar analogie met de beschrijving van de tabernakel en karmozijnrood weefsel. De auteurs van Aramees ieuw Jeruzalem en van de Tempelrol verfraaien het zuivere wiskundige vraagstuk bij mddel van kostbare materialen en kleuren (14.4.). De auteur van de Tempelrol beschrijft uitsluitend het tempelcomplex maar verwijst in de marge naar de band tussen stad en tempel. De auteurs van Aramees ieuw Jeruzalem en van Ezechiël beschrijven de stadsomwalling, het tempelcomplex en de ligging van de tempel (15.1.). In de Aramese tekst bevindt de tempel zich in het midden van de stad, volgens de Hebreeuwse tekst liggen stad en tempel in afzonderlijke, van elkaar gescheiden gebieden. De stadsomtrek wordt in eerstgenoemde tekst zeer analytisch beschreven, segment na segment, zonder globale som van de afmetingen, in Ezechiël worden de afmetingen van de vier muren en de globale som ervan wel vermeld (15.2.). De drie vergeleken teksten beschrijven opmetend omwalling met poorten. Ezechiël onderscheidt zich van de twee andere beschrijvingen op vijf punten Enerzijds ontbreken volgende vier gegevens: 1° breedte en 2° hoogte van een poort, 3° afmeting per muursegment, 4° veelvuldige windrichtingen. Anderzijds wordt de totale omwallingsomtrek expliciet vermeld. Ezechiël en de Tempelrol vertonen volgende vier punten van overeenkomst: 1° algemene vermelding van het aantal poorten per muur, 2° opmeting/afmeting van een muur, 3° oriëntatie bij middel van een enkelvoudige windstreek, 4° toelichting bij de benaming van de poorten. De Tempelrol en Aramees ieuw Jeruzalem vertonen drie punten van overeenkomst: 1° vermelding breedte en hoogte van een poort, 2° de afmetingen van de omwalling worden segmentsgewijs vermeld hetzij aan de hand van 312

opmeting hetzij bij middel van bevel van hoek tot poort, van poort tot poort en van poort tot hoek. 3° oriëntatie geschiedt bij middel van veelvuldige windrichtingen, consequent in Aramees ieuw Jeruzalem maar slechts éénmaal op de Tempelrol. In de drie vergeleken teksten worden poortgebouwen (15.3.) beschreven, in Aramees ieuw Jeruzalem mogelijk een stadspoort (fragmentarisch) en een poortgebouw van een woonblok, in Ezechiël de identieke poorten van beide binnenhoven. Op de Tempelrol is de beschrijving bewaard gebleven van de poorten van de middenen de buitenhof. In de Aramese tekst wordt de beschrijving stapsgewijze uitgevoerd met verwijzing naar eerder genoemde elementen en hun afmetingen. In Ezechiël worden zowel algemene gegevens verstrekt als stapsgewijze. Op de Tempelrol worden de poorten van de middenen de binnenhof op verschillende wijze opmetend beschreven. De afmetingen van de poorten van de binnenhof worden volledig vermeld zonder enige verwijzing naar andere elementen maar laten niet toe een grondplan samen te stellen. De breedte van de poorten van de buitenhof wordt genoemd in verhouding tot de aanpalende hofmuur. Lengte en hoogte worden direct vermeld. Gemeenschappelijk aan de beschrijvingen van trappenhuizen (15.4.) in Aramees ieuw Jeruzalem en op de Tempelrol zijn het principe van de situering, de opmetende beschrijving van de centrale zuil en de treden, het grondplan van de toegangspoort. Beide beschrijvingen verschillen op volgende punten: de Aramese tekst hanteert geen terminus technicus, vermeldt de dikte van de muur, waarschijnlijk 2 ellen, niet, die moet worden afgeleid uit uitspraak M (zie onder 9.2.3.) en het gebouw is niet overtrokken door middel van goud. Anderzijds valt op, dat het wentelende karakter van de trap in de Aramese tekst tweemaal expliciet wordt vermeld maar op de Tempelrol helemaal niet. De auteurs van Ezechiël en van de Tempelrol beschrijven slacht- (15.6.) en kookplaatsen (15.7.). Uitsluitend de auteur van de Tempelrol beschrijft een huis van het wasbekken en een huis van het cultusgerei (15.8.). Hij noemt als enige latrines en plaatsen voor melaatsen, mannen met vloeiingen en verontreinigingen (15.9.). De bespreking van de voorstellingstechniek werd afgesloten bij middel van parallellismen met Assyrische en Babylonische architectuurbeschrijvende teksten. Assyrische en Babylonische parallellismen werden besproken aan de hand van koninklijke inscripties en verslagen (16.1.) en teksten met topografische inslag (16.2.). Uit eerstgenoemde teksten kon bijzondere aandacht voor de stadsomwalling van Babylon worden opgemaakt en nauwkeurig onderzoek van haar vorm en afmetingen. Dit herinnert niet alleen aan het herstel van de omwalling van Jeruzalem door Nehemija maar ook aan de bijzondere aandacht voor de afmetingen van de omwalling in Aramees ieuw Jeruzalem, Ezechiël en de Tempelrol. Met betrekking tot de andere groep teksten werden zeven aspecten behandeld. Met het oog op herstel beschrijft een tekst (BM 54634) segmentsgewijze de omwalling van Babylon aan de hand van richtpunten van uiteenlopende aard (16.2.1.). Deze werkwijze met heropbouw voor ogen komt ook voor in ehemija. De auteur van Ezechiël werkt steeds met volledige muren, die van Aramees ieuw Jeruzalem met muursegmenten, die worden bepaald door middel van poorten en hoeken. Een andere tekst (BM 55441) beschrijft de telling van het aantal torens op de buitenste omwalling van Babylon aan de hand van een aaneengesloten segmentsgewijs traject, dat voornamelijk poorten als richtpunten heeft (16.2.2.). De auteur van Ezechiël volgt wel het traject van een omwalling op 313

aansluitende wijze maar niet muursegmentsgewijs. De auteurs van Aramees ieuw Jeruzalem en van de Tempelrol passen het procedé van aaneensluitend traject, consecutief gevolgd van poort tot poort consequent toe. Een tablet (BM 35385) met op de achterzijde een stadsplattegrond van Babylon bevat de berekening van de globale afmeting van de stadsomwalling, uitgevoerd aan de hand van twee segmenten (16.2.3.). Aandacht voor de afmeting van de gehele omtrek van een bouwkundig complex komt ook voor in Aramees ieuw Jeruzalem, Ezechiël en op de Tempelrol. In een uitvoerige en verheerlijkende tekst, Tintir, wordt elke stadswijk gesitueerd aan de hand van een vertrekpunt binnenin de stad en een poort (16.2.4.). De situering van de stadsarealen in Aramees ieuw Jeruzalem is van totaal andere aard. Uitsluitend de stadspoorten zijn richtpunten, die bij middel van boulevards met elkaar worden verbonden, waardoor de arealen ontstaan. In vijf teksten worden stadspoorten in een wel bepaalde volgorde vermeld, hetzij in uurwijzerzin, hetzij tegen uurwijzerzin in (16.2.5.). In Aramees ieuw Jeruzalem, Ezechiël en op de Tempelrol wordt de volgorde van poorten in uurwijzerzin vermeld. De Esagilatablet beschrijft het Esagilacomplex in de vorm van een wiskundig vraagstuk (16.2.6.). Niet alleen de beschrijving in Aramees ieuw Jeruzalem, Ezechiël en op de Tempelrol bevat kenmerken van een wiskundig vraagstuk maar ook die van de tabernakel en de tempel van Salomo. Er worden echter te weinig elementen aangereikt, om een volledig beeld van het voorgestelde te kunnen vormen. Twee teksten vertonen een schematische werkwijze. Een tekst (BM 78905) beschrijft het Esagilacomplex door middel van een oostwest- en een zuidnoordas, dwars doorheen de muren. Deze werkwijze herinnert aan een gelijkaardige maar minder radicale werkwijze op de Tempelrol, waar de hoofdas van het traject van binnen naar buiten loopt en waarop de dikte van muren wordt vermeld. Een tekst met betrekking tot de hoogte van de tempelpoorten van het Šamašcomplex in Sippar alludeert aan aanpalende tempelhoven (16.2.7.), wat enerzijds herinnert aan Ezechiël en anderzijds aan de Tempelrol. Tot slot komen de materialen, in het bijzonder de kostbare, aan bod (16.3.). Bij infrastructuurwerken maken de Assyrische en Babylonische koningen hoofdzakelijk gebruik van gebakken tegels en bitumen. Kostbare materialen worden zelden vermeld. Nebukadnezar II bekleedt het gehele complex van de Ištarpoort in Babylon met tegels, geglazuurd door middel van lapislazuli. Tevens plaveit hij straten bij middel van breccië en gehouwen steen uit de bergen. Deze werkwijze herinnert aan het overtrekken van constructies bij middel van goud op de Tempelrol en de bekleding van de gehele stad, inclusief de straten, door middel van witte steen in Aramees ieuw Jeruzalem. Uit de eulogie van Babylon in een Mardukhymne kan worden afgeleid, dat kostbaar gesteente verwerkt in de architectuur van een stad verbonden is met goddelijke aanwezigheid (8.9., 10.5.,14.2.2. en 16.3.). Babylonische invloed is ook merkbaar op andere teksten, het Gebed van abonid en het Boek van de reuzen. Deze invloed kan mgelijk worden verklaard door middel van integratie van joodse ballingen in het Babylonische staatsapparaat (16.4.). 23.5. Deel vijf: cultus De cultus, zoals beschreven in Aramees ieuw Jeruzalem werd tot op heden nog niet systematisch onderzocht1117. De manuscripten 2Q24 en 11Q18 onderscheiden zich 1117

Baillet 1955: 242 – 243 vermeldt de reiniging van het altaar (2Q24 8: 1 en 5) en de hernieuwing van de toonbroden, de nuttiging ervan en van ramsvlees door de priesters. Met betrekking tot fragment 2Q24 4 vestigt hij de aandacht op vermelding van de toonbroden (227 – 233), de nuttiging ervan (233 -

314

van de manuscripten 4Q554, 4Q554a en 5Q15, omdat zij naast architectuurbeschrijving ook elementen van cultusbeschrijving bevatten, die elkaar bovendien overlappen 1118. 4Q555 heeft uitsluitend betrekking op de eredienst. Onderzoek van de cultusbeschrijving heeft uitgewezen, dat de beschreven praxis nauw aansluit bij die van de Pentateuch. De cultus, zoals besproken in Aramees ieuw Jeruzalem, werd behandeld in drie hoofdstukken: cultushandelingen (hoofdstuk 17), tempelpersoneel (hoofdstuk 18) en God, de koning/vorst en Israël (hoofdstuk 19). De cultus wordt beschreven volgens het schouwspelprincipe. De bezoeker kijkt naar de uitgevoerde handelingen (17.1.). God (17.2.) wordt driemaal genoemd, éénmaal met betrekking tot het gedenkoffer, éénmaal in verband met vastgelegde feesten en éénmaal betreffende offergaven. Het betreft hier waarschijnlijk een equivalent van de gekende uitdrukking “voor het aangezicht van God”, die in het Hebreeuws ‫ לִ ְפנֵי יְהוָה‬luidt en elders in het Aramees ‫ יוי‬8‫קד‬. Tweemaal wordt verwezen bij middel van vormen, die onvolledig zijn bewaard gebleven, waarbij respectievelijk offergaven en feesten worden vermeld. Een vorst wordt in de bewaarde tekst van Aramees ieuw Jeruzalem niet vermeld, zoals in Ezechiël (17.3.1.). In sterk beschadigde context wordt wordt driemaal verwezen naar de gemeenschap van de gelovigen bij middel van ‫( ישראל‬17.3.2.). De uitdrukking ‫מ מעדי‬ ‫אל]הא‬, “van de feesten van G[od” is een algemene verwijzing naar kalendergebonden feesten (17.4.). De uitdrukking “elke dag” verwijst waarschijnlijk naar het dagelijkse offer (‫ ִמיד‬,) ָ (17.5.). Bij middel van de uitdrukking “de zevende dag” wordt driemaal verwezen naar de sabbat, waaraan eveneens de ceremonie met de toonbroden refereert (17.6.). Hiervan wordt tweemaal expliciet vermeld, dat de bezoeker er daadwerkelijk getuige van is. Hoewel geen enkele van de drie benamingen voor toonbroden voorkomt, laat een aantal gegevens toe de 12 toonbroden te herkennen: de vermelding van twee rijen en de vermelding van het getal “12”. De parallelteksten van 2Q24 4 en 11Q18 20 laten toe, weliswaar op onvolledige wijze, de ceremonie van de toonbroden te volgen. Het tijdstip van de ceremonie is de sabbat. Om de broden te vervangen betreden de priesters de tempel. De broden zijn gebakken bij middel van fijn tarwegriesmeel. Het brood wordt opgelicht. Welk altaar er wordt bedoeld en de rol ervan is niet duidelijk. De twee rijen brood worden expliciet genoemd. Het brood wordt genomen maar het is niet duidelijk door wie. Vervolgens wordt het buitengedragen meer bepaald naar de zuidwestelijke zijde van het tempelgebouw. Daar worden de broden verdeeld onder de priesters, waarvan er 84 worden geteld. Verder is er sprake van tekens, verzadiging en verdeling van tafels. Daarna worden de oudsten en 14 priesters genoemd. Op het brood is wierook aangebracht. Brood wordt gegeven aan de hogepriester. Ten slotte wordt een plaatsvervanger genoemd, mogelijk een verwijzing naar de aflossing van de tempelwacht. Mogelijk maar niet noodzakelijk heeft een passus uit 4Q555 ook betrekking op de ceremonie met de toonbroden, gelet op de vermelding van de zevende dag en de tafel. Mogelijk wordt eveneens gerefereerd aan de nieuwe maan. Naar de cluster jaaraanvang, pèsaÒ en het feest van de ongedesemde broden wordt bij middel van de vorm (‫ )ופסחיהו‬naar pèsaÒoffers verwezen (17.7.). De term ָ‫ק ְר‬, ָ offergaven”, komt tweemaal voor in de respectieve uitdrukkingen “voor een offergave”, van [zijn] wens” en “offergaven aan G[od”. Op manuscript 11Q18 worden celebratieoffers tweemaal samen met paasoffers 236) en het nuttigen van ramsvlees (236 – 237) met verwijzing naar parallellen in de Tanach en andere joodse literatuur. 1118 Inhoudsoverzicht in tabelvorm van 2Q24: zie onder 24.2.3., tweede volume en van 11Q18: zie onder 24.7.3., tweede volume.

315

genoemd, telkens door middel van een andere term, respectievelijk ‫ תדתהו‬en ‫שלמיהו‬ (27: 5). Naar verzoening (17.8.) wordt verwezen bij middel van een perifrastische constructie ‫ולהוי מכפרי‬, “en zij zijn verzoenend”. De gebruikte preposities zijn ‫ ב‬en ‫על‬, zoals in het Bijbels Hebreeuws1119: “met het (‫ )בה‬voor he[m (‫”)עלו]הי‬. Vet en beide nieren worden genoemd als geofferde substanties (17.8.). Naar het brandoffer (‫)הָ ֹעלָה‬ wordt viermaal op indirecte wijze verwezen bij middel van de uitdrukking “aangename/lieflijke geur” (‫)ריַח נִ יח ַ ֹוח‬ ֵ (17.9.), naar een plengoffer (< ֶ‫ )נֶס‬wordt mogelijk éénmaal verwezen bij middel van de vermelding van wijn (‫ )חֲ מַ ר‬in cultuscontext (17.9.). Het graanoffer (17.10.) komt in zijn uitvoerigste vorm aan bod in de ceremonie met de toonbroden, dat hiervoor reeds werd besproken. Het altaar wordt in verband gebracht met het offeren van meelspijzen. Dit verwijst evenwel niet naar het dagelijkse offer. Aangenomen, dat in het Nieuwe Jeruzalem een cultus in voege zal zijn, die sterk gelijkt op die van de Pentateuch, dan zou de beschrijving op 11Q18 13 kunnen wijzen op het dagelijkse offer (‫ ִמיד‬,). ַ Hiertegen spreken echter twee elementen: het dagelijkse offer, zoals beschreven in Ex 29 betreft twee lammeren en geen stier, zoals op 11Q18 13: 1 en de hoeveelheid griesmeel in Ex 29: 40 bedraagt een tiende ‘efa maar op 11Q18 13: 4 en 5 een vierde )] s³’ā. Drie benamingen van graansoorten komen voor: ‫ס]ת‬, ְ “fijne bloem; tarwegriesmeel”, ‫קמַ ח‬, ֶ “bloem”, ‫נְ ִי‬, “fijne gerstebloem”. Aanvulling bij middel van ‫ במשח‬bij de aanvang van 11Q18 22: 5 is mogelijk bij middel van parallelpassussen in andere teksten. De enige vorm van gebakken graanoffer biedt eens te meer het offer van de toonbroden, die zelf niet worden genoemd bij middel van een van hun specifieke benamingen. Wierook als verplicht bestanddeel van een graanoffer wordt vermeld in verband met de ceremonie met de toonbroden. Tweemaal wordt de inhoud van graanoffers vermeld, afgemeten in s³’ā, respectievelijk 8 s³’ā en tweemaal 4 s³’ā. Het verplichte gebruik van zout bij offers wordt nageleefd bij het offeren van dieren (17.11.). Eén passus bevat elementen, die wijzen op parallelle handelingen (17.11.) met de priesterwijding, zoals beschreven in de Pentateuch (Ex 29: 1 – 36 en Lev 8): 1° de vier horens van het altaar, 2° het geheel van zijn vet en twee nieren, 3° gerstebloem gedompeld in olie 4° en een lieflijke geur. Bedoelde handelingen lopen gedeeltelijk parallel met een ongeïdentificeerd ritueel op de Tempelrol. Een sterk parallel verloop van handelingen met genoemde rol wordt beschreven bij de slachtoffering van stieren (17.12.). Beide passussen verschillen evenwel op enkele opvallende punten van elkaar. De rol vermeldt het villen niet maar hanteert wel de algemene terminologie aangaande het graanen het plengoffer. Laatstgenoemd offer wordt niet genoemd in Aramees ieuw Jeruzalem. Beide passussen verschillen onderling in hun nauwkeurigere beschrijving van de slachting van stieren. De Aramese tekst heeft een andere invalshoek. Het verband van een aantal beschreven elementen met de Pentateuch is minder duidelijk. Eén passus verwijst naar gereciteerde teksten (17.13.). De lezing wordt uitgevoerd door de gids van de bezoeker maar vanuit de context kan niet worden opgemaakt, waarop de voorgelezen tekst betrekking heeft. Zegening (17. 13.) komt tweemaal voor in een zeer fragmentarische context. Een aantal elementen van offerceremoniën zijn moeilijk toewijsbaar (17.14.): ‫כורסיא‬, “tronen”, zeven kommen, zes glazen en zeven ketels, vermelding van tijdstippen: zonsondergang en nacht, vermelding van eten.

1119

Ex 29: 36, 37; 30: 10 (2 x), 15, 16; 43: 20, 26; 45: 15, 17 en 20; Lev 1: 4; 4: 20, 26, 31, 35; 5: 6, 10, 13, 16, 18, 23, 30; 7: 7; 8: 12, 15; 9: 7; 16: 6, 11, 14, 17, 18, 20, 24, 27, 30; 15: 15, 30; 16: 17, (2 x), 32, 34; um 6: 11; 8: 21; 15: 25, 28.

316

De drie geledingen (18.1.) van het priesterambt worden genoemd: de hogepriester (‫)ָהֵ נָא ַרָ א‬, priesters ( ֵ‫ )ָה‬en Levieten (‫)לֵוָ י‬. Aan de hogepriester wordt brood gegeven en hij wordt gekleed. Er worden 14 priesters vermeld en priesters, die een ongeïdentificeerd voorwerp ontvangen. De Levieten worden offerend voorgesteld. De titel van de hogepriester luidt ‫ָהֵ נָא ַרָ א‬, die overeenstemt met de Hebreeuwse titel ‫ָדוֹל‬/ ַ‫הַ ֹהֵ ה‬, die in gebruik kwam in de postballingschapsperiode. De Levieten worden aangeduid bij middel van het gentilicumadjectief ‫לֵוָ י‬, het enige geval, gekend uit Qumranteksten. Offerende Levieten worden éénmaal genoemd. Hoewel de uitspraak over de Levieten erg onvolledig bewaard bleef, is zij veelbetekenend met betrekking tot de waardering van hun ambt. Hoewel andere teksten in meer of mindere mate priesterlijke bevoegdheden toekennen aan de Levieten gaat Aramees ieuw Jeruzalem hierin wel het verst: zij offeren zoals de priesters. Drie elementen van de hogepriesterlijke kleding worden genoemd (18.2.). Twee hiervan worden genoemd in elkaars nabijheid, weliswaar in een schaars bewaarde context: h$, “(fijn) linnen”, ‫ ְַתפָ א‬, “schouderstukken”. De auteur van de Aramese tekst gebruikt een andere term dan Exodus, om het linnen als materiaal voor de hogepriesterlijke kleding aan te duiden, h$ in plaats van ‫ מָ ְשזָר‬. ֵ Een mogelijk derde element, zeven kronen (‫ַלִ יל‬, “kroon”), wordt in een andere context beschreven (18.3.). De plantaardig versierde vijfde, zesde en zevende kroon van de hogepriester worden beschreven. Hoewel de context onvolledig bewaard gebleven is wijst de vijfde regel er mogelijk op, dat genoemde kronen tot de attributen van de hogepriester behoren. Er worden geen bepalingen betreffende het dragen van priesterlijke kleding vermeld (18.4.). Twee passussen verwijzen mogelijk naar de afwisseling van de tempelwacht (18.5.), respectievelijk bij middel van de uitdrukkingen “en elk, die hun weke[n] voleindigend wordende zullen zijn[…] hun broeders zullen zijn in hun plaats tredende” en “(…) en het andere werd gegeven aan de plaatsvervanger, die] dichtbij [staan]de ”. In Aramees ieuw Jeruzalem wordt een aardse eredienst beschreven (19.1.1.), die zich onderscheidt van de hemelse cultus, zoals beschreven in de Liederen van het sabbatoffer (19.1.2.). Afgezien van het heiligdom, tempeltoebehoren, cultusgerei, personeel en materiële offerhandelingen, wordt eerstgenoemde cultus tevens gekenmerkt door twee plichten, met name zich verheugen en afdracht ter financiering van de dienst. Het volk van Israël neemt deel aan de plechtigheden. Er wordt geen vorst genoemd. Laatstgenoemde eredienst onderscheidt zich door middel van de celebranten, goddelijke hemelingen, en de aard van de gebrachte offers. Deze bestaan uit mondelinge handelingen, stilzwijgen en nagenoeg volledige afwezigheid van materiële offergaven. Beweging met betrekking tot de troonwagens en bewegende wandversiering spelen een belangrijke rol. Expliciete verwijzing naar vreugde ontbreekt nagenoeg volledig. Er is op generlei wijze sprake van afdracht ter financiering van de cultus. De architectuur, beschreven in de Aramese tekst, is aards van aard in tegenstelling, tot de architectuur beschreven in de Liederen, die duidelijk hemels van natuur is. Afmetingen worden vervangen door middel van adjectieven met lovende betekenis, er worden geen herkenbare constructies voorgesteld. Licht en niet gespecificeerde veelkleurigheid spelen een belangrijke rol. Materialen en specifieke kleuren komen nagenoeg niet voor. Architectonische bestanddelen, poorten en wandversieringen komen tot leven en nemen deel aan de eredienst (19.2.).

317

Een vergelijkend onderzoek van de cultusbeschrijving in Aramees ieuw Jeruzalem en in Ezechiël kan onderwerp uitmaken van een later onderzoek met betrekking tot de situering van beide teksten in de traditie van de vroege joodse teksten. 23.6. Deel zes: eschaton 4Q554 2 III refereert aan het einde van een periode van onderdrukking (20.) en niet aan een eschatologische oorlog (21.1.) of een opeenvolging van koninkrijken (21.2.). In dit verband worden niet alleen de traditionele naburige vijanden genoemd, Edom, Moab en de zonen van Moab maar ook de grootmachten Babylonië en de Kittīm. Een erg onvolledige passus op 11Q18 verwijst naar “levende wateren”, een topos met eschatologische connotaties (22.). 23.7. Appendices Het tweede volume van voorliggend proefschrift bevat de tekst van Aramees ieuw Jeruzalem in kwadraatschrift en een eigen Nederlandse vertaling met commentaar in voetnoot (24.). Op het lexicon (25.) volgt de bespreking van een aantal specifieke termen (26.2. en 26.3.) evenals van de Akkadische en Perzische leenwoorden (26.4.) en van de Hebreeuwse invloed (26.5.). Uit het onderzoek van de vermelding van getallen bij middel van cijfertekens en aan de hand van woorden (26.2.1.) werd opgemaakt, dat hieraan geen eenduidig principe ten grondslag ligt. Uit onderzoek van de schrijfwijze van cijfertekens (26.2.2.) werd geconcludeerd, dat spelling van eenheden geschiedt op drie verschillende wijzen. Op 4Q554 moet wel degelijk 25 en 35 worden gelezen in plaats van 24 en 34, zoals door Ditommaso. Na onderzoek van een aantal bouwtechnologische termen kon, in het kader van Aramees ieuw Jeruzalem, aan deze volgende betekenis worden toegekend: ֹ‫אֲ ס‬, “inkomhal” (26.3.1.), *‫ַ יִת‬, “huis; gelijkvloers” (26.3.2.), ‫ָ ָרי‬, “buiten-“ en ‫ָ ָריָה‬, “buitenzijde” of “portiek” (26.3.3.), ‫ ֹ"ָה‬, “kamer” (26.3.4.), ָ "ֹ , “(terrasvormig) platvorm” (26.3.5.), "ַ , “poortvleugel” (26.3.6.), ‫זָוִ י‬, “hoek” (26.3.7.), ‫ל‬$‫טל‬, ְ “dak; linteel” (26.3.8.), ‫ָ א‬$ַ, “venster”; ‫ימ‬ ָ ‫&ט‬ ִ ‫ִ י‬$ַ, “afsluitbare/afgesloten vensters” of “afgesloten nissen” (26.3.9.), ‫*מֶ עָ ל‬, “ingang; zonsondergang” (26.3.10.), ‫ ַמ ִ)יַע‬en ‫מַ ִ)יעָ ה‬, “midden; centrum” , ‫ ַמ ִ)יעָ ה‬, “interieur” en ‫ ַמ ִ)יעָ י‬, “middenste; centrale” (26.3.11.), ‫מרפסה‬, “zuilengalerij” (26.3.12.), ‫עֲ לָל‬, “ingang” (26.3.13.), ‫עֲ ִעי‬, “houtwerk” (26.3.14.), ‫ ַרזָה‬+ְ en ‫ְ ַר ָזי ְָתא‬+, “woonblok” (26.3.15.), ‫ ְ ִבק‬, “open(gelaten) ruimte; voetpad; overgroeide laan; peristylium” (26.3.16.), ַ‫פ‬, ְ “poterne” (26.3.17.), ָ$,ַ , “ruimte; verdieping” (26.3.18.), ‫ ַרע‬,, ְ “poortgebouw” en “poortopening” (26.3.19.). In grammaticaal opzicht werden de woordvolgorde (27.) en het gebruik van tijden en wijzen (28.) onderzocht. Op de manuscripten van Aramees ieuw Jeruzalem komen twee soorten nominale zinnen voor: zinnen zonder enige werkwoordsvormen en zinnen met een participium maar zonder enige vervoegde werkwoordsvorm. In de duidelijke voorbeelden van nominale zinnen zonder enige werkwoordsvorm dient in de Nederlandse vertaling het volgende te worden ingevoegd: vormen van , verklarende , vormen van , vormen van en . Alle nominale zinnen, die betrekking hebben op architectonische beschrijving, behoren tot één van de volgende typen: Pred Pred: 3

Snom + Pred

Pred + Snom

318

Snom – Pred: 16 Snom1 + Snom2 + Pred: 2

Pred –Snom: 2

Pred – Snom - Pred: 3

De resultaten van het onderzoek naar de woordvolgorde van de werkwoordelijke zin en verbinding werkwoord – complement wordt in volgende tabel samengevat: a) b) c) d) e) f) g) h) i) j) k) l)

V V V V V V V V S DO BP BP

DO DO/IO DO IO IO IO IO BP V V V V

BP DO BP BP

DO

BP IO BP

DO DO

De enige wijze, die voorkomt is de indicatief. Imperatief en jussief komen niet voor. Zowel de actieve als de passieve vorm komen voor. De derde persoon pluralis als passief komt niet voor. Passief wordt uitgedrukt bij middel van passieve participia van de werkwoorden en bij middel van de ‘itp³cel. Hoewel geen vorm van prohibitief voorkomt is er wel één werkwoordsvorm, die naar betekenis wijst op een indirect verbod: ‫יתְ לֵי‬, hij wordt/zal worden verhinderd (2Q24 8: 6). Elders wordt een mogelijk verbod uitgedrukt bij middel van de constructie negatiepartikel ‫ לָא‬+ ְ‫ ל‬+ infinitief (11Q18 27: 6). De handelingen van de bezoeker en zijn gids worden uitgedrukt bij middel van het perfectum met betekenis van verleden tijd. Dit stemt overeen met het concept van de tekst als verslag van een bezoek, dat in het verleden werd uitgevoerd. De formule “hij zei” (11Q18 15: 4; 18: 5.) kan als scharnier fungeren bij het gebruik van tijden. Beide fragmenten van 11Q18 bevatten echter verder uitsluitend participia, waardoor tijdsbepaling uitgesloten is. Een aantal cultushandelingen wordt weergegeven in het perfectum. 4Q554 2 III 22 heeft betrekking op het einde van de tijden. Bijgevolg kunnen de desbetreffende imperfectumvormen zonder problemen bij middel van een toekomende tijd worden vertaald. In 2Q24 frg. 4 komen zowel perfectum- als imperfectumvormen voor. Zoals bij de architectonische rondleiding hebben de perfectumvormen betrekking op handelingen van de gids en de bezoeker (zie hierna). Meer bepaald hebben de perfectumvormen in eerder genoemd fragment betrekking op het toekijken door de bezoeker op regel 11. Op regel 17 wordt de handeling van het toekijken verwoord bij middel van een samengestelde verleden tijd: hulpwerkwoord “zijn” (perfectum) + participium. Nu rijst de vraag hoe de imperfectumvormen in genoemd fragment moeten worden vertaald: in de tegenwoordige of in de toekomende tijd? Vertaalt men bedoelde vormen enerzijds in de tegenwoordige tijd, dan gaat men ervan uit, dat de bezoeker getuige is van de rituele handelingen op het ogenblik van hun uitvoering. Vertaling in de toekomende tijd anderzijds is zinvol, als men in acht neemt, dat het ieuwe Aramees Jerzuzalem pas na de eindstrijd zal bestaan. De overgang van imperfectum naar perfectum geschiedt bij middel van de scharnierpassus betreffende het toekijken door de bezoeker: “en ik keek naar datgene, wat verdeeld [werd” (2Q24 4: 11//11Q18 20: 3). Mogelijk kan hieruit worden afgeleid, dat de handelingen, beschreven bij middel van imperfectum, in de 319

toekomst zullen worden uitgevoerd en de handelingen, beschreven bij middel van perfectum worden uitgevoerd, terwijl de bezoeker en zijn gids toekijken. Andere fragmenten bevatten eveneens imperfectumvormen. Met betrekking tot genoemde passussen zijn geen scharnierformules in de aard van “terwijl ik keek naar datgene (…)” bewaard gebleven. Was hij vollediger bewaard gebleven, dan had de passus, waarin voorlezing uit een geschrift wordt vermeld (11Q18 19: 5), mogelijk een beter inzicht in het gebruik van de tijden kunnen bieden. De uitdrukking voor “alle tijden” op de voorafgaande regel kan mogelijk verwijzen naar cultushandelingen, die tot in de eeuwigheid zullen worden uitgevoerd. De tijd van de participia wordt bepaald door hun werkwoordelijke context. Inzake architectonische beschrijving moeten zij steeds worden vertaald bij middel van een verleden tijd. Aangaande cultushandelingen is de tijd afhankelijk van werkwoordelijke vormen, aangewend in de context. Gemeenschappelijk aan Ezechiël 40 – 48 en Aramees ieuw Jeruzalem zijn: - het gebruik van verleden tijden (Ezechiël: perfectum en imperfectum consecutivum; ieuw Jeruzalem: perfectum) bij de handelingen tijdens de rondleiding. In het geval van laatstgenoemde tekst wijst dit tijdsgebruik onmiskenbaar op een verslag van een rondleiding. Uit Ezechiël 40: 1 – 2 blijkt duidelijk, dat het om een rapportering gaat. Uit het tijdsgebruik in de Aramese tekst moet bijgevolg hetzelfde worden besloten. Het gebruik van het imperfectum als toekomende tijd in de eschatologische passus 4Q554 2 III inzake het einde van de tijden komt overeen met hetzelfde tijdsgebruik in de eschatologische passus Ezechiël 47: 8 – 12 inzake de helende werking van de “levende wateren”. - het gebruik van nominale zinnen, desgevallend voorzien van beschrijvende participia, om architecturale toestanden te beschrijven. Een verklaring van het gebruik van de tijden bij de cultushandelingen ligt moeilijker. In Ezechiël is het gebruik duidelijk. Alle verordende handelingen zullen in de toekomst plaatsgrijpen. Summiere verordeningen worden uitgesproken door de gids (40: 23, 46 en 46: 20 en 24), de uitvoerige door (de gedaante van) God zelf (43: 7 – 27; 44: 2 – 3, 5 – 46: 18; 47: 13 – 48: 35). De gids geeft wel een uitvoerige toelichting met betrekking tot de levende wateren (47: 8 – 12). Het perfectum als verleden tijd in deze passus verwijst naar de afvalligheid van de Levieten in het verleden. Inzake de cultushandelingen worden in Aramees ieuw Jeruzalem zowel het imperfectum als het perfectum aangewend. Het gebruik van het werkwoord “zien” in de Aramese tekst wekt de indruk, dat de bezoeker getuige is van de cultushandelingen. Mogelijk worden cultushandelingen, in hun toekomstige uitvoering in de toekomende tijd bij middel van imperfectum beschreven en handelingen, die door de bezoeker worden aanschouwd, overeenkomstig het tijdsgebruik van het verslag in de verleden tijd. Deze verleden tijd is in overeenstemming met het gebruik van de tijden bij de andere handelingen, verricht tijdens de rondleiding.

320

321

322

/AWOORD Bij wijze van nawoord worden hier bondig de belangrijkste thesen van voorliggend proefschrift geformuleerd en de mogelijk toekomstige onderzoeksterreinen geschetst. De manuscripten 2Q24, 4Q554, a, 5Q15 en 11Q18 kunnen met zekerheid worden toegewezen aan Aramees ieuw Jeruzalem. 1Q32 en 4Q555 kunnen er mogelijk toe behoren. Er zijn geen Hebreeuwse manuscripten gekend. De tekst kan worden gedateerd tussen 200 en 65 v. C. De stad, beschreven in Aramees ieuw Jeruzalem is rechthoekig van vorm. Zij heeft een rastervormig grondplan, bestaande uit 16 rechthoekige arealen, gevormd bij middel van zes boulevards, waarvan er drie van oost naar west lopen en drie van zuid naar noord met de breedste van de drie telkens in het midden. De boulevards verbinden twee per twee de 12 stadspoorten, drie per muur. De rechthoekige vorm bevat de verhouding van de diagonaal van een vierkant tot zijn zijde: 5: 7. De tempel ligt in het centrum van de stad aan het kruispunt van de twee breedste boulevards. De mogelijkheid, dat de tempel binnen in de stad ligt wordt versterkt door middel van het gebruik van kostbare materialen, die in overeenstemming zijn met de aanwezigheid van God in welke hoedanigheid ook. De woonblokken bestaan uit identieke woonmodules, die in aaneengesloten bebouwing een open ruimte omgeven. Elke zijde van een woonblok heeft een toegangspoort naar het model, beschreven door Licht. De voorstellingstechniek van de beschreven architectuur berust enerzijds op de aanwending van het wiskundig vraagstuk en anderzijds op de volgorde, waarin de informatie wordt verstrekt. Het impliciet geformuleerde wiskundige vraagstuk wordt op onvolledige wijze geformuleerd maar wel verfraaid bij middel van kostbare materialen. De auteur van Aramees ieuw Jeruzalem bespreekt de architectuur bij middel van een opmetend en beschrijvend bezoek onder leiding van een gids. Hij gaat pragmatisch en peripathetisch te werk. Hij reikt informatie aan naargelang hij zich in de ruimte verplaatst vanop de plaats, waar hij zich bevindt. Een gedeelte van zijn beschrijving bestaat uit een doorlopende verhaallijn, die een aanvang neemt buiten de stadsomwalling aan de noordoostelijke hoek en eindigt bij het dakterras van een woonmodule van een woonblok binnenin de stad. De auteur van Ezechiël hanteert dezelfde werkwijze als die van de Aramese tekst, maar reikt onontbeerlijke informatie laattijdig aan. Het traject van zijn beschrijving verloopt niet eenvoudigweg van buiten naar binnen. De auteur van de Tempelrol formuleert de beschrijving bij middel van een bouwopdracht. Hij past enerzijds de techniek van de globale informatieverstrekking toe gecombineerd met de asgewijze voorstelling, zoals bij de beschrijving van het huis van het wasbekken. Anderzijds past hij de techniek van partiële informatieverstrekking toe gecombineerd met de asgewijze voorstellingstechniek, aangevuld met de peripathetische werkwijze, zoals bij de beschrijving van de omwalling van de middenhof. Het traject van de beschrijving verloopt apothemagewijs vanuit het tempelgebouw in het midden van het complex langs de drie voorhoven naar de gracht, die het geheel omgeeft. De auteurs van de Aramese tekst en van de Tempelrol verwerken kostbare materialen in hun beschrijving, die van Ezechiël niet. De Tempelrol bevat geen opmetende beschrijving van de stad, Ezechiël slechts van de stadsomwalling, terwijl Aramees ieuw Jeruzalem een uitvoerige beschrijving van de stad bevat. De drie vergeleken teksten vertonen parallellen met Assyrische en Babylonische architectuurbeschrijvingen zonder evenwel identieke passussen te bevatten. De beschreven cultus sluit nauw aan bij die van de Pentateuch maar vertoont evenwel interessante nieuwigheden, zoals de “kronen” van de hogepriester en de ceremonie met de zeven kommen en de zes glazen en niet in het minst de vermelding van offerende Levieten. Het eschaton heeft 323

betrekking op verlossing uit onderdrukking door de traditionele vijanden van Israël en de grootmachten Babylon en de Kittīm. De vermelding van levende wateren verwijst naar een grondige wending in de geschiedenis van de schepping. De eredienst is aards en niet hemels, evenals de architectuur, zoals blijkt uit vergelijking met de Liederen van het sabbatoffer. Toekomstige onderzoeksprojecten kunnen gericht zijn op het gebied van taal en dat van voorstellingstechniek. Het onderzoek naar de voorstellingstechniek kan worden uitgebreid naar alle architectuurbeschrijvingen in de Tanach, waarna een typologie kan worden opgesteld. Mogelijk kan een lijn van de traditie worden opgesteld. Tevens kunnen de parallellen met Assyrische en Babylonische architectuurbeschrijvende teksten verder worden doorgevoerd. In een breder kader kan worden onderzocht hoe mogelijke Mesopotamische invloed werd uitgeoefend op vroeg joods ideeëngoed. In taalkundig opzicht kan de positie van het Aramees van de Qumranteksten grondiger worden onderzocht, waardoor chronologische en geografische situering nauwkeuriger kan worden uitgevoerd.

324

325

1

2

ARAMEES IEUW JERUZALEM Tekststudie van een architectuurbeschrijvende apocalyps TWEEDE VOLUME

APPE"DICES

Doctoraal proefschrift Hugo Antonissen

Promotor: Professor doctor Florentino García Martínez Co-Promotor: Professor doctor Pierre Van Hecke

Katholieke universiteit Leuven Faculteit Letteren Subfaculteit Taal- en regiostudies Oude nabije oosten Syrië-Palestina

3

4

I"HOUD TWEEDE VOLUME Inhoud 5 24. Tekstbewerking (tekst in kwadraatschrift en vertaling) 7 24.1. Manuscript 1Q32 7 24.1.1. Tekst in kwadraatschrift 7 24.1.2. Vertaling 7 24.2.Manuscript 2Q24 9 24.2.1. Tekst in kwadraatschrift 9 24.2.2. Vertaling 12 24.2.3. Inhoudsopgave in tabelvorm 13 24.3. Manuscript 4Q554 14 24.3.1. Tekst in kwadraatschrift 14 24.3.2. Vertaling 18 24.4. Manuscript 4Q554a 22 24.4.1. Tekst in kwadraatschrift 22 24.4.2. Vertaling 23 24.5. Manuscript 4Q555 24 24.5.1. Tekst in kwadraatschrift 24 24.5.2. Vertaling 24 24.6. Manuscript 5Q15 25 24.6.1. Tekst in kwadraatschrift 25 24.6.2. Vertaling 28 24.7. Manuscript 11Q18 32 24.7.1. Tekst in kwadraatschrift 32 24.7.2. Vertaling 38 24.7.3. Inhoudsopgave in tabelvorm 45 24.8. Herwerkte pentateuchc (4Q365c) 47 24.9. Variantenapparaat 48 24.9.1. Spellingsvarianten 48 24.9.2. Syntactische varianten 49

25. Lexicon 50 25.1. Pronomina, nomina, adverbia, partikels, conjuncties en werkwoorden 50 25.2. Persoonsnamen 67 25.3. Namen van landen/naties/volken 67 25.4. Telwoorden 67 25.4.1. Hoofdtelwoorden 67 25.4.2. Getallen in cijfers 69 25.4.3. Rangtelwoorden 69 25.4.4. Breuken 25.5. Probleemgevallen 70 25.6. Overzicht in tabelvorm van de termen met betrekking tot architectuur 70

26. Toelichting bij lexicon 73 26.1. Schrijfwijze getallen 73 26.1.1. Opgave getallen bij middel van cijfertekens en bij middel van woorden 73 26.1.2. Spelling van eenheden bij middel van ligaturen: “24” of “25” en “17” of “18”? 75 26.1.3. “35” of ‫ ?תלתי וחמשא‬78 26.2. Drie lengtematen: de stadion, de roede en de el 78 26.3. Bouwtechnische terminologie 80 26.3.1. ֹ‫אֲ ס‬, “inkomhal” 81 26.3.2. *‫ַ ִית‬, “huis; gelijkvloers” 83 26.3.3. ‫ָ ָרי‬, “buiten-“ en ‫ָ ָריָה‬, “buitenzijde” of “portiek” 83 26.3.4. ‫ ָֹה‬, “kamer” 85 26.3.5. ָֹ , “(terrasvormig) platvorm” 85 26.3.6. ַ , “poortvleugel” 85

5

26.3.7. ‫זָוִ י‬, “hoek” 86 26.3.8. ‫טלל‬, ְ “dak; linteel” 86 26.3.9. ‫ַָ א‬, “venster”; ָ‫טימ‬ ִ ‫ִַ י‬, “afsluitbare/afgesloten vensters” 87 26.3.10. ‫*מֶ עָ ל‬, “ingang; zonsondergang” 91 26.3.11. ‫ מַ ִ יַע‬en ‫מַ ִ יעָ ה‬, “midden; centrum” , ‫מַ ִ יעָ ה‬, “interieur” en ‫מַ ִ יעָ י‬, “middenste; centrale” 91 26.3.12. ‫מרפסה‬, “zuilengalerij” 91 26.3.13. ‫עֲ לָל‬, “ingang” 92 26.3.14. ‫עֲ ִעי‬, “houtwerk” 92 26.3.15. ‫ ְ" ַרזָה‬en ‫" ַר ָזי ְָתא‬, ְ “woonblok” 93 26.3.16. ‫ ְ ִבק‬, “open(gelaten) ruimte; voetpad; overgroeide laan; peristylium” 95 26.3.17. ‫ר‬, “muur; stadswal” 96 26.3.18. ַ‫פ‬, ְ “poterne” 96 26.3.19. ָ%ַ , “ruimte; verdieping” 99 26.3.20. ‫ ַרע‬%, ְ “poortgebouw” en “poortopening” 100 26.4. Akkadische en Perzische leenwoorden 100 26.5. Hebreeuwse invloed 101 26.5.1. Hebraïsmen 101 26.5.2. Hebreeuwse ontleningen 102

27. Stilistiek 106 27.1. Woordvolgorde 106 27.1.1. Nominale zinnen 106 27.1.2. Nominale zinnen met participiumvorm 107 27.1.3. Werkwoordelijke zin en verbinding werkwoord – complement 108 27.1.4. Bijzinnen: relatieve bijzinnen, infinitief- en doelzinnen, bijwoordelijke bijzin van tijd en voorwaardelijke bijzinnen 111 27.2. Variatie versus stereotiep taalgebruik 113 27.3. Wijze vermelding afmetingen 116 27.3.1. Bij middel van de werkwoordsvorm ‫משח‬, “hij mat op” 115 27.3.2. Zonder werkwoordsvorm 115 27.3.3. Zonder werkwoordsvorm bij middel van de uitdrukking “zelfde afmeting” 116 27.3.4. Gecombineerde vermeldingswijzen 117

28. Gebruik van wijzen en tijden 118 29. Foto’s 122 30. Afbeeldingen 123 31. Literatuurlijst 152 31.1. Belangrijkste tekstuitgaven 152 31.2. Overige literatuur 154 31.3. Elektronische en microficheliteratuur 159 31.4. Afkortingen 159 31.4.1. Geraadpleegde literatuur 159 31.4.2. Assyriologie 160

32. Auteursregister 161 33. Referentie belangrijkste architectonische beschrijving andere teksten 165

6

24. Tekstbewerking (tekst in kwadraatschrift en vertaling) 24.1. Manuscript 1Q32 24.1.1. Tekst in kwadraatschrift 1Q32 3 [... ] [...] (1) [...]‫[בחד‬...] (2)

1Q32 2 [...]•••[...] (1) [...]‫[וגוא‬...] (2) [... ‫[משח]ה‬...] (3)2

1Q32 5 [...]•‫[י ת‬...] (1) [... ‫ עמו[די תר]י‬...] (2)3 [...]‫[•ד‬...] (3)

1Q32 4 [...]• •[...] (1) [... ‫[לתרע]א‬...] (2)

1Q32 9 1Q32 8 [...]••‫[• א‬...] (1) [...]•‫ ת‬+[...] (1) [...]•‫[ת הכ‬...] (2)

1Q32 7 [... ‫[כותל]א‬...] (1) [...]• ‫[י‬...] (2)

1Q32 6 [...]• ‫[לדה‬...] (1) [...]*/*‫ל•י ה‬/‫[•ו‬...] (2) 1Q32 104 sporen van lettertekens (1) sporen van lettertekens (2)

1Q32 1 [... ‫[• ִתשוית עמוד]א‬...] (1) [... ‫ מע[ל לעמוד]א‬/ ‫ ממעל‬...] (2)1

1Q32 14 [...]• ‫[• כול‬...] (1) [... ‫[•• גלגל]א‬...] (2) [...]‫[כיא גלגלא‬...] (3)

1Q32 13 [...]‫[• וה‬...] (1)

1Q32 18 1Q32 17 [...]• •[...] (1) [...] ••[...] (1) [...]• ‫[•מא נ‬...] (2) [...]• ‫[די‬...] (2) [...]‫[עד‬...] (3)

1Q32 12 1Q32 11 [...]•[...] (1) [...]‫[•מ‬...] (1) [...]• ‫[הי‬...] (2) [...]• ‫ כ[ול‬...] (2)

1Q32 16 [...]‫ בעת‬... ‫[נ‬...] (1) […]‫( ]…[ותשע‬2) (3)

1Q32 23 1Q32 22 (1) [...]…[...] (1) [...]••‫[חד ע‬...] (2) [...] ‫[ע דיל‬...] •• • ‫[• יע‬...] (2) [...]0‫[• קוד‬...] [...]••••[...] (3) […]resten[…] (3)

1Q32 15 […]resten[…] (1) [...]•• ‫ א[מי תלת‬...] (2)5 [...]•• ‫[די לא‬...] (3)

1Q32 20 en 21 1Q32 19 sporen (1) [...]‫[••• מי‬...] (1) (2) (2) (3) (3)

24.2. Vertaling 1Q32 1 (1) […]o de basis van [de] zuil [...] 1

Milik 1955: 134 reconstrueert “au dess]us”. Abegg 2003: 878 volgt Milik en leest de prepositie , “above”. Reconstrueert men de lettertekens ‫ ממעל‬dan is ook de lezing mimmèc]al, “vanaf de ingang” mogelijk. 2 Op basis van de wortel is zowel reconstructie van een nominale vorm als van een werkwoordsvorm mogelijk. Milik 1962: 134 houdt uitsluitend rekening met eerstgenoemde mogelijkheid. 3 Aanvulling , materieel en naar inhoud mogelijk, voorgesteld door Milik 1962: 134, gevolgd door Cook 2005: 38. 4 Cook 2005: 38: “Traces of letters”. 5 Aanvulling, materieel en naar inhoud mogelijk, voorgesteld door Milik 1962: 134, gevolgd door Cook 2005: 38.

7

(2) [… vanaf de in]gang6/van boven(aan) naar [de] zuil[…] 1Q32 2 (1) […]ooo[…] (2) […]en de binnenruimte7[…] (3) […]de afmetin[g …] of […]hij mat op[…] 1Q32 3 1Q32 4 1Q32 5 (1) […]x […] (1) […]o o[…] (1) […]xx xo[…] (2) […]in één[…] (2) […]naar de poort […] (2) […]tw[ee] [zu]ilen[…] (3) […]ox[…] 1Q32 6 (1) […]xxx o[…] (2) […]oxox xx[…]

1Q32 7 (1) […]de muu[r/wan[d …] (2) […]xx/x o[…]

1Q32 10 1Q32 9 (1) […]o xoo[…] (1) sporen van lettertekens (2) […]x xxo[…] (2) sporen van lettertekens 1Q32 12 (1) […]o[…] (2) […]xx o[…]

1Q32 13 (1) […]o xx[…]

1Q32 15 (1) […]resten van lettertekens[…] (2) […]drie [e]llen oo[…] (3) […]die niet oo[…]9 1Q32 18 (1) […]o o[…] (2) […]oxx x o[…] 1Q32 21 sporen van lettertekens

1Q32 8 (1) […]x xo[…]

1Q32 11 (1) […]ox[…] (2) […]xx o[…]

1Q32 14 (1) […]oo alle/elke o[…] (2) […]oo het wie[l/ra[d/kapitee[l …] (3) […]xxx het wiel/rad[…]8 1Q32 16 (1) […]x...xxx[…] (2) […]en negen[…]

1Q32 19 (1) […]ooo water/soort[…]

1Q32 17 (1) […]oo […] (2) […] oordeel o[…] (3) […]tot aan[…]

1Q32 20 sporen van lettertekens

1Q32 22 (1) […]één …xoo[…]10 (2) […]o voor (tijd)[…] (3) […]resten van lettertekens[…]

1Q32 23 (1) […]resten van lettertekens […]resten van lettertekens[…] (2) […]o xxo oo […]x die […] (3) […]oooo[…]

6

Bespreking betekenis onder 26.3.13., tweede volume. Cook 2005: 39: “and within (?)” 8 Cook 2005: 39: “for the wheel”. 9 Beyer 1984: 552: in andere context: “ohne”, Fitzmyer en Harrington 2002: 49: “which (is) not”, Abegg 2003: 811: relatief pronomen en Cook 2005: 41: “which not”. 10 Cook 2005: 41: “eleven (?)”. 7

8

24.2. Manuscript 2Q24 24.2.1. Tekst in kwadraatschrift 2Q24 1 [‫ ואלני לגוא קריתא ומשח‬...] (?)11 [‫וח])ד מרבעה( סחור‬ ‫( ])פרזיתא בריתא אורכא ופותיא קני חמשי וחד ב([חמשי‬1)12 [(‫( ])סחור אמי תלת מאה וחמשי ושבע ולכול רו([ח ושבק ])ס([חור סח])ור‬2)13 ‫( ])לפרזיתא ברית שוק קני תלתא אמי עשרי וחדא([ וכד אח]זיני[כול משחת‬3)14 ‫( ])פרזיא כלה פרזא לפרזא שוק פתה קני שתא( אמי)( [ארבעי ותרתי‬4)15 [...]•[...] (5) 2Q24 3 [...]••[...]‫[חד‬...] (1)16 ‫ו[משח עד תרע ספי]רא‬...] (2)17 [... ‫( ]פתו[רא די קודמוהי ל]מריא‬3)18 [...]‫[• כתול ת‬...] (4)

2Q24 2 [... ]‫[ר אמי‬...] (1) [...]‫[ה ל‬...] (2)

[...] ‫בשרהו‬ [... ‫לקורב רעות]ה‬ [... ]‫ וי[עלו להיכלה‬...] [... ‫תמנא סאי סול]תא‬ [...] ‫ויטלו לחמא‬ [... ‫לקדמי על מד]בחא‬ [... ‫סדרי על פת]ורא‬ 11

Volgens Cook 2005: 40 is dit de eerste regel van het eerste fragment van 2Q24. //4Q554 1 II 13. Vermelding getallen op 4Q554 1 II 13 door middel van cijfers (51 ‫ ב‬51). 13 //4Q554 1 II 13 – 14 en 5Q15 1 I 1. 5Q15 1 I 1 heeft ‫ סוחר סחור‬in plaats van ‫ סחור סחור‬. 2Q24 1: 2 en 5Q15 1 I 1 schrijven de getallen door middel van woorden, 4Q554 1 II 13 – 14 bij middel van cijfers. 14 //4Q554 1 II 14 – 15 en 5Q15 1 I 1 – 2. Variant: zie 4Q554 1 II 15. Zie bespreking onder 13.6.1., eerste volume. 15 //4Q554 1 II 15 – 16 en 5Q15 1 I 2. 16 Baillet (1962: 86) vult aan door middel van ‫משחא חדא‬. 17 Aanvullingen ‫ ספי]רא‬en ‫ו[משח‬: Baillet 1962: 86, Fitzmyer en Harrington 2002: 50 en García Martínez en Tigchelaar 1998: 218. 18 Aanvullingen: ‫]פתור[א‬: Baillet 1962: 86 en García Martínez en Tigchelaar 1998: 218. Fitzmyer en Harrington: 2002: 50: ‫פתור[א‬ ‫ל]מריא ;]דנה‬: Baillet 1962: 86, García Martínez en Tigchelaar 1998: 218 en Fitzmyer en Harrington: 2002: 50; Cook 2005: 40: ‫ל]מרא‬. 19 Koopmans 1962: 195 leest ‫ ַר ְעוָ ]א‬, “Wohlgefallen”. Baillet 1962: 86, García Martínez en Tigchelaar 1998: 218 en Cook 2005: 42 lezen [...]‫ ;רעוא‬in dit geval werd het voeteinde van de schuinbalk van de ‘ālef bewaard. Aanvulling van ]‫ רעות‬door middel van ‘ālef of hē is mogelijk. Eerstgenoemde mogelijkheid levert een status determinatus sg. op van het substantief f. ‫רע‬.ַ Aanvulling bij middel van hē biedt meer morfologische analysemogelijkheden: 1° st. det. sg. f. van ‫רע‬,ַ 2° st. det. sg. f. van ‫ַרעֲ וָ ה‬ en st. cstr. sg. + pers. suf. sg. 3 m. of f. van ‫ ַרע‬of van ‫רעֲ וָ ה‬.ַ 20 ‫תמנא‬: het getelde nomen heeft een vrouwelijk genus en bijgevolg moet het telwoord de mannelijke vorm aannemen, in dit geval *‫מָ נֵה‬%ְ .20 Mater lectionis van de laatste vocaal is ‘ālef en niet hē. 21 Aanvulling van ]‫מד‬: Fitzmyer en Harrington 2002: 50: [‫וישירו לחמא תרי‬ ‫מד]בחא‬ García Martínez en Tigchelaar 1997 218: [‫תרי‬ ... ‫מד]בחא‬ 22 Baillet 1962: 87 stelt als eerste aanvulling van ]‫ פת‬voor door middel van een vorm van ‫פתורא‬,“tafel” in plaats van bij middel van eerder dan ‫פותי‬, “breedte”. 12

9

2Q24 4 (1) (2)19 (3) (4)20 (5) (6)21 (7)22

[... ‫תרי סדרי לח]מא‬ [... ‫לחמא ויסבו לחמ]א‬ [... ‫מערבה ויתפלג]ו‬ [... ‫וחזית עד ד]י פ[ל]יג לתמני וארבעא כהני ש‬ [... (‫ )מ כול שבעת פלוגת פתורי‬...]•‫[ ע‬...]‫רושמתא מ‬ [... ‫שביא די כהו וארבעת עשר כה]ני‬ [... ‫תרתי לחמא די הו])ת לבונתא ע(ליהו‬ ‫כהניא‬ [... ‫חוית עד חדא מ תרתי לחמא יהיבת ]ל[כ])הנא ר(בא‬ [... ‫ פנבד ]מ‬0‫עמה ואחריתא] י[היבת לתנינה די קא‬ [ ‫חזי הוית עד די יהיב לכ]ל\ול כהניא‬ [...]‫[ע‬...] [...] ‫[ל די איל ע חד לכול גבר וגבר‬...] [...] ‫[עד עד די יתבו‬...] ‫[ל‬...] [...]‫ ח[ד בכול‬...] [...]‫[ל‬...] 2Q24 7 [... ]‫ופותיהו מ כא‬...[...] (1)33 [...]‫( ][וכול מדבחא‬2)

[...]‫[מימ‬...] ‫פו[תיה משחא חדא‬/‫ ופ‬...] [...] ‫[ה מ כא‬...] ‫[• מ ד‬...]

2Q24 5 + 6 (5: 1)34 5: 235 5: 3 + 6 : 136 6: 237

Fitzmyer en Harrington (2002: 50) vullen deze en de volgende vijf regels als volgt uitvoerig aan: [‫ועל‬ ‫ אל‬0‫( סדרי על פת]ורא דכיא קוד‬7) [ ‫( תרי סדרי לח]מא יתנו לבונתא דכיתא‬8) [ ‫( לחמא ויסבו לחמ]א לברא מ הכילא לימי‬9) [ ‫( מערבה ויתפלג]ו לחמא לתמני וארבעה כהני‬10) [ ‫( ד]י פליגה לחמא מ כול שבעת פלוגת‬11) [ ‫( וחזית עד ד]י פ[ל]יג לתמני וארבעא כהני ש‬12) 23

Baillet 1962: 87 beperkt de aanvulling van ]‫ לח‬tot ‫לח]מא‬. García Martínez en Tigchelaar 1997: 218 vullen als volgt uitvoerig aan: [... ‫ אל דכרנא‬0‫ שביעי קוד‬0‫ כול יו‬... ‫תרי סדרי לח]מא‬. 24 Baillet 1962: 87 vult ]‫ לחמ‬aan tot ‫לחמ]א‬. 25 //11Q18 20: 2. Baillet 1962: 87 vult ]‫ ויתפלג‬aan tot ‫ויתפלג]ו‬. 26 //11Q18 20: 3. García Martínez en Tigchelaar 1997: 218 volgen de aanvulling van Fitzmyer en Harrington. 27 //11Q18 20: 3a. 28 //11Q18 20: 4. Aanvulling ‫כה]ני‬: Baillet 1962: 86, gevolgd door García Martínez en Tigchelaar: 1997: 218 en Fitzmyer en Harrington 2002: 50 en Cook 2005: 42. 29 //11Q18 20: 5. Aanvulling regel volgens Baillet 1962: 86: [‫חזי‬ ]‫הי‬. Fitzmyer en Harrington 2002: 52: [‫הו]ת לבונתא עליהו וחזי‬. García Martínez en Tigchelaar 1997: 218: ‫הו]ת לבונתא‬ [‫ חזי‬... ‫עליהו‬. [‫חזי‬: aanvulling volgens García Martínez en Tigchelaar 1997: 218. Mogelijk naar analogie met 2Q24 4: 17: ‫חזי הוית‬, gelet de eerste persoon singularis van het werkwoord ”zijn” op 2Q24 4: 15. 30 //11Q18 20: 6. Aanvulling: (‫]ל[כ])הנא רבא‬: zoals Baillet 1962: 86, García Martínez en Tigchelaar: 1997: 218, Fitzmyer en Harrington 2002: 52 en Cook 2005: 42: ‫]ל[כ]ה ראשא‬. 31 //11Q18 20: 7. 32 Aanvulling [ ‫לכ]ל\ול כהניא‬: Baillet 1962: 87, García Martínez en Tigchelaar 1997: 218 en Fitzmyer en Harrington 2002: 52. 33 Aanvulling ]‫מ כא‬: Baillet 1962: 88, Fitzmyer en Harrington 2002: 52 en Cook 2005: 42. 34 ‫מימ‬: aangezien de tweede mēm geen eindvorm vertoont, kan hier geen Hebreeuwse vorm van het Aramese ‫מי‬, “wateren” worden gelezen. 35 Aanvulling ‫פו[תיה‬/‫ ופ‬...]: Baillet 1962: 88, Fitzmyer en Harrington 2002: 52 en Cook 2005: 42: ...] ‫אורכה ופו[תיה משחא חדא‬. Aanvulling bij middel van een vorm van “lengte” wordt verantwoord door de passussen: “En hun lengte en hun breedte één (= dezelfde)” (4Q554 2 II 16). 36 Baillet 1962: 88: “lecture desesperée”. 37 Aanvulling Baillet 1962: 88 en Cook 2005: 42: ‫[•א מ ד‬ ‫]ומ כא‬.

10

(8)23 (9)24 (10)25 (11)26 (12)27 (13)28 (14)29 (15)30 (16)31 (17)32 (18) (19) (20) (21)

‫[א‬... ]‫ ק[ר‬...] ‫[מא ופות‬...] ‫[לכ]ו[ל‬...] ••[...]

6: 338 6: 4 6: 5 6: 6

2Q24 8 (1) [... ‫ ע[שרא שורא ארב]עא‬...] (2)39 [... ‫[ כותליא אב חו]ר‬...] (3) [... ‫[ה אחרניא מ בר עשר]י‬...] (4) [... ‫[ ולהוי מכפרי בה עלו]י‬...]‫[•ל‬...] (5)40 [... ]0[‫] ויו‬0‫[ ולא יתכלא עוד כול יו‬...] (6) [...]‫[אוחרי בר מ‬...]•[...][‫ ו[אחזינ]י‬...] ‫[עזרתא‬...] (7) [...]‫[• מאה ועשר‬...] (8) 2Q24 11 ••[...] (1) [...]‫[תר‬...] (2)42

2Q24 10 [... ‫[אלוה]י‬...] (1) [...]•[...] (2)

2Q24 9 [...]‫[עזב‬...] (1)41 [...]‫[כול‬...] ‫( אשי‬2) [...] ••[...] (3)

24.2.2. Vertaling 2Q24 1 (PARALLELPASSUS: 2Q24 1: 1 – 4//4Q554 1 II 12 – 15 = 5Q15 1 I 1 – 2) (?)[(En hij leidde mij binnen in naar de binnenzijde van de stad en hij mat op)] (1) [het (= elk) huizenblok, de buitenzijde van de lengte en van de breedte: eenenvijftig roeden bij] ee[n]en VACAT vijftig [in het vierkant, rondomheen:]

38

Baillet (1962: 88) vult de regels als volgt aan: ‫ק[ר] מדבח[א‬ ‫]ומ ד‬, “[et par ici … la corne de [l’aute]l”, waarin hij wordt gevolgd door Fitzmyer en Harrington (2002: 52) en Cook (2005: 42). Voorgestelde aanvulling levert de uitdrukking “de hoorn van het altaar” op. De horens van het altaar, syntactisch weergegeven bij middel van een status constructusverbinding, worden echter steeds in het meervoud vermeld in Ex 29: 12; Lev 4: 7, 18, 25, 30 en 34, 8: 15; 9: 9 en 16: 8; 1 Kon 1: 50 en 51; 2: 28 ; Ps 118: 27; Am 3: 14; 4Q156 (Targum Leviticus) 2: 2. Een andere reconstructiemogelijkheid biedt de uitdrukking “de hoorn van de olie”, zoals vermeld in 1 Sam 16: 13 en 1 Kon 1: 39. Materieel is de volgende aanvulling mogelijk: ‫ק[ר ]משח[א‬, “de hoorn van de olie”. 39 Aanvulling: ‫ע[שרא‬: Baillet 1962: 89, García Martínez en Tigchelaar 1997: 218 en Fitzmyer en Harrington 2002: 52. Maier 1995: 278 en 1997: 320 vertaalt bij middel van “ze]hn”. ‫ארב]עא‬: Baillet 1962: 89, García Martínez en Tigchelaar 1997: 218 en Fitzmyer en Harrington: 2002: 52. Maier 1995: 278 en 1997: 320 vertaalt bij middel van “”vie[r”. Koopmans 1962: 196: “unten befindlich”. 40 ‫עלו]י‬: aanvulling is slechts mogelijk bij middel van het suffix sg. 3 m. omwille van de wāw. Samenstellingen met andere suffixvormen vormen de verbinding bij middel van yōd. Hier wordt aangevuld op basis van de spelling van de prepositie + persoonlijk suffix sg. 3 m. op 11Q18 8: 3 en 9: 4. Het antecedent kan zowel een object, bijvoorbeeld het altaar, een persoon en zelfs een dier betreffen. ‫ להיו‬is in het Bijbels Aramees de vorm van een ipf. pl. 3 f. pəcal. De mannelijke vorm in Aramees 3ieuw Jeruzalem luidt: ‫( לֶהֱ ו‬11Q18 7: 2; 15: 2; 26: 6 en 7; 28: 1). Gelet op het erop volgende participium in mannelijke vorm kan worden rekening gehouden met een spellingsfout. 41 Andere lezing: Baillet 1962: 89, Fitzmyer en Harrington 2002: 54 en Cook 2005: 44: ]‫[• עת‬. 42 Aanvulling: volgens Baillet 1962: 89: mogelijk ‫ תר]ע‬of ‫תר]י‬. Volgens Fitzmyer en Harrington: 2002: 54: ‫תר]עא‬. Maier 279 en 1997: 320 vertaalt bij middel van “]Tor[bau”.

11

(2) [rondomheen driehonderzevenenvijftig ellen. En aan elke zijd]e VACAT {en} een peristylium/open ruimte43 [ron]dom[heen] (3) [(het woonblok. de portiek/de buitenzijde van de straat: drie roeden, éénentwintig ellen.)] En ook to[onde] hij m[ij] elke afmeting /alle afmetingen44 (4) [(van de woonblokken alle45 ervan: tussen een woonblok en een woonblok < bevond zich> de straat: haar breedte, zes roeden), tweeënveertig [(elle(n)] (5) […]o[…] 2Q24 2 (1) […]x elle[n …] (2) […]x x[…]

2Q24 3 (1) […]een[…]oo[…] (2) [… en] hij mat tot aan de saffieren46 poort van [de …] (3) de [ta]fel, die voor hem voor [ …] (4) […]o een/de muur/wand47 x[…]

2Q24 4 (1) hun vlees/lichaam48 […] (2) voor een offergave van [zijn] wens […] (3) [… en] zij [ga]an de tempel binnen/[doen] de tempel binnengaan49[…] (4) acht sea [het] fijne tarwegriesme[el …] (5) en zij lichten het brood op […] (6) eerst (adv.) op [het] alta[ar …] (7) rijen50 op [de] tafel[…] (PARALLELPASSUS: 2Q24: 4: 8 – 16//11Q18 20: 1 -7) (8) twee rijen van [het] broo[d…] (9) het brood en zij zullen [het] brood nemen […aan] (10) het westen/zijn westen51 en [zij] word[en …] verdeeld (11) en ik keek naar datgene, wa[t ve(r)]d[(eeld werd aan vierentachtig priesters) …] (12) het teken/de tekens m[(et alles <was> verzadigd/voldaan de verdeling van de tafels van) …] (13) de oudsten, diegenen, die onder hen <waren>, en veertien priest[ers …] (14) de priesters VACAT de twee broden, waarop w[(as de wierook) … terwijl ik kijkende52] 43

Bespreking betekenis onder 26.3.16., tweede volume. ‫ כול משחת‬betreft hier een status constructusverbinding, waarvan het tweede bestanddeel kan worden gelezen hetzij als een singularis- hetzij als een pluralisvorm. In het eerste geval luidt de vertaling “elke afmeting” en in het tweede “alle afmetingen”. 45 Bespreking: zie onder 13.6.1., eerste volume. 46 Maier 1995: 277 en 1997: 319 vertaalt bij middel van “Lapis[lazuli”. 47 Volgens Baillet wordt 1962: 86 hier ofwel de wand van een tafel (cf. Ez 41: 22) bedoeld, mogelijk gevolgd door afmetingen, ofwel de wand van de deur, vermeld op de tweede regel. 48 In vertaling vult Baillet als volgt aan: “ils laveront leur corps dans l’eau”, aangezien reinheid verplicht is inzake consumptie van heilig voedsel (cf. Lev 22: 1 – 9). Koopmans 1962: 195: “ihr Fleisch” > “ihr Körper”. 49 Volgens Baillet 1962: 87, vertaling “entreront”, en Koopmans 1962: 195 kan ‫ י[עלו‬een vorm van de p³cal- of ‘afcelstam zijn. 50 Baillet 1962: 87: “piles” = “stapels”. 51 Koopmans 1962: 195: “’(von) seiner Westseite’, näml. Vom Altar”. 52 Naar analogie met 2Q24 4: 17 met de geïnverteerde perifrastische constructie ‫חזי הוית‬. 44

12

(15) was naar één van de twee, het brood werd gegeven [aan de hoge]p[riester …] (16) met hem VACAT en het andere werd [g]egeven aan zijn plaatsvervanger53, die dichtbij hem staande <was>54 […] (17) […]x[…]VACAT en ik kijkende was naar datgene, wat gegeven <wordende was> aan a[lle priesters …] (18) […]x die/datgene, dat van de ram van het kleinvee <was>, één aan elke man […] (19) […]x […] tot op het ogenblik, waarop zij gingen zitten […] (20) [… e]en in alle/elke[…] (21) […]x[…] 2Q24 5 + 6 (1) […]xxx[…] (2) [… en] zijn [bre]edte één (= dezelfde) afmeting […] (5: 3) […]x van + (6: 1) […] langs die daar (2) […]o langs deze hier (3) […] de [h]oorn van het [altaar (4) […]xx en zijn breedte [ (5) […] aan a[l]le [ (6) […]oo 2Q24 7 (1) […]en hun breedte langs daar55[…] (2) […]en het gehele altaar[…] 2Q24 8 (1) […]o[…] (2) [… t]ien. De muur v[ier …] (3) […] de muren/wanden wi[tte] steen[…] (4) […]x de andere van buiten twint[ig …] (5) […]ox[…] en zij zijn verzoenend met het over he[t (= altaar?)…] (6) […] en er wordt nog niet beëindigd. Elke dag[ …] (7) […]de tempelvoorhof [en] hij toonde m[ij][…]o[…]een andere buiten[…] (8) […]o honderdentien/twintig[…] 2Q24 9 (1) […] xxxx[…] (2) […]fundamenten van56 alle[…] (3) […]oo[…]

2Q24 10 (1) […]zij[n] wandpilaren[…] (2) […]o[…]

2Q24 11 (2) […]xx[…]

24.2.3. Inhoudsopgave in tabelvorm herkenbare elementen

samenhangende inhoud frg. 1: architectonische beschrijving

frg. 2: ellen frg. 3: saffieren poort, tafel (met de 53

‫לתנינה‬: bespreking betekenis: zie onder 18.5., eerste volume. ‫פנבד‬: bespreking betekenis: zie onder 6.1.4., eerste volume. 55 Volgens Baillet 1962: 88 worden afmetingen van altaaronderdelen vermeld. Maier 1995: 278 en 1997: 320 vertaalt bij middel van “]und ihr Stärke von da au[s”. 56 Cook 2005: 45 vertaalt bij middel van “foundations of all”, Maier 1995: 279 en 1997: door middel van “Fundamente all”. 54

13

‫)?( ]‪toonbroden?) en [de Heer‬‬ ‫‪frg. 4: een offergave,de tempel, de toonbroden‬‬ ‫‪op het altaar en hun verdeling aan de priesters‬‬ ‫‪(Pinksteren?) en de ram‬‬ ‫)?( ‪frg. 5 + 6: het brandofferaltaar‬‬ ‫)‪(cf. Ez 43: 13 – 27‬‬ ‫)?( ‪frg. 7: het brandofferaltaar‬‬ ‫‪frg. 8: muur, witte steen, gebod tot verzoenend‬‬ ‫‪zijn, verbod te beëindigen, voorhof en de‬‬ ‫‪opmeter toont aan de bezoeker altaar en‬‬ ‫‪verzoeningsoffer‬‬ ‫)‪(zie Maier: 1997: 99: XVI 10 – 18‬‬ ‫‪frg. 9: fundamenten‬‬ ‫‪frg. 10: wandpilaren‬‬ ‫‪frg. 11: poort‬‬

‫‪24.3. Manuscript 4Q554‬‬ ‫‪24.3.1. Tekst in kwadraatschrift57‬‬ ‫‪4Q554 1 I‬‬ ‫[שתת עשר בדר]ו[מא‬ ‫)‪...] (9‬‬ ‫[תה וכלהו מביני ד‬ ‫‪...] (10)58‬‬ ‫בצפונא‬ ‫ומ זוית [מדנחא די‬ ‫‪...] (11)59‬‬ ‫)‪] (12‬משח עד תרע צפונא [ראסי תלתי וחמשא וש‪0‬‬ ‫)‪] (13‬תרעא ד קרי לה תרע [שמעו ומ תרעא ד ע]ד[ תרעא מציעא‬ ‫)‪] (13‬תרעא ד די קרי לה תרע [שמעו ומ תרעא ד ע]ד[ תרעא מציעא‬ ‫)‪] (14‬משח ראסי תלתי וחמשא ו[ש‪ 0‬תרעא ד די ]קר[י לה תרע‬ ‫)‪] (15‬לוי ומ תרעא ד משח עד תרעא די דר[ומא ראסי תלתי וחמשה‬ ‫)‪] (16‬וש‪ 0‬תרעא ד קרי לה תרע יהודה ומ[ תרעא ד משח עד זוית‬ ‫)‪] (16‬וש‪ 0‬תרעא ד די קרי לה תרע יהודה ומ[ תרעא ד משח עד זוית‬ ‫זויתא דא למערבא‬ ‫)‪] (17‬מדנחא די דרומא ראסי תלתי וחמשא ו[מ‬ ‫)‪] (18‬משח עד תרע מדנחא ראסי ‪ 25‬וש‪ 0‬תרעא ד[ קרי לה תרע יוס‬ ‫)‪] (18‬משח עד תרע מדנחא ראסי ‪ 25‬וש‪ 0‬תרעא ד די[ קרי לה תרע יוס‬ ‫)‪] (19‬ומ תרעא ד משח עד תרע מציעא ראסי[ ‪ 25‬וש‪0‬‬ ‫)‪] (19‬ומ תרעא ד משח עד תרעא מציעיא ראסי[ ‪ 25‬וש‪0‬‬ ‫)‪] (20‬תרעא ד קרי לה תרע בנימי ומ תר[עא ד משח עד תרעא‬ ‫)‪] (20‬תרעא ד די קרי לה תרע בנימי ומ תר[עא ד משח עד תרעא‬ ‫)‪] (21‬די מרעבא ראסי ‪ 25‬וש‪ 0‬תרעא ד קרי לה [תרע ראוב ו]מ תר[עא ד‬ ‫)‪] (21‬די מרעבא ראסי ‪ 25‬וש‪ 0‬תרעא ד די קרי לה [תרע ראוב ו]מ תר[עא ד‬ ‫)‪] (22‬משח עד זוית מרבעא די דרומא ראסי ‪ 25‬ו[מ דא זויתא משח עד‬ ‫‪ondermarge‬‬ ‫‪4Q554 1 II‬‬ ‫)‪] (1‬תרע דרומא ראסי תלתי וחמשא וש‪ 0‬תרעא ד קרי לה[‬ ‫)‪] (2‬תרע אסחר ומ תרעא ד משח עד תרע מציעא ראסי תלתי[‬ ‫)‪] (2‬תרע אסחר ומ תרעא ד משח עד תרעא מציעיא ראסי תלתי[‬ ‫‪57‬‬

‫‪Als niet anders vermeld, steunen de aanvullingen 4Q554 1 I 11 – II 11 op het repetitief gebruik van‬‬ ‫‪zinspatronen, zoals besproken onder 11, eerste volume. Andere lezingen en aanvullingen zijn ook daar‬‬ ‫‪opgenomen.‬‬ ‫‪58‬‬ ‫‪.‬מביני ‪, “facing each” in plaats van‬מכיני ‪Cook 2005: 44 leest‬‬ ‫‪59‬‬ ‫‪], “[other”.‬לד ‪Cook 2005: 44 vult de regelaanvang aan door middel van‬‬

‫‪14‬‬

[‫ תרעא ד קרי לה תרע זבל ומ תרעא ד משח‬0‫]וחמשא וש‬ [‫ תרעא ד די קרי לה תרע זבל ומ תרעא ד משח‬0‫]וחמשא וש‬ [‫ תרעא ד קרי‬0‫]עד זוית די צפונא ראסי תלתי וחמשא וש‬ [‫ תרעא ד די קרי‬0‫]עד זוית די צפונא ראסי תלתי וחמשא וש‬ [‫]לה תרע גד ומ תרעא ד משח עד זוית מרעבא די צפונא ראסי‬ [‫]לה תרע גד ומ תרעא ד משח עד זוית מרעבא די צפונא ראסי‬ [‫]תלתי וחמשא ומ דא זויתא משח עד תרעא די מרערבא רא[ס]י‬ [‫]תלתי וחמשא ומ דא זויתא משח עד תרעא די מרערבא רא[ס]י‬ [‫ ]תרעא ד קרי לה תרע ד[ ומ תרעא] ד משח עד תרעא‬0‫[ וש‬2]5 [‫ ]תרעא ד די קרי לה תרע ד[ ומ תרעא] ד משח עד תרעא‬0‫[ וש‬2]5 ‫ תרעא[ ד ק]רי[ לה תרע נפתלי ומ ד‬0‫ וש‬25 ‫מציעיא רס]י‬ ‫ תרעא[ ד די ק]רי[ לה תרע נפתלי ומ ד‬0‫ וש‬25 ‫מציעיא רס]י‬ ‫ תרעא ד קרי‬0‫ וש‬25 ‫תרעא משח עד תרעא ד]י מדנחא רא[סי‬ ‫אשר ומש]ח מ תר[עא ד עד זוית די מדנחא רסי‬ ‫לח תרע‬ [ ...] 25 ‫ואעלני לגוא קריתא ומ]שח פר[זיתא ]ברי[ת אורכא ופתיא קני‬ 350 ‫ מרבע ס]חר סחר[ אמי‬51 ‫ ב‬51 ‫ ולכל רוח}ו{שבק ])סחור סחור([ לפרזיתא ברית שוק קני‬7 ‫ וכד ]א[חזיני משחת פרזיא כלה בי פרזאלפרזא‬21 ‫תלתה אמי‬ ‫([ ושקיא רברביא די נפקי‬42)] [(‫שוק פתה קני שתה ])אמי‬ ‫מ מדנחא למער]בא )קני( [עשרה פתי שוקא אמי‬ ‫ מנהו >ו<ת])לי([תיא די על ש]מא[ל מקדשא משח‬2 70 ‫[ ופתי‬12]6 [(‫ פתיה ])אמי‬18 {‫קני }אמי‬ 9 ‫שוקיא די נפקי מ דרו]מא לצפונא תרי) מנהו( [קני‬ ‫ ומצי(עיא די במצ[יעת‬67) ]‫ לשוק חד לאמי‬4 ‫ואמי‬ 92[‫ ואמא חדא לאמי‬13 )]‫קריתא משח פתיה קני‬ [(‫וכל שוקא וקריתא ])רציפי באב חור‬ ondermarge 60

// 5Q15 1 I 1 en 2. //2Q24 1: 1 en 5Q15 1 I 1. 62 //2Q24 1: 2 – 3 en 5Q15 1 I 1. 5Q15 1 I 1 heeft ‫ סוחר סחור‬en ‫ושבע‬. 63 //2Q24 1: 3 – 4 en 5Q15 1 I 2. In plaats van 21 hebben 2Q24 1: 3 – 4 en 5Q15 1 I 2 respectievelijk ‫ עשרי וחדא‬en [‫עשרי ]וחדא‬. Zie bespreking onder 13.6.1.. 64 //2Q24 1: 4 en 5Q15 1 I 3. 65 //5Q15 1 I 3. 66 //5Q15 1 I 3 – 4. 5Q15 1 I 3 heeft ‫שב]עי‬, [‫ תרי‬en ‫ ות]לי[תיא‬in plaats van respectievelijk 70, 2 en ‫ת]לי[תיא‬. 67 //5Q15 1 I 4. De aanvulling door middel van [12]6 wordt bevestigd door de afmeting in roeden: 18 x 7 = 126 ellen enerzijds en de gedeeltelijk bewaarde spelling bij middel van woorden in 5Q15 1 I 4: ‫מ]אה‬ ‫עשרי[ ]ו[שת‬. 5Q15 bevat vier varianten ten opzichte van 4Q554: ‫פותיה‬, VACAT, 18 en [12]6 (4Q554 1 I 19) en ‫פותי‬, VACAT ontbreekt, [‫ תמנית עש]ר‬en ‫( מ]אה עשרי[ ושת‬5Q15 1 I 4). 68 //5Q15 1 I 4- 5. 5Q15 1 I 5 heeft ‫ ת]שע[ה‬in plaats van 9. 69 //5Q15 1 I 5. García Martínez en Tigchelaar 1998: 1108 lezen ‫ במצ[יעת‬in plaats van ‫במצ[יעה‬. Het laatste letterteken vertoont géén voet aan het linkerbeen; aan het linkeruiteinde van het dak bevindt zich, op atypische wijze schuin links naar boven gericht, een uitsteeksel. Aanvulling door middel van het getal 67 berust op de uitdrukking van de desbetreffende afmeting in roeden: 9 roeden en 4 ellen = 67 ellen. De aanvulling bij middel van cijfertekens of woorden hangt af van de beschikbare regellengte, aangezien de uitdrukking van roeden bij middel van genoemde mogelijkheden niet aan regels gebonden lijkt. 5Q15 1 I 5 heeft []‫ אמי‬en ‫ א])ר([בע‬in plaats van respectievelijk ‫ לאמי‬en 4. 70 //5Q15 1 I 5 - 6. Het aantal roeden wordt aangevuld door middel van het getal 13 op basis van het aantal ellen: 92 ellen = 13 roeden + 1 el enerzijds en de gedeeltelijk bewaarde spelling bij middel van woorden in 5Q15 1 I 6: ‫תל[תת עשר‬. Aangezien het uitdrukken van roeden in cijfertekens of woorden niet aan regels gebonden lijkt is de aanvulling slechts gebonden door de regellengte. 61

15

(3) (3) (4) (4) (5) (5) (6) (6) (7) (7) (8) (8) (9) (10) (11) (12)60 (13)61 (14)62 (15)63 (16)64 (17)65 (18)66 (19)67 (20)68 (21)69 (22)70 (23)

‫‪reconstructie bij middel van 22 regels‬‬ ‫)‪(1‬‬ ‫)‪(2‬‬ ‫)‪(3‬‬ ‫)‪(4‬‬ ‫)‪(5‬‬ ‫)‪(6‬‬ ‫)‪(6‬‬ ‫)‪(7‬‬ ‫)‪(7‬‬ ‫)‪(8‬‬ ‫)‪(9‬‬ ‫)‪(10‬‬ ‫)‪(11‬‬ ‫‪(12)71‬‬ ‫‪(13)72‬‬ ‫‪(14)73‬‬ ‫‪(15)74‬‬ ‫‪(16)75‬‬ ‫‪(17)76‬‬ ‫‪(18)77‬‬ ‫‪(19)78‬‬ ‫‪(20)79‬‬ ‫‪(21)80‬‬ ‫)‪(22‬‬

‫]תרע דרומא ראסי תלתי וחמשא וש‪ 0‬תרעא ד קרי לה תרע אסחר ומ‬ ‫תרעא ד משח עד תרע מציעא ראסי תלתי וחמשא וש‪ 0‬תרעא ד קרי‬ ‫לה תרע זבל ומ תרעא ד משח עד זוית די צפונא ראסי תלתי וחמשא‬ ‫וש‪ 0‬תרעא ד קרי לה תרע גד ומ תרעא ד משח עד זוית מרעבא די‬ ‫צפונא ראסי תלתי וחמשא ומ דא זויתא עד תרעא די מרערבא רא[ס]י[‬ ‫‪ [2]5‬וש‪] 0‬תרעא ד קרי לה תרע ד[ ומ תרעא] ד משח עד תרעא[‬ ‫‪ [2]5‬וש‪] 0‬תרעא ד די קרי לה תרע ד[ ומ תרעא] ד משח עד תרעא[‬ ‫מציעיא רס]י ‪ 25‬וש‪ 0‬תרעא[ ד ק]רי[ לה תרע נפתלי ומ ד‬ ‫מציעיא רס]י ‪ 25‬וש‪ 0‬תרעא[ ד די ק]רי[ לה תרע נפתלי ומ ד‬ ‫תרעא משח עד תרעא ד]י מדנחא רא[סי ‪ 25‬וש‪ 0‬תרעא ד קרי‬ ‫אשר ומש]ח מ תר[עא ד עד זוית די מדנחא רסי‬ ‫לח תרע‬ ‫[‬ ‫]‪...‬‬ ‫‪25‬‬ ‫ואעלני לגוא קריתא ומ]שח פר[זיתא ]ברי[ת אורכא ופתיא קני‬ ‫‪ 51‬ב ‪ 51‬מרבע ס]חר סחר[ אמי ‪350‬‬ ‫‪ 7‬ולכל רוח}ו{שבק ])סחור סחור([ לפרזיתא ברית שוק קני‬ ‫תלתה אמי ‪ 21‬וכד ]א[חזיני משחת פרזיא כלה בי פרזאלפרזא‬ ‫שוק פתה קני שתה ])אמי([ ])‪ [(42‬ושקיא רברביא די נפקי‬ ‫מ מדנחא למער]בא )קני([עשרה פתי שוקא אמי‬ ‫‪ 2 70‬מנהו ות])לי([תיא די על ש]מא[ל מקדשא משח‬ ‫קני אמי ‪ 18‬פתיה ])אמי([ ‪ [12]6‬ופתי‬ ‫שוקיא די נפקי מ דרו]מא לצפונא תרי) מנהו([קני ‪9‬‬ ‫ואמי ‪ 4‬לשוק חד לאמי] )‪ 67‬ומצי(עיא די במצ[יעת‬ ‫קריתא משח פתיה קני]) ‪ 13‬ואמא חדא לאמי([‪92‬‬ ‫וכל שוקא וקריתא ])רציפי באב חור([‬ ‫‪ondermarge‬‬

‫‪4Q554 1 III‬‬ ‫‪...] •[...] (12)81‬‬ ‫)‪ (13‬ופתי •]‪•[...‬יא משחתא אמי ]‪...‬ומשח פותיה די כול אסופא[‬ ‫‪ (14)82‬קנ]י ‪ 2‬א[מי ‪ 14‬וית טלולה אמה חדה]‪[...‬א •]‪[...‬‬ ‫‪ (15)83‬ית ש]•[ לה ומשח בגוא אספא ארכה אמ]י[ ‪ [1]3‬ופתיה אמי עש]ר‬ ‫[‬

‫‪71‬‬

‫‪//2Q24 1: 1 en 5Q15 1 I 1.‬‬ ‫‪//2Q24 1: 2 – 3 en 5Q15 1 I 1.‬‬ ‫‪73‬‬ ‫‪//2Q24 1: 3 – 4 en 5Q15 1 I 2.‬‬ ‫‪74‬‬ ‫‪//2Q24 1: 4 en 5Q15 1 I 3.‬‬ ‫‪75‬‬ ‫‪//5Q15 1 I 3.‬‬ ‫‪76‬‬ ‫‪//5Q15 1 I 3 – 4.‬‬ ‫‪77‬‬ ‫‪ geschrapt; schrapping zichtbaar in ‘ālef en tussen yōd en eindnūn.‬אמי ‪:‬קני אמי ‪//5Q15 1 I 4. 18‬‬ ‫‪78‬‬ ‫‪//5Q15 1 I 4- 5.‬‬ ‫‪79‬‬ ‫‪//5Q15 1 I 5.‬‬ ‫‪80‬‬ ‫‪//5Q15 1 I 5 - 6.‬‬ ‫‪81‬‬ ‫‪Ditommaso 2005: 43 en 46 vult aan bij middel van 5Q15 1 I 15, wat onmogelijk is, aangezien‬‬ ‫]ואחזימי ‪laatstgenoemde regel behoort aan 5Q15 frg. 22. Cook 2005: 46 reconstrueert de regel als volgt:‬‬ ‫משחת תרי פרזיאהפתי[ה]ו[ ] [קני] ‪ 2‬אמי ‪[ 14‬‬ ‫‪82‬‬ ‫‪Aangezien de afmetingen consequent in roeden en in ellen worden opgegeven kan hier het aantal‬‬ ‫‪roeden worden aangevuld: 14 ellen: 7 = 2 roeden. Aangezien het aantal van “twee roeden” vaak bij‬‬ ‫‪middel van woorden wordt weergegeven (4Q554 1 III 17, 19 en 21; 4Q554 2 I 13, 14; II 5, 11) hoeft‬‬ ‫‪hier niet noodzakelijk worden aangevuld bij middel van een cijferteken. De regellengte kan hier niet‬‬ ‫‪worden berekend.‬‬ ‫‪72‬‬

‫‪16‬‬

‫ואעלני לגוא אספא והא אסו אחר ותרעה ליד כתלא גויא דיליד ימינא‬ [ (0‫ ודשי לה תרי וק])ד‬7 ‫כמש]ח[ת תרעא בריא פתיה אמי ארבע רומה אמי‬ [( ‫ת])ר([עא ד אס עללה פתיה קנה חד אמי שבע וארכה עלל קני תרי א])מי‬ [‫ ותרע לקבל תרעא פתיח לגוא פרזית]א‬14 <‫ ורומה קני תרי א>מי‬14 [(‫כמשחת תרעא בריא ועל שמאל מעלא ד אחזיני בית דרג סח]ר וסל[ק פ])ותיה‬ [‫ )תר(עי‬F‫וארכה משחה חדה קני תרי בתרי אמי ארבע עשרא ות])ר(עי לקב‬ ‫במשחה ועמוד בגוא גוא די דרגא סחר וסל])ק([ עלוהי פת]יה )וא(רכה אמי‬ ondermarge

(16)84 (17)85 (18)86 (19)87 (20)88 (21)89 (22)90

4Q554 2 I ...] (14) ...] (15) ...] (16)91 ...] (17)

‫קנ[י תרי‬ ‫[ ואמי‬ ‫[•• משחת‬ ‫[מי קריתא‬

4Q554 2 II bovenmarge [ ][ ] (12) [‫ [ א•נא יסודה פ]תיה [ קני תרי ]אמי‬...]••[ ...][...]•[...] (13) ‫ארבע ע]ש[רא ורומה קני שבעה אמי ארבעי ותשע וכלה‬ (14) ‫בניה בחש]מל[ וספיר וכדכד ועעיתה דהב ומגדליה אל‬ (15) ‫]וארבע מא[ה ו]ת[לתי ותרי ופתיהו וארכהו משחה חדה‬ (16) ‫[ ורמהו קני עשרה‬ ...] (17) 14 [ ...] (18) ‫[תרי‬ ...] (19) ‫[תרעיא אמי‬ ...] (20) ‫[ תרי לתרעא‬ ...] (21)92 ‫[חיא תלת >ב<תלת ומגליא נפקי‬ ...] (22)93 ondermarge 83

//5Q15 1 I 20. García Martínez en Tigchelaar 1998: 1108 en Cook 2005: 46 lezen [‫ ית דש]י‬op de regelaanvang, Ditommaso 2005: 46 [•]‫י]ת•[ש‬. 84 //5Q15 1 I 21. 5Q15 1 I 21 heeft ‫ אס אחר‬. 85 //5Q15 1 I 22. ‫כמש]ח[ת‬: Cook 2005: 48 en Beyer 1984: 218: ‫ ;כמשחת‬Eisenman en Wise. 1992: 47: ‫ ;כמש}ח{ת‬García Martínez en Tigchelaar 1998: 1108: ‫ ;במש]ח[ת‬Ditommaso 2005: 47: ‫במש}ח{ת‬: Het eerste teken van deze vorm is duidelijk een bēt, omdat basis en dak ongeveer even breed zij. Bij bēt is de basis breder dan het dak; ‫ לה‬weggelaten. 86 //5Q15 1 II 1. 87 //5Q15 1 II 1 – 2. 5Q15 1 II 1 – 2 heeft ‫א]רבע[ עשרא‬, ‫ ארבע ]עשרא‬en ‫ תר[ע‬in plaats van 14, 14 en ‫תרעא‬ op 4Q554 1 III 19. 88 //5Q15 1 II 2 – 3. García Martínez en Tigchelaar 1998: 1108 en Ditommaso 2005: 43 lezen ‫ במשחת‬in plaats van ‫כמשחת‬. Het eerste teken van bedoelde vorm is duidelijk een kaf, omdat het dak erg smal is en de rug langer dan de basis. 89 //5Q15 1 II 3. 90 //5Q15 1 II 4. Het eerste teken van ‫ במשחה‬is duidelijk een bēt, omdat basis en dak ongeveer even breed zijn. In de vorm ‫ כמשחת‬op 4Q554 1 III 20 is het eerste letterteken duidelijk een kaf, omdat het dak erg smal is en de rug langer dan de basis. Eisenman en Wise 1992: 47: ‫כמש}ח{ה‬. García Martínez en Tigchelaar: 1998: 1108 en ‫כמשחה‬: Cook 2005: 48. Het verschil tussen de vormen en reikt verder dan spellingsverschil, zoals aangetoond onder. 91 ‫משחת‬: zuiver morfologisch kan het hier om een status constructus gaan van het substantief ‫משחה‬, “afmeting”, of een vorm van het werkwoord ‫משח‬, “(op)meten” (sg. 1 c., 3 f. of 2 m.). 92 Eisenman en Wise 1992: 48 lezen ‫ואר[הו‬...] in plaats van ‫[ תרי‬...]. 93 ‫[חיא‬...]: Strugnell 1988: 204, Eisenman en Wise 1992: 48 en Ditommaso 2005: 59 en 61: ‫לכל‬...] ‫רו[חיא‬, “in every direction”.

17

[‫ ומלכות‬... [‫ ומלכו‬... [... [... [... [...

4Q554 2 III [...]•‫ אנין ל‬of [...]‫ אנין לק‬of [...]+‫( אנין ל‬14) [‫ ומלכות‬...]‫( באתרא ומלכות מ‬15)94 ‫( באתרה ומלכות מ]צרי‬16) ]‫( כתיא באתרה כלהו בסו כלהו‬17) ]‫( אחרי שגיא ורשי עמהו מ‬18) ]‫( די בבל ארעא כלה די לא ישר‬19) ]‫ עד עד די י‬F‫( ויבאשו לזרע‬20) ‫[ מלכו]ת[ די ל]א‬...]•‫( בכל עמ‬21)95 [...]‫( ויעב]דו[ בהו עממי‬22) ondermarge

24.3.2. Vertaling 4Q554 1 I (9) […]zestien. In het zui[d]en (10) […]xx en zij <waren> allen verschillend96 deze97 (11) [… en vanaf de hoek] van het oosten, die VACAT in het noorden (12) [mat hij op tot aan de poort van het noorden: ]vijfendertig stadia. En daar (13) [ deze poort, genoemd naar hem “de poort van] Simeon: en vanaf deze poort naa[r] de poort van het centrum98 (14) [mat hij op vijfendertig stadia en ]daar deze poort, die [geno]emd naar hem, “de poort (15) [van Levi” en vanaf deze poort mat hij op tot aan de poort, die van het z]uiden: vijfendertig stadia (16) [en daar deze poort, genoemd naar hem, “de poort van Juda”. En vanaf] deze poort mat hij op tot aan de hoek (17) [van het oosten vijfendertig stadia en] vanaf VACAT deze hoek naar het westen (18) [mat hij op tot aan de poort van het oosten en daar deze poort,] genoemd naar hem “de poort van Jozef” (19) [en vanaf deze poort mat hij op tot aan de poort van het centrum:] 25 [stadi]a en daar (20) [deze poort, genoemd naar hem, “de poort van Benjamin”. En vanaf ] deze[ po]ort mat hij op tot aan de poort, 94

]‫מ‬: mēm: basis ontbreekt; Ditommaso 2005: 63: ‫מ]די‬, “Media”: aanvulling aan de hand van het schema van de vier koninkrijken; mocht Perzië bedoeld geweest zijn, dan had de tekst ‫ פרס‬vertoond; bijgevolg is de vertaling van Chyutin 1997: 32 door middel van “Persia” verkeerd; Puech 1977: 593: leest wmlkwt mlk (?) maar lijkt aanvulling bij middel van [Egypte?] niet uit sluiten; Strugnell 1988: 2286: ‫ ;מלכו‬reconstructie Ditommaso 2005: 62: op basis van vier koninkrijken, respectievelijk Babylon, Medië, Perzië en Kittim en de gemiddelde regellengte: [‫באתרא ומלכות מ]די באתרה ומלכות פרס ומלכות‬. 95 ]•‫עמ‬: gelet op de context ligt aanvulling bij middel van een vorm van het substantief 0 ַ‫ע‬, “volk” voor de hand. 96 [...]‫מ‬: Puech 1977: 594 vult als volgt aan: m[lk dy mÛryn w- of m[lkwt’ dy. 97 ‫וכלהו מביני‬: Ditommaso 2005: 27: het onderwerp van deze woorden is onduidelijk: betreft het de “zestien” van de vorige regel of een onderwerp uit 4Q554 frg. 3. ‫ד‬: deze singularisvorm kan betrekking hebben op ‫מביני‬. 98 ‫תרעא מציעא‬: het eerste element van deze status constructusverbinding heeft de status determinatus. 4Q554 1 II 7 – 8 heeft een constructie van het type substantief + adjectief.

18

(21) [die van het westen: 25 stadia en daar deze poort, genoemd naar hem, ] “de poort van Ruben” en [vanaf] deze [po]ort (22) [mat hij op tot aan de hoek van het westen, die van het zuiden: 25 stadia. En] vanaf deze hoek mat hij op tot aan 4Q554 1 II (?)[de poort van het zuiden: vijfendertig stadia en daar deze poort, genoemd naar hem, “de poort van Issaḥar” (1?) vanaf deze poort ma[t hij op tot aan de poort van het centrum: vijfendertig stadia (2?) [en daar deze poort, genoemd naar hem, “de poort van Zebulon” (3?) [En vanaf deze poort mat hij op tot aan de hoek van het noorden: vijfendertig stadia (4?) [en daar deze poort genoemd naar hem, “de poort van Gad” (5?) [En vanaf deze poort ma[t hij op tot aan de hoek, van het westen, die van het noorden: vijfendertig stadi]a (6) [en vanaf deze hoek mat hij op tot aan de poort, die van het westen: stad]i[a] (7) [2]5. En zich [(deze poort, genoemd naar hem, “de poort van Da)]n”. En vanaf deze poort mat hij op tot aan de poort] (8) de centrale: [25] stadi[a en daar ] deze [poort, ge[noem]d naar hem, “de poort van Naftali. En vanaf deze (9) poort mat hij op tot aan de poort [van het ]o[osten] 25 [s]tadia. En deze poort, genoemd (10) naar hem, “de poort van VACAT ‘Ašer”. En hij ma[t op vanaf] deze [poor]t tot aan de hoek, die van het oosten: stadia (11) 25 VACAT (PARALLELPASSUS: 2Q24 1: 1 – 4//4Q554 1 II 12 – 15//5Q15 1 I 1 – 2) (12) En hij leidde mij naar de binnenzijde van de stad en [hij] ma[t het (= elk) woon]blok99 op, [de buitenzijd]e van de lengte en van de breedte: roeden (13) 51 bij 51 in het vi[erkant, rondomheen,] ellen 350 (14) 7 (+ 350 = 357) . <En> aan elke zijde {en} een peristylium/open ruimte100 [(ro)]ndomhee[(n)] het woonblok. de portiek/de buitenzijde101 van de straat: roeden (15) drie, 21 ellen. En ook [(to)]onde hij mij de afmeting/de afmetingen van de woonblokken alle ervan: tussen een woonblok en een woonblok (16) een straat: haar breedte zes roeden, [(42 ell)]en. En de boulevards, die zich uitstrekkend <waren> (17) vanaf het oosten naar het we[sten,] tien102 [roeden] de breedte van de straat, ellen (18) 70 2103 (= straten) ervan104. <En> de d[e]rde, die ter lin[k]s/ten no[ord]en van de tempel, mat hij op: 99

Bespreking betekenis onder 26.3.15., tweede volume. Bespreking betekenis onder 26.3.16., tweede volume. 101 Bespreking betekenis onder 26.3.3., tweede volume. c 102 Resten zichtbaar van een letterteken, voorafgaand aan : nūn? 103 Geschreven als één enkel getal. 104 ‫ מנהו‬verwijst ofwel naar het voorafgaande hoofdtelwoord “2” ofwel naar het volgende rangtelwoord “derde”.

100

19

(19) 18{roeden} roeden haar105 breedte, [12]6 ellen. VACAT En de breedte (20) van de straten, die uitgevende <waren> vanuit het zui[den naar het noorden: twee van hen:] 9 [ro]eden (21) en 4 ellen voor één (= elke) straat [ 67] elle[n en de centrale, die in het cen]trum (22) van de stad, hij mat haar breedte op: [ 13] roede[(n en één el en)] 92 [(ellen)] (23) En de gehele straat en de gehele stad [(<waren> geplaveid door middel van witte steen) …] 4Q554 1 III (PARALLELPASSUS: 4Q554 1 III 14 – 22//5Q15 1 I 16 – 19, II 1 – 4) (12) […]o x […] (13) en de breedte van o[…]oxx de afmetingen ellen [… en hij mat op de breedte, die van de gehele inkomhal] (14) [2] roe[den,] 14 [e]llen en het linteel106 <was> één el […]x o[…] (15) de ?107 ervan en hij mat op in het binnenste van de inkomhal108: zijn lengte [1]3 ell[en] en zijn breedte ti[en] ellen (16) En hij voerde mij naar de binnenzijde van de inkomhal en zie, <er bevonden zich> een andere inkomhal en de/haar poort langs de zijde van de binnenste muur, die aan de rechterzijde <was>. (17) zoals de afme[ti]ng van de van de buitenste poort: haar breedte vier ellen, en haar hoogte 7 ellen en twee poortvleugels109 waren eraan. En vo[or] (18) deze poort < bevond zich> de inkomhal110 van de ingang111: haar breedte één roede, zeven ellen en haar lengte, van de ingang twee roeden, e[(llen)] (19) 14 en zijn hoogte twee roeden, 14 ellen. En een poort tegenover de poort, geopend naar het binnenste van het woonblok112, (20) met dezelfde afmeting als (= zoals de afmeting van) de buitenste poort. En aan de linkerzijde van deze ingang113 toonde hij mij het huis van de trap114, die rondomheen gaa[(nde) <was> en omhoog]gaande. Zijn br[(eedte)] (21) en zijn lengte één (= dezelfde) afmeting: twee roeden bij twee, veertien ellen. En p[oorten tegenover de poorten] (22) met dezelfde afmeting. En een zuil [in het binnenste] van de ruimte, waarop de trap rondomheengaande <was> en omhoog[gaande, zijn breedte] 4Q554 2 I (14) […] twee [ro]eden (15) […] en roeden 105

Slechts de hoofdeinden van de daken zijn bewaard. Bespreking betekenis onder 26.3.8., tweede volume. 107 [•]‫ש‬. 108 Bespreking betekenis onder 26.3.1., tweede volume. 109 Bespreking betekenis onder 26.3.6., tweede volume. 110 Bespreking betekenis onder 26.3.1., tweede volume. 111 Bespreking betekenis onder 26.3.13., tweede volume. 112 Bespreking betekenis onder 26.3.15., tweede volume. 113 Bespreking betekenis onder 26.3.13., tweede volume. 114 Bespreking betekenis onder 26.3.2., tweede volume.

106

20

(16) […]oo afmeting (17) […]xx de stad 4Q554 2 II (12) [ ]x[ ] (13) […]o[…]x … oo … x … ooxx zijn/haar115 fundament; zijn breedte: twee roeden, [ellen] (14) veert[i]en en zijn/haar hoogte zeven roeden, negenenveertig ellen. En zijn/haar116 geheel (15) <was> gebouwd in electrum en in saffier en in robijn en zijn houtwerk <was> van goud en zijn torens <waren> duizend(16) [vierhond]erdtweeën[de]rtig117 . En hun lengte en hun breedte één (= dezelfde) afmeting (17) […] en hun hoogte, roeden tien (18) […] 14 (19) […]twee (20) […]de poorten, ellen (21) […] twee, naar de poort (22) […]xxx drie bij drie, en de torens <waren> zich uitstrekkend 4Q554 2 III (14) xxxx xox[…] (15) daarna. En het koninkrijk van x[ … en het koninkrijk van ] (16)118 de Kittīm daarna, allen van hen op het einde van allen van hen [… koninkrijken,] (17) andere talrijke en bevoegde (= machtige?), met hen x[…] (18) met hen Edom en Moab en de zonen van Ammon[…] (19) die van Babel, zijn land, zijn geheel, dat niet zal xx[ (20) en zij zullen uw nakomelingen schaden tot op het ogenblik, waarop x[ (21) in alle/elke xxx[…] het koninkrijk […], dat n[iet/zonder… (22)119 en de volken zulle[n] hen behandelen/laten doen120 met hen[…] 115

Aangezien het antecedent van het suffix niet is gekend, kan het genus ervan niet worden bepaald. Zie voetnoot 114. 117 ‫]וארבע מא[ה‬: aanvulling volgens Beyer 2004: 131 – 132, Eisenman en Wise 1992: 48 en García Martínez en Tigchelaar 1998: 1110. Volgens Ditommaso 2005: 60: “one thousand, xhundred and thirty two”, waarin x een onbekende voorstelt. Zie bespreking onder 10.7.1., eerste volume. 118 ‫באתרה‬: Puech 1977: 594 laat twee mogelijkheden open: 1. vertaling door middel van “dans son lieu (= Jérusalem/temple)”, gelet op de betekenis “heiligdom” in inscripties” of 2. “après lui”. ‫כתיא‬: Beyer 2004: 132: “Zyprier”. De gehele regel wordt op uiteenlopende wijze vertaald: Puech 1977: 593: “eux tous, à la fin de chacun d’eux”; Eisenman en Wise 1992: 51: “all of them, the one after the other”/zij allen, de een na de ander”; Maier 1995: 735 en 1997: 324: “die Kittäer, danach sie alle. Zuletzt (werden) sie alle”; Chyutin 1997: 32: “all of them, at the end, all of them”; García Martínez en Tigchelaar 1998: 1110: “all of them at the end of all of them.”; Beyer 2004: 132: “sie alle am Ende von ihnen allen”; Cook 2005: 49: “All these kingdoms shall appear one after the other.” 119 Puech 1977: 593: “et les peuples fe[r]ont contre eux [la guerre(?) …”; Beyer 1984: 98: “und [sie] werden machen unter ihnen Völker […”; Eisenman en Wise 1992: 46: “and the nations will ser[ve] them …”; García Martínez 1996: 131: “and the peoples shall do with them[“; Maier 1995: 735 en 1997: 324 : “und es ..[…] an ihnen die Völker”; Cook 1996: 184: nihil; Söllner 1998: 129: “und es ..[…] an ihnen die Völker”; García Martínez en Tigchelaar 1998: 1111: “and the peoples shall do with them[“; Beyer 2004: 132: “und Völker werden sie behandeln […”; Cook 2005: 51: “and in them the peoples sha[ll d]o[“; Ditommaso 2005: 62: “And nations will ser[ve] them[ …”. 120 [‫ויעב]דו‬: deze vorm kan worden gelezen als p³cal, paccel, of een hafcel, dit wil zeggen respectievelijk als w³yicb[dÍn], als ūy³cabb³[dÍn] of als w³yacb³[dÍn] (< ūy³hacb³[dÍn]). Eerstgenoemde vervoeging 116

21

4Q554 3 (1) […]o in het oosten. En drie xo[…] (2) […]talrijke poternen xo[…] (3) […]twintig st[dia …] (4) […]o o[…] 4Q554 5 (1) o[…] (2) xxxxx xo[…] (3) […]de aarde xo[…]

4Q554 4 (1) […] een bron xo[…] (2) […]oxx en (?) kwam voo[rt…] (3) […]x[…]o[…]

4Q554 6 (1) […]xxxx[…] (2) […]xx in aantal […] (3) […]de koningen van de volken[…] (4) […]in hun hand o[…]

4Q554 7 (19) […] o[…] (20) […]En ik zag, dat o[…] (21) ]ooooox deze xx[ (22) VACAT Vervolgens de kon[ingen 24.4. Manuscript 4Q554a 24.4.1. Tekst in kwadraatschrift 4Q554a I [...]•‫[•ל‬...] (1) 4Q554a II ‫( ])עלוהי פתיה ואו(רכה [א]מי שת בשת )מרבע([ ודרגא די])סלק לידה([ פתיה אמי ארבע וסחר‬1)121 [... (‫( ]וס)ל(ק )רומ ק(נ)י תרי עד‬2)122 ‫( ])ואעלני( לגוא )פרזיתא ואחזיני בה בתיא מ תרע( [לתרע חמשת עשר תמניה בחדה רוח עד‬3)123 ‫זויתא‬ ‫ ופתיהו‬21 ‫ בתיא קני תלתא ארכי‬F‫( ]וש)בעה מ זויתא עד תרעא אחרנא פותי([הו אר‬4)124 ‫ ותרעהו במצעתא‬14 ‫ וכדי כול תוניא( ו[רומהו קני תרי אמי‬14 ‫( ]קני) תרי אמי‬5)125 ‫ קנה‬0‫ ורו‬F‫ אמי[ ארבע אר‬... ‫( ומשח פותי מצי)עת ביתא וגוהו( די‬14 ‫( ]פות)י קני ת(רי) אמי‬6)126 ‫חד אמי שבע‬ ‫ בית‬12 ‫( א[רכהו ופתיהו אמי‬1)9 (‫ )דכא אמי‬...] (7)127 ‫ )כוי אטימ עלא מ( ערשי ו[לידה אמה בריתא‬1(1)‫ ערש(י ו‬22)] (8)128

heeft een actieve betekenis, de tweede een intensieve of een causatieve en laatstgenoemde een causatieve. Chyutin (1997: 32) vertaalt: “and the nations will serve them”. Betreffende de betekenis “dienen” zie Collins (1997: 59): die erop wijst, dat het werkwoord cbd normaal “doen” betekent maar in het Hebreeuws “dienen”. Brown e.a. 1906: 1105 vermeldt de Aramese nomina ‫עבד‬, “slave; servant” en ‫עבידה‬, “service”. Ringgren 1999: 378: “(…) Aram cabdā (…) consistently mean “slave, servant”; Puech 1977: 593: reconstrueert wy’b[dwn ] bhwn ‘mmyyn [qrb(?) 121 //5Q15 1 II 4 - 5. 122 //5Q15 1 II 5. 123 //5Q15 1 II 6. 5Q15 1 II 6 heeft ‫ באתי‬in plaats van ‫בתיא‬. 124 //5Q15 1 II 7. Hier wordt ‫ אמי‬verwacht in plaats van ‫ארכי‬, gelet op de dubbele formulering van de afmetingen in roeden en vervolgens in ellen. 125 //5Q15 1 II 8 - 9. 5Q15 1 II 8 heeft ‫ ארבע ע])שרה‬in plaats van 14. 126 //5Q15 1 II 9. 127 //5Q15 1 II 10 - 11. 5Q15 1 II 10 – 11 heeft ‫ תר[תי עשרה‬in plaats van 12. Ditommaso 2005: 56 en Cook (2005: 50) vullen uitvoerig aan: ‫ ]ואחזיני משחת בתי מכלא דכא אמי תשע עשרה [ארכהו‬.

22

‫ )ועובי פותי כותלא( אר[כא קדמיתא אמי‬... ‫]ומשח )••י כותא רומה( אמ)י תרתי( פתיה אמי‬ ‫ ואחרנתא אמי ומשח )תח(ו)מי דכנ(יא ארכהו אמי ת)שע עש([רא ופתיהו אמי‬...] ‫[קני תרי אמי ארבע‬... ‫ב‬ ‫ פתיח‬... ‫ עשרה ורומהו‬... ‫]תרתי‬ ‫ א[מה חד]ה[ ופלג ורומה גו‬... ‫ ופותיהו אמ)י תל(ת )ואריכי( עשר‬... ‫]עשר‬ ‫[יתא ית טלולא די עליהו‬...] 24.4.2. Vertaling 4Q554a I (1) […]oxo[…] 4Q554a II 4Q554a II 1 – 12 = 5Q15 1 II 5 – 15: (1) [ (zijn breedte en zijn le)ngte zes bij zes] e[llen (in het vierkant).] En de trap, die[(<was> omhooggaande aan de zijde van)] zijn breedte vier ellen en rondomheengaande (2) [en omho(oggaa)nde (een hoogte) twee (roed)en tot …] VACAT (3) [(En hij voerde mij) binnenin (het woonblok en hij toonde mij erin de woonmodules van poort tot)] poort: vijftien ; acht aan één zijde naar de hoek (4) [en ze(ven vanaf de hoek tot aan de poort)]. Hun [(afmetingen :)] de lengte van de gelijkvloerse niveaus134 drie roeden, 21 <ellen> lang en hun breedte (5) [(twee) roede(n), 14 ellen. En zoals deze <waren> alle verdiepingen.)] En hun hoogte twee roeden, 14 ellen. En hun poort in het centrum (6) [breedte twee roeden, 14 ellen. En hij mat op breedte van het mid(den van de gelijkvloerse niveaus en hun binnenzijde, die van die van de ver)diepingen;] vier [ellen] lengte en hoogte één roede, zeven ellen. (7) [En hij toonde mij de afmetingen van de gelijkvloerse niveaus: (van elke kamer 1)9 (ellen)] hun lengte en hun breedte 12 ellen. Het huis135 (8) [(2)2 (bedd)en en <er waren> (1)1 (afgesloten/afsluitbare vensters136 bovenaa)n de bedden. En] aan de (= hun) zijde de buitenste goot.137 128

//5Q15 1 II 11. Aanvulling bij middel van cijfertekens zoals elders in dit manuscript betreffende getallen hoger dan 10 (Tov 2004: 212 – 213). 129 //5Q15 1 II 12. De voorgestelde aanvulling volgt García Martínez en Tigchelaar 1998: 1110, die gedeeltelijk berust op 5Q15 1 II 12. Ditommaso 2005: 49 vult als volgt aan: ‫]ומשח ••י רומה אמי‬ ‫תרתי פותיה אמי )ועובי פותי כותלא( אר[כא קדמיתא אמי‬. ‫[כא‬: wordt op verschillende wijzen aangevuld: García Martínez en Tigchelaar (1998: 1110) stellen ‫ רו[מא‬voor, Cook: (2005: 50) ‫כות[לא‬. 130 //5Q15 1 II 13. García Martínez en Tigchelaar (1998: 1110), Cook (2005: 50) en Ditommaso (2005: 49) vullen aan door middel van ‫ ואחרנתא אמי ומשח‬...]. 131 //5Q15 1 II 14. Drie auteurs stellen drie verschillende vormen van aanvulling voor: 1° García Martínez en Tigchelaar (1998: 1110): [... ‫ב‬ ‫ פתיה‬... ‫ עשרה ורומהו‬... ‫]תרתי‬, 2° Ditommaso 2005: 49: [ •‫ב‬ ‫ פתיה‬... ‫•• ורומהו‬ ] en 3° Cook 2005: 50: [ ‫]תרתי עשרה ורומ פתיה‬. 132 //5Q15 1 II 15. ‫]עשרה ופותיהו אמ)י‬: aanvulling voorgesteld door García Martínez en Tigchelaar 1998: 1112, Cook 2005: 50 en Ditommaso 2005: 49. 133 Cook 2005: 50: ‫ כותא ית‬0‫[י ורו‬...]. 134 Bespreking betekenis onder 26.3.2., tweede volume. 135 Bespreking betekenis onder 26.3.2., tweede volume. 136 Bespreking betekenis onder 26.3.9., tweede volume.

23

(9)129 (10)130 (11)131 (12)132 (13)133

(9) [En hij mat op (de oox van het venster: zijn hoogte: twee ellen; breedte,) … (ellen en zijn dikte <was> de breedte van de muur.) …]de eerste/voorste [de leng]te: roeden (10) [… en de andere ellen. En hij mat op de ra(nd)e(n van) de (platvormen: hun lengte: (negenti)]en [ellen] en hun breedte: [(twaalf)] ellen […] (11) [en hun (ho)ogte … geopend …xo] … twee roeden, ellen veer(12) [tien en hun breedte (dr)ie elle(n en ) t(ien) ell(en lang) …] anderhalve [e]l en hun hoogte binnenin (13) […]xxx het [da]k138 …, dat boven hen 24.5. Manuscript 4Q555 24.5.1. Tekst in kwadraatschrift 4Q555 3 [...] (1)139 [...]‫[לערא ולא‬...]•‫[•••י ו‬...] ••[...] (2)141 [... ‫[פתורא וביומא שב]יעיא‬...] (3)142 [...]‫[•יא אל ושתה‬...] (4)

4Q555 2 [...]‫ח‬/‫ ב[דיל די ה‬...] (1)140 [... ‫[במשח רבות]א‬...] (2) [... ‫[לה על פתור]א‬...] (3)

4Q555 6 [...]•‫[•י דאתדנ‬...] (1) [...]•‫[•י‬...]‫[•ה‬...] (2)

4Q555 1 [...]• ‫[הוא‬...] (1) [...]•‫[למתא ל‬...] (2)

4Q555 5 4Q555 4 [...]‫[• חדשא ובי‬...] (1) [...]•• ‫[לבל אתרד‬...] (1) [...]‫[•••ל‬...]‫[ל‬...] (2) (2)

24.5.2. Vertaling 4Q555 1 (1) [… ]hij/deze(?) x[…] (2) […]te komen xo[…]

4Q555 2 (1) [… o]mdat, die x[…] (2) […] olie (?) […] (3) […]xx op [de] tafel[…]

4Q555 3 (1) […]xxx[…] (2) […]oo[…]ooox xo[…]xxxx en niet (?)[…] (3) […] de tafel en op de zeven[de] dag […] (4) […]oxx deze en zes[…] 4Q555 5 (1) […]o de maand xxx[…]

4Q555 4 (1) […]xxx xxxx oo[…] (2) […]x[ ]ooox[…]

4Q555 6 (1) […]ox xxxxo[…] (2) […]ox[…]oxo[…]

137

Volgens Ditommaso 2005: 56 betreft het hier een moeilijke zin, aangezien de structuur, waaraan de goot bevestigd is ongeïdentificeerd blijft. Samen met Ditommaso wordt hier de vertaling van García Martínez en Tigchelaar (1998) gevolgd. 138 Bespreking betekenis onder 19.1.9., tweede volume. 139 Onidentificeerbare uiterste basis van drie lettertekens zichtbaar. 140 Beyer 1994: 99: [...]• ‫[ איל די‬...] 141 Cook 2005: 52: [‫רומא ד]י‬. 142 Ditommaso 2005: 75 leest ‫ על‬voorafgaand aan ‫פתורא‬, waarvan echter geen enkel spoor op de foto. Gelet op de lezing ‫ א‬° ° ‫ על פת‬in Strugnell 1988: 2339, q.v. ‫ על‬neemt Ditommaso aan, dat bedoeld stukje oorspronkelijk groter was. Aanvulling ‫ שב]יעיא‬volgens García Martínez en Tigchelaar 1998: 1112 en Cook 2005: 52.

24

24.6. Manuscript 5Q15 24.6.1. Tekst in kwadraatschift143 5Q15 1 I bovenmarge ‫( ]סחר )א([מי ])תלת מאה ו([חמשי ושבע >ו<לכל ])רו([ח ושבק סוחר סחור לפרזיתא ברית שוק ])קני‬1)144 ‫תלתא א([מי עשרי‬ ‫( ])וחדא ([ וכד ])אחזיאני מ([שחת פר])זיא כלה בי פרזא לפרזא שוק([ פתה קני שת]א[ אמי ארבעי‬2)145 ‫ותרתי‬ [(‫( ])ושקי([א רברביא ]די[ נפקי])([ מ מדנח])א למער(בא [קני עשרא פות])י שקא אמי([ שב])עי תרי‬3)146 ‫מנהו ותליתיא‬ ‫( ])די על שמא([ל מק])דשא משח([ קני תמנית עש])ר([ פותי אמי מ]אה עשרי[ ]ו[שת ופו])תי שקיא([ די‬4)147 [‫נפקי מ דרומ]א‬ ‫( ]לצפונא תר[י מ]נהו[ קני ת]שעה[ ואמי א]ר[בע לשוק חד אמי][ שתי ושבע ]ו[מצ]יעא די במצ[יעת‬5)148 ‫קריתא‬ ‫( ])משח פותי([ה קנ]י תל[תת עשר ואמה חדה לאמי תשע])י([ ותר])תי([ וכל ]שוקא וקריתא ר[ציפי‬6)149 ‫באב חור‬ ]‫[ב•][• •רג]י[א וא‬ ]• •[ ] (7) (8) (9) (10) (11) (12) (13) (14) (15) (16) (17) [... ‫( ]ואחזיאני משחת תרעי פרזיא פותיהו[ קני תרי אמי ארב]ע[ עש]רא ופותי‬18)150 [... (‫ ומשח[ פות]יה די כל א[ספא קני תרי אמי ארבע עשרה ]])וית טלולה אמה חדה‬...] (19)151 ‫ומשח בגוא א]ס[פא ארכה אמי ])תלת( עשרא )ופותיה אמי‬ ‫[אספא ותו]ניא ל[ה‬... ‫( ]ומשח כול‬20)152 [(‫עשר‬ ‫)ואע([ל])ני ל([גוא אספ])א והא([ אס אוחר ותרעא ליד כותלא גויה ])דליד ימינא כמ(שח)ת‬ ] (21)153 [(‫תרעא‬ 143

Aanvullingen voorgesteld door andere auteurs worden besproken onder 3.4., 3.10, 13.6.1. en in hoofdstuk 9., eerste volume. 144 //4Q554 1 II 13 – 15 en 2Q24 1: 2. De regel is verspreid over acht stukjes (nr 1, 2, 3a en 3b, 4, 5, 6 en 7). Het eerste stukje (7) bevat de drie laatste lettertekens van ‘ammīn. Daarna volgt een leemte. Op de foto bevindt het eerste stukje zich bovenaan rechts vanaf de verticale middellijn; na ‫ שוק‬volgt er opnieuw een leemte; de laatste twee woorden van de regel bevinden zich op een stukje, dat de tevens het achteruiteinde van de tweede en de derde regel bevat; op de foto is bedoeld stukje ongeveer één regel te laag geplaatst, zodat het de voortzetting van de tweede regel lijkt. 145 //4Q554 1 II 15 – 16 en 2Q24 1: 3 – 4. Regel verspreid over vier stukjes (nr 1, 2, 6 en 14). Zie bespreking onder 13.6.1., eerste volume. 146 //4Q554 1 II 16 – 18. Regel verspreid over zeven stukjes (nr 1, 2, 8, 10, 12, 13 en 14). 147 //4Q554 1 II 18 – 20. Regel verspreid over acht stukjes (nr 2, 8, 9, 10, 11a, 11b, 12 en 14). 148 //4Q554 1 II 20 – 22. Regel verspreid over zes stukjes (nr 2, 9, 10, 11b, 14 en 15) 149 //4Q554 1 II 22 – 23. Regel verspreid over zes stukjes (nr 2, 9, 10, 11b, 16 en 17) 150 De regel bevindt zich op één enkel stukje: nr 18. 151 //4Q554 1 III 14. 152 //4Q554 1 III 15. 153 //4Q554 1 III 16.

25

‫‪)] (22)154‬בריא פותיה אמ([י ])א([רבע רומה ])אמי([ שבע ודשי לה תרי וקוד‪)] 0‬ת([רעא‬ ‫ד]) ‪[...‬‬ ‫‪5Q15 1 II‬‬ ‫‪ (1)155‬שבע ו])אר([כה עלל קני תרי אמי א])ר([בע עשרה ורומה קני תרי אמי ארבע ע])שרה ותרע([‬ ‫‪ (2)156‬ל])קבל תר([ע פתיח לגוא פרזיתא כמשחת תרעא בריא וע])ל([ שמאל ])מ([עלה ד אחזיא])ני בית דרג([‬ ‫‪ (3)157‬סחר ]וס)לק([ פותיה ואורכה משחה חדה קני תרי בתרי אמי ארבע עשרה ותר]עי לקבל[‬ ‫‪ (4)158‬תרעי][ במשחה ועמוד בגוא גוא די דרגא סח])ר ו([סל])ק([ עלוהי פותיה ואו])רכה אמי שת בשת[‬ ‫‪ (5)159‬מרבע ודרגא די סלק לידה פתיה אמי ארבע וסחר ]וס[ל]ק[ רו‪] 0‬קני תרי[ עד ]‪[...‬‬ ‫‪ (6)160‬ואעלני ]לגוא[ פרזיתא ואחזיאני בה באתי מ תרע לתר])ע חמשת עשר תמני([ה בחד])ה רוח עד זותא([‬ ‫‪] (7)161‬וש[בעה מ ז]ו[יתא עד תרעא אחרנא >ו<פותאהו ארו‪ F‬בתי])א קני תלתה( אמי[ עשרי]) וחדה‬ ‫ופתיהו([‬ ‫‪] (8)162‬קני[ תרי אמי ארבע עשרה וכדי כל תוניא ]ו)רומהו קני ת([רי א])מי([ ארבע ])עשרה ותרעהו‬ ‫‪)] (9)163‬במציעתא( פות[י קני ת]רי[ אמי ארבע עש]רה ומשח פותי מצי[עת ביתא וגהו די ת]וניא אמי[‬ ‫‪] (10)164‬ארבע ארו‪ F‬ורו‪ 0‬קנה חד אמי שבע ואחזיאני משחת תוניא מכל[א דכא אמי תשע ע]שרא )ארכהו([‬ ‫‪)] (11)165‬ופתיחו אמי תר([תי עשרה בית ])ע([שרי ות])ר([תי ערש]י וחדה[ עשרה כוי אטימ עלא מ] ערשי [‬ ‫)‪] (12‬ו)לידה אמה בריתא( ומשח[••י כותא רומה ]אמי[ תרתי ]פתיה אמי ‪ [...‬ועובי פותי כותל]א ארכא‬ ‫קדמיתא‬ ‫)‪] (13‬אמי ‪ ...‬ואחרנתא אמי ‪ ...‬ומשח ת[ח]ו[מי דוכנ]יא אורכהו אמי ת[שע עשרה ופות]אהו‬ ‫קני תרי אמי ארבע[‬ ‫‪ •[...]•[...‬ורו]מהו ‪ [...‬פתיהו ב•]‪...‬‬ ‫‪] (14)166‬‬ ‫‪] (15)167‬ארבע עשרה ופותיהו אמ[י תל]ת[ ואריכי ]ע[שר]‪ ...‬אמה חדה ופלג ורומה גו[‬ ‫)‪ ...)] (16‬יתא ית טלולא די עליהו(‬ ‫‪5Q15 2‬‬ ‫)‪•[...] (1‬א כוי ]‪[...‬‬ ‫)‪ [...] (2‬כל בתיא די בגוא •]‪[...‬‬ ‫)‪ ...] (3‬תר[עא כולה ואספיא פת]יה ‪[...‬‬ ‫)‪ ...] (4‬ע[מודיא אמי תרתי עשרה ••]‪[...‬‬ ‫)‪[...] (5‬עמוד לע]מוד ‪[...‬‬ ‫‪5Q15 4‬‬ ‫)‪[...] •[...] (1‬‬ ‫)‪[...] (2‬ב וע]‪[...‬‬ ‫)‪ ...] (3‬מש[חה קני ]‪[...‬‬

‫‪5Q15 3‬‬ ‫)‪[...]...[...] (1‬‬ ‫)‪ ...] (2‬תר[עיא רבר]ביא ‪[...‬‬ ‫)‪ ...] (3‬קני[ שתה בשת]ה ‪[...‬‬ ‫]‪[...‬‬ ‫)‪[...] (4‬‬ ‫)‪[...] (5‬ופ•]‪[...‬‬

‫‪5Q15 5‬‬ ‫)‪(1‬‬ ‫)‪[...] (2‬כ]ו[ל ת••]‪[...‬‬ ‫)‪[...] (3‬עשר]א ‪[...‬‬

‫‪5Q15 6‬‬ ‫)‪[...]...[...] (1‬‬ ‫)‪ [...] (2‬ותרתא]‪[...‬‬ ‫)‪ •[...] (3‬ש]‪[...‬‬ ‫)‪[...]•[...] (4‬‬

‫‪154‬‬

‫‪//4Q554 1 III 17.‬‬ ‫‪//4Q554 1 III 18 - 19.‬‬ ‫‪156‬‬ ‫‪//4Q554 1 III 19 - 20.‬‬ ‫‪157‬‬ ‫‪//4Q554 1 III 20 - 21.‬‬ ‫‪158‬‬ ‫‪//4Q554 1 III 21 - 22.‬‬ ‫‪159‬‬ ‫‪//4Q554a II 1 – 2.‬‬ ‫‪160‬‬ ‫‪//4Q554a II 3.‬‬ ‫‪161‬‬ ‫‪//4Q554a II 4.‬‬ ‫‪162‬‬ ‫‪//4Q554a II 5.‬‬ ‫‪163‬‬ ‫‪//4Q554a II 5 – 6.‬‬ ‫‪164‬‬ ‫‪Volgens Puech (1995: 100) is de lezing van Milik op 5Q15 1 II 10 bty ]mkl’ minder waarschijnlijk‬‬ ‫‪is dan de lezing ]bty’.‬‬ ‫‪165‬‬ ‫‪//4Q554a II 7 – 8.‬‬ ‫‪166‬‬ ‫‪Regel verspreid over twee stukjes (nr 9 en 13).‬‬ ‫‪167‬‬ ‫‪Regel op één stukje (nr 11).‬‬ ‫‪155‬‬

‫‪26‬‬

5Q15 10 (1) [...]...[...] ‫ ומ[שח‬...] (2)168

5Q15 9 [...]• ‫ פ[ותי‬...] (1) [...]‫ תר[עיא די‬...] (2) [...]‫[ל‬...] (3)

5Q15 8 [...]‫[ופותי‬...] (1)

5Q15 13 5Q15 14 [...] ‫ א[מי‬...] (1) [... ‫[מש]ח‬...] (1)170 [...] ... ‫[•ת‬...] (2) 5Q15 18, 19, 20 en 21 [...]...[...] (1) [...]...[...] (2)

5Q15 17 [...]‫[ ש‬...] (1) (2)

5Q15 7 [...]...[...] (1) [...]• ‫ אמי[ תרתי‬...] (2)169

5Q15 12 [...] ‫[אמי‬...] (1) [...]‫ ת[רע‬...] (2)

5Q15 11 [... ‫[ תרת]י‬...] (1) [...]... [...] (2)

5Q15 16 [...]•[...] (1) [... ‫ ד[י לי]ד‬...] (2)

5Q15 15 [... ‫ ק[נ]י‬...] (1)171 [...] ‫תר[י‬...] (2)172

5Q15 22 0‫[ שש ויהל‬...] (1) [... ‫( ]ואחזיני משחת שפשיא ת[מני פו]תיהו די[ שפשיא קני תרי ]אמי ארבע עשרה‬2) [ ‫ ע[ל כל תרע ותרע דשי תרי די אב פותיה די] דשי[א קנה] חד אמי שבע‬...] (3)173 [... ‫( ]ואחזיני משחת תרע[יא תרי עש]ר[ פותי תרעיהו קני תלתה אמי] אשרי וחדא‬4)174 ‫( ]תרע ותרע דשי תר[י פותי דשי]א[ קנא חד ופל]ג אמי ע[שר ופלג‬5) [...]•[...] [...] ‫וליד כול תרע תרי מגד[לי חד מ ]י[מינא וחד מ שמ]אל[א פותיהו וארכהו‬...] (6) [... ‫ מג]דליא‬0‫[תרעא בגוא על ]ימי[ מגדליא ברו‬...] (7) ‫ ואמי[ חמש ל]אמי א[רבעי בכול רוח תרע]א‬...] (8)

168

Milik 1962: 193, gevolgd door Cook 2005: 56 leest ‫ומשח‬. De foto vertoont geen sporen van wāw of mēm. De inkt van šin is weggeschuurd, het hoofdeinde van de linkerarm is weggebroken. Naast een vorm van het werkwoord ‫משח‬, “(op)meten” komen ook vormen van het substantief ‫משחה‬, “afmeting”, in aanmerking en andere vormen, waarin mēm en śin/šin op elkaar volgen. 169 [‫אמי‬: als het een lengtemaat betreft komen uitsluitend “ellen” in aanmerking, gelet op de congruentieregels van het telwoord. 170 Aanvulling volgens Milik 1962: 193, gevolgd door Cook 2005: 58. Naast een vorm van het werkwoord ‫משח‬, “(op)meten” zijn ook vormen van het substantief ‫משחה‬, “afmeting”, mogelijk en zelfs vormen , waarin mēm en śin/šin elkaar opvolgen. 171 Aanvulling volgens Milik 1962: 193, gevolgd door Cook 2005: 58. Aangezien uitsluitend een mediale nūn bewaard is gebleven zijn andere aanvullingen eveneens mogelijk. 172 Aanvulling volgens Milik 1962: 193 en overgenomen door Cook 2005: 58. Aangezien uitsluitend een mannelijke pluralisuitgang status absolutus bewaard is gebleven, mediale nūn bewaard is gebleven zijn andere aanvullingen ook mogelijk. Fitzmyer en Harrington 2001: 64 lezen de woorden van de twee regels alsof zij op elkaar volgen op één enkele regel. Dit is materieel onmogelijk172. 173 Aanvulling regeleinde volgens Milik 1962: 189, Bernhardt 1970: 42, García Martínez en Tigchelaar 1998: 1138 en Cook 2005: 52. Aangezien de vorm ‫ קנה‬enkelvoud is kan worden aangenomen, dat het om één enkele roede gaat en bijgevolg ook om zeven ellen. 174 ‫]ואחזיני משחת תרע[יא‬: Bernhardt 1970: 49 ziet af van aanvulling, omdat de leemte te omvangrijk is en er geen paralleltekst voorhanden is. Het ontbrekende tekstgedeelte wordt bij middel van ‫]ואחזיני‬ ‫[יא‬ ‫ משחת‬aangevuld door Milik 1962: 189, Bernhardt 1970: 48, García Martínez en Tigchelaar 1998: 1138 en Cook 2005: 52. Milik 1962: 191 vertaalt door middel van “[entrée]s” en Bernhardt 1970: 52 bij middel van “[Eingäng]e”. In zijn commentaar suggereert laatstgenoemde auteur174 aanvulling aan de hand van ‫ מפקיא‬of ‫רברביא‬. ‫אשרי וחדא‬: aanvulling volgens Milik 1962: 189, die hierin wordt gevolgd door Bernhardt 1970: 48, García Martínez en Tigchelaar 1998: 1138 en Cook 2005: 52. Volgens Bernhardt 1970: 49 kan berekend het getal “éénentwintig” worden op basis van de eerder genoemde drie roeden. Milik 1962: 190 vult het regeleinde aan door middel van ‫ על כל‬naar analogie met de negende regel. Hiervoor is geen motivatie voorhanden. Bernhardt 1970: 48, García Martínez en Tigchelaar 1998: 1138 en Cook 2005: 52 volgen deze aanvulling.

27

24.6.2. Vertaling 5Q15 1 I (1) [rondomheen driehonderd]zevenenvijftig ellen. <En> aan elke zijde {en} een peristylium/open ruimte175 rondomheen het woonblok176. de portiek/buitenzijde177 van de straat [drie roeden, twintig [el]len (2) [en één. VACAT] Ook [toonde hij mij de/de af]meting/[af]metingen van [de] woonb[(lokken alle ervan: tussen een woonblok en een woonblok de straat)] haar breedte ze[s] roeden, tweeënveertig ellen (3) [(en)] de grote [(straten)], die uitgevend[e] <waren>: van [het] oosten [(naar) het (west)en:] [(de)] breed[(te van de straat)] tien roeden, zeven[(tig ellen twe)]e (= straten) ervan. En de derde (4) die aan de linkerzij]de van [de] temp[el mat hij op]: achtti[e]n roeden breedte, hond[erd]zesen[twin]tig ellen en de breed[te van de straten,] die uitgeven[de] <waren> vanuit [het] zuiden[ (5) [naar het noorden twe]e v[an hen] ne[gen] roeden en vi[e]r ellen voor één (= elke) straat zevenenzestig roeden [en] de midd[elste, diegene, die in het midd]en van de stad (6) [hij mat op] zijn [breedte de]rtien roed[en] en één el, tweeënnegen[tig] ellen en de gehele [straat en de gehele stad <waren> gepla]veid door middel van witte steen (7) [ ] o o[ ]x o[]o o []’ en x[ (PARALLELPASSUS 5Q15 1 I 7 – 14//22: 18 – 22) (18)178 [en hij toonde mij de afmetingen van de poorten van de woonblokken: hun breedte ] twee roeden, vee[r]tie[n] ellen [en de bree]dt[e [… hun afmetingen … ellen.] (19)179 [… en hij mat op haar] breed[te, die van de gehele in]komhal180: twee roeden, veertien ellen [en het linteel <was> één el ...] (PARALLELPASSUS: 5Q15 1 I 17 – 19//4Q554 1 III 15 – 17) (20)181 [En hij mat de gehele] inkomhal182 [op] en de ruim[ten183 erv]an. VACAT En hij mat op in het binnenste van de ink[o]mhal184: haar lengte [(der)tien] ellen [(en haar breedte tien ellen)] (21)185 [VACAT En hij voer]de m[ij] naar de binnenzijde van [(de)] inkomhal [(en zie)] een andere inkomhal. En de poort aan de zijde van de binnenmuur [die van de rechterzijde. zoals de afmeting van de poort

175

Bespreking betekenis onder 26.3.16., tweede volume. Bespreking betekenis onder 26.3.15., tweede volume. 177 Bespreking betekenis onder 26.3.4., tweede volume. 178 Milik: 1962: 5Q15 1 I 15. 179 Milik: 1962: 5Q15 1 I 16. 180 Bespreking betekenis onder 26.3.2., tweede volume. 181 Milik: 1962: 5Q15 1 I 17. 182 Bespreking betekenis onder 26.3.1., tweede volume. 183 Bespreking betekenis onder 26.3.19., tweede volume. 184 Bespreking betekenis onder 26.3.1., tweede volume. 185 Milik: 1962: 5Q15 1 I 18.

176

28

(22)186 [buiten: haar breedte [(v)]ier [(ell)]en, haar hoogt[e] zeven [ellen] en twee poortvleugels187 <waren> eraan. En voor dez[e p]oort […] 5Q15 1 II (PARALLELPASSUS: 5Q15 1 II 1 – 9 = 4Q554 1 III 1 – 21) (1) zeven. En zijn l[(en)]gte, van de ingang188 twee roeden, ve[er(t)]ien ellen en de hoogte twee roeden, veer[tien] ellen [en een poort] (2) t[(egenover een poor)]t, geopend naar de binnenzijde van het woonblok189 met dezelfde afmeting als (= zoals de afmeting van) de buitenpoort. En aa[(n)] de linkerzijde van deze [(in)]gang190 toonde hij [(mij een trappenhuis)] (3) dat rondomheen gaande <was> [en o(mhooggaande.)] Zijn breedte en zijn lengte één (= dezelfde) afmeting: twee roeden op twee, veertien ellen en poo[rten tegenover] (4) poorten met <dezelfde> afmeting. En een zuil in het binnenste van de ruimte, waarop trap rondomheen gaan[de] <was> en omhooggaan[de], zijn breedte en [zijn] len[gte zes bij zes ellen] (PARALLELPASSUS: 5Q15: 1 II 5 – 15//4Q554a II 1 – 12) (5) in het vierkant. En de trap, die omhooggaande <was> aan de zijde van zijn breedte vier ellen en rondomheen gaande en omhooggaande een hoogte [twee roeden] tot […] (6) en hij voerde mij [binnen] het woonblok en hij toonde mij erin de huizen191 van poort tot poor[t vijftien < in aantal>: ac]ht in éé[n zijde naar de hoek] (7) [en zev]en vanaf de hoek tot aan de andere poort. Hun afmetingen192 : de lengte van [(de)] gelijkvloerse niveaus193: [drie roeden lang, éénen]twint[ig <ellen> en hun breedte] (8) twee [roed]en, veertien ellen. En zoals deze <waren> alle verdiepingen194 [en (hun hoogte tw)]ee [(roeden)], veert[(ien)] el[(le)]n [(en hun poort (9) [( in het centrum:) de breedt]e <ervan bedroeg> t[we]e roeden, veerti[en] ellen. [En hij mat de hoogte op van het inter]ieur van de gelijkvloerse niveaus195 en van hun interieur196, die [van de] verdi[epingen; ellen]

186

Milik: 1962: 5Q15 1 I 19. Bespreking betekenis onder 26.3.6., tweede volume. 188 Bespreking betekenis onder 26.3.13., tweede volume. 189 Bespreking betekenis onder 26.3.15., tweede volume. 190 Bespreking betekenis onder 26.3.13., tweede volume. 191 Bespreking betekenis onder 26.3.2., tweede volume. 192 Letterlijk: “hun breedte”. Bedoelde vorm wordt niet vertaald door Milik 1962: 192 en García Martínez en Tigchelaar 1998: 1141. Vertaling door Fitzmyer en Harrington 2002: 59: “Their width (and) the length?”. Hier wordt de lezing gevolgd van Licht 1979: 52, die in de bedoelde vorm een over het hoofd geziene schrijffout ziet: “Their dimensions”. Ezechiël heeft tweemaal (40: 13 en 19) dezelfde dezelfde betekenisverschuiving. 193 Bespreking betekenis onder 26.3.2., tweede volume. 194 Bespreking betekenis onder 26.3.19., tweede volume. 195 Bespreking betekenis onder 26.3.2., tweede volume. 196 Bespreking betekenis onder 26.3.11., tweede volume. 187

29

(10) [(vier <de> lengte en <de> hoogte één roede, zeven ellen). En hij toonde mij de afmetingen van de gelijkvloerse niveaus197: van elk]e kamer198 negent[ien ellen [(hun lengte)] (11) [(en hun breedte tw)]aalf. Een woonmodule199 tw[e]eën[t]wintig bedd[en en <er waren> e]lf afgesloten/afsluitbare vensters200 bovenaa[(n de bedden.)] (12) [En (aan hun zijde de buitenste goot). En hij mat op ]de oox het venster201: zijn hoogte, twee [el]len [haar breedte] en de dikte <was> de breedte van [de] muur. [de eerste/voorste de lengte] (13) [ellen … en de andere … ellen. En hij mat de ra]n[d]en van [de] platvormen202 op [: hun lengte ne]gentien en [hun] breedte […] (14) [… ]o[…]o en [hun] ho[ogte …] <waren> geopend xo[… roeden twee ellen] (15) en hun breedte ? ] dri[e ell]en en lang [t]ien […anderhalve el en zijn? hoogte binnenin (16) [(… xxx het [da]k …, dat boven hen ) 5Q15 2 (1) […]ox vensters […] (2) […] alle huizen, diegene, die binnenin o[…] (3) […] de [po]ort, haar geheel van hem203 en de inkomhallen204 [hun] breed[te …] (4) (in de lezing wordt het stukje, dat zich op de foto onderaan frg. 2 bevindt gelezen als een deel van de vierde regel) […] de [z]uilen twaalf ellen […] (5) […] van zuil tot zuil[…] 5Q15 3 (1) […]…[…] (2) [… de hoo[fdpo]orten …] (3) […] zes op ze[s roeden …] (4) […] VACAT […] (5) […]xxo[…] 5Q15 4 (1) […] o[…] (2) […]x xx[…] (3) […]hij mat het op/de afmeting/zijn afmeting205: roeden […] 5Q15 5 (1) […] resten voeteinde van twee lettertekens […] 197

Bespreking betekenis onder 26.3.2., tweede volume. Bespreking betekenis onder 26.3.4., tweede volume. 199 Bespreking betekenis onder 26.3.2., tweede volume. 200 Bespreking betekenis onder 26.3.9., tweede volume. 201 Bespreking betekenis onder 26.3.9., tweede volume. 202 Bespreking betekenis onder 26.3.5., tweede volume. 203 ‫תר[עא כולה‬: deze constructie heeft een ongewone vorm: status determinatus + status constructus + persoonlijk suffix. Mogelijk fungeert ‫ כולה‬hier als appositie bij ‫תר[עא‬: “de poort, haar geheel”. 204 Bespreking betekenis onder 26.3.1., tweede volume. 205 ‫מש[חה‬: drie vormen zijn mogelijk: een werkwoordsvorm of twee substantieven, waarvan één met persoonlijk suffix.

198

30

(2) […]alle xoo[…] (3) […]tie[n …] 5Q15 7 (1) […]...[…] (2) [… ellen] twee o[…]

5Q15 6 (1) [...] schuine neerwaartse haal [...] (2) (Milik: 1) […] en twee[…] (3) (Milik: 2) […]o x/x[…] (4) (Milik: 3) […]o[…] 5Q15 8 (1) […]en breedte […]

5Q15 9 (1) [… bre]edte o[…] (2) […]de [poorten, die[…] (3) […]x[…]

5Q15 10 (1) […] vier voeteinden van lettertekens […] (2) [… en hij m]at op 5Q15 12 (1) […]ellen […] (2) […po]ort[…] 5Q15 15 (1) [… roe]d[en …] (2) [… tw]ee […]

5Q15 13 (1) […]hij mat[op …]

5Q15 11 (1) […] twe[e…] (2) […]…[…] 5Q15 14 (1) [… e]llen […] (2) [… ] ox … […]

5Q15 16 (1) […]o[…] (2)[… d]ie aan de zij[de van …]

5Q15 18207 (1) […]resten van lettertekens[…] (2) […]resten van lettertekens[…]

5Q15 17206 (1) […] x/x[…]

5Q15 19208 (1) […]x (2) […]resten van lettertekens[…]

5Q15 20209 (1) […]resten van drie lettertekens[…] (2) […]resten van twee lettertekens[…]

5Q15 21210 (1) […]…[…] (2) […]…[…] (3) […]…[…]

5Q15 22211 (1)212 […] albast en onyx213. (2)214 [en hij toonde mij de afmeting van de vierhonderd?215ta]chtig poternen216: [hun] breedt[e, die] van de poternen twee roeden [veertien ellen …] 206

Niet bewerkt door Milik 1962: 193: “lettres et mots mutilés”. Niet bewerkt door Milik 1962: 193: “lettres et mots mutilés”. 208 Niet bewerkt door Milik 1962: 193: “lettres et mots mutilés”. 209 Niet bewerkt door Milik 1962: 193: “lettres et mots mutilés”. 210 Niet bewerkt door Milik 1962: 193: “lettres et mots mutilés”. 211 Milik 1962: 1 I 7 – 14. 212 Milik 1962: 1 I 7. 213 Bespreking betekenis onder 14.2.2., eerste volume. 214 Milik 1962: 1 I 8. 215 Zie onder 10.7.1., eerste volume. 216 Bespreking betekenis onder 26.3.18., tweede volume. 207

31

(3)217 [… naa]r elke poort en een poort twee poortvleugels218, die van steen <waren>, zijn (= hun)219 breedte, die van de [poortvleugels] [één] roede, [zeven ellen VACAT] (4)220 [hij toonde mij de afmeting] van de twaal[f poort]en: de breedte van hun poorten drie roeden, éénentwintig] elle[n … elke] (5)221 […]o[…] [poort en de poort tw]ee [poortvleugels], de breedte van [de] poortvleugels anderhalve roede, [t]ieneneenhalf ellen […]o[…] (6)222 [… tor]ens, één aa[n] de [r]echterzijde en één aan de linkerz[ijde], hun breedte en hun hoogte […] (7)223 […] de poort binnenin aan de [rechter]zijde van de torens naar de hoogte van [de] to[rens …] (8)224 [… en] vijf [el]len, [v]eertig ellen aan elke zijde van [de] poort 24.7. Manuscript 11Q18 24.7.1. Tekst in kwadraatschrift 11Q18 1 bovenmarge [...]•‫[י סר‬...] (1) [...] ‫[ ארעי‬...] (2) [...]‫[כו‬...] (3) (4)

11Q18 2 [bovenmarge] [...]•‫[•היא א‬...] (1) [...]‫[•חתא כ‬...] (2) [...]• ‫[רתא‬...] (3) [...]•••[...] (4)

11Q18 5 11Q18 6 bovenmarge [... ‫ קני[ מאתי ותמני אמ]י‬...] (1) [...]‫[•נ‬...] (1) [... ‫ א[ל פריזיא ליד שור]א‬...] (2) [...]•‫[מפ‬...] (2) [...]‫[ח‬...]‫[ דרומא ופלג‬...] (3) [...]‫[פרזיא‬...] (4) [...]‫[ל‬...] (5)

11Q18 8 bovenmarge [... ‫ דהב [טב כולה ארבע רגלוה]י‬...] (1)225 [... ‫ פ[ותיה אמה ותרתי עשר]ה‬...] (2) [...]‫ פתו[רא ועלוי לחמא שויו‬...] (3)

217

11Q18 3 bovenmarge [...]•‫[•פ‬...] (1) [...]‫[•יא‬...] (2) [...]•‫[•מ‬...] (3) [...]•[...] (4)

11Q18 4 bovenmarge [...] •••• •••• •‫[מ‬...] (1) [...]‫בע‬ •• ••[...] (2) [...] ••••[...] (3) [...] ‫[ עד‬...] (4) [...] ‫[ עוב ב‬...] (5) [...] •••‫מר ל‬ [...] (6) 11Q18 7 bovenmarge [...] ‫[ על כול זרע בני‬...] (1) [...]‫[•א די להוו אכלי‬...] (2) [... ‫[ב להו סחור ]סחור‬...] (3)226

Milik: 1962: 1 I 9. Bespreking betekenis onder 26.3.6., tweede volume. 219 Het proleptische suffix sg. 3 m. stemt in numerus niet overeen met zijn erop volgend (congruentie in numerus). 220 Milik: 1962: 1 I 10. 221 Milik: 1962: 1 I 11. 222 Milik: 1962: 1 I 12. 223 Milik: 1962: 1 I 13. 224 Milik: 1962: 1 I 14. 225 ‫דהב [טב‬: aanvulling volgens García Martínez e.a. 1998: 317. 218

32

]••‫[פותי תרע] [ורומ‬...] (4) [...]• ••[...] (5)228 11Q18 10 I bovenmarge ‫ ד[י מי חיי‬...] (1)229 ‫ ש[ורא ד דהב טב‬...] (2)230 ‫[י מיא מ‬...] (3)231 [...] (4) ‫ ה[וב כול אבמהו‬...] (5)232 ‫[•ו חפי דהב‬...] (6) [‫[מאה ועש]ר‬...] (7)234 [...]•[ ]•[...] (8)

[... ]‫[ת מאה וחמשי‬...] (4)227 [...]‫[לעל‬...] (5) 11Q18 9 bovenmarge [...]‫ סחור[ סחור לעליתא ד‬...] (1) [...]‫[אמי עמודי שבעת‬...] (2) [...] ‫ ופו[תיהו אמי שת בשת‬...] (3) [...]‫[ב\כא ובנא בני עלוי כמ‬...] (4) [...] ‫[ ב\כא וכול בנינא ד‬...] (5)233 [...]‫[מקדשא ול•ל‬...] (6)

11Q18 11 bovenmarge [... ‫[• תוהי ארבעא רמי אמי א]רבע‬...] (1) [...]•‫[ינא ליד כותלא די סחר ל‬...] (2) [... ]‫ פותיה אמי[ תרתי ורומה אמי תרתי‬...] (3)

226

11Q18 10 II bovenmarge [... ‫( ארב]עא‬1)235 [...]•‫( מ‬2) [...]• (3)

‫סחור ]סחור‬: aanvulling: zie 4Q554 1 II 13. bij middel van de volledige vorm van het adverbium, zoals op 2Q24 1: 2, 4Q204 1 VI 22, 4Q554 2 II 14 en 5Q15 1 I 1. Zo ook aangevuld door Abegg 2003: 889. 227 ‫סחור ]סחור‬: aanvulling: zie 11Q18 7: 3. 228 Volgens García Martínez e.a. 1998: 317 leest Maurer ]‫ [תרעה‬maar er zijn geen sporen van rēš zichtbaar. De andere sporen kunnnen beantwoorden aan deze lezing maar ook aan andere. 229 ‫ד[י‬: García Martínez en Tigchelaar 1998: 1220 en García Martínez e.a. 2005: 60 vullen niet aan. 230 García Martínez e.a.: 1998: 320 geven drie mogelijkheden, om ‫ [ורא‬aan te vullen: 1° betreffende water: aanvulling bij middel van ‫ כי[ורא‬maar in de Hebreeuwse Bijbel is het wasbekken vervaardigd van koper (Ex 30: 18; 38: 8 en 39: 39), 2° gelet op de „stenen” op vijfde regel kan hier ‫ ש[ורא‬worden aangevuld en 3° de aanvulling ‫ פת[ורא‬...] is in deze context weinig waarschijnlijk ook al was de tafel vervaardigd van goud. De Hebreeuwse term ‫וֹר‬G ִ komt in Aramees 3ieuw Jeruzalem nogmaals voor op 11Q18 11: 8 in een erg fragmentarische context: […]x[…]x met kookpot/ wasbekken/estrade o[…]o[…]. De vermelding volgt op twee regels, waarin verwezen wordt naar poorten en de stadswal. Het betreft hier dus niet noodzakelijk het koperen wasbekken van de binnenste voorhof. Aanvulling bij middel van de term voor “stadswal”, is waarschijnlijker, gelet op de vermelding van de “levende wateren” op 11Q18 10 I 1 bedoelde wateren vloeien volgens Ezechiël 47: 2 uit de rechterzijde van het tempelcomplex, dat gescheiden is van de profane stad. De tempel van Aramees 3ieuw Jeruzalem bevindt zich in de stad. Bijgevolg is een beschrijving van de “levende wateren”, die uit de stadswal vloeien mogelijk. Dit houdt echter in, dat de muur van zuiver goud is, wat uit de bewaarde tekstgedeelten nergens kan worden opgemaakt. García Martínez en Tigchelaar 1998: 1220 vullen aan bij middel van ‫ ש[ורא‬maar García Martínez e.a. 2005: 60 vullen niet aan. 231 García Martínez e.a. 1998: 320 vullen ‫ [י‬aan door middel van ‫נפק[ו‬. 232 ‫ה[וב‬: zo ook García Martínez en Tigchelaar 1998: 1220. García Martínez e.a. 1998: 319 en 2005: 60): ‫[•ב‬. De foto vertoont duidelijk een spoor voorafgaand aan bēt maar verdere identificatie is onmogelijk. Het verkoolde gedeelte van het fragment is er van losgeraakt232. 233 ‫[בא‬: het eerste letterteken kan volgens García Martínez e.a. 1998: 318 ook dālet of rēš zijn. 234 Gelet op de beschikbare ruimte wijst eerder op [‫ ועש]ר‬dan op [‫ועש]י‬. Volgens García Martínez e.a.: 1998: 319. zo ook García Martínez en Tigchelaar 1998: 1229 lezen eveneens ‫[מאה‬. García Martínez e.a. 1998: 319 en 2005: 60: ‫[•אה‬. 235 ‫ארב]ע‬: verschillende aanvullingen en lezingen zijn mogelijk: ‫רַ ע‬, ְ “vier” (st. abs.m.), ‫ר ְעָ א‬, ְ “vier” (st. abs. f.), ‫ר ְעַ ת עֲ ַ*ר‬ ְ , “veertien” en ‫ר ְ ִעי‬,“veertig”. ְ

33

[...]‫[נאמה וכולה דהב טב די‬...] [...] [...] [... ‫ ד[י עמודי סחר מ תאע לת]רע‬...] [...]‫[מ תרע לתרע בשורתא‬...] [...]•[ ]• ‫[ל] [ בכיור‬...]

11Q18 13 bovenmarge [...] ‫[בארבע רגלוהי ונשט תורא‬...] (1) [...]‫ ר[חע רגלוהי וקרבוהי ומלח כולה‬...] (2) [... ‫ ו[שוח על נורא ואיתי קמח סלת]א‬...] (3) [...]‫ ר[ובע סתא ואסקה למדבחא כולה‬...] (4)237 [... ‫ לגוא מי]ותא‬F‫ רו[בע סתא ונס‬...] (5)238 [...]‫[א ובשרא מתערב בחדא‬...] (6) ‫[ ריחא‬...] (7) [...][...]••‫[•א ומב• מ‬...] (8)239 [... ‫[מרפסתא ליד יס]ודא‬...] (9)240 [...]‫[•רונ‬...] (10) [...]•[...] (11)

11Q18 12 II bovenmarge [...] (1) [...] (2) ‫[ב‬...] (3) ‫[מ‬...] (4) •‫[רו‬...] (5) •‫[ט‬...] (6) ‫[ועלא‬...] (7) • ‫[די‬...] (8)

(4) (5) (6) (7) (8)

11Q18 14 I bovenmarge •[...] (1)

Volgens García Martínez e.a. 1998: 321 vertoont het letterteken volgend op rēš links een basishaal en de resten van een neerwaartse haal rechts. Het is niet duidelijk op de foto, of de huid een vouw of een scheur vertoont. Bijgevolg zijn zowel nūn als tāw mogelijk. 237 Aangezien één ‫ סאה‬overeenstemt met twee ‫הי‬, kan volgens García Martínez e.a. 1998: 326 naar analogie met 3um 15: 9 – 10 als volgt worden aangevuld: ‫פיל במשח ר[ובע סתא‬. 238 Aanvulling: zie voetnoot 172. 239 ‫יס]ודא‬: zoals García Martínez en Tigchelaar 1998: 1222; García Martínez e.a. 1998: 326 en 2005: 62): ]•‫ליד יס‬: de spatie tussen dālet en yōd is eerder klein. Het spoor links van de sāmeḫ bestaat waarschijnlijk uit inkt. 240 Volgens García Martínez e.a. 1998: 326 kan het derde letterteken van •‫ ומב‬ook als rēš woeren gelezen maar het ook wijzen op een basis van bēt. Puntjes op beide stukken wijzen op een letterteken volgend op bēt. 241 Volgens García Martínez e.a. 1998: 328 kan ]‫ נצ ורד‬of ]‫ נצורד‬worden gelezen. De lezing ]‫ נצורה‬van Beyer (2004: 136) ligt paleografisch moeilijk maar niet onmogelijk. 242 Volgens García Martínez e.a. 1998: 328 zijn twee lezingen mogelijk: ‫ ובכול‬of ‫בכול‬, waarbij het hoofdprobleem wordt veroorzaakt door de min of meer horizontale sporen voorafgaand aan kaf, die bij geen enkel letterteken passen.

34

(4) (5) (6) (7) (8)236 (9)

11Q18 12 I bovenmarge ‫[• מ אל וערבליא די‬...] (1) ‫[יא פרישא ודי מעשריא‬...] (2) ‫[הו פרישא וסכינתא‬...] (3) [...] (4) ‫[כול רוח מערב‬...] (5) ‫[• שורא‬...] (6) ‫ א[ב הוב‬...] (7) ‫[בימי‬...] (8) [...]• ‫[י‬...] (9)

11Q18 14 II bovenmarge [... ‫( גפ כדי פרש מ לולבי]א‬1) [... ‫( מנצבהו וכלילא חמי]שיא‬2) [... ‫( גוא כפרא וכלילא שתיתי]א‬3) [...]‫ ורד‬+‫( שביעיא כדמות נ‬4)241 [...]‫( להוה לביש כהנא רבא‬5) [...]‫ ובכול על‬0‫[י‬...] (6)242 [...]‫[לכול ע‬...] (7) [...]••[...] (8)

236

[...]•‫ומ‬ [...]•‫הל‬ [...]•‫מו‬ [...]‫וא‬ [...]‫ור•ח‬ [...]‫חד‬

11Q18 16 I bovenmarge ‫ א[בני הוב כולהו‬...] (1)243 +‫[ל בו‬...] (2) ‫ כ[תפ‬...] (3) •[...] (4) (5) (6)

[...]‫[ל‬

11Q18 15 bovenmarge [...] ‫[משרתא עוד להו די להוה‬...] (1) [... ]‫[א וכול די להוו משצי שבעתיהו‬...] (2) [... ‫ [אחיהו עללי הלפו ארבע מא]ה‬...] (3) [...]• ‫[א אמר לי לעשרי ושת‬...] (4) [...]‫ קד[ישי קדישיא ולא‬...] (5) [...]‫ ע[ל]י[ ע‬...] (6)

11Q18 17 II bovenmarge [...]‫( שבעא בשבעא וא‬1) [... ‫ תר]עיא‬0‫( קני תלתא ורו‬2)244 [...]‫( לכול תרי עשר תרעי‬3) [... ‫( תרתי ועובי פותי כות]לא‬4) ]•[...][...]‫( קדמה קני מאה‬5)

11Q18 19 bovenmarge [...]‫[ה תרעיא לקבל הכלא ל‬...] (1) [... ‫ ראשי ח]דשא‬0‫[ביומא שביעיא וביו‬...] (2) [... ‫ ק[דש הוא היכלא ויקרא רב]א‬...] (3) [...] ‫[לכול עלמי‬...] (4) [... ‫[שרי למקרא לי בכת]ב‬...] (5) [...]‫ ל[מחזא לי כתב כ‬...] (6) [...]‫[מ] [ל] [ל‬...] (7)

243

11Q18 16 II – 17 I bovenmarge ‫[ל ותדתהו‬...]‫( וברכא תניני‬1) ‫ כ[המיא מקבלי‬...]‫( ופסחיהו ל‬2)245 ‫[תא ל•]ו[לא‬... ‫( מ ידהו דפש]טו‬3) [... ‫( עלל לה כול א]נש‬4)246 [...]• ‫[ידוהי כול‬...]

11Q18 18 bovenmarge ‫[כסי שבעא וספלי למרח שתא‬...] (1)247 [... ‫[•י ועליא שבעא דודי תפי על אבנ]י‬...] (2) [...]‫( ]וכ[ולהו תלתי ותרי אלפי ותשע מאה‬3)248 [...] [...] (4) [... ‫[אמר לי חזא אנת ד]י‬...] (5) [...]‫[לבתי חדוא ול‬...] (6) [...]‫[ל] [לל] [ ••ל‬...] (7)

‫א[בני‬: het linkse basisuiteinde van de bēt is zichtbaar. García Martínez e.a. 1998: 330 en 2005: 64: ‫[•ני‬. 244 Mogelijke aanvulling van ‫ תרע]יא‬volgens García Martínez e.a. 1998: 332: ‫ָא‬G ַ‫ ְרע‬%ַ of ֹ‫ ְרעֵ יהו‬%ַ (zoals op 5Q15 1 I 10). 245 Volgens García Martínez e.a. 1998: 333 kan ]‫ ופסחיהו ל‬als volgt worden aangevuld: ‫ל ְֶהווֹ ָ ְבר ִי‬ 246 Onzekere aanvulling van regeleinde, voorgesteld door García Martínez e.a. 1998: 332. 247 Volgens García Martínez e.a. 1998: 334 stemt het getal ‫ שתא‬overeen met de lezing van tekenresten, wat een probleem schept, gelet op het getal „zeven” op dezelfde en op de volgende regel. Bij wijze van alternatief kunnen de twee laatste vormen als één geheel worden gelezen: ]‫למרחשת‬, waarin het Rabbijnse woord ‫ מרחשת‬voor „bakpan” kan worden herkend. de functie van de prepositie blijft hier onduidelijk. 248 Volgens García Martínez e.a. 1998: 334 wordt hier mogelijk het getal 32 928 (= 96 x 7 x 7 x 7) vermeld.

35

‫‪11Q18 20‬‬ ‫‪bovenmarge‬‬ ‫]‪ ...‬כו[ל יו‪ 0‬שביעי קוד‪ 0‬אל דכר]נא ‪[...‬‬ ‫‪(1)249‬‬ ‫])לחמא ויסבו לחמ(א[ לברא מ היכלא לימי מערבה ]ויתפלגו‬ ‫‪(2)250‬‬ ‫]‪ ...‬וחזת עד די פ[ליג לתמני וארבעא כהני ש]‪[...‬‬ ‫‪(3)251‬‬ ‫‪[...] (3a)252‬מ כול שבעת פלוגת פתורי‬ ‫]‪ ...‬שביא די כ[הו וארבעת עשר כה]ני ‪[...‬‬ ‫‪(4)253‬‬ ‫תרתי לחמ[א די הות לבונתא ע]ליהו ‪[...‬‬ ‫]‪ ...‬כהניא‬ ‫‪(5)254‬‬ ‫]‪ ...‬חזא הוית עד חדא מ תרתי לחמא י[היבת לכהנא ר]בא ‪[...‬‬ ‫‪(6)255‬‬ ‫]‪ ...‬עמה ואחריתא יהיב לתנינא די קא[‪ 0‬פנבד מ]‪[...‬‬ ‫‪(7)256‬‬ ‫‪11Q18 21‬‬ ‫‪bovenmarge‬‬ ‫)‪[...] (1‬‬ ‫)‪•[...] (2‬ר ותרעי תרי‬ ‫)‪[...] (3‬ד לתרתי עליתא‬ ‫)‪] •[...] (4‬ק[נה חד פותי‬ ‫וכד‬ ‫)‪[...] (5‬א‬ ‫)‪ •[...] (6‬דרגא‬

‫‪11Q18 23 II‬‬ ‫‪bovenmarge‬‬ ‫)‪ (1‬עליהו ל]‪[...‬‬ ‫)‪[...] (2‬ודשל‪[...]• 0‬‬ ‫)‪ (3‬ומברכי ב]‪[...‬‬ ‫)‪ (4‬כולה סגי]‪[...‬‬ ‫)‪ (5‬ה כולה]‪[...‬‬ ‫)‪ ...] (6‬י[שראל‬

‫‪11Q18 22‬‬ ‫‪bovenmarge‬‬ ‫)‪ •[...] (1‬על ארבע קרנת מדבח]א ‪[...‬‬ ‫)‪[...] (2‬י מנה כול תרבה‬ ‫)‪ •[...] (3‬תרתי כוליתה‬ ‫)‪ ...] (4‬נ[שיפא פיל‬ ‫‪] (5)257‬במשח ‪ ...‬מד[בחא לריח‬ ‫‪] (6)258‬נחוח ‪[...‬לקדמי‬ ‫)‪[...] (7‬‬ ‫)‪•[...] (8‬עי‬

‫‪11Q18 24‬‬ ‫‪bovenmarge‬‬ ‫]‪ ...‬מע[ל שמשא אר]‪[...‬‬ ‫)‪(1‬‬ ‫]‪[...‬ה די מ כול ש•]‪[...‬‬ ‫)‪(2‬‬ ‫]‪•[...‬א די ארבעת]‪[...‬‬ ‫)‪(3‬‬ ‫]‪[...‬על כול זרעא]‪[...‬‬ ‫)‪(4‬‬ ‫]‪[...‬בכול שנא ל]‪[...‬‬ ‫)‪(5‬‬ ‫]‪[...‬כה עללי]‪[...‬‬ ‫)‪(6‬‬ ‫]‪[...‬כול די ל]‪[...‬‬ ‫)‪(7‬‬ ‫)‪(8‬‬

‫‪11Q18 23 I‬‬ ‫‪bovenmarge‬‬ ‫)‪•[...] (1‬י ומ‬ ‫)‪[...] (2‬פא‬

‫‪11Q18 25‬‬ ‫‪bovenmarge‬‬ ‫)‪[...] (1‬מ קודשי ישראל]‪[...‬‬ ‫‪[...] (2)259‬ור ובלילא ה\ח‬ ‫)‪[...] (3‬ריתא ויקרא]‪[...‬‬ ‫)‪•[...] (4‬בי בשרה די •]‪[...‬‬ ‫)‪•[...] (5‬לו עמה ומ]‪[...‬‬ ‫‪[...] (6)260‬ו ויכולו ויש]תו ‪[...‬‬ ‫)‪ ••[...] (7‬ומ]‪[...‬‬

‫‪249‬‬

‫‪,‬דכר] ‪ of‬דכר]נא ‪//2Q24 4: 8. García Martínez e.a. 1998: 337 stellen aanvulling voor bij middel van‬‬ ‫;‪, “gedenkoffer” (Lev 24: 7 en ook 2: 2, 9 en 16; 5: 12‬אזכרה ‪mogelijk een parallel met het Masoretische‬‬ ‫‪6: 8?; 3um 5: 26).‬‬ ‫‪250‬‬ ‫‪//2Q24 4: 9.‬‬ ‫‪251‬‬ ‫‪//2Q24 4: 11.‬‬ ‫‪252‬‬ ‫‪//2Q24 4: 12.‬‬ ‫‪253‬‬ ‫‪//2Q24 4: 13.‬‬ ‫‪254‬‬ ‫‪//2Q24 4: 14.‬‬ ‫‪255‬‬ ‫‪: García Martínez e.a. 1998: 336 en 2005: 66, García Martínez en‬ר]בא ‪//2Q24 4: 15. Aanvulling‬‬ ‫‪Tigchelaar 1998: 1224.‬‬ ‫‪256‬‬ ‫‪//2Q24 4: 16.‬‬ ‫‪257‬‬ ‫‪: zie onder 17.9., eerste volume.‬במשח ‪Aanvulling door middel van‬‬ ‫‪258‬‬ ‫‪. Zo ook García Martínez‬נחוח ‪ op de voorgaande regel verantwoordt aanvulling bij middel van‬לריח‬ ‫‪e.a.: 1998: 340.‬‬ ‫‪259‬‬ ‫;‪: n. m.‬נְ הוֹר ‪?,‬נה[ור ‪[ door middel van‬ור ‪García Martínez e.a. 1998: 344 suggereren de aanvulling van‬‬ ‫‪qatäl; “licht”.‬‬ ‫‪260‬‬ ‫‪: García Martínez e.a. 1998: 343 en 2005: 70, García Martínez en Tigchelaar‬ויש]תו ‪Aanvulling‬‬ ‫‪1998: 1226.‬‬

‫‪36‬‬

11Q18 27 bovenmarge [...]‫ה‬/‫ כו[ל ישראל ח‬...] (1)261 [...]•‫וכדי יש‬ [...] (2) [...]•‫[לי פסחיא חפ‬...] (3)262 ‫[ת‬... ‫ עד ת[דני שמשא וכו]ל‬...] (4) [...]‫[שי שלמיהו‬...] (5) [...]• ‫[לא לרויו‬...] (6)

11Q18 26 bovenmarge [...]‫[וכול אנשא די יח‬...] (1) [...]‫[יתמנו עלוהי‬...] (2) [... ‫[א עד תדני שמ]שא‬...] (3)263 [...] ‫[הי כחדא‬...] (4) [...] ‫שבעא‬ [...] (5) [...]‫[להוו שב‬...] (6)264 [... ‫[להו]ו‬...] (7)265

11Q18 29 bovenmarge [... ‫ מד]בחא‬0‫[ קוד‬...] (1) [...]•‫ עו‬0‫[בו ע‬...] (2) [...] ‫[רבו לה‬...] (3) [... ‫[משח וחמ]ר‬...] (4) [...]‫[קדמוהי‬...] (5) ‫ רי[ח נחוח‬...] (6)

11Q18 28 bovenmarge [...]‫[להוו דברי ב‬...] (1) [...]‫[•בר שבעת‬...] (2) [... ‫[א עד מעל ש]משא‬...] (3) [... 269‫[קורבני א]לא‬...] (4) [... ‫[י}{ תורי ת]רי‬...] (5)270 [... ‫[•י וכו]ל‬...] (6)

11Q18 30 bovenmarge [...]•‫[י ככול ד‬...]•[...] (1) [... ‫[י\ו עוד לויא דבח]י‬...] (2)266 [...]• ‫[ולהוה להו‬...] (3) [... 267‫[•• מ מעדי אל]א‬...] (4)268 [...]‫[נ מה די ל‬...] (5) [...]• ‫[תרוהי‬...] (6)

11Q18 32 bovenmarge [...] ‫[כרסיא‬...] [...]‫[וכתא וישוור‬...] [...]‫[א הכלא ומ דמ‬...] [... ]‫ אר[בעת קני‬...] [...]‫[על ארבע ש‬...] ‫[ מ הכלא‬...] ‫[ ומני‬...]•‫[ויד אב דמא‬...] ‫[ויקדשנה עליה‬...] [...]‫[לארבע‬...] 261

(1) (2) (3) (4) (5) (6) (6a) (7) (8)

11Q18 31 II bovenmarge [...]•‫ד‬ [... ‫כורסי]א‬ [...]•‫מנה ב‬ [...]•‫ידא ח‬ [...]•‫[ועל ש‬...] [...]‫היכלא‬ [...]•‫ויק‬

11Q18 31 I bovenmarge ‫[ת‬...] (1) (1) ‫נו‬ [...] (2) (2) (3) ‫[לא‬...] (3) (4) (5) (6) (7)

Aanvulling ‫כו[ל‬: voorgesteld door García Martínez e.a. 1998: 345, García Martínez en Tigchelaar: 1998: 1226 en Cook 2005: 70. 262 García Martínez e.a. 1998: 346 sluiten aanvulling door middel van een een vorm van ‫חפי‬, “bedekken” niet uit. 263 Aanvulling ‫שמ]שא‬: García Martínez e.a. 1998: 344 en 2005: 70, García Martínez en Tigchelaar 1998: 1226. 264 ‫להוו שב‬: als het hier perifrastisch gebruik van het participium met een vorm van het werkwoord “zijn” betreft, dan komt theoretisch een participium van volgende werkwoorden voor aanvulling in aanmerking: ‫שבח‬, paccel: “prijzen”, ‫שבי‬, pəcal “gevankelijk wegvoeren”, ‫שבע‬, pəcal: “voldaan zijn”, ‫שבע‬, hafcel: “bezweren” en ‫שבק‬, pecal: “laten”. Als de lettertekens toebehoren aan een participium, dan komt uitsluitend een pəcalvorm in aanmerking, met andere woorden een participiumvorm van de werkwoorden ‫שבי‬, ‫ שבע‬en ‫שבק‬. De betekenis van eerstgenoemd werkwoord is weinig waarschijnlijk. Het werkwoord ‫ שבע‬komt voor op 11Q18 20: 3a. 265 Aanvulling ‫ להו]ו‬naar analogie met ‫ להוו‬op de voorafgaande regel is mogelijk. Andere vormen van het werkwoord ‫הוה‬, “zijn”, zijn niet uitgesloten. 266 Onzekere aanvulling, voorgesteld door García Martínez e.a. 1998: 349. 267 Andere mogelijkheden: ‫א]לה‬, ‫ א]להא‬of ‫א]להה‬. 268 Kan volgens García Martínez e.a. (1998: 349) worden aangevuld aan de hand van Lev 23: 2, 4, 37 en 44 ( ‫)מודי יהוה‬. 269 Andere mogelijkheden: ‫א]לה‬, ‫ א]להא‬of ‫א]להה‬. 270 García Martínez e.a. 1998: 347 stellen aanvulling voor door middel van het getal “twee” op basis van de passussen 3um 29: 17, Jub 16: 22 en 11Q19 XVII 12 – 14 en XXVIII 2 – 5 (Tempelrol).

37

[...] ‫[•י ויסוד‬...]

11Q18 34 bovenmarge? [...] ‫[• אל‬...] (1) [...]‫[• ורח‬...] (2) [...]••[...] (3)

11Q18 35 [...]‫[א מ כול‬...] [...]‫[רוחי ע‬...]

(9)

(1) (2)

11Q18 37 [...]• ‫[לו‬...] [...]•‫[•י מ‬...] [...]‫[יא פחתא ל‬...] [...]‫[די ישר‬...]

(1) (2) (3) (4)271

11Q18 33 [...]‫[לריח נחוח‬...] [...]‫[•יא ואליא ג‬...] [...]‫[פרישא על‬...] [...]•‫[ כ‬...]

11Q18 36 bovenmarge? [...] ‫[•רי‬...]•[...] (1) [...]‫[שר‬...] (2)

24.7.2. Vertaling 11Q18 1 (1) […]xx xxo[…] (2) […] onderste […] (3) […]xx[…]

11Q18 2 (1) […]oxxx xo[…] (2) […]oxxxx[…] (3) […]xxx o […] (4) […]ooo[…]

11Q18 4 (1) […]xo oooo oooo […] (2) […]oo oo xx[…] (3) […]oooo […] (4) […] tot […] (5) […] xxx x […] (6) […] xx xooo […]

11Q18 3 (1) […]oxo[…] (2) […]oxx[…] (3) […]oxo[…] (4) […]o[…]

11Q18 5 (1) […]ox[…] (2) […]xxo[…]

11Q18 6 (1) [… veertig roeden?] tweehondertachtig ell[en …] (2) [… d]eze woonblokken272 aan de zijde van [de] stadswal […] (3) […] het zuiden en de helft […]x[…] (4) […]de woonblokken […]x[…] (5) […]x[…] 11Q18 7 (1) […] over al het zaad (= nakomelingschap) van de kinderen van […] (2) […]ox, diegenen, die zijn etende […] (3) […]x voor hen rondom [heen …] (4) […]x honderdvijft[ig …] (5) […]op/over[…]

271 272

Aanvulling van ]‫ ישר‬bij middel van een werkwoordsvorm of bij middel van „Israël” is mogelijk. Bespreking betekenis onder 26.3.15., tweede volume.

38

(1) (2) (3) (4)

11Q18 8 (1) [… goud ]goed, zijn/haar geheel, zi[jn]/ha[ar] vier voeten[…] (2) […]zijn/haar [b]reedte één el en de twaal[f …] (3) […] de [ta]fel en zij hadden het brood erop geheven[…] (4) […] de breedte van [de] poort en hoogte oo[…] (5) […]oo o[…] 11Q18 9 (1) [… rondom]heen naar de verdieping x[…] (2) […] ellen, zeven zuilen […] (3) […] hun [bre]edte ellen zes bij zes […] (4) […]xx en een constructie (= geconstrueerde), er bovenop gebouwd xx[…] (5) […]xx en deze gehele constructie […] (6) […]de tempel en xox[…] 11Q18 10 I (1) [… d]ie van levende wateren (2) […] deze [m]uur <was/is van> goed (= zuiver) goud (3) […]xx het water van(af) (4) […] VACAT (5) [… h]wbn al hun stenen (6) […]oxx bedekt <door middel van> goud (7) […]honderdentie[n] (8) […]o[ ]o[…]

11Q18 10 II (1) vie[r /veer …] (2) xo[…] (3) o[…] (4) en xo[…] (5) xxo[…] (6) xxo[…] (7) xx[…] (8) xxox[…] (9) xx[…]

11Q18 11 (1) […]o xxx zijn vier; v[ier] ellen hoog[…] (2) […]xxx langs de zijde van de muur, die omgevend xo[…] (3) [… elle]n twee en zijn hoogte <was> ellen twe[e …] (4) […]xxxx en zijn geheel zuiver goud, dat/die[…] (5) […] VACAT […] (6) [… di]e van zuilen rondomheen gaande van poort naar po[ort …] (7) […] van poort naar poort in de stadswal […] (8) […]x[…]x met wasbekken273 o[…]o[…] 11Q18 12 I (1) […]o van deze en de ziften, die (2) […]xx het afgedragene en die/dat van de tienden (3) […]hun afgedragen en geschonken/geschikt (4) […] VACAT (5) […]elke zijde westen (6) […]o de wal (7) […]hwbn[s]teen (8) […]aan de rechterzijde (9) […]xo[…]

273

Zie onder 11.6.3., eerste volume.

39

11Q18 12 II (1) […] (2) […] (3) x[…] (4) x[…] (5) xxo[…] (6) xo[…] (7) en boven[…] (8) de/datgene, die o[…]

11Q18 13 (1) […]bij zijn vier poten en hij vilde de stier […] (2) [… hij w]aste zijn poten en zijn ingewanden en hij zoutte zijn geheel in[…] (3) [… en] hij plaatste hem op het vuur en hij bracht fijn tarwemeel[…] (4) [... een vi]erde sə’ā en hij bracht omhoog naar het altaar zijn geheel[…] (5) [… een vi]erde sə’ā en hij goot uit in de troggen[… (6) […]x en het vlees <was> ondergedompeld in één […] (7) […] de geur VACAT […] (8) […] de galerij274 aan de zijde [van de] ba[sis …] (9) […]ox enxxo xoo[…] (10) […]oxxx[…] (11) […]o[…] 11Q18 14 I (1)[…]o

11Q18 14 II (1) een druif, wanneer zij voortspruitende uit [de] bloesems[…] (2) vanuit hun scheuten275 en de vij[fde] kroon[…] (3) het binnenste van een cipressenbloem en [de] ze[sde] kroon[…] (4) de zevende zoals het beeld van bloesem en xx[…] (5) hij zal zijn gekleed wordende de hogepriester[…] (6) […]xx en in geheel naar[…] (7) voor alles x[…] (8) […]oo[…]

11Q18 15 (1) […]het tellen276 [niet] meer, uitgezonderd voor hen, die zijn/zullen zijn […] (2) […]x en allen, die hun weke[n] voleindigend wordende zullen zijn[…] (3) […]hun broeders zullen zijn in hun plaats tredende277, vierhonder[d …] (4) […]x hij zei tegen mij zesentwintig o[…] (5) [… de hei]ligste van de offergaven en xx[…] 274

Bespreking betekenis onder 26.3.12., tweede volume. De vorm ‫ מנצבהו‬biedt volgende twee interpretatiemogelijkheden: - ֹ‫ִ ְצבֲ הו‬H‫מ‬: ִ (min + nisbā + hōn). Deze interpretatie biedt als probleem, dat de eind-t van het substantief niet bewaard is gebleven. García Martínez e.a. 1998: 328 en García Martínez en Tigchelaar 1998: 1223: “from their shoot”. Maier: 1997: 332: “von ihren Pflanzen”. Volgens García Martínez e.a.: 1998: 310 betreft het hier eerder spellings- dan fonologische assimilatie. - ֹ‫מנְ צַ בֲ הו‬: ִ inf. p³cal van ‫נצב‬, “planten”, + suf. pl. 3 m. Beyer 2004: 136: “ihrer Einpflanzung”. Volgens García Martínez e.a. 1998: 310 betreft het in de eerste mogelijkheid eerder een geval van spellingsassimilatie dan van fonologische assimilatie. In de tweede mogelijkheid is er helemaal geen sprake van assimilatie. 276 De vorm ‫ משרתא‬is volgens García Martínez e. a. 1998: 329 – 330 hetzij een participium pluralis van ‫ שרי‬hetzij een nomen, is onzeker. Defectieve spelling van ‫משריתא‬, „kamp; rustplaats” is niet erg waarschijnlijk. Een nomen, „dienst” of een andere vorm verwant met het Hebreeuwse ‫ שרת‬ligt moeilijk, aangezien het Aramees de wortel ‫ שרת‬niet kent. Nochtans maakt het gebruik van andere Hebreeuwse leenwoorden in deze tekst dit mogelijk. Een andere mogelijkheid bestaat erin ‫ משרתא‬als ‫ מסרתא‬te lezen, van de wortel ‫מסר‬: dit komt voor in 4Q534 1 I 9 als parallellisme met ‫ חשבו‬en in 4Q536 2: 3 in de uitdrukking ‫די מסר לי במני‬, „die mij tellen onder de aantallen”; het nomen zou dan kunnen worden begrepen als „het tellen”. Volgens Beyer 2004: 499 betreft het een status determinatus singularis van ‫משרי‬, “Lager; Wohnung”. Bij Beyer 1983: 629 heeft het nomen met als betekenis “ordnungsgemäβe Stellung”. Volgens García Martínez e. a. 1998: 329 – 330 kan de vorm ‫“ לה‬maar” of „voor hen (f.)” betekenen. Gelet op de volgende werkwoordsvorm in het enkelvoud is “maar” waarschijnlijker. 277 Tegenwoordige of toekomende tijd: zie verder onder hoofdstuk 27. 275

40

(6) […] zij zullen zijn [b]innenga[a]nde278 x[…] 11Q18 16 I (1) [… st]enen hwbn alle van hen (2) […]x (fijn)linnen (3) [… sch]ouderstukken (4) […]ox 11Q18 16 II – 17 I (1) en een tweede zegening […]x en hun dankoffers (2) en hun paasoffers […] de [p]riesters ontvangende (3) van hun hand, die [zij] uitgestrek[t hebben]xx xo[en] niet (4) binnentredende erin279 elke pers[oon …] (5) […]zijn handen, alles o[…] 11Q18 17 II (1) zeven bij zeven280 en x[…] (2) drie roeden en de hoogte van [de] poor[ten …] (3) naar alle twaalf poorten[…] (4) twee en de dikte <was> de breedte van [d]e muu[r …] (5) voor hen281 honderd roeden[…] (6) […]o [ ]x[…] 11Q18 18 (1) zeven bekers en zes kommen, om te ruiken[…] (2) […]xx en boven zeven ketels, geplaatst, om te koken282 op sten[en …] (3) [en all]en van hen tweeëndertigduizend negenhonderd[…] (4) […] VACAT […] (5) […]hij zei tot mij: gij kijkend283 naar, die/datgene(n), d[ie/dat …] (6) […] in de kamers284 van de vreugde en naar x[…] (7) […]x[ ]xx285[ ]x xoo[…] 11Q18 19 (1) […]x de poorten, [die ]voor de tempel x[ …] (2) […]op de zevende dag en op de eerste dag van [de] m[aand ...] (3) [… h]eilig hij, de tempel en de grote glorie[…] (4) […] voor alle tijden VACAT […] 278

Tegenwoordige of toekomende tijd: zie verder onder hoofdstuk 27. Refereert volgens García Martínez e.a. 1998: 332 aan de tempel zelf of een onderdeel ervan. 280 De vrouwelijke vorm van het telwoord verwijst volgens García Martínez e.a. 1998: 332 eerder naar qanÌn dan naar ‘ammÌn. 281 ‫ קדמה‬vertoont volgens García Martínez e.a. 1998: 333 een merkwaardige grammaticale vorm. Men verwacht ‫קדמוה‬. Onduidelijk zijn 1° de betekenissen 0‫קד‬, „eerste” of „voor” en 2° het vrouwelijke antecedent van het persoonlijk suffix. 282 García Martínez e.a. 1998: 334 merken op, dat, aangezien het nomen ‫„ תפיא‬fireplace; stove” betekent, ‫ תפי‬hier de vorm van het pt. p. van het denominatieve werkwoord ‫תפי‬, „to set for cooking”. 283 Volgens García Martínez e.a. 1998: 334 eerder een participium dan een imperatief. 284 Bespreking betekenis onder 26.3.3., tweede volume. 285 [ ]‫[לל‬: mogelijk een vorm van ‫עלל‬, “binnengaan”, bijvoorbeeld ‫ִ לי‬I ָ‫ע‬, p³cal pt. a. pl. m. abs. zoals op 11Q18 15: 3 en 6[; 24: 6. 279

41

(5) […]hij begon mij voor te lezen uit een geschrif[t …] (6) [… om] te doen zien286 ( = tonen) aan mij het geschrif[t van] x[…] (7) […]x[]x[]x[…] 11Q18 20 (PARALLELPASSUS 11Q18 20: 1 -7//2Q24 4: 8 – 16) (1) [… e]lke zevende dag voor God [het] gedenkof[fer …] (2) [(het brood en zij zullen) het (brood)] nemen287 naar buiten uit het tempelgebouw naar rechts/het zuiden288 van de/zijn289 westzijde [(en het zal worden verdeeld)] (3) [… en ik keek naar datgene, wat verdee]ld wordende aan vierentachtig priesters x[…] (3a) met alles <was> verzadigd/voldaan290 de verdeling van de tafels van (4) [… de oudsten, diegenen onder h]en, en veertien priest[ers …] (5) [… de priesters VACAT de [twee broden], diegenen, [waarop] was de wierook[…] (6) [… was één van de twee, het brood werd ge]geven aan de ho[ge]priester […] (7) [… met hem en het andere werd gegeven aan de plaatsvervanger, die] dichtbij291 [staan]de x[…] 11Q18 21 (1) […] VACAT (2) […]ox en twee poorten (3) […]x voor de twee verdiepingen (4) […]ox292 één [r]oede, de breedte van (5) […]x VACAT en evenzo (6) […]o de trap

11Q18 22 (1) […]o op de vier horens van [het] altaar (2) […]xx ervan van geheel zijn vet (3) […]o de/zijn twee nieren (4) […]de [ge]rstebloem gedompeld (5) [in olie …]het [al]taar voor een geur (6) [aangename…]eerst (adv.) (7) […] VACAT (8) […]oxxx

286

Kan uitsluitend infinitief pecal zijn. Tegenwoordige of toekomende tijd: zie verder onder hoofdstuk 27. 288 ‫ לימי‬verwijst volgens García Martínez e.a. 1998: 337 hetzij naar “rechts” of naar “het zuiden”. In laatstgenoemd geval betekent de zin “ten zuidwesten ervan”. De verwijzing is niet duidelijk, wegens de onvolledig bewaarde context. Mogelijk bevatte deze regel het einde van de zin, die aanvangt in 2Q24 4: 9 met ‫ויסבו ל ְַחמָ ]א‬. In dit geval verwijst “brood” naar het oude toonbrood. Deze beschrijving kan worden vergeleken met Mišnā MənāÒōt 11.7 en Mišnā Šəqālīm. 6.4, waarin wordt verwezen naar de drie tafels met het toonbrood. Eén ervan, in goud, bevindt zich in het ‫היכל‬. Hierop lag het toonbrood de gehele tijd door. De twee andere tafels bevinden zich in de 0‫אול‬, één in marmer en één in goud: “op de tafel van marmer legden zij het toonbrood, toen het werd binnengebracht, en op die van goud, toen het werd buiten gebracht.” 289 Het suffix (sg. 3 m.) verwijst volgens García Martínez e.a. 1998: 337 waarschijnlijk naar ‫היכל‬ (n.m.). 290 Aangezien ‫ פלוגת‬een vrouwelijke vorm is, kan ‫ שבעת‬volgens García Martínez e.a. 1998: 337 onmogelijk het vrouwelijke verwijzende telwoord zijn. Eerder komt een perfectumvorm van ‫שבע‬, voldaan zijn”, in aanmerking. Hierdoor lijkt de zin erop te wijzen, dat er voldoende toonbrood was. 291 Bespreking betekenis: zie onder 6.1.4., tweede volume. 292 García Martínez e.a. 1998: 338 stellen aanvulling van •[ voor door middel van pers. suf. pl. 3 m. voor, waardoor de bedoelde zinsstructuur als volgt kan worden begrepen: “en de lengte/hoogte van hun… één roede”. Genoemde afmeting van één roede stemt overeen met de hoogte en de lengte van de kamers of slaapzalen (‫ )הניה‬van de huizen in het woonblok (4Q554 2: 6; cf. 5Q15 1 II 9 – 10). 287

42

11Q18 23 I (1) […]oxx en van (2) […]xx

11Q18 23 II (1) over hen x[…] (2) en van …293 o[…] (3) hun bezittingen (= offers ?) […] (4) en zegenend294 x[…] (5) alles ervan xxx295[…] (6) als alles ervan[…] (7) […I]israël[…]

11Q18 24 (1) […] de [zon]sondergang296 xx297[…] (2) […]x oordeel298 van elke xo[…] (3) […]ox , die van vier[…] (4) […]over het gehele zaad (= nakomelingschap)[…] (5) […]in elk jaar x[…] (6) […]xx binnengaand […] (7) […]elke, die x[…] 11Q18 25 (1) […]van de offers van Israel[…] (2) […]xx en in de nacht x[…] (3) […]xxxx de … en de glorie/en hij roept299[…] (4) […]oxx … zijn vlees, dat o[…] (5) […]oxxx ermee, en van[…] (6) […]xx en zij eten/zullen eten300 en zij zullen dr[inken …] 293

Volgens García Martínez e.a. 1998: 338 kan de vorm 0‫ של‬op drie wijzen worden begrepen: 1° als nomen met als betekenis “peace” of “peace-offering”, hoewel in laatstgenoemde betekenis het nomen overwegend in pluralis wordt verschijnt, 2° als adjectief: 0ֵ‫של‬, ְ “volledig; goed” en 3° als een werkwoordsvorm paccel, “compenseren; een eed afleggen”: 0ֵI‫ש‬. ַ Schattner-Rieser (2004: 65) vertaalt door middel van “die van het welzijn” 294 Aangezien aangezien alle vormen van de prepositie min in 11Q18 ongeassimileerd zijn, is de lezing ‫ ִמ ִ ְרִ י‬, “vanaf de knieën” (F‫ ִר‬: ְ n.f.; qitl; “knie”) volgens García Martínez e.a. 1998: 341 onwaarschijnlijk. Mijns inziens kan de vorm op twee wijzen worden geanalyseerd: 1° ‫מ ְב ַרכִ י‬, ִ dit is p³cal inf. pl. abs. of 2° ‫מבָ ְרכִ י‬, ִ dit is paccel pt. a. pl. m. abs.. 295 ]‫ סגי‬kan volgens García Martínez e.a. 1998: 341 worden toegewezen aan een vorm van een van volgende werkwoorden: ‫סגד‬, “zich neerwerpen; vereren” (səgīd: pəcal pt. p./pf. p.), ‫סג‬, “toebrengen” (hiervan komt uitsluitend paccel voor) en ‫סגר‬, “afsluiten”: (səgīr: pəcal pt. p./pf. p.)fwel ַ‫סג‬, ְ “ hoge ambtenaar” is uitgesloten wegens de context. Als het een geval van de spelling van Úin bij middel van sāmeḫ, zoals wordt aangenomen door García Martínez e. a. 1998: 310; betreffende de spelling van Úin), dan betreft een vorm van ‫ִ י‬J‫ש‬, ַ “veel”. Bedoelde spelling komt zesmaal voor in de Targum Job: 11Q10 XXVI 1, 3 en 4, XXVIII 4 en 6 en XXXII 10. 296 Bespreking betekenis onder 26.3.10., tweede volume. 297 García Martínez e.a. 1998: 343 sluiten ]‫ אר‬als een vorm van ‫( ארבעא‬cf. regel 3) niet uit, hoewel de betekenis ervan moeilijk te begrijpen is in de context van de regel. 298 Vermelden volgende analysemogelijkheden van de vorm ‫די‬: 1° een vorm van √dyn, “oordelen”: een werkwoordsvorm: pəcal pt. sg. m. abs. of pəcÌl pf. sg. 3 m. of 2° een nominale vorm: ‫די‬:ִ n. m.; qÌl; “recht, gerecht”. In laatstgenoemd geval is de positie van de prepositie min onduidelijk. Behoort de eraan voorafgaande h± tot deze vorm? Volledige spelling van het demonstratief pronomen wordt niet verwacht in 11Q18. 299 ]‫ויקרא‬: In morfologisch opzicht kan de vorm op twee wijzen worden geanalyseerd (cf. 11Q18 31 II 7): 1° als een werkwoordsvorm: pəcal ipf. sg. 3 m. van ‫ ִי ְק ֵרא‬of 2° een nominale vorm: st. det. sg. van ‫ ְי ַק ָרא‬. 300 Tegenwoordige of toekomende tijd: zie verder onder hoofdstuk 27.

43

(7) […]oo en x[…] 11Q18 26 (1) […]en al de mannen, die xx301[…] (2) […]zij worden/zullen worden aangeduid erover[…] (3) […]x totdat [de] zo[n] ondergaat/zal ondergaan[…] (4) […]xx tezamen VACAT […] (5) […] VACAT zeven[…] (6) […]zij zijn/zullen zijn xx[…] (7) […]te zij[n …] 11Q18 27 (1) […ge]heel Israël x[…] (2) […] VACAT en zodra xxo[…] (3) […]xx de paasoffers xxo[…] (4) [… tot]dat de zon ondergaat/zal ondergaan en al[le …] (5) […]xx hun celebratieoffers[…] (6) […]niet (?)302 om te bevredigen/voldoen/verzadigen o[…] 11Q18 28 (1) […]zij zullen zijn wegvoerende x[…] (2) […]oxx zeven[…] (3) […]x tot aan z[on]sonpgang303[…] (4) […]offergaven van (= bestemd voor) G[od …] (5) […]x{x} tw[ee] stieren[…] (6) […]oxx en a[l(le)…]

11Q18 29 (1) […]x voor [het] al[taar …] (2) […]… met xxo[…] (3) […]xxxx voor het […] (4) […]olie en wi[jn …] (5) […]voor hem/het[…] (6) […]een aange[name ge]ur[…]

11Q18 30 (1) […]o[…]xx zoals al xo[…] (2)304 […]xx terwijl de Levieten offerende […] (3) […]en het zal voor hen zijn o[…] (4) […]oo van de feesten van G[od …] (5) […]x wat is voor die/datgene x[…] (6) […]zijn plaatseno[…]/z[ij] beiden305

301

11Q18 31 I (1) […]x (2) […]xxx (3) […]xx

Waarschijnlijk bevat ]‫ יח‬de eerste twee lettertekens van de werkwoordsvorm van een relatieve bijzin hetzij een imperfectumvorm van een werkwoord met als eerste radicaal Òēt of de perfectumvorm van een werkwoord met als eerste twee radicale yōd en Òēt. In laatstgenoemd geval kunnen in aanmerking komen: ‫יחט‬, “opstellen” en ‫יחל‬, “verwachten”. 302 ‫ לָא‬kan volgens García Martínez e.a. 1998: 346 begrepen worden als het negatiepartikel of als het einde van een vorm. Betreft het een oproep tot matigheid met wijnverbruik na het vredesoffer, (cf. Eli’s beschuldiging in 1 Sam: 1: “En Eli zei tot haar: “Hoe lang zult gij u dronken aanstellen? Doe uw wijn weg van u!” 303 Bespreking betekenis onder 26.3.10., tweede volume. 304 De syntaxis van de zin is volgens García Martínez e.a. 1998: 349 onduidelijk. ‫ עוֹד‬kan betekenen: “still; yet” maar dan verwacht men ‫וְ עוֹד‬. Dit adverbium kan voorafgegaan zijn door ‫( לָא‬met als betekenis: “niet langer”). Mogelijke aanvulling: ‫( לָא ל ְֶהו[וֹ עוֹד‬zie ook commentaar bij 11Q18 15: 1). 305 Volgens García Martínez e.a. 1998: 349 kan de vorm ‫ א[תרוהי‬worden begrepen als 1° een constructie van ‫אֲ ַתר‬: n.m.; qatal; “oord; plaats” + pers. suf. sg. 3 m. of 2° een ander nomen pl. + pers. suf. sg. 3 m.. Mijns inziens biedt de lezing van het laatste letterteken als wāw in plaats van yōd de mogelijkheid te vertalen bij middel van tryhw[n, “zij beiden”.

44

11Q18 31 II (1) xo[…] (2) [de] tronen[…] (3) van het xo[…] (4) de hand xo[…] (5) en op xo[…] (6) van de tempel[…] (7) en xxo306[…]

11Q18 32 (1) […]de tronen […] (2) […]xxxx en hij haast zich307[…] (3) […]x de tempel en van/en wie308 xx[…] (4) […] [z]even/[v]ier309 van zijn roede […] (5) […]op vier x[…] (6) […]x van de tempel (6a) en aan de zijde van de steen, xxxo[…] en van mij (7) […]en zij maken hem heilig (8) […]van vier (9) […]oxx en het fundament van (?)

11Q18 33 (1) […]voor een aangename geur[…] (2) […]ox en de rammen x[…] (3) […]het afgedragene naar[…] (4) […]x xo[…] 11Q18 35 (1) […]x van al(le)[…] (2) […] de geesten/ruimten310 van x[…]

11Q18 34 (1) […]o deze […] (2) […]o xxx[…] (3) […]oo[…]

11Q18 36 (1) […]o[…]oxxx (2) […]xx[…]

11Q18 37 (1) […]xxxx o[…] (2) […]ox xo[…] (3) […]xx de kuil311 x[…] (4) […]xx xx[…] 24.7.3. Inhoudsopgave in tabelvorm te onvolledig; geen herkenbare elementen frg. 1 frg. 2 frg. 3

herkenbare elementen

samenhangende inhoud

306

]•‫ ויק‬kan volgens García Martínez e.a. 1998: 351 op twee wijzen worden aangevuld: (cf. 25: 3): 1° door middel van een werkwoordsvorm: ‫ויקר]א‬, w³yiq[r±: pecal ipf. sg. 3 m. van ‫ קרא‬en 2° gelet op Íy³qarË op 11Q18 19: 3 bij middel van een nomen. 307 De lezing van de laatste lettertekens van de vorm ‫ וישוור‬is volgens García Martínez e.a. 1998: 352 onzeker. In paleografisch en grammaticaal opzicht is een paccelvorm van √šwy, “leggen”, uitgesloten. 308 ]‫ ומ דמ‬kan volgens García Martínez e.a. 1998: 352 op twee wijzen worden geanalyseerd: 1° conjunctie + prepositie + nomen en 2° conjunctie + onbep. pers. pron. (man, “wie?”) + ww.vorm. 309 ‫אר[בעת קניה‬: als het getal hoort bij de erop volgende lengtemaat, dan is dit op het eerste gezicht een uitzonderlijke variant. Ditommaso 2005: 79 wijst er echter terecht op, dat het een status constructusverbinding betreft bij middel van een persoonlijk suffix. 310 García Martínez e.a. 1998: 354 vertalen bij middel van “the spirits”. 311 De betekenissen “goeverneur” en “vloek” passen volgens García Martínez e.a. 1998: 355 hier niet. Op basis van een passus van de Mišnā kan mijns inziens de betekenis “kuil” in overweging worden genomen: “En aan de zuidwestelijke hoek (van het altaar?) waren er twee kuilen, zoals twee smalle neusgaten, waardoor het bloed, dat was gegoten over de westelijke basis en over de zuidelijke basis, naar beneden vloeide en zich te vermengde” (Mišnā Midd²t: 3: 2).

45

te onvolledig; geen herkenbare elementen frg. 4 frg. 5



frg. 6: beschrijving woonblokken (aan de stadswal) frg. 7: nakomelingenschap, eten en het getal: 150 frg. 8: tafel: vier voeten , breedte, tafel, geheven broden, breedte van poort, hoogte frg. 9: elementen beschrijving van een gebouw (tempel?) frg. 10 I: levende wateren, gouden muurbekleding en hwbn frg. 10 II frg. 11: architectonische beschrijving frg. 12 I: afdracht van tienden hwbnsteen frg. 12 II frg. 13: offer van een stier frg. 14 I frg. 14 II: ceremonie van de zeven kronen vijfde, zesde en zevende genoemd met hun beschrijving frg. 15: getal 426 priesters/ceremonie van de afwisseling van de wacht frg. 16 I: hwbn en linnen frg. 16 II – 17 I: ontvangst van de paasoffers ? frg. 17 II: architectonische beschrijving frg. 18: ceremonie van de zeven bekers en de zes komme frg. 19: ceremonie van het begin van de ordonantiedagen; ceremonie van de geschriftlezing frg. 20: ceremonie van de afwisseling van de wacht frg. 21: architectonische beschrijving frg. 22: offerceremonie: vier altaarhoeken, vet, nieren, gerstebloem, geur frg. 23 I frg. 23 II: bezittingen (= offers?) en Israël frg. 24: zonsondergang, oordeel van elke, nakomelingschap, elk jaar, binnengaan frg. 25: elementen van een offerceremonie frg. 26: aanstelling frg. 27: ceremonie van de paasoffers frg. 28: elementen van een offerceremonie: offergaven aan God en twee stieren frg. 29: elementen van een offerceremonie: altaar, olie/wijn en aangename geur

46

te onvolledig; geen herkenbare elementen



frg. 30: offerende Levieten feesten van God frg. 31 I frg. 31 II: tronen, de tempel en zegening frg. 32: ceremonie van de tronen frg. 33: elementen van een offerceremonie: aangename geur en rammen frg. 34 frg. 35: geesten van … frg. 36 frg. 37

24.8. Herwerkte pentateuchc (4Q365c) De Herwerkte pentateuch bevat een beschrijvende opmeting van de tempel (4Q365a 28 II 1 - 11), die nagenoeg volledig parallel is aan die van de Tempelrol (11Q19 XLI 4 - 17). Hierna volgen tekst en vertaling van bedoelde tekst met de parallelversie op de Tempelrol. De varianten worden in het grijs aangeduid: 4Q365a 2 I (9) en de afstand van de richting van ‫ לרות‬F‫מה ורור‬ (10) en de afstand in alle richtingen ervan ‫ לכול רוחותיה‬F‫אור‬ (11) tussen nis en nis drie en een halve el ‫בי תרו לתו שלוש אמות וחצי‬ 4Q365a 2 II (1 - 7//11Q19 XLI 4 – 17) (1//4) honderd ellen; ‫מאות באמה‬ ‫מאות באמה‬ (1//5 - 6) en vanaf de poort van Zebulon tot aan de poort van Gad, drie[honderd (2) en zestig ellen]; ‫ ושלושה מאות באמה‬0‫ומשער זבול עד שער גד ששי‬ ‫ ושלוש מאות באמה‬0‫ומשער זבול עד שער גד ששי‬ (2//6 - 7) vanaf de poort van Gad to[t aan de noordelijke hoek, driehonderd] en zestig ellen, ‫ באמה‬0‫ומשער גד עד פנת הצפו שלוש מאות וששי‬ ‫ באמה‬0‫ומשער גד עד פנת הצפו שלוש מאות וששי‬ (2//7 - 8) vanaf deze hoek tot aan de poort van Dan, drie[honderd] en zestig ellen; ‫ומ הפנה הזואת עד שער ד שלוש מאות‬ (2//8 - 9) evenzo [vanaf de poort van Dan tot aan] (3) de poort van Naftali: driehonderd en zestig ellen; ‫ ושלוש מאות באמה‬0‫וככה משער ד עד שער נפתלי ששי‬ ‫ ושלוש מאות באמה‬0‫וככה משער ד עד שער נפתלי ששי‬ (3//9 - 10) vanaf de poort van Naftali tot aan de poort van Asher, driehonderd en [zestig ellen …] ‫ באמה‬0‫ומשער נפתלי עד שער שלוש מאות וששי‬ 47

‫ באמה‬0‫ומשער נפתלי עד שער שלוש מאות וששי‬ (4//10 - 11) en vanaf de poort van Asher tot aan de oostelijke hoek {…}driehonderd en zestig ellen. ‫ באמה‬0‫ומשער אשר עד פנת מזרהח שלוש מאות וששי‬ ‫ באמה‬0‫ומשער אשר עד פנת מזרהח שלוש מאות וששי‬ (4//12 - 13) [De poorten van de muur van de hof] zullen [naar buiten] vooruit springen (5) (over een lengte van )zeven ellen {en} naar binnen vanaf de muur van de hof zesendertig ellen/vooruitsteken/. ‫ באמה‬0‫ מקיר החצר שבע אמות }יו{ לפנימה באיא מקיר החצר שש ושלושי‬0‫ השערי‬0‫ויוצאי‬ 0‫ מקיר החצר שש ושלושי‬0‫לפנימה באי‬ ‫ שבע אמות‬+‫ מקיר החצר לחו‬0‫ השערי‬0‫ויוצאי‬ ‫באמה‬ (5//14 - 15) En de breedte van de poortopeningen [zal veertien] (6) ellen [zijn] en de hoogte achtentwintig ellen tot aan {het linteel en vanaf}het linteel {‫ באמה עד }המשקו ומ‬0‫ ארבע עשרה באמה וגובהמה שמונה ועשרי‬0‫ורוחב פתחי השערי‬ ‫המשקו‬ ‫ באמה עד המשקו‬0‫ ארבע עשרה באמה וגובהמה שמונה ועשרי‬0‫ורוחב פתחי השערי‬ (6//15 - 16) En zij zullen bedekt zijn [door middel van posten van cederhout] (7) en overtrokken zijn door middel van goud. ‫ זהב‬0‫ ארז ומצופי‬+‫ ע‬0‫ באדשכי‬0‫ומקרי‬ ‫ זהב טהור‬0‫ ארז ומצופי‬+‫ ע‬0‫ באדשכי‬0‫ומקרי‬ (7//16 - 17) En de poortvleugels ervan zullen bedekt zijn door middel van zuiver goud. (‫ודלתותיהמה מצופות זהב טהור )טהור‬ ‫ודלתותיהמה מצופות זהב טהור‬ (7//17) Tussen poort en poort, zult gij [depots en kamers en hallen] ma[ken]. 0‫ ופרורי‬0‫ובי שער לשער תעשה נשכות וחדרי‬ ‫ובי }ע{ שער לשער תעשה פנימה נשכות‬ (8) Zij zullen bedekt zijn door middel van een plafond van] 0‫ באדשכי‬0‫ומקירי‬ (9) cederhout. ‫ ארז‬+‫ע‬ (9) De breedte van de muur zal twee ellen zijn met aan de bovenzijde daarvan kamers. [‫ אמות ולחוצה מזה הנשכה ר]וחב הנשכה עשר באמה ורוכה‬0‫ורעב הקיר שתי‬ (9) [De breedte van een kamer zal tien ellen zijn, haar lengte] (10) twintig ellen. ‫ באמה‬0‫עשרי‬ (10) De breedte van de muur zal twee ellen zijn […] [...]. ‫ אמות רוחבו‬0‫והקיר שתי‬ (11) van cederhout ‫עצי ארז‬ (11) en de ingang daarvan drie ellen breed […] [...]‫ופתחה שלוש אמות רוחב ה‬ 24.9. Variantenapparaat 24.9.1. Spellingsvarianten beperkte spelling spelling ō

uitgebreide spelling

‫( א ְֹח ִרי‬4Q554 2 III 16 en 17) ‫( או ְֹח ִרי‬2Q24 4: 6; 8: 7)

48

‫( או ְֹח ָר‬5Q15 1 I 18) ֹ‫( ס‬4Q554 1 III 18) ‫( אספא‬4Q554 1 III 16//5Q15 1 I 21[) ‫( אס אחר‬5Q15 1 I 21) ֹ‫( א ְֹרכֲהו‬4Q554 2 II 16; 4Q554a II 7) ‫( ֹל‬4Q554 1 II 14 en 23; 5Q15 1 I 1, 6, 9 en 14; II 8; 2: 2) LIֵ ֹ (4Q554 2 III 19) L‫( "ֹ ֵת‬5Q15 1 I 2) ‫( פתיה‬4Q554 1 III 19) ֹ‫( "ֹ ְתיֲהו‬11Q18 16 II – 17 I: 2) ‫( ופתיהו‬4Q554a II 4) ‫( ֳק ָדמו ִֹהי‬11Q18 29: 5)

‫( אסו אחר‬4Q554 1 III 16) ֹ‫( או ְֹרכֲהו‬5Q15 1 I 12) ‫( וֹל‬2Q24 1: 3; 4: 18; 7: 2; 8: 6; 11Q18 9: 5; 10: 5; 12 I 5; 16 II – 17 I 4; 17 II 3; 19: 4; 20: 1 en 3a; 22: 2; 24: 4, 5 en 7; 26: 1) LIֵ ‫( ֹו‬5Q15 2: 3; 11Q18 11: 4) L‫( "ו ֵֹת‬2Q24 5: 2; 6 en 6; 4Q554 1 II 15; 5Q15 1 I 6, 9 en 16; II 3) ‫( פותי‬5Q15 1 I 4) ֹ‫( "ו ְֹתיֲהו‬2Q24 7: 1; 4Q554a II 4, 7 en 10; 5Q15 1 I 8; II 7 en 13; 11Q18 9: 3) ‫( פותאהו‬5Q15 1 II 7) ‫( קו ָֹדמו ִֹהי‬2Q24 3)

‘ālef quiescens ‫( ֵר ִסי‬4Q554 1 I 19[; II 6[, 8, 9[ en 10)

‫אסי‬ ִ ‫ ֵר‬op (4Q554 1 I 12 en 15)

Het verschil van spelling in aangehaalde vormen kan niet worden verklaard aan de hand van linguïstische verschillen, zoals op de Hebreeuwse manuscripten312. 24.9.2. Syntactische varianten De syntactische varianten hebben betrekking op gebruik van status determinatus/status absolutus, + persoonlijk suffix/status absolutus, de coördinerende conjunctie, het geruik van de conjunctie ‫ל‬: 2Q24 4Q554 status determinatus/status absolutus

4Q554a

5Q15

1 III 19 ‫תרעא‬ II 4 ‫בתיא‬

1 II 1 – 2 ‫תר[ע‬ 1 II 6 ‫באתי‬

1 II 19 ‫פתיה‬

1I4 ‫פותי‬

1 II 19

1I4 niet aanwezig

+ persoonlijk suffix/status absolutus

VACAT VACAT omissie coördinerende conjunctie 1 II 14 ‫ולכל‬ 1 II 18 ‫>ו<ת]לי[תיא‬ II 4 ‫ופתיהו‬

1I1 ‫>ו<לכל‬ 1I3 ‫ות]לי[תיא‬ 1 II 7 ‫>ו<פותאהו‬

toevoeging prepositie 1 II 21 ‫לאמי‬

312

1I5 []‫אמי‬

Qimron 1986: 17.

49

25. Lexicon 25.1. Pronomina, nomina, adverbia, partikels, conjuncties en werkwoorden

‫א‬ ‫א‬: = ‫י‬Nִ ַ‫א‬: 4Q554 1 III 19◆; (zie ‫ָ ה‬N‫)א‬. ַ ֶ‫אֶ ב‬: ֶ‫ א‬n. f.; qatl; “steen”: ֶ‫אֶ ב‬: st. abs. sg.: 2Q24 8: 3; 5Q15 1 I 6 (‫ ;)ב‬22: 3; 11Q18 12 I 7◆[; 32: 6a ; ‫בנֵי‬: ְ st. cstr. pl.: 11Q18 18: 2[; 16 I 1; ֹ‫בְ נֵיהו‬: st. cstr. pl. + pers. suf. pl. 3 m.: 11Q18 10 I 5. ‫ח‬: ‫ ח‬n. m.; qal; “broe(de)r: ֹ‫חֵ יהו‬: st. cstr. pl. + pers. suf. pl. 3 m.: 11Q18 15: 3. ‫חֳ ִרי‬O: ָ ‫אֹ חֳ ְ ִר‬: st. det. sg.: 2Q24 ֳ‫ח‬O adj. f.; qutlæt; “andere”: ‫א ֹוחֳ ְ ִרי‬: st. abs. sg.: 2Q24 8: 7; ‫יתא‬ 4: 16; ‫אֹ חֳ ִרי‬: st. abs. pl.: 4Q554 2 III 17. ‫חֳ ָר‬O: ֳ‫ח‬O adj.; qutlän; “andere”; ‫א ֹוחֳ ְ ָר‬: st abs. sg.: 5Q15 1 I 21313; ‫אֹ חֳ ָר‬: st abs. sg.: 4Q554 1 III 16; ‫אֹ חֳ ְ ָרנָא‬: st. det. sg.: 5Q15 1 II 7; ‫ָה‬G‫אֹ חֳ ָר ַנ‬: st. det. pl.: 2Q24 8: 4. 0‫טי‬: ִ n. adj./pt. p. p³cal; qatæl; “afgesloten; afsluitbaar”314 (bouwtechnische term): ‫ט‬ ‫ימ‬ ָ ‫ט‬: ִ st. abs. pl. f.: 5Q15 1 II 11. P‫רי‬O: ִ adj.; qËtæl; “lang”: P‫רי‬O: ִ st. abs. sg. m.: 4Q554a II 4; ‫ריכִ י‬O: ִ st. abs. pl. m.: 5Q15 ‫ר‬O 1 II 15 (‫ )ו‬. ‫איל‬: ִ st. abs. sg.: 2Q24 4: 18; ‫ָא‬G‫אי ַל‬: ִ st. det. pl.: ‫ ִא‬n. m.; qīl; < Heb.; “ram”315: ‫איל‬: 11Q18 33: 2. ‫אכל‬: ‫ אכל‬v.; (a/u); p³cal: ”eten”: ‫כל‬Q ‫ ֵי‬: ipf. pl. 3 m.: 11Q18 25: 6 (‫כְ לִ י ;)ו‬O: pt. a. sg. m. abs.: 11Q18 7: 2 (+ ‫)הוי‬. ‫ל‬: ‫ ל‬n. ?; qall; “wandpilaar (?)”316: ‫ו ִֹהי‬I ַ‫א‬: st. cstr. sg. + pers. suf. sg. 3 m.: 2Q24 10: 1[ ‫אֵ ל‬: ֵ‫ א‬m.; qil; “(hoogste) God”: ‫אֵ ל‬: st. abs. sg.: 11Q18 20: 1; ‫ אֵ לָא‬of ‫( אֵ לָה‬of ‫אֵ ל‬:‫א‬ ֵ‫אֱ לָהָ א‬ of ‫אֱ לָהָ ה‬: vormen van ‫)אֱ לָה‬: ֱ‫ א‬st. det. sg.: 11Q18 28: 4[; 30: 4[. ‫אֱ לָה‬: ֱ‫ א‬n. m.; qitäl; “God”: zie ‫אֵ ל‬. ֵ‫א‬ ‫ֵי‬I‫א‬: ‫ ִא‬dem. pron.; “deze”; pl. m./f. 4Q555 3: 4317. ֵI‫א‬: ‫ ִא‬dem. pron.; “deze”; pl. m./f. 11Q18 6: 2[; 12 I 1; 34: 1. 0: ַ st. cstr. sg. + pers. suf. sg. 3 m.: 4Q554a II 8318. 0 n. f.; qall; “kanaal, goot”: ‫ֵ ה‬N‫א‬: ‫ָ ה‬N‫א‬: ַ st. abs. sg.: 4Q554 1 III 14; 4Q554a II 12; 5Q15 1 I 6 (‫;)ו‬ ‫ אַַא‬n. f. ; qall; “el”: ‫ה‬Nָ ‫א‬: 11Q18 8: 2; ‫י‬Nִ ‫א‬: ַ st. abs. pl.: 1Q32 15: 2[; 2Q24 2: 1[; 4Q554 1 II 13, 15, 16[, 17, 19 {}en 21 (‫ )ו‬en 21[( ְ‫ ;)ל‬III 13, 14[, 15[, 15 , 17, 17, 18, 18[ en 21; 2 I 15 (‫ ;)ו‬II 14 en 20; 4Q554a II 1, 5, 6, 7, 9, 10 en 11; 5Q15 1 I 1[, 1[, 2, 4, 5 (‫)ו‬, 5[, 6 ( ְ‫)ל‬, 18, 19, 20 en 22; II 1, 1, 3, 5, 8, 8[, 9, 10, 12 en 15[; 2: 4; 7: 2; 12: 1; 14: 1[; 22: 4[, 5[, 8[ en 8; 11Q18 6: 1; 9: 2 en 3; 11: 1 en 3[ en 3. ‫אמר‬: ‫ אמר‬v.; (a/a); p³cal: “zeggen”: ‫אֱ ַמר‬: pf. sg. 3 m.: 11Q18 15: 4; 18: 5 ‫אֱ ָנ‬: n. m.; qitäl; “mensen”: ‫אֱ ָנ‬: st. abs. sg.: 11Q18 16 II – 17 I 4[; ‫אֱ ָנ ָא‬: st. det. sg.: 11Q18 26: 1. ‫ה‬%ְ‫נ‬: ְ pers. pron. sg. 2 m.: 11Q18 18: 5◆. %ְ‫נ‬ ֹ‫אֲ ס‬: ֲ‫ א‬n. m.; qatèll; < Ak. ‘ASUPPU; “inkomhal”319: ֹ‫אֲ ס‬: st. abs. sg.: 4Q554 1 III 18; 5Q15 1 I 21; ֹ‫אֲ סו‬: st. abs. sg.: 4Q554 1 III 16; ‫אֲ סֹפָ א‬: st. det. sg.: 4Q554 1 III 15 en 16; 5Q15 1 I 19[, 20, 20[, 21[ ; ‫ָא‬G ַ‫אֲ סֹפ‬: st. det. pl.: 5Q15 2: 3 (‫)ו‬. 313

Milik 1962: 5Q15 1 I 18. Bespreking betekenis onder 26.3.9., tweede volume. 315 Abegg 2003: 781: ‫יִל‬. 316 Abegg 2003: 782: “pillar”. 317 Abegg 2003: 784: 2: 4. 318 Abegg 2003: 785: gerangschikt onder ‫ָ ה‬N ַ‫א‬, „cubit”

314

50

P‫אֲ ֹר‬: n. m.; qutl; “lengte” (ruimtelijk): P‫אֲ ֹר‬: st. abs. sg.: 4Q554 1 II 12;4Q554a II 4 en 6; Pֹ‫אֲ רו‬: st. abs. sg.: 5Q15 1 II 7; ‫או ְֹרכָא‬: st. det. sg.: 4Q554 1 II 12; ‫אֹ ְרָא‬: 4Q554a II 9[; ‫אֹ ְרֵה‬: st. cstr. sg. + pers. suf. sg. 3 m.: 4Q554 1 III 15, 18 (‫ )ו‬en 21 (‫ ;)ו‬5Q15 1 I 20; 1 II 1[ (‫)ו‬, 3 (‫ )ו‬en 4 (‫אֹ ְרכֲהוֹ ;)ו‬: st. cstr. sg. + pers. suf. pl. 3 m.: 4Q554 2 II 16 (‫;)ו‬ 4Q554a II 7; ֹ‫או ְֹרכֲהו‬: st. cstr. sg. + pers. suf. pl. 3 m.: 5Q15 22: 6. ‫אֲ ַרע‬: ֲ‫ א‬n. f.; qatl; “aarde”: ‫אֲ ַרעָ א‬: st. det. sg.: 4Q554 2 III 19. ‫רעָ י‬: ְ adj.; qatl=äy; “onderste”: ‫רעָ י‬: ְ st abs. sg. m.: 11Q18 1: 2. ‫ר‬ ‫י‬Rִ ‫ ֹאֹא‬: n. m. pl.; qull; “fundamenten”: ‫י‬Rֵ ֹ‫א‬: st. cstr. pl.: 2Q24 9: 2◆ ‫אתי‬: ‫ אתי‬v.; (Ë); p³cal: “komen”: ‫לְ מֵ ֵתא‬: inf.: 4Q555 1: 2; ‘afcel: “brengen”320: ‫י ְִתי‬: pf. sg. 3 m.: 11Q18 13: 3. ‫אֲ ַתר‬: ֲ‫ א‬n. m.; qatÁl; “oord; plaats”: ‫אֲ ַתרו ִֹהי‬: st. cstr. sg. + pers. suf. sg. 3 m.: 11Q18 30: 6◆321.

‫ב‬ ְ: ְ prep.; "in, te"; (a) tijdsbepalend: 11Q18 19: 2, 2; 25: 2; (b) plaatsbepalend: 2Q24 4: 13; 8: 5; 4Q554 1 I 9; III 15(//5Q15 1 I 20), 21(//5Q15 1 II 3) en 22 (//5Q15 1 II 4); 2 III 15, 16 en 22; 4Q554a II 3 en 5; 5Q15 1 I 6, II 4, 4[ en 6; 3: 3[; 22: 7, 7 en 8; 11Q18 9: 3; 11: 7; 12 I 8; 17 II 1; 19: 5; fragmentarische context: 1Q32 3: 2; 2Q24 4: 20; 4Q554 2 III 21; 4Q555 2: 2; 5Q15 1 II 4; 11Q18 11: 8; 13: 6; 14 II 6; 24: 5. ‫באש‬: ‫ באש‬v.; (i/a); p³cal: “slecht zijn”: ֲ‫יִבְ א‬: ipf. pl. 3 m.: 4Q554 2 III 20 (‫)ו‬. ‫אתר‬ ַ ָ‫ב‬: ַ ָ‫ב‬: 4Q554 2 III 15 en 16. ָ‫ ב‬prep.; "na"; (tijdsbepalend): ‫את ָרא‬ ‫ ִדיל‬: ְְ prep.; “wegens”322 (ba + dçl): 4Q555 2: 1[. +: + n. ?; qÍl; < Heb; “(fijn) linnen”: +: st. abs./cstr. sg.: 11Q18 16 I 2. ‫בי‬: ְ pt. a. pl. m. abs.: ‫ בי‬v.; (Ì); p³cal: “scheiden”; paccel: intensief/causatief: ‫ְנִ י‬G ַ‫מב‬: c ◆ 4Q554 1 I 10 ; ‘af el: causatief: ‫מ ִבינִ י‬: ְ pt. a. pl. m. abs.: 4Q554 1 I 10◆ ‫ֵ י‬: ֵ prep.; "tussen": 4Q554 1 II 15. *‫ַ יִת‬: n. m.; qatl < *bayt, pl. bËttæn < * bËtæn < *bayatæn; “huis; gelijkvloers”323: ‫בֵ ית‬: st. cstr. sg.: 4Q554 1 III 20; 4Q554a II 7; 5Q15 1 II 11; ‫אתי‬ ִ ַ: st. abs. pl.: 5Q15 1 II 6; ‫ַ ֵתי‬: st. cstr. pl.: 11Q18: 18: 6 (‫ָא ;)ל‬G%ַ ַ: st. det. pl.: 4Q554a II 4; 5Q15 1 II 7[; 2: 2 319

Bespreking betekenis onder 26.3.1., tweede volume. De meeste auteurs volgen Greenfield, die er een soort binnenruimte, meer bepaald een inkomhal in ziet: “some sort of hallway or vestibule” (Greenfield 1969: 133), “vestibule” (Licht 1979: 54; uitspraken H en K; García Martínez en Tigchelaar 1998: 1109, 1139 en 1141; Ditommaso 2005: 44), “hallway” of “vestibule” (García Martínez 1992b: 196), “vestibule” (Puech 1995: 99). Andere auteurs leggen de klemtoon op een onderdeel van een poortgebouw: “Torraum” (Beyer 1984: 519; 2004: 352; Maier 1995: 302 en 734; 1997: 323 en 326) en “Torhalle” (Beyer 1984: 519). In navolging van Milik vertalen een aantal auteurs bij middel van “drempel”: “seuil” (Milik 1962: 187), “Schwelle” (Bernhardt 1970: 55) en “threshold” (Fitzmyer en Harrington: 2002: 57 en 309). Andere toegekende betekenissen zijn: “atrium (Abegg 2003: 790; Cook 2005: 47), “room” (Chyutin 1997: 28) en “portico” (Greenfield en Sokoloff: 1992: 85). De samengestelde vorm ‫ אס עללה‬wordt vertaald bij middel van “sein Eintrittsraum” = “Vorraum, durch den man das Tor betritt” (Beyer 1984: 519) of “entrance-vestibule” (Ditommaso 2005: 44). 320 Abegg: 2003: 795: ‫אתה‬. 321 ‫[תרוהי‬...]: kan volgens García Martínez e.a. 1998: 349 ook op een ander nomen wijzen. 322 Beyer 1984: 552. 323 Abegg 2003: 799: ‫ ;ַ י‬bespreking betekenis onder 19.1.3.. “Haus” (Maier 1997: 334), “room” (Garcia Martinez e. a. 1998: 333; Ditommaso 2005: 94; Cook 2005: 67). Afgezien van het trappenhuis hanteren de meeste auteurs de betekenis “huis”: “maisons” (Milik 1962: 187; Puech 1995: 102 (des ilôts)), “Haus” (Bernhardt 1970: 71; Beyer 1984: 530; Maier 1997: 323: 1997: 334; Beyer 2004: 360), “house” (Licht 1979: 52 en 53; García Martínez 1992b: 196; Chyutin 1997: 30; García Martínez en Tigchelaar 1998: 1111 en 1141; Fitzmyer en Harrington: 2002: 59, 61 en 311; Abegg 2003: 799; Ditommaso 2005: 50; Cook 2005: 55), “Maisonette” (Maier 1997: 323; 1995: 303; 1997: 323: 1997: 327) en “Maisonette-Einheit” (Maier 1997: 323: 1995: 326). De uitdrukking ‫( בית דרגא‬4Q554 1 III 20)

51

‫ַ י ַָתא‬: st. det. pl. (?)324: 5Q15 1 II 9. ‫ְנֵא‬: ְ 11Q18 9: 4 (‫)ו‬325; ‫ְ נִ י‬: 11Q18 9: 4326. ְְ pt. m. (zie ‫“ ;)בני‬gebouw”: ‫נֵא‬: ‫בני‬: ְ p³cal pt. p. sg. m. abs.: 4Q554 2 II 15; ‫נֵא‬: ְ p³cal pt. ‫( בני‬Ë); p³cal: “bouwen”327: ‫נִ יה‬: p. sg. m. abs.: 11Q18 9: 4 (‫)ו‬328; ‫נְ ַינָא‬: ִ p³cal pt. p. pl. m. abs.: 11Q18 9: 5329. ָ‫נְ י‬: ִ st. det. sg.: 11Q18 9: 5330. ִִ n. m.; qitlän; “gebouw”: ‫נְ ָינָא‬: ‫ַ ר‬: ְ st. cstr. pl.: 4Q554 2 III 18 (‫ ;)ו‬11Q18 7: 1. ַ n. m.; qal; “zoon”: ‫נֵי‬: ‫ַ ר‬: ַ n. m.; qall; “open veld, onbebouwd terrein; buiten(zijde)”: ‫ַ ר‬: st. abs. sg.: 2Q24 8: 7331. ‫ָ ָרי‬: adj. gentilicum, qattäl=äy; “buiten-“332: ‫ָ ָר ָיא‬: st. det. sg. m.: 4Q554 1 III 17 en 20; 5Q15 1 II 2; ‫רי ַָתא‬: ָ st. det. sg. f.: 4Q554a II 8. ‫ָ ָריָה‬: n. f.; afgeleid van adj. gentilicum ‫“ ;ָ ָרי‬buitenzijde (adv.)” of “zuilengang, portiek”333: ‫ָ ָריַת‬: st. cstr. sg. f.: 4Q554 1 II 14; 5Q15 1 I 1. F‫בר‬: ִ paccel pt. a. pl. m. abs.: 11Q18 23 II 4 F‫ בר‬v.; (a/?); p³cal en paccel: “zegenen”: ‫מבָ ְרכִ י‬: (‫)ו‬. ‫ ַרכָה‬: ְ n. f. qatÁl; “zegen(ing); lofprijzing”: ‫ְ ַר ָכה‬: st. abs. sg.: 11Q18 16 II – 17 I 1. ‫ְ ַ*ר‬: n. m.; qatÁl; “vlees”: ‫ ְ ַ* ָרא‬: st. det. sg.: 11Q18 13: 6 (‫)ו‬: L‫ ְ ַ* ֵר‬: st. cstr. sg. + pers. suf. sg. 3 m.: 11Q18 25: 4; ֹ‫ְ ַ* ֲרהו‬: st. cstr. sg. + pers. suf. pl. 3 m.: 2Q24 4: 1.

‫ג‬ ‫ְ בַ ר‬J: ְJ n. m.; qatl; “man”: ‫ְ בַ ר‬J: st. abs. sg.: 2Q24 4: 18 en 18 (‫)ו‬. ‫ ֹו‬J: J n. m.; qall; “binnenste”; ֹ‫ו‬J: st. abs. sg.: 4Q554a II 12; ‫וֹא‬J: st. abs. sg.: 1Q32 2: 2[ (‫ ;)ו‬4Q554a II 12; 5Q15 1 II 4; 11Q18 14 II 3; ‫ַוָ א‬J: st. det. sg.: 4Q554 1 III 22; ֹ‫ ֹוֲהו‬J: st. cstr. sg. + pers. suf. pl. 3 m.: 5Q15 1 II 9 (‫ ;)ו‬aangewend in samenstelling met b³, l³ (Rosenthal: 1995: § 84)ֹ: ‫גוֹא‬: ְ st. cstr. sg.: (‫ )ב‬4Q554 1 III 15; 5Q15 1 I 20; II 4; 2: 2; ‫לְ גוֹא‬: st. cstr. sg.: ( ְ‫ )ל‬4Q554 1 II 12; III 16 en 19; 5Q15 1 I 21[; II 2; 11Q18 13: 5. ‫ָָי‬Jַ : adj.; gawwäy < Aram.; “binnen-”: ‫ַ יָא‬Jַ : st. det. sg. m.: 4Q554 1 III 16; ‫ַ יָה‬Jַ : st. det. sg. m.: 5Q15 1 I 21334. ‫לְ גַל‬Jַ : n. m.; qalqÁl; “wiel, rad; kapiteel”: ‫לְ גַלָ א‬Jַ : st. det. sg.: 1Q32 14: 2[ en 3. met betrekking tot het trappenhuis wordt als volgt vertaald: “Stiegenhaus” (Maier 1997: 323: 1995: 735; 1997: 323) en “staircase” (García Martínez en Tigchelaar 1998: 1109; Ditommaso 2005: 44). 324 Naar vorm: st. det. g.; verwacht meervoud: ‫ָא‬G%ַ ַ. 325 Zie ook ‫בני‬. 326 Abegg 2003: 801: gerangschikt onder ָ‫נְ י‬, ִ „building”. 327 Abegg 2003: 800: ‫בנה‬. 328 Zie ook ‫נֵא‬. ְ 329 Zie ook ‫בני‬. 330 Zie ook ָ‫נְ י‬. ִ 331 Abegg 2003: 803: adverb: „except, outside” 332 De meest auteurs volgen Greenfield, die als basisbetekenis “buitenzijde” voorstelt: “outside” (Greenfield 1969: 133; Licht 1979: 47 (B); Chyutin 1997: 28 en 30; Fitzmyer en Harrington 2002: 59), “auβen” (Bernhardt 1970: 27), “auβen befindlich, auβerer” (Beyer 1984: 538332), “outer” (Fitzmyer en Harrington 2002: 61; Abegg 2003: 803; Ditommaso 2005: 50; Cook 2005: 49 en 55), “exterior” (Fitzmyer en Harrington 2002: 313; Ditommaso 2005: 44), “the outside (of the streets)” (Ditommaso 2005: 33). Andere auteurs verschuiven de betekenis van buitenzijde naar rand en/of open ruimte aan de straatzijde van een woonblok: “open space, sidewalk” (García Martínez 1992b: 194), “(als Normalsstrassen)rand”; 301: “(als) Rand (der Stasse) (Maier 1995: 733), Puech 1995: 90 (“espace libre ou dégagé, sorte de rive hors rue, un passage ou promenoir”), “open space” (Chyutin 1997: 26), “(als Normalsstrassen)rand”, voetnoot 1053: BRJT’ “Rand” (Maier 1997: 322), “(als) Rand (der Stasse)” (Maier 1997: 325) en “bordering (the street)” (Cook 2005: 53). 333 Bespreking betekenis onder 23.3.4. 334 Milik 1962: 5Q15 1 I 18.

52

ֶ‫פ‬Jֶ : n. ?.; qatl; “wilde slingerplant; druivelaar” Heb.?: ֶ‫פ‬Jֶ : st. abs. sg.: 11Q18 14 II 1.

‫ד‬ ְ‫ד‬ ּ : rel. pron.: 11Q18 16 II – 17 I 3; 23 II 2; 32: 3 [. ◆

‫א‬: ָ dem. pron.; “deze”: sg. f.: 4Q554 1 I 17 en 22. ‫דבח‬: ָ pt. a. pl. abs.: 11Q18 30: 2. ‫ דבח‬v.; (a/u); p³cal: “offeren”: ‫ ְב ִחי‬: ‫דבר‬: ָ pt. a. pl. m. abs.: 11Q18 28: 1 (+ ‫)הוי‬. ‫ דבר‬v.; (a/a); p³cal: “wegvoeren”: ‫בְ ִרי‬: ‫ד‬: ִ st. abs. pl.: 11Q18 18: 2. ‫ ד‬n. m.?; qÍl; < Heb.; “pot; korf”: ‫די‬: ‫הַ ב‬: ְ n. m.; qatÁl; “goud”: ‫הַ ב‬:ְ st. abs. sg.: 4Q554 2 II 15; 11Q18 10 I 2 en 6; 11: 4 ‫י‬: ִ rel. pron. : 1Q32 15: 3335; 23: 2◆336; 2Q24 3: 3; 4: 11, 13[, 14, 16, 17, 18 en 19; 4Q554 1 I 11 en 14; II 10, 16, 18 en 20; III 16; 2 III 19, 19, 20 en 21337; 4Q554a II 1 en 13; 4Q555 2: 1; 5Q15 1 II 4, 5 en 9; 2: 2; 9: 2; 16: 2[; 22: 3 en 3; 11Q18 7: 2; 11: 2, 4 en 6[; 12 I 1 en 2[; 12 II 8; 15: 1 en 2; 18: 5[; 20: 5; 24: 3 en 7; 25: 4; 26: 1; 30: 5. ‫י לָא‬: ִ prep.; “zonder” : 1Q32 15: 3; 4Q554 2 III 21. ‫ ִי‬: n. m.; qÌl; “recht, gerecht”: ‫ ִי‬: st. abs. sg.: 1Q32 17: 2◆; 11Q18 24: 2. ‫ ֹּדָה‬: n. f. (en m.338); qutl; “kamer”339: ‫ ֹדָא‬: st. abs./cstr. sg.: 5Q15 1 II 10. ָֹ : n. m.; qutl-än; “verhoogd platvorm”340: ‫ָא‬G‫ ֹו ָכ ַנ‬: st. det. pl.: 5Q15 1 II 13[. ‫ֹכְ ָר‬: n. m.; qutlän; “aandenken; protocol; gedenkoffer”: ‫ְֹ ָרנָה‬: st. det. sg.: 11Q18 20: 1[. : ִ dem. pron.; “deze”: sg. m.: 4Q554 1 I 10, 13, 14, 16, 20 en 21; II 8, 9 en 10; III 18 en 20; 5Q15 1 I 22; II 2; 11Q18 9: 5; 10 I 2. ‫דנח‬: v.; (a/a); p³cal: “opkomen/gaan” (van hemellichamen): ‫ ְד ֵנח‬%ִ : p³cal ipf. sg. 3 f.: 11Q18 26: 3; 27: 4[. ‫ ַרג‬: ַ st. det. sg.: 4Q554 1 ְ n. m.; qatÁl; “trap”: ‫ ַרג‬:ְ st. abs. sg.341: 4Q554 1 III 20; ‫ ְרגָא‬: ◆ III 22 ; 4Q554a II 1 (‫ ;)ו‬5Q15 1 II 4 en 5 (‫ ;)ו‬11Q18 21: 6. 0ֹ‫רו‬: ְ n. m.; < Heb.; “zuiden”: ‫רוֹמָ א‬:ְ st. det. sg.: 4Q554 1 I 9[ (‫ )ב‬en 15[; II 20[; 5Q15 1 I 4[; 11Q18 6: 3. ַַ : n. m.; qall; “poortvleugel”342: ‫י‬Rִ ַ : st. abs. pl.: 4Q554 1 III 17 (‫ ;)ו‬5Q15 1 I 22 (‫;)ו‬ 22: 3; ‫ָא‬GRַ ַ : st. det. pl.: 5Q15 22: 3[ en 5[. 335

Zie ook ‫י לָא‬.ִ ‫דיל‬: (< dī lā): „eigendom van”, steeds met persoonlijke suffixen: Beyer 1984: 552. 337 Of adverbium ‫י לָא‬.ִ 338 Beyer 1984: 554. 339 Bespreking betekenis onder 26.3.4., tweede volume. De auteurs hanteren de gangbare enge betekenis “kamer” en de brede “ruimte” (in de betekenis van een onderdeel van een huis), “plaats” en “oord”: “lieu, salle” (Milik 1962: 187; Puech 1995: 100), “Zimmer” (Bernhardt 1970: 71), “Ort” (Beyer 1984: 554), “place” (= a large hall) (García Martínez 1992b: 197), “Raum” (Maier 1995: 303; 1997: 327), “hall” (Chyutin 1997: 30; Fitzmyer en Harrington 2002: 59 en 315), “site” (García Martínez en Tigchelaar 1998: 1141; Cook 2005: 55), “place” (Abegg: 2003: 815). Milik 1962: 187 en Puech 1995: 100 vestigen er de aandacht op, dat in de Targum Onkelos het Hebreeuwse ‫ תא‬van 1 Kon 14: 28 en 2 Kron 12: 11 wordt vertaald bij middel van deze term. Greenfield en Sokoloff 1992: 87: ‫דכא‬: “place”: 340 Bespreking betekenis onder 19.1.6.. De meeste auteurs passen de vertaling “platvorm” toe in navolging van Milik “plate-forme” (Milik 1962: 192): “Plattform” (Bernhardt 1970: 72), “erhöhte Plattform” (Beyer 1984: 554), “high platform” (= the flat roof of the houses) (García Martínez 1992b: 198), “cour, plate-forme, terrasse” (Puech 1995: 100), “platform” (García Martínez en Tigchelaar: 1998: 1141; Fitzmyer en Harrington 2002: 61 en 314; Abegg 2003: 810; Cook 2005: 55). Chyutin 1997: 30 hanteert de betekenis “courtyard”. 341 Hier wordt een st. det. verwacht. 342 Bespreking betekenis onder 22.3.7., tweede volume. Een aantal auteurs vertalen in navolging van Milik bij middel van de betekenis “deur-, poortvleugel”: “battant” (Milik 1962: 187),“Türflügel” (Bernhardt 1970: 44 en 61), “Torflügel” (Maier 1995: 302; 1997: 325), “jamb” (García Martínez en 336

53

‫ה‬ Lֵ pers. pron. sg. 3 m.: 2Q24 35: 2 (‫ ;)ו‬4: 16; 8: 5; 4Q554 1 I 14 en 18; II 16, 19 en 22; III 15, 15, 15, 17, 17, 17, 18 en 19; 2 II 14, 14 en 15; 2 III 19; 5Q15 1 I 2, 6, 22 en 22; II 1, 3 en 3; 5Q15 1 II 1, 1, 6 en 12; 2: 3; 22: 3; 11Q18 11: 3 en 4; 16 II - 17 I 4; 22: 2, 2; 25: 5; 29: 3 ; 32: 7, 7 (‫)ו‬. ‫הָ א‬: ָ‫ ה‬part.; “zie”: 4Q554 1 III 16 (‫)ו‬. ‫הא‬: ‫ הא‬pers. pron. sg. 3 m.: 4Q555 1: 1; 11Q18 19: 3. ‫הוב‬: ‫ הוב‬een steensoort343: ‫הוב‬: 11Q18 10 I 5◆[; 12 I 7; 16 I 1. ֹ‫הו‬: ‫ ה‬pers. pron. pl. 3 m.: 2Q24 4: 1 en 13; 7: 1; 4Q554 2 II 16 en 16 en 17; III 16, 16, 17, 18 en 22; 4Q554a II 4, 4, 5, 5, 7, 7, 10 en 13; 5Q15 1 I 3; II 7, 9; 22: 4, 6 en 6; 11Q18 9: 3; 10 I 5; 12 I 3; 14 II 2[; 15: 1, 2, 3 en 3; 16 II – 17 I 1 en 3; 20: 4[; 23 II 1 en 3; 27: 5. ‫הי‬: ‫ ִה‬pers. suf. sg. 3 m.: 2Q24 3: 3 ; 10: 1; 4Q554 1 III 22; 5Q15 1 II 4 (‫ ;)עלוהי‬11Q18 8: 1; 13: 1, 2 en 2; 16 II – 17 I 5; 26: 2 (‫ ;)עלוהי‬29: 5; 30: 6; 11Q18 8: 3◆ en 9: 4◆: ‫עלוי‬344. ‫הֵ יכַל‬: ֵ‫ ה‬n. m.; qaytÁl < Ak.; “tempel”: ‫הֵ י ַכלָא‬: st. det. sg.: 2Q24 4: 3 ( ְ‫ ;)ל‬11Q18 19: 1 en 3; 20: 2; 31 II 6; 32: 3 en 6. ֵ‫ה‬: ֵ‫ ה‬pers. suf. pl. 3 f.: 4Q554 1 II 15; 11Q18 17 II 5. ֵ‫ה‬: ֵ‫ ה‬adv./conj.; “als”: 11Q18 23 II 6. ‫הוי‬: ְ pf. sg. 3 f.: 2Q24 4: 14[◆; 11Q18 20: 5 ‫ הוי‬v.; (Ë); p³cal: “zijn, worden”345: ‫הוַת‬: ‫הוֵית‬: ְ pf. sg. 1 c.: 2Q24 4: 15 en 17 (+ pt.: ‫;)חזֵי‬ ָ ‫לֶהֱ וֵה‬: ipf. sg. 3 m.: 11Q18 14 II 5 (+ pt.: ‫ ;)לְ בִ י‬15: 1; 30: 3 ; ‫ ֶל ֱהו‬: ipf. pl. 3 m.: 11Q18 7: 2 (+ pt.: ‫כְ לִ י‬O); 15: 2 (+ pt.: ִG ַ‫ ;) ְמ ַצ‬26: 6 en 7[; 28: 1 (+ pt.: ‫;)בְ ִרי‬ ָ ָ‫לֶהֶ וְ י‬: ipf. pl. 3 f.: 2Q24 8: 5 (‫( )ו‬+ pt.: ‫)מכ ְַ" ִרי‬. ִ

‫ו‬ ְ‫ו‬:ְ‫ ו‬conj.; “en”: 1Q32 2: 2; 13: 1◆; 2Q24 1: 1, 2, 3; 4: 5, 9, 10, 11, 13, 16 en 18; 6: 4; 7: 1 en 2; 8: 5 en 6346; 4Q554 1 I 10, 13, 19 en 21; II 7, 7, 9, 10, 12, 12, 12, < 14>, 14, 15, 16, <18>, 19, 21, 23 en 23; III 13, 14, 15, 15, 16, 16, 16, 17, 17, 17◆, 18, 19, 19, 20, 21, 21 en 22; 2 I 15; II 14, 15, 15,15, 15, 16, 16, 17 en 22; 2 III 15, 17, 18, 18, 20 en 22; 3: 1; 4: 2; 5: 2; 7: 20; 4Q554a II 1, 1, 4, 5, 6, 7, 10, 12; 4Q555 3: 2, 3 en 4; 5: 1 en 3◆; 5Q15 1 I <1>, 2, 3, 4, 5, 5, 6, 7347, 20, 20◆, 21, 22 en 22; II 1, 1, 2, 3, 3, 4, 4, 5,

Tigchelaar 1998: 1109 en 1139). Anderen vertalen bij middel van “deur; poort”: “Tür” (Maier 1995: 734; 1997: 323; Beyer 2004: 381), “door” (Chyutin 1997: 28; Fitzmyer en Harrington 2002: 57, 59 en 315; Cook 2005: 47 en 53). Beyer (1984: 558) geeft in zijn lexicon beide betekenissen: “Tür; Tür/Torflügel”. Abegg 2003: 819 vertaalt bij middel van “entrance, doorway”. Ditommaso 2005: 44 vertaalt bij middel van “room” zonder toelichting. 343 Bespreking betekenis onder 25.3.8, tweede volume. Sommige auteurs vertalen de term niet: Maier: ”.B3” 1997: 330 en “HW3” 1997: 331 en García Martínez en Tigchelaar: “hwbn” 1998: 1221 en 1223). Volgens Beyer en Koehler en Baumgartner betreft het een houtsoort: “Ebenholz” 2004: 135 en “ebony”, 2001: 237; een houtsoort met als Latijnse benaming diospyros mespilformis), volgens Maier 1997: 333 mogelijk ivoor: “Elfenbein (?)”. Volgens Abegg (2003: 821) kan het zowel een steen- als een houtsoort zijn: “kind of stone (?); ebony (?)”. 344 ‫עלוהי‬: 1Q20 XX 18, 22, XXI 2; 4Q156 2: 6; 4Q196 2: 12; 13: 3; 17 I 6; 4Q214 a 2 – 3 I 2; 4Q246 1 I 1; 4Q530 2 II + 6 – 12: 3 (2 x); 4Q534 1 I 9; II + 2: 16, 18; 4Q540 1: 1; 4Q541 2 I 7; 9 I 5, 6 (2 x); 4Q543 1a – c: 5; 4Q546 1: 3; 4Q549 2: 3; 4Q540a 4; 4Q550e 4; 4Q553 6 II 2; 4Q561 3: 6; 11Q10 XXIV 8; XXVIII 2; XXIII 4; XXXVIII 7. 345 Abegg 2003: 821: ‫הוה‬. 346 Abegg 2003: 825: 8: 8. 347 Abegg 2003: 826: 1i1 7 (2).

54

5, 6, 6, 8, 9, 12, 13, 14 en 15; 2: 3; 3: 5; 4: 2; 6: 2348; 8: 1; 10: 2349; 22: 1, 3 en 6; 11Q18 6: 3; 8: 2 en 4; 9: 4, 5 en 6; 10 II 4350 en 8; 11: 3 en 4; 12 I 1, 2 en 3; 12 II 7; 13: 1, 2, 2, 3, 4, 5, 6 en 9; 14 II 2, 3 en 6; 15: 2 en 5; 16 II – 17 I 1, 1◆ en 2; 17 II 1, 2 en 4; 18: 1, 2 en 6; 19: 2 en 3; 20: 4; 21: 2 en 5; 23 I 1; II 2 en 4; 25: 2, 3, 5, 6, 6 en 7; 26: 1; 27: 2 en 4; 28: 6; 29: 4; 30: 3; 31 II 5 en 7; 32: 2, 3, 6a, 6a◆, 7 en 9; 33: 2; 34: 2◆; in samengestelde telwoorden: 1Q32 16: 2; 2Q24 1: 4; 4Q554 1 I 12 en 15; 2 II 14, 16 en 16; 4Q554a II 12; 5Q15 1 I 1, 2, 5 en 6; II 11; 6: 1; 22: 5 en 5; 11Q18 6: 1; 7: 4; 10 I 7; 15: 4; 18: 3 en 3; 20: 3.

‫ז‬ ‫זָוִ י‬: n. f.; qËlæt; “hoek”351: ‫זָוִ ית‬: st. cstr. sg.: 4Q554 1 I 16; II 10; ‫יתא‬ ָ ִ‫זָו‬: st. det. sg.: a 4Q554 1 I 17 en 22; 4Q554 II 3; 5Q15 1 II 7[. ‫זְרע‬: ַ n. m.; qatl; “zaad”: ‫זְ ַרע‬: st. cstr. sg.: 11Q18 7: 1; ‫ז ְַרעָ א‬: st. det. sg.: 11Q18 24: 4; ‫זְר‬ F ָ‫ז ְַרע‬: st. cstr. + pers. suf. sg. 2 m.: 4Q554 2 III 20 ( ְ‫)ל‬.

‫ח‬ ‫וָא‬ ‫חֶ ְוָא‬: n. f.; qitl; “vreugde”: ‫חֶ ְוָ א‬: st. abs.352 sg.: 11Q18 18: 6. ‫חֲ ֹד‬: n. m.; qutl; “maand”: ‫ח ְֹד ָא‬: st. det. sg.: 4Q555 5: 1◆; 11Q18 19: 2. ‫ָר‬ ִ st. abs. sg. m.: 2Q24 8: 3[; 5Q15 1 I 6. ‫חָר‬: ‫ ִח‬adj. ; quttäl > qittäl; “wit”: ‫חָ ר‬: ‫חזי‬: ָ pt. a. sg. m. abs.: 2Q24 4: 17 (+ ‫חָ זֵא ;)הוי‬: pt. a. sg. m. ‫ חזי‬v.; (Ë); p³cal: “zien”: ‫חזֵי‬: abs.: 11Q18 18: 5; ‫חזֵית‬: ַ pf. sg. 1 c.: 2Q24 4: 11 (‫מ ְחזֵא ;)ו‬: ִ p³cal inf.: 11Q18 19: 6 (‫;)ל‬ ‘afcel: “tonen”: ‫חזֵינ ִי‬: ְ pf. sg. 3 m. + pers. suf. sg. 1 c.: 2Q24 8: 7[; 4Q554 1 II 15; III 20; spellingsvariant ‫חזִ יאנִ י‬: ְ 5Q15 1 II 2[ en 6 (‫ ;)ו‬onvolledig bewaarde vorm: ]‫ אח‬: 2Q24 1: 3[. ‫חיי‬: ָ p³cal pt. p. pl. m. abs.: 11Q18 10 I 1353. ‫ חיי‬v.; (Ë); p³cal: “leven”: ִ‫ח ַיי‬: ָ‫חֹ ל‬: ֹ‫ ח‬prep.; qutäl; “in plaats van; voor”354: ֹ‫ ֹחלָפֲ הו‬: 11Q18 15: 3. ‫חֲ מַ ר‬: ֲ‫ ח‬n. m.; qatl; “wijn”: ‫חֲ מַ ר‬: st. det. sg.: 11Q18 29: 4[. ‫חפי‬: ְ pt. p. sg. m. abs.: 11Q18 10 I 6. ‫ חפי‬v.; (Ë); p³cal: “bedekken”355: ‫חפֵ א‬: ‫חַ ְמַ ל‬: n. ?; qatlás; < Heb.; “electrum”356 (= legering van zilver en goud): ‫חַ ְ ַמל‬: st. abs. sg.: 4Q554 2 II 15[(‫)ב‬.

‫ט‬ ‫טב‬: ‫ טָָט‬adj.; qËl; “goed”: ‫טָ ב‬: st. abs. sg. m.: 11Q18 8: 1; 10 I 2; 11: 4. 348

= Milik : 1962: 6: 1. Abegg 2003: 827: 11: 1. 350 Abegg 2003: 827: 10 ii 4, 7. 351 Bespreking betekenis onder 25.3.8, tweede volume. De term wordt door alle auteurs gewoonweg als “hoek” vertaald: “angle” (Milik 1962: 192), “corner” (Licht 1979: 52; Wise 1996: 181; Chyutin 1997: 24, 26; García Martínez en Tigchelaar 1998: 1107, 1109, 1111 en 1141; Fitzmyer en Harrington: 2002: 59; Abegg 2003: 827; Ditommaso 2005: 25, 33, 49; Cook 2005: 45, 47, 51 en 55), “Ecke” (Bernhardt 1970: 71; Beyer: 1984: 558; 2004: 130; Maier 1995: 303; 1997: 321 en 327). In verband met de woonblokken vertaalt García Martínez bij middel van “(street) corner” (1992b: 196). 352 Naar syntaxis: st. det. sg.: ‫ ִח ְוַ ָתא‬. 353 Volgens Abegg 2003: 834: adjectief ‫חַ י‬. 354 Abegg 2003: 835: ָ‫חַ ל‬. 355 Abegg 2003: 223: 837: ‫חפה‬. 356 Aan bedoelde term worden volgende betekenissen toegekend: Beyer 2004: 403: “ein Edelstein”; Gesenius 1962: 267: “ein strahlendes Metall”; García Martínez en Tigchelaar 1998: 1111, Abegg 2003: 839 en Cook 2005: 49: “electrum”. 349

55

‫טלל‬: ְ st. det. sg.: 4Q554 1 ‫ ְט‬n. m.; qatèl; “linteel; zoldering; dakgebinte; dak”357: ‫טללָה‬: III 14; 4Q554a II 13.

‫י‬ ‫י‬: sg. 1 c.: 11Q18 15: 4; 18: 5; 19: 5 en 6; 11Q18 32: 6a (‫)ו‬. ‫יַד‬: n. m.; qal; “hand”: ‫יַד‬: st. abs./cstr. sg.: 11Q18 32: 6a◆ (‫י ַָדא ;)ו‬: st. det. sg.: 11Q18 31 II 4; ‫יַדו ִֹהי‬: st. cstr. sg. + pers. suf. sg. 3 m.: 11Q18 16 II – 17 I 5; ֹ‫יַדֲ הו‬: st. cstr. sg. + pers. suf. pl. 3 m.: 11Q18 16 II – 17 I 3; samengesteld met ְ‫( ל‬Rosenthal: 1995: § 84): ‫לְ יַד‬: st. cstr. sg., 4Q554 1 III 16 (‫ ִי‬+ ְ‫ )ל‬en 16 ( ְ‫ ;)ל‬5Q15 1 I 21; 16: 2[; 11Q18 6: 2; 11: 2; 13: 8 ; ‫לְ י ַָד ְה‬: st. det. sg.: 4Q554a II 8; 5Q15 1 II 5; ‫לְ יַדֵ ה‬: st. cstr. sg. + pers. suf. sg. 3 m.: 4Q554a II 8; 5Q15 1 II 5. 0ֹ‫יו‬: ‫ י‬n. m.; qatl; “dag”: 0ֹ‫יו‬: st. abs. sg.: 2Q24 8: 6 en 6[; 11Q18 19: 2 (‫ ב‬+ ‫ ;)ו‬20: 1; ‫יוֹמָ א‬: st. det. sg.: 4Q555 3: 3 (‫ ב‬+ ‫ ;)ו‬11Q18 19: 2 (‫)ב‬. ‫יהב‬: ‫ יהב‬v.; (a/i); p³cal: “geven”: ‫י ְִהיב‬: pt. p. sg. m. abs.: 2Q24 4: 17; ‫י ְִהיבַ ת‬: p³cīl pf. sg. 3 f.: 2Q24 4: 15 en 16; 11Q18 20: 6[. 0U ֲ‫יַה‬: n. m. (?); qatläs; < Heb.; “jaspis (?)”358: 0U‫י ְַה‬: st. abs. sg.: 5Q15 22: 1 (‫)ו‬. ‫יְסוֹד‬: n. m.; qatl; < Heb. (‫“ ;)יְסו ָֹדה‬fundament”: ‫יְסוֹד‬: st. abs. sg.: 11Q18 32: 9 (‫)ו‬. ‫ה‬/‫יְסו ָֹדא‬: st. det. sg.: 11Q18 13: 8◆[; ‫יְסוֹדֵ ה‬: st. cstr. sg. + pers. suf. sg. 3 m.: 4Q554 2 II 13. ‫י‬Nִַ ‫י‬: n. f.; qattæl; “rechterzijde”: ‫י‬Nִַ ‫י‬: st. abs. sg.: 5Q15 22: 7[; 11Q18 12 I 8 (‫ ;)ב‬20: 2 (‫ינָא ;)ל‬Nִָ ‫י‬: st. det. sg.: 4Q554 1 III 16; 5Q15 22: 6[. ‫י ְָקר‬: n. m.; qatäl; “eer, heerlijkheid”: ‫י ְָק ָרא‬: st. det. sg.: 11Q18 19: 3 (‫ ;)ו‬25: 3 (‫ ;)ו‬31 II 7[◆359. ‫יַת‬: nota accusativi: 4Q554 1 III 14 (‫ )ו‬en 15◆; 4Q554a II 13. ‫יתב‬: ‫ יתב‬v.; (a/i); p³cal: “zitten; gaan zitten”: ‫י ְַתב‬: pf. pl. 3 m.: 2Q24 4: 19.

‫כ‬ ְ: ְ prep.; "zoals, in overeenstemming met": 4Q554 1 III 17[ en 20; 5Q15 1 II 2; 11Q18 30: 1. P:ָ pers. suf. sg. 2 m.: 4Q554 2 III 20 ( ְ‫)ל‬. ‫ָא‬: zie ‫מ כָא‬. ִ ‫כדמות‬: ‫ כדמות‬adv.; “zoals”: 11Q18 14 II 4. ‫ְ ִד‬: ְ adv.; “zo” of subst.: “zoals deze” (dem. pron. ִ + praep. ְ): 2Q24 1: 3 (‫ ;)ו‬4Q554 1 II 15 (‫ ;)ו‬5Q15 1 I 2 (‫ ;)ו‬II 8 (‫ ;)ו‬11Q18 21: 5 (‫)ו‬. ‫ָא‬: ‫מ כָא‬. ִ

357

Bespreking betekenis onder 25.3.9., tweede volume. In navolging van Milik vertalen een aantal auteurs bij middel van “linteel”: “linteau” (Milik 1962: 187), “lintel” (Licht 1979: 54; Fitzmyer en Harrington 2002: 57 en 321 Abegg 2003: 841; Ditommaso 2005: 44), “Türsturz” (Bernhardt: 1970: 61), “Oberschwelle” (Maier 1995: 734; 1997: 323), “poutre, linteau (de pierre) auvent” (Puech 1995: 101), “doorhead” (García Martínez en Tigchelaar 1998: 1109). In navolging van Greenfield richten een aantal auteurs hun vertaling op het dak: “beams (covering the roof); roof” (Greenfield 1969: 134 – 135), “Dach” (Beyer 1984: 590; 2004: 404), “roof” (García Martínez en Tigchelaar 1998: 1113; Ditommaso 2005: 50; Cook 2005: 51). Chyutin 1997: 28 en Eisenman en Wise 1992: 47 vertalen bij middle van “ceiling”. 358 Milik 1962: 187 en 191 vertaalt de term bij middel van “jaspe” maar in navolging van Harris: 62 64 prefereert García Martínez de vertaling “onyx” 1996: 132. Andere auteurs Milik 1962: 191, Eisenman en Wise 1992: 44: “jasper”, Cook 1996: 182, García Martínez en van der Woude 1995: 153 en 2007: 603: “jaspis”, Abegg 2003: 844: “onyx”. 359 Of een werkwoordsvorm.

56

‫ ְַדכוֹד‬: n. m.; < Heb.; qalqèl; “rode edelsteen; robijn”360: ‫ ְַדכוֹד‬: st. abs. sg.: 4Q554 2 II 15 (‫)ו‬. ‫ְ ִדי‬: ְ adv.; “wanneer”: 11Q18 14 II 1; 27: 2 (‫)ו‬. ֵ‫ָה‬: n. m.; qËtÂl; “priester”: ‫ָהֵ נָא ַרבָ א‬: st. det. sg.: 2Q24 4: 15[; 11Q18 14 II 5; 20: 6 [( ְ‫ָהֵ נִ י ;)ל‬: st. abs. pl.: 2Q24 4: 13[; 11Q18 20: 3 en 4[; ‫ָא‬G‫ָהֵ ַנ‬: st. det. pl.: 2Q24 4: 14; 11Q18 16 II – 17 I 2[. ‫ָה‬: ָ n. f.; qall; “venster; nis”361: ‫ ַַ ָתא‬: st. det. sg.: 5Q15 1 II 12; ‫ִַ י‬: st. abs. pl.: 5Q15 ָ 1 II 11 (‫ימ‬ ָ ‫;)ט‬ ִ 2: 1. ‫ְ חַ ָדא‬: ְ “tezamen”362: 11Q18 26: 4363. ‫וֹר‬G ִ: ִ n. m.; qītäl; < Heb. < Akk; “wasbekken”364: ‫וֹר‬G ִ: st. abs. sg.: 11Q18 11: 8 (‫)ב‬. ‫ֹל‬: n. m.; qull; “geheel”: ‫ֹל‬: st. cstr. sg.: 4Q554 1 II 14 (<‫ >ו‬+ ְ‫ )ל‬en 23 (‫ ;)ו‬5Q15 1 I 1 (<‫ >ו‬+ ְ‫ )ל‬en 6 (‫ ;)ו‬II 8; 2: 2; 22: 3; niet te bepalen: 4Q554 2 III 21 (‫וֹל ;)ב‬: st. abs. sg.: 11Q18 14 II 6 (‫ ב‬+ ‫ ;)ו‬15: 2 (‫ ;)ו‬24: 7; st. cstr. sg.: 2Q24 1: 3; 4: 18 ( ְ‫ ;)ל‬7: 2; 8: 6; 11Q18 7: 1; 9: 5 (‫ ;)ו‬10 I 5; 12 I 5; 16 II – 17 I 4; II 3 ( ְ‫ ;)ל‬19: 4 ( ְ‫ ;)ל‬20: 1 en 3a; 22: 2; 24: 4, 5 (‫ )ב‬en 7; 26: 1 (‫ ;)ו‬niet te bepalen: 1Q32 14: 1; 2Q24 4: 17[ ( ְ‫ )ל‬en 20 (‫ ;)ב‬6: 5 [ ( ְ‫ ;)ל‬9: 2; 5Q15 5: 2[; 11Q18 14 II 6 (‫ ו‬+ ‫ )ב‬en 7 ( ְ‫ ;)ל‬16 II – 17 I 4 en 5; 24: 2; 27: 4[ (‫ ;)ו‬28: 6◆[(‫ ;)ו‬30: 1 (‫ ;)כ‬35: 1 (‫ֹל ;)מ‬/‫וֹל‬: 2Q24 4: 17 (‫ ;)ל‬11Q18 27: 1[; ‫ ֹלָא‬: st. det. sg.: 5Q15 1 II 10◆ (‫ ;)מ‬Lֵ‫ ֹל‬: st. cstr. sg. + pers. suf. sg. 3 f.: 4Q554 2 II 14 (‫ ; )ו‬Lֵ‫ ֹול‬: ּst. cstr. sg. + pers. suf. sg. 3 m.: 4Q554 2 III 19; 5Q15 2: 3; 11Q18 8: 1; 11: 4 (‫ ;)ו‬13: 2 en 4; 23 II 5 en 6; ֹ‫ ֹולֲהו‬: st. cstr. sg. + pers. suf. pl. 3 m.: 11Q18 18: 3[ (‫ ֹלֲהוֹ ;)ו‬: st. cstr. sg. + pers. suf. pl. 3 m.: 4Q554 1 I 10 (‫ ;)ו‬2 III 16 en 16; ֵ‫ ֹלֲה‬: st. cstr. sg. + pers. suf. 3 m.: 4Q554 1 II 15. ‫ ּכֹלְ יָה‬: n. f.; qutl; “nier”: L‫וֹלְ י ֵָת‬: st. cstr. pl. + pers. suf. sg. 3 m.: 11Q18 22: 3◆ of st. det. pl. ‫כלי‬: ‫ כלי‬v.; (ā); p³cal ”(ver)hinderen”; ‘itp³cel: passief365: ‫ְ לֵי‬%ְ ‫י‬: ‘itp³cel ipf. sg. 3 m.: 2Q24 8: 6. ‫ ַלִ יל‬: n. m.; qatæl; “kroon”: ‫ ַלִ ילָא‬: st. det. sg.: 11Q18 14 II 2 en 3 (‫)ו‬. ‫ ָס‬: n.m.; qËl; “kom”: ‫ ָ ִסי‬: st. abs. pl.: 11Q18 18: 1. ‫כפר‬: ‫ כפר‬v.; (a/u); < Heb.; p³cal ”ontkennen; paccel: “verzoenen” (+ prep.: ְ‫ ל‬of ‫)עַ ל‬: ‫מכַ"ְ ִרי‬: ִ paccel pt. pl. m. abs.: 2Q24 8: 5 (+ ‫)הוי‬. ‫ְ פֹ ר‬366: n. m.; < Heb.; qutl; Heb.?; “cipressenbloem” 367 of n. f.; qātal; “palmbastkorf”368: ‫ֹפֶ ָרה‬: st. det. sg.: 11Q18 14 II 3 of ‫ָפַ ָרה‬: st. abs. sg.: 11Q18 14 II 3. ‫ ֹ ְרסֵ ה‬: n. m.; qutlæ; “troon”: ‫ָא‬G‫ו ְֹר ַס‬: st. det. pl.: 11Q18 31 II 2[; 32: 1. 360

Beyer 2004b: 415: “ein Edelstein”; García Martínez en Tigchelaar 1998: 1111, Abegg 2003: 850 en Cook 2005: 49: “chalcedony”; Koehler en Baumgartner 2001: 460 – 461: “a precious stone, ruby (?)”. 361 Bespreking betekenis onder 26.3.9., tweede volume. De meeste auteurs hanteren de betekenis “venster, raam”: “fenêtre” (Milik 1962: 187; Puech 1995: 101), “Fenster” (Bernhardt 1970: 72; Beyer 1984: 603; 2004: 416), “window” (García Martínez 1992b: 197 en 198; Chyutin 1997: 30; García Martínez en Tigchelaar 1998: 1141; Fitzmyer en Harrington 2002: 59, 61 en 323; Abegg 2003: 851; Ditommaso 2005: 50; Cook 2005: 55). Maier hanteert de betekenis “nis” in navolging van Yadin: “Nische” (Maier 1995: 303; 1997: 327: “Meist als Nische ûbersetzt”) en “niche for the storage of utensils” (Yadin 1983: 206). 362 Abegg 2003: 856: ‫ַחֲ ָדא‬. 363 Abegg 2003: 856: 11Q18 13: 6. Mijn lezing: [...]‫[א ובשרא מתערב בחדא‬...]. 364 Andere betekenissen: „kookpot” en estrade”. Zie onder 11.6.3., eerste volume. 365 Abegg 2003: 858: ‫כלה‬. 366 Zo ook Abegg 2003: 858; 367 García Martínez e.a. 1998: 328: “cypress flower”. 368 Beyer 2004: 420.

57

‫ְ ָתב‬: ְ n. m.; qitäl; “inscriptie, geschreven stuk”: ‫ְ ָתב‬: st. abs. sg.: 11Q18 19: 5[ (‫ )ב‬en 6. ‫ ְּכתֹל‬: n. m.; qutl; “muur, wand”: ‫ְ תוֹל‬: st. abs. sg.: 2Q24 3: 4; ‫ ְֹתלָא‬: st. det. sg.: 4Q554 2 III 16; ‫ו ְֹתלָא‬: st. det. sg.: 1Q32 7: 1[; 5Q15 1 I 21; II 12; 11Q18 11: 2; 17 II 4[; ‫ָא‬G‫ ַל‬%ְֹ ‫ו‬: st. det. pl.: 2Q24 8: 3. ‫ ְַתפָ א‬: n. f.; < Heb. (‫ ֵָת‬, pl. ‫;)תפוֹת‬ ֵ “schouderstukken (van de ‘efōd)”: ָ‫ ְַתפ‬: st. abs. pl.: 11Q18 16 I 3.

‫ל‬ ְ‫ל‬: ְ‫ ל‬prep.; "naar": (a) richting: bestemmeling: 2Q24 4: 16, 17, 18; 4Q554 1 I 14, 18; II 8, 10; 11Q18 15: 1 en 4; 18: 5, 19: 4 en; 5; 20: 3; (b) plaatsbepalend: 2Q24 4: 3; 4Q554 1 I 17; II 12, 14, 15(//5Q15 1 I 1), 17; III 16, 16, 16(//5Q15 1 I 21), 19 (//5Q15 1 II 2); 4Q554a II 3 (//5Q15 1 II 6), 8[ (‫ ;)ו‬5Q15 1 I 1; II 5; 2: 5; 11Q18 6: 2; 11: 2, 6, en 7; 13: 4, 5, 8; 16 II - 17 I 4, 17 II 3; 20: 2 en 2; (c) doel: 11Q18 22: 5; 33: 1; (d) bezit van: 4Q554 1 II 21(//5Q15 1 I 5); III 17 (//5Q15 1 I 22); (d) (vijandige) gerichtheid (cf. ‫)עַ ל‬: 4Q554 2 III 20; (e) inleiding infinitief : 11Q18 19: 5; onduidelijke betekenis en fragmentarische context: 1Q32 1: 2; 4: 2; 2Q24 3: 3; 4: 2; 6: 5; 4Q554 1 II 21; III 15; 2 II 21; 5Q15 1 I 6; 16: 2; 22: 8; 11Q18 9: 1; 14 II 7; 15: 4; 18: 6; 21: 3; 22: 6; 27: 6; 29: 3; 32: 8. ‫לָא‬: neg. part.: 2Q24 8: 6 (‫ ;)ו‬4Q554 2 III 19 en 21◆369; 4Q555 3: 2; 11Q18 16 II – 17 I 3[; 27: 6. ‫לִ ב ֹונָה‬: ִ‫ ל‬n. f.; qitäl; “wierrook(boom)”: ‫לְ ב ֹונ ַָתא‬: st. det. sg.: 11Q18 20: 5. ‫לְ בַ ָרא‬: ְ‫ ל‬adv.; “buiten(zijde); uitgezonderd”; (samenstelling praep. ְ‫ ל‬+ ‫ַ ר‬: n. m.; qall; “open veld, onbebouwd terrein; + locatief/adverbiaal suffix -Ë): 11Q18 20: 2. ‫לבש‬: ‫ לבש‬v.; (i/a); p³cal ”iets aantrekken”: ‫לְ בִ י‬: pt. p. sg. abs.: 11Q18 14 II 5 (+ ‫)הוי‬ ‫לֵילֵא‬: n. m.; qatlæ; “nacht”: ‫לֵי ֵלה‬: st. abs. sg.: 11Q18 25: 2 (‫ ב‬+ ‫)ו‬. ‫ל ֹולַב‬: ‫ ל‬n. ?; qatqál; “loot; bloesem”: ‫ָא‬G ַ‫ל ֹולַב‬: st. det. pl.: 11Q18 14 II 1[. 0 ֶ‫לְ ח‬: ְ‫ ל‬n. m.; qatl; “brood; spijs; (eet)maal”: ‫ל ְַח ָמא‬: st. det. sg.: 2Q24 4: 5, 8[, 9, 9[,14 en 15; 11Q18 8: 3; 20: 5◆[. ֵ‫לָה‬: conj. “maar”: 11Q18 15: 1. ‫לָקֳ בֵ ל‬: prep.; "tegenover, overeenstemmend met": 4Q554 1 III 19; 5Q15 1 II 2[; 11Q18 19: 1. ‫לְ ַק ְד ִמי‬: ְ‫ ל‬adv.;”vooreerst”: 2Q24 4: 6 ; 11Q18 22: 6.

‫מ‬ ‫מה‬: ‫ מה‬vrag. pron.; “wat?”: 11Q18 30: 5. ‫מַמגְ ַדל‬: ַ‫ ַמ‬n. m.; maqtÁll; “toren”: ‫מַ גְ ַדלִ י‬: st. abs. pl.: 5Q15 22: 6[; ‫מַ גְ ַדלֵיה‬: st. cstr. pl. + pers. suf. sg. 3 sg.: 4Q554 2 II 15 (‫א ;)ו‬Gָ ‫מַ גְ ַד ַל‬: st. det. pl.: 4Q554 2 II 22 (‫ ;)ו‬5Q15 22: 7 en 7[. ‫מַמ ְדבִ ח‬: ַ st. det. sg.: 2Q24 4: 6[; 6: 3◆[; 7: 2; 11Q18 13: 4 ַ‫ ַמ‬n. m.; maqtÂl; “altaar”: ‫מ ְד ִב ָחא‬: ( ְ‫ ;)ל‬22: 1 [ en 5 [; 29: 1[. ‫מַמ ְדנַח‬: ַ st.det. sg.: 4Q554 1 I 11; II 9◆ en ַ‫ ַמ‬n. m.; maqtÁl; “zonsopgang, oosten”: ‫מ ְדנַחָ א‬: 10[ en 17; 5Q15 1 I 3[. ‫מוֹעֵ ד‬: ‫ מ‬n. f.; mawqÂl ; < Heb.; “feest”: ‫מוֹעֵ דֵ י‬: st. cstr. pl.: 11Q18 30: 4.

369

Of adverbium ‫י לָא‬.ִ

58

F‫מור‬/‫מורכי‬ F‫מורכי מור‬: ‫ מורכי‬du. of pl.tant. m.; maqtál?; “recipiënt; trog”: ‫מורכיותא‬: st.det. pl.: 11Q18 13: 5. ‫מי‬: ִ st. ‫ ִמ‬du. of pl. tant. m.; qæ; “water”; “soort”370: ‫ָא‬G ַ‫מ‬: st.det. du./pl.: 11Q18 10 I 3; ‫מי‬: abs. du/pl.: 1Q32 19: 1; 11Q18 10 I 1. ‫מלח‬: ְ pf. sg. 3 m.: 11Q18 13: 2. ‫ מלח‬v.; (a/u); p³cal: “inzouten”: ‫מלַח‬: ‫מַמלְ כ‬: ַ st. cstr. sg.: 4Q554 2 III 15 (‫ )ו‬en ַ‫ ַמ‬n. f.; qatl-èt; ”koningsheerschappij” : ‫מלְ כת‬: 21[. ַ‫מ‬: ַ‫ מ‬inter. pron.; “wie?”: 11Q18 32: 3[◆371. ‫מ‬: ‫ ִמ‬prep.; "van": (a) meestal plaatsbepalend: 4Q554 1 I 13 (‫)ו‬, 17 (‫ )ו‬en 22 (‫ ;)ו‬II 7 (‫)ו‬ en 8 (‫)ו‬, 10, 17 (//5Q15 1 I 3), 20 (//5Q15 1 I 4); 5Q15 1 II 6, 7 en 11[; 22: 6 en 6; 11Q18 11: 6 en 7; 14 II 1; 20: 2; (b) partitief: 2Q24 4: 15; 4Q554 1 II 18 (//5Q15 1 I 3); 11Q18 22: 2; 25: 1; vormen met verschillende analysemogelijkheden: ֹ‫ִ ְצבֲ הו‬H‫מ‬: ִ 11Q18 14 II 2 en ; onduidelijke betekenis en fragmentarische context: 1Q32 1: 2372; 2Q24 4: 12[; 8: 7; 11Q18 10 I 3; 12 I 1; 16 II – 17 I 3; 20: 3a; 23 I 1 (‫ ;)ו‬24: 2; 25: 5 (‫ ;)ו‬30: 4; 31 II 2; 32: 3 (‫)ו‬, 6 en 6a; 35: 1. ‫מ ַ ר‬: ‫ ִמ‬geleed adv.; “buiten”: 2Q24 8: 4. ‫מ כָא‬: ‫ ִמ‬geleed adv.; “langs daar”: 2Q24 6: 1; 7: 1[. ‫ ִמ ִד‬: geleed adv.; “langs hier”: 2Q24 6: 2. ‫מני‬: ‫ מני‬v.; (ā); p³cal: “tellen”; ‘itp³cel: passief373: ֹ‫י ְִת ְמנו‬: ipf. pl. 3 m.: 11Q18 26: 2. ‫ ִממֶ עָ ל‬: prep. + st. abs. sg.: 1Q32 1: 2◆[. ‫*מֶ עָ ל‬: n. m.; maqtäl, *macläl > *maccäl > *mècäl374; “ingang; “(zons)ondergang”375: ‫מֶ עָ ל‬: st. abs. sg.: 11Q18 24: 1; 28: 3 ; ‫מֶ עָ לָה‬: st. det. sg.: 4Q554 1 III 20; 5Q15 1 II 2[; ‫מַ עֲ ַרב‬: ַ st. det. sg.: (‫)ל‬ ַ‫ מ‬n. m.; maqtÁl; “westen”: ‫מַ עֲ ַרב‬: st. abs. sg.: 11Q18 12 I 5; ‫מעֲ ַרבָ א‬: 4Q554 1 I 17 (‫ ;)ל‬1 II 17[ (‫)ל‬p; ‫מערבה‬: ‫מַ עֲ ַרבָ ה‬: st. set. sg. of L ֵ‫מַ עֲ ַרב‬: st. cstr. sg. + pers. suf. sg. 3 m.: 2Q24 4: 10; 11Q18 20: 2[. ‫מַ עֲ ֵשר‬: ַ st. det. pl.: 11Q18 12 I 2. ַ‫ מ‬n. m.; maqtÂl; “tiende” : ‫ָא‬G‫מעֲ ַש ַר‬: ‫מַ ִ יַע‬: n. m.; qattæl; “binnenste; centrum”376: ‫מַ ִ יעָ א‬: st. abs. sg.: 4Q554 1 I 13. ‫מַ ִ יעָ ה‬: n. f.; qattæl; “centrum; interieur”377: ‫מַ ִ יעַ ת‬: st. cstr. sg.: 4Q554 1 II 21[ (‫;)ב‬ 5Q15 1 I 5[; II 9[; ‫ ַמ ִ עַ ָתא‬: st. det. sg.: 4Q554a II 5 (‫)ב‬. ‫מַ ִ יעָ י‬: adj.; gentilicum; qattæl-āy; “middelste, centrale”: ‫ָא‬G ָ‫מַ ִ יע‬: st. det. pl. m.: 4Q554 1 II 8; 5Q15 1 I 5[ (‫)ו‬378. ‫מַ ְקדַַד‬: n. m.; maqtÁl; “tempel in Jeruzalem”: ‫מַ ְק ַד ָא‬: st. det. sg.: 4Q554 1 II 18; 5Q15 1 I 5 [379; 11Q18 9: 6. ‫מ ַרַ ע‬: ְ st. adj.; abs. sg. m.: ‫ ְמ‬adj.; (= paccel pt. p.); “vierkant, in het vierkant”: ‫מ ַרַ ע‬: 5Q15 1 II 5. 370

Beyer 1984: 623: houtsoorten. Volgens Garcia Martinez e. a. 1998: 352 twee analysemogelijkheden van ]‫ומ דמ‬: ofwel conjunctie + prepositie + nomen ofwel conjunctie + onbep. pers. pron. (man, “wie?”) + ww.vorm. 372 ‫ מע[ל‬/ ‫ ממעל‬...]: Milik: 1955: 134 reconstrueert, “au dess]us. Abegg: 2003: 878: volgt Milik en leest de prepositie , “above”. Reconstrueert men de lettertekens ‫ ממעל‬dan is ook de lezing mimmèc]al, “vanaf de ingang” mogelijk. 373 Abegg 2003: 877: ‫מנה‬. 374 Bauer en Leander 1981: § 13 s: naar Tiberische overlevering wordt a gedissimileerd tot è in BA, §16 f: bij werkwoorden II = III in de vormen met praefixen en niet herhaalde tweede radicaal, d.w.z. perf., inf. pəcal en gehele hafcel betreft de verdubbeling de eerste radicaal i.p.v. de tweede en § 16 i: verschuiving van verdubbeling betreft ook nomina van wortels II = III met prefixen. 375 Bespreking betekenis onder 26.3.10., tweede volume. 376 Bespreking betekenis onder 26.3.11., tweede volume. 377 Bespreking betekenis onder 26.3.11., tweede volume. 378 Abegg 2003: 879: gerangschikt onder ‫מ ִציַע‬, ְ „middle, midst”. 379 Abegg 2003: 879: 5Q15 1i4.

371

59

‫מ ַרַ עָ ה‬: ‫ ְמ‬adv.; “in het vierkant”: 4Q554 1 II 13. ‫מַמ ְרפַ סָ ה‬: ַ st. cstr. pl.: 11Q18 13: 8. ַ‫ ַמ‬n. f.; maqtál; “galerij”380: ‫מ ְרפַ סָ ָתא‬: ‫משח‬: v.; (a/u); p³cal: “(op)meten”: ‫ ְמ ַח‬: pf. sg. 3 m.: 2Q24 3: 2; 4Q554 1 I 16, 20 en 22; II 9, 10, 12 (‫)ו‬, 18 en 22; III 15; 5Q15 1 I 20 (‫ ;)ו‬10: 2[; 13: 1. ‫ ְמ ַח‬: n. ?; qitl; “olie”: ‫ ְמ ַח‬: st. abs. sg.: 4Q555 2: 2◆ (‫ ;)ב‬11Q18 29: 4. ‫ ִמ ְחָ ה‬: n. f.; qitl; “maat, afmeting”: ‫ ִמ ְ ָחא‬: st. abs. sg.: 2Q24 5: 2; ‫ ִמ ְחָ ה‬: st. abs. sg.: 1Q32 2: 3[; 4Q554 1 III 21 (‫ )חדה‬en 22 (‫ ;)ב‬2 II 16 (-) ‫ ;)חדה‬5Q15 1 II 3 (‫ )חדה‬en 4 (‫ ;)ב‬4: 3[; ‫ ִמ ְ ַחת‬: st. cstr. sg.: 2Q24 1: 3; 4Q554 1 II 15[; III 17[(‫)כ‬, 20 (‫ ;)כ‬2 I 16; 5Q15 1 I 2; II 2 (‫ ִמ ְ ַח ָתא ;)כ‬: st. det. sg.: 4Q554 1 III 13. ‫משרתא‬: ‫ משרתא‬n. ? ; < Heb?; interpretatiemogelijkheden381: 1° defectieve spelling van ‫משריתא‬, kamp; rustplaats”382: weinig waarschijnlijk, gelet op de context, 2° participium of nomen, afgeleid van de wortel, ‫שרי‬, “losmaken”; als het een vrouwelijke vorm in status determinatus singularis of pluralis betreft, dan moet het participium paccel of hafcel een yōd vertonen: ‫ ְמ ָש ְריָה‬of ‫ מַ ְש ְריָה‬en 3° spelllingsvariant van ‫מסרתא‬, “het tellen”, afgeleid van de Hebreeuwse wortel ‫משרתא ;מסר‬: st. det. g. o pl.?: 11Q18 15: 1.

‫נ‬ ‫נר‬: ‫ נר‬n. m.; qÍl; “vuur”: ‫נרא‬: ָ st. abs. sg.: 11Q18 13: 3. ‫נִני‬: ִ‫ ִנ‬pers. pron. sg. 1 c.: 2Q24 8: 7[; 4Q554 1 II 12 (‫)ו‬, 15[; III 16 (‫ ;)ו‬5Q15 1 II 6 (‫ )ו‬en 6 (‫)ו‬. ‫נִנ יח ֹוַח‬: ִ‫ ִנ‬adj.; < Heb.; “iets welriekend”383: ‫נִ יח ַ ֹוח‬: st. abs. sg.: 11Q18 29: 6[; 33: 1. ‫נְ כ ִַסי‬: ְ‫ נ‬n. m. pl.; qitÁl; “bezit”384: ֹ‫נְ כַסֵ יהו‬: st. cstr. pl. + pers. suf. pl. 3 m.: 11Q18 23 II 3. + ִ‫נ‬: ִ‫ נ‬n. m.; qill; “bloesem”385: + ִ‫נ‬: st. cstr. sg.: 11Q18 14 II 4. ‫נִ צְ בָ ה‬: ִ‫ נ‬386 n. f.; qitl; “scheut”: ֹ‫ִ ְצבֲ הו‬H: st. cstr. sg. + pers. suf. pl. 3 m.: 11Q18 14 II 2 (‫)מ‬. ‫נְְנ ִי‬: n. m.; qatæl; “fijne gerstebloem”: ‫נְ ִיפָ ה‬: st. det. sg.: 11Q18 22: 4. ‫נטל‬: ‫ נטל‬v.; (a/u); p³cal: “(op)heffen”: ‫ל‬Vְִ ‫י‬: p³cal ipf. pl. 3 m.: 2Q24 4: 5 (‫)ו‬. ‫נסב‬: ‫ נסב‬v.; (i/a); p³cal: “nemen”: ‫ב‬Wְִ ‫י‬: p³cal ipf. pl. 3 m.: 2Q24 4: 9 (‫)ו‬. F‫נס‬: F‫ נס‬v.; (a/u); p³cal: “uitgieten”; paccel: intensief/causatief ‘itp³cel: passief: F‫נְ ַס‬: p³cal pf. sg. 3 m.: 11Q18 13: 5. ‫נפק‬: ‫ נפק‬v.; (a/u); p³cal: “buitengaan”: ‫נ ְָפ ִקי‬: pt. a. pl. m. abs.: 4Q554 1 II 16 en 20; 2 II 22; 5Q15 1 I 3[ en 4. ‫נצב‬: ִ inf. + suf. pl. 3 m.: 11Q18 14 II 2. ‫ נצב‬387 (?/?); p³cal: “planten”: ֹ‫מנְ צַ בֲ הו‬: ³c ‫נשט‬: ‫ נשט‬v.; (a?/?); p al: “villen”: ‫נְ ַט‬: pf. sg. 3 m.: 11Q18 13: 1 (‫)ו‬.

380

Bespreking betekenis onder 26.3.13., tweede volume. Bedoelde term wordt door Maier 1997: 332 vertaald bij middel van “Umgang”, door García Martínez en Tigchelaar 1998: 1223 en García Martínez e.a. en 1998: 326, Ditommaso 2005: 94 en Cook 2005: 63 bij middel van “gallery”. 381 García Martínez e.a. 1998: 329; Abegg 2003: 881: ‫מרתא‬: betekenis: „?”. 382 Beyer 2004: 499: ‫משרי‬: “Lager, Wohnung”: st. det.; Abegg 2003: 881: ‫משרתא‬: noun: “?” 383 Abegg 2003: 884: „offering”. 384 Abegg 2003: 884: ‫נִ כְ ִסי‬. 385 Abegg 2003: 886: +ֵ‫נ‬. 386 Andere interpretatiemogelijkheid : zie onder werkwoord ‫נצב‬. 387 Andere interpretatiemogelijkheid: zie onder 25.1., tweede volume.

60

‫ס‬ ‫ה‬O‫ס‬: ַ st. abs. pl.: 2Q24 4: 4; ‫סַ ָתא‬: st. det. sg.: ‫ ְס‬n. f.; qal; “ (= korenmaat)”388: ‫ס ִאי‬: 11Q18 13: 4 en 5. ‫ס ִדר‬: ִ st. cstr. pl.: 2Q24 4: 8; ‫ס ְד ִרי‬: ִ st. abs. pl.: 2Q24 4: 7. ‫ ְס‬n. m.; qitl; “rij”: ‫ס ְד ֵרי‬: ֹ‫סו‬: ‫ ס‬n. m.; qatl; “einde”: ֹ‫סו‬: st. cstr. sg.: 4Q554 2 III 16 (‫)ב‬. ‫סחר‬: v.; (a/a); p³cal: “rondomheen gaan”: ‫סָ חֵ ר‬: pt. a. sg. m.: 4Q554 1 III 20 en 22; 4Q554a II 1; 5Q15 1 II 3, 4 [ en 5 (‫ ;)ו‬11Q18 11: 2 en 6. ‫סחֹר ְסחֹר‬: ְ 2Q24 1 I 2[ en 2[; ‫ ְס‬adv.; qatäl > saÒàr > s³Òàr; “rondomheen”: ‫סחוֹר ְסחוֹר‬: 11Q18 7: 3[; 9: 1[; ‫סחֹ ר ְס ֹחר‬: ְ 4Q554 1 II 13 en 14; ‫סוחר ְסחוֹר‬: 5Q15 1 I 1. ‫סלק‬/‫נסק‬ ָ pt. a.sg. 3 m. abs.: 4Q554 1 III 20 [(‫ )ו‬en ‫נסק סלק‬: ‫ נסק‬v.; (a/u); p³cal: “opstijgen”; ‫סלֵק‬: 22◆[ (‫ ;)ו‬5Q15 1 II 4 (‫)ו‬, 5 en 5[; ’afcel: “omhoogbrengen”: L‫ֵ ֵק‬W‫א‬: ַ ‘afcel389 pf. sg. 3 m. + pers. suf. sg. 3 m.: 11Q18 13: 4◆ (‫)ו‬. ‫ת‬U‫ס‬: ‫ ְס‬n. f. qutl; < Heb.; “fijne bloem; (tarwe)griesmeel”390; ‫סוֹלְ ָתא‬: st. det. sg.: 2Q24 4: 4[; 11Q18 13: 3[. ‫ס"ִ יר‬: ‫ סַַס‬n. m.; qattæl; “saffier”: ‫סַ ִ"יר‬: st. abs. sg.: 4Q554 2 II 15 (‫סַ "ִ ָירא ;)ו‬: st. det. sg.: 2Q24 3: 2[. ‫ספֵ ל‬: ִ st. abs. pl.: 11Q18 18: 1. ‫ ְס‬n. m.; qitl; < Heb.; “metalen schaal; beker”: ‫ספְ לִ י‬:

‫ע‬

‫עבד‬: ‫ עבד‬v.; (a/i); p³cal: “maken”: ‫ ַי ְע ְבד‬: ipf. pl. 3 m.: 4Q554 2 III 22 (‫ ;)ו‬paccel: : ‫יְעַ ְ ד‬: ipf. pl. 3 m.: 4Q554 2 III 22 (‫)ו‬. ‫עַ ד‬: ַ‫ ע‬prep.; “totdat”; (a) tijdsbepalend: 2Q24 4: 19; 4Q554 2 III 20; 11Q18 26: 3; 28: 3; (b) 2Q24 3: 2; 4: 11 ,en 17; 4Q554 1 I 16, 20 en 22; II 9 en 10; 4Q554a II 3; 5Q15 1 II 7; onduidelijke betekenis en fragmentarische context: 1Q32 17: 3; 2Q24 4: 15; 4Q554 1 I 13[; 5Q15 1 II 5; 11Q18 4: 4. ָ ‫ע‬: ִ st. abs. sg.: 2Q24 4: 19; 4Q554 2 III 20391. ‫ ִע‬n. m.; qittäl; “tijdstip”: ָ ‫ע‬: ‫עוֹבִ י‬: ‫ ע‬n. m.; qutl; “dikte”: ‫עוֹבִ י‬: st. abs. sg.: 11Q18 17 II 4 (‫ ;)ו‬5Q15 1 II 12 (‫)ו‬. ‫עוב‬: ‫ עוב‬probleem: ‫עוב‬: 11Q18 4: 5. ‫עוֹד‬: ‫ ע‬adv.; “nog (steeds); terwijl”: 2Q24 8: 6; 11Q18 15: 1; 30: 2. ‫עֲ ז ַָרה‬: ֲ‫ ע‬n. m.; qatál; “(tempel)voorhof”; ‫עֲ ז ַַר ָתא‬: st. det. sg.: ‫עַ ל‬: ַ‫“ ע‬op; aan”: (a) plaatsbepalend: 2Q24 4: 6, 7; 8: 5; 4Q554 1 II 18; III 20 (//5Q15 1 II 2 (‫( ;))ו‬4Q554 1 III 22 (//5Q15 1 II 4); 4Q554a II 13; 4Q555 2: 3; 5Q15 22: 7; 11Q18 8: 3 (‫ ;)עלוי‬9: 4 (‫ ;)עלוי‬13: 3; 18: 2; 20: 5; 22: 1; (b) (vijandige) richting: 5Q15 22: 3[; 11Q18 23 II 1; 24: 4; 26: 2; onduidelijke betekenis en fragmentarische context: 11Q18 7: 1 en 5 (‫ ;)ל‬14 II 6; 31 II 5; 32: 5 en 7; 33: 3. ‫ָא‬I‫עִע‬: ִ‫ <( ִע‬cilË + Ë) “boven, naar boven”: 5Q15 1 II 11; 11Q18 12 II 7 (‫)ו‬. ‫ִ יָא‬I‫ע‬: ‫ ִע‬adv. ?; “boven”; met lok. uitgang -Ë392: 11Q18 18: 2. ‫ִ יָה‬I‫ע‬: ִ “verdieping”393: ‫ִ י ַָתא‬I‫ע‬: ִ st. det. sg.: 11Q18 9: 1; ‫ עִִע‬n. f.; qalæ, beïnvloed door ָ‫ה‬I‫ע‬, 21: 3. 388

Abegg 2003: 890: ‫סתא‬, ‫ה‬O‫ ְס‬. ‘afcel: niet vermeld in Beyer 1984 en 2004. 390 Baillet 1955: 229: „farine parfaitement pure”; idem: 1962: „fine fleur de farine”; Koopmans 1962: 195: „Weizengriess”, Beyer 1984: 222 en 647: „Weizengrieβ”; García Martínez en van der Woude 1995: 149 en 2007: 599 en 605: „fijn meel”; Maier 1995: 278 en 1997: 319: „Feinmehl”; Cook 1996: 184 en 2005: 43: „fine flour”; García Martínez en Tigchelaar 1997: 219: „finest flour”; Abegg 2003: 888: ‫ס ֹולֶת‬, „fine flour”; Fitzmyer en Harrington 2002: 51: „wheat flour”; Ditommaso 2005: 94: „finest flour”. 391 Abegg 2003: 894: 4Q554 3iii20. 392 Abegg 2003: 899: adjectief. 389

61

‫עלל‬: ‫ עלל‬v.; (a)/u); p³cal: “binnengaan: ‫יֵעֳ ל‬: ipf. pl. 3 m.: 2Q24 4: 3[; ‫עָ לֵל‬: pt. a. sg. m. abs.: 11Q18 16 II – 17 I 4; ‫ִ לי‬I ָ‫ע‬: pt. a. pl. m. abs.: 11Q18 15: 3 en 6[; 24: 6; ‘afcel: “binnenleiden”: ‫עֵ לְ נִ י‬: pf. sg. 3 m. + pers. suf. sg. 1 c.: 4Q554 1 II 12 (‫ ;)ו‬III 16 (‫;)ו‬ 5Q15 1 I 21[; II 6 (‫יַעֳ ל ;)ו‬: ipf. pl. 3 m. : 2Q24 4: 3[. ‫עֲ לָל‬: ֲ‫ ע‬n. m.; qatäl; “ingang”394: ‫עֲ לָל‬: st. abs. sg.: 4Q554 1 III 18; 5Q15 1 II 1; ‫עֲ ָללֵה‬: st. cstr. sg. + pers. suf. sg. 3 m.: 4Q554 1 III 18; ‫עֲ ָללָה‬: st. det. sg.: 4Q554 1 III 18. 0ַ‫עָ ל‬: ָ‫ ע‬n. m.; qËtÁl; “verste tijd; eeuwigheid”: ‫עָ ל ִַמי‬: st. abs. pl.: 11Q18 19: 4. 0 ַ‫ע‬: ַ‫ ע‬n. m.; qall; “volk”: ‫עַ ַמ ִמי‬: st. abs. pl.: 4Q554 2 III 22. ‫ד‬N ַ‫ע‬: ַ‫ ע‬n. m.; qattèl; “zuil”: ‫ד‬N ַ‫ע‬: st. abs. sg.: 4Q554 1 III 22 (‫)ו‬//5Q15 1 II 4 (‫ ;)ו‬2: 4, 5 en 5[ ( ְ‫דא ;)ל‬N ָ ַ‫ע‬: st. det. sg.: 1Q32 1: 1[en 2[ ( ְ‫די ;)ל‬N ִ ַ‫ע‬: st. abs. pl.: 1Q32 5: 2[; 11Q18 9: 2; 11: 6; ‫ָא‬G‫ד‬N‫ע‬: ַ st. det. pl.: 5Q15 2: 4[. 0‫ע‬: ‫ עִִע‬prep.; “samen met”: 2Q24 4: 16; 4Q554 2 III 17 en 18; 11Q18 25: 5; 29: 2. ָ‫ע‬: ָ‫ ע‬n. f.; qËl; “kleinvee”: ָ‫ע‬: st. abs. sg.: 2Q24 4: 18. ‫עֲ ִעי‬: ֲ‫ ע‬n. f.; qat−l; “latwerk”395: ‫עֲ ִעי ָָתא‬: st. det. pl.: 4Q554 2 II 15 (‫)ו‬. ‫ערב‬: ‫ ערב‬v.; paccel: “ondergaan”; ‘itp³cel: passief: ‫ ִמ ְתעֲ ֵרב‬: ‘itp³cel pt. sg. m. abs.: 11Q18 13: 6. ‫עַ ְרָ ל‬/‫ארבלא‬ ַ‫ארבלא ע‬: ‫ ארבלא‬n. m.; qatlal; “zift”396: ‫ָא‬G‫עַ ְרָ ַל‬: st. det. pl.: 11Q18 12 I 1 (‫)ו‬. ‫עֲ ַר‬: n. f.; qatl; “bed”: ‫עַ ְר ִ*י‬: st. abs. pl.: 5Q15 1 II 11[.

‫פ‬ ‫"חַ ת‬: "ְְ" n. m. ; qatl; “kuil; gat; put”: ‫"ַ ְח ָתא‬: st. det. sg.: 11Q18 37: 3. ‫"ִ יל‬: ִ" ?; qÌl; “doordrenkt”397: ‫"יל‬: ִ st. abs. sg. m.: 11Q18 22: 4. ³c ‫פלג‬: ‫ פלג‬v.; (a/u); p al: “(ver)delen”; ‘itp³cel: passief: ‫י ְִת"ַ לְ ג‬: ‘itp³cel ipf. pl. 3 m.: 2Q24 4: 10 (‫"לִ יג ;[ )ו‬: ְ p³cal pt. p. sg. m. abs.: 2Q24 4: 11; 11Q18 20: 3. ‫"ְ"לַג‬: ְ st. cstr. sg.: 11Q18 6: 3 (‫ ַחד "ְ לַג;)ו‬: st. abs. sg.: ְ"ְ n. m.; qatäl; “helft; half”: ‫"לַג‬: 5Q15 22: 5; ‫"לַג‬ ְ ‫ח ָדה‬: ַ st. abs. sg.: 4Q554a II 12; ‫"לַג‬ ְ ‫עֲ ַ*ר‬: st. abs. sg.: 5Q15 22: 5 ‫"ְ ל ֹוגָה‬: ְ" n. f.; qatäl; “(af)scheiding; verdeling”398; ‫"ְ ל ֹוגָת‬: st. cstr. pl.: 11Q18 20: 3a. ‫פנבד‬: ‫ פנבד‬adv.; “nabij”399: 2Q24 4: 16; 11Q18 20: 7. ‫"סַ ח‬: ְ st. det. pl.: 11Q18 27: 3; ֹ‫"ְ ַסחֵ יהו‬: st. cstr. pl. + pers. "ְ n. m.; qatl; “pèsaÒ”: ‫ָא‬G‫" ַס ַח‬: suf. pl. 3 m.: 11Q18 16 II – 17 I 2. ‫"ְ" ַרזָה‬: ְ st. abs. sg. 4Q554 1 II 15 en 15 ( ְ‫)ל‬. ְ"ְ n. f.; qatÁl; < Heb.; “woonblok”400: ‫" ַרזָא‬: 393

Abegg 2003: 899: ‫ִ י‬I‫ע‬. ִ Bespreking betekenis onder 19.1.14., tweede volume. Alle auteurs hanteren een betekenis, die betrekking heeft op ingang: “entrée” (Milik 1962: 187; Puech 1995: 101), “Eingang” (Bernhardt 1970: 62), “Eintritt” (Beyer 1984: 658), “Torraum” (Maier 1995: 302; 1997: 326), “Eingangs-Torraum” (Maier 1995: 302; 1997: 326), “Eingangsraum” (Maier 1995: 302; 1997: 326), “entrance” (García Martínez en Tigchelaar 1998: 1109 en 1141; Abegg 2003: 900; Ditommaso 2005: 44), “entrance room” (‫( אס עללה‬Chyutin 1997: 28), “entrance-vestibule” (‫( )אס עללה‬Ditommaso 2005: 44), “entrance (vestibule )” (García Martínez en Tigchelaar 1998: 1109 en 1141), “entrance way” (‫( )אס עללה‬Cook 2005: 49). Sommige auteurs vertalen evenwel niet bij middel van een susbstantief: “as one enters” (Chyutin 1997: 28), en “for entrance” en “as one enters” (Fitzmyer en Harrington 2002: 59). 395 Betreffende de betekenis: zie 25.3.15., tweede volume. „traliewerk” (García Martínez en van der Woude 1995: 152 en 2007: 602), „Zinnen” (Maier 1995: 725 en 1997: 324 + voetnoot: 727/1060: ccjt’, in dieser Bedeutung syrisch belegt), „its laths” (García Martínez en Tigchelaar 1998: 1111), “(Holz)gitter” (Beyer 2004: 353: ‘ac− ; qil > qal + -−t;), “wood” (Abegg 2003: 903: ‫עָ ע‬:), „its beams” (Cook 1996: 183 en 2005: 49) en „its laths” (Ditommaso 2005: 59). 396 Beyer 1984: 757; cf. Targum Amos 9: 9, waar het de vertaling is van Heb. ‫ְ בָ ָרה‬ 397 Abegg 2003: 907: “soaked; permeated”. 398 Abegg 2003: 908: „seperation, division”. 399 Bespreking onder 6.1.4., eerste volume. 400 Bespreking betekenis onder 26.3.15., tweede volume.

394

62

‫"ְְ" ַר ָזיָה‬: vorm ‫ "ְ ַרזָה‬+ gentilicumsuffix: qatal-äy!; “woonblok”401: ‫ ְ" ַר ָז ַי ָתא‬: st. det. sg.: 4Q554 1 II 12[ en 14 (‫ ;)ל‬1 III 19[; 5Q15 1 I 1 (‫ ;)ל‬II 2 en 6; ‫ ְ" ַר ָז ֵיא‬: st. det. pl.: 4Q554 1 II 15; 11Q18 6: 2 en 4. ‫פרש‬: ‫ פרש‬v.; (a/u); p³cal: “(zich) afscheiden; afdragen; schenken”: ‫"ְ ִרי ָא‬: pt. p. sg. m. det.: 11Q18 12 I 2 en 3; 33: 3 ; ‫"ָ ֵר‬: pt. a. sg. m.: 11Q18 14 II 1. ‫פשט‬: ‫ פשט‬v.; (a/u); p³cal: “uitstrekken, recht maken”: ‫"ְ ַט‬: pf. pl. 3 m.: 11Q18 16 II – 17 I 3 (‫)ד‬. ‫"ָ תר‬: ָ ָ": st. det. sg.: 2Q24 3: 3[; 4: 7[; 4Q555 2: ָ" n. m.; < Ak. PAŠŠ¾RU; “tafel”: ‫תרא‬ 3[; 3: 3; 11Q18 8: 3[; ‫תרי‬ ֵ ָ": st. cstr. pl.: 11Q18 20: 3a. ‫פתח‬: v.; (?/?); p³cal: “openen”: ‫" ִתיח‬: ְ pt. a. sg. f. abs.: 4Q554 1 III 19; 5Q15 1 II 2; ָ‫"ְ ִתיח‬: pt. a. pl. f. abs.: 5Q15 1 II 14. ‫פֹ ִתי‬: ֹ‫ פ‬n. m.; qutl; ”breedte": ‫"ו ִֹתי‬: st. abs. sg.: 5Q15 1 I 3, 4 en 4[ (‫ ;)ו‬II 9 en 12; 8: 1 (‫ ;)ו‬9: 1; 22: 4 en 5; 11Q18 17 II 4; 21: 4; ‫"ֹ ִתי‬: st. cstr. sg.: 4Q554 1 II 17 en 19 (‫ ;)ו‬III 13 (‫ ;)ו‬11Q18 8: 4; L‫"ו ְֹת ֵי‬: st. cstr. sg. + pers. suf. sg. 3 m.: 2Q24 5: 2[; 6: 4; 5Q15 1 I 2[ en 6◆[; II 3; 22: 3; 11Q18 8: 2[; L‫"ֹ ְת ֵי‬: st. cstr. sg. + pers. suf. sg. 3 m.: 4Q554 1 II 19 en 22; III 15 (‫ )ו‬en 17, 18, 20[ en 22◆[; 2 II 13; 4Q554a II 1; 5Q15 1 II 5; L‫"ֹ ֵת‬: st. cstr. sg. + pers. suf. sg. 3 m.: 4Q554 1 II 16//5Q15 1 I 2; ‫"ֹ ְתיָא‬: st. det. sg.: 4Q554 1 II 12 (‫ו‬f); ֹ‫"ו ְֹתאֲ הו‬: st. cstr. pl. + pers. suf. pl. 3 m.: 5Q15 1 II 7 en 13[ (‫"ו ְֹתיֲהוֹ ;)ו‬: st. cstr. pl. + pers. suf. pl. 3 m.: 2Q24 7: 1 (‫ ;)ו‬5Q15 22: 6; 11Q18 9: 3[; ֹ‫"ֹ ְתיֲהו‬: st. cstr. pl. + pers. suf. pl. 3 m.: 4Q554 2 II 16 (‫ ;)ו‬4Q554a II 4 (‫)ו‬, 7 (‫ )ו‬en 10 (‫ ;)ו‬5Q15 2: 3[.

‫צ‬ ֹ‫צ"ו‬: ִ st. det. sg.: 4Q554 1 I 11 (‫)ב‬. ‫ ִצ‬n. f. ; < Heb.; “noorden”: ‫צ" ֹונָא‬:

‫ק‬

‫קבל‬: ְ pt. a. pl. m. abs.: 11Q18 ‫ קבל‬v.; (a/u); p³cal: “klagen”; paccel: “ontvangen”: ‫מ ַק ְבלִ י‬: 16 II -17 I 2. 0‫קֳ ָדָד‬: ֳ‫ ק‬prep.; qutål; "voor" (tijds- en plaatsbepalend); 0‫קוד‬: plaatsbepalend: 4Q554 1 III 17//5Q15 22: 2; 11Q18 29: 1; onduidelijke betekenis: 11Q18 20: 1; fragmentarische context: 1Q32 22: 2; + pers. suf. 3 m. sg.: ‫קו ָֹדמו ִֹהי‬: 2Q24 3: 3 en ‫ קֳ ָדמו ִֹהי‬11Q18 29: 5; + pers. suf. 3 f. pl.: ֵ‫ק ָדמֵ ה‬: ֲ 11Q18 17 II 5. ‫ ְק ֹד‬: m.; qutl; “heiligheid; offer”: ‫קו ְֹד ֵי‬: st. cstr. pl.: 11Q18 25: 1. ‫ ַק ִי‬: adj.; qattæl “heilig”402: ‫ ַק ִי‬: st. abs. sg.: 11Q18 19: 3; ‫ ַק ִי ֵי‬: st. cstr. pl.: 11Q18 15: 5403; ‫ָא‬Gַ ‫ ַק ִי‬: st. det. pl.: 11Q18 15: 5; ‫ָא‬Gַ ‫ ַק ִי ַק ִי‬: “allerheiligste”: 11Q18 15: 5. 0‫קו‬: ָ pt. a. sg. m. abs.: 2Q24 4: 16; 11Q18 20: 7[. 0‫ קו‬v.; (Ë/Í); p³cal “(op)staan”: 0 ֵ‫קא‬: ‫קדש‬: ‫ קדש‬v.; paccel: “heilig maken; heiligen”: ‫ֵה‬H*ִ ֵ‫י ְַק‬: ipf. sg. 3 m. + pers. suf. sg. 3 m.: 11Q18 32: 7◆ (‫)ו‬. 401

Bespreking betekenis onder 26.3.15., tweede volume. Nagenoeg alle auteurs, met uitzondering van Greenfield en Yadin, hanteren dezelfde betekenis voor deze term, die uitsluitend voorkomt in Aramees Jeruzalem: “(huizen)blok”: “bloc d’immeubles, ilôt” (Milik 1962: 187), “Häuserinsel” (Bernhardt 1970: 28, 62 en 71), “insula” (Licht 1979: 46, 47, 48, 50, 51, 52, 53, 55, 57 en 58), “Häuserblock, Häuserquadrat” (Beyer 1984: 670), “house blocks” (García Martínez 1992b: 194), “ilôt, quartier ouvert” (Puech 1995: 100 - 101), “block” (Chyutin 1997: 26 en 30; García Martínez en Tigchelaar 1998: 1109, 1139 en 1221; Fitzmyer en Harrington 2002: 55, 59 en 334; Abegg 2003: 909; Ditommaso 2005: 33, 44 en 49; Cook: 2005: 47, 49, 55 en 59), “city-block” (Cook 2005: 47 en 55), “Häuserblock” (Beyer 2004: 464), “Block” (Maier 1997: 329 en 330), “Gebäudeblock” (Maier 1995: 301, 733 en 734; 1997: 322, 325 en 326). De vertaling van Greenfield en Yadin verwijst naar een open ruimte: “open lot” (Greenfield 1969: 134) en “a kind of open court” (Yadin 1983: 238). 402 Abegg 2003: 913: 11Q18 15, 5 (2 x). 403 Volgens Abegg 2003: 915: een werkwoordsvorm.

63

‫קֶ מַ ח‬: ֶ st. abs. sg.: 11Q18 13: 3. ֶ‫ ;? ק‬qitl ?; “bloem”404: ‫ק ַמח‬: ‫קנֵה‬: ַ st. abs. sg.: 5Q15 22: 5; 11Q18 21: 4[; ‫ ַק‬n. m.; qalæ; “riet” (ook lengtemaat) : ‫קנֵא‬: ‫קנֵה‬: ַ st. abs. sg.: 4Q554 1 III 18; 4Q554a II 6; 5Q15 22: 3; 11Q18 21: 4[; ‫קנִ י‬: ‫ ַק‬st. abs. pl.: 4Q554 1 II 12, 14, 16, 19, 20 en 22[; III 14[, 18, 19 en 21; 2 I 14 [; 2 II 13, 14 en 17; 4Q554a II 4, 5 en 11; 5Q15 1 I 2, 3, 4, 5, 6[, 18 en 19; II 1, 1, 3, 5, 8[ en 9; 4: 3[; 15: 1; 22: 2 en 4; 11Q18 17 II 2 en 5; 32: 4[. ‫ק ַרבִ י‬: ְ pl. cstr. + pers. suf. 3 ‫ ִק‬n. pl. m.; < Heb.; qitl, qirabæn; “ingewanden”405: ‫ק ַרבו ִֹהי‬: m. : 11Q18 13: 2 (‫)ו‬. ָ‫ק ְר‬: ‫ ָק‬n. m.; qutlän;“offergave” : ָ‫קוֹרב‬: st. abs. sg.: 2Q24 4: 2 ( ְ‫קו ְֹרָ נֵי ;)ל‬: st. cstr. pl.: 11Q18 28: 4. ‫ק ְריָא‬: ‫ ִק‬n. f.; qatl > qitl; “stad”: ‫ק ְרי ַָתא‬: ִ st. det. sg.: 4Q554 1 II 12, 22 en 23 (‫ ;)ו‬2 I 17; 5Q15 1 I 5. ‫קֶק ֶר‬: ֶ st. cstr. sg.: 2Q24 6: 3[; ‫ק ְרנָת‬: ַ st. cstr. pl.: 11Q18 22: 1 ֶ‫ ֶק‬n. f.; qatl; “hoorn”: ‫ק ֶר‬: ³c 406 ³c ‫קרי‬: ְ pt. p. sg. ‫ קרי‬v.; (Ë); p al: “roepen” : ‫י ְִק ֵרא‬: p al ipf. sg. 3 m.: 11Q18 25: 3407; ִ‫ק ַרי‬: 408 m. abs.: 4Q554 1 I 14 en 18; II 8[ en 9 ; ‫מ ְק ֵרא‬: ִ inf.: 11Q18 19: 5 (‫)ל‬.

‫ר‬ ‫ ֵראס‬of ‫רס‬: ִ ‫ר‬:ֵ st. abs. pl.: 4Q554 1 I 12 en 15; ‫ ֵר‬n. m.; < Perz. aspres; lengtemaat: ‫אסי‬ ‫ר ִסי‬:ֵ st. abs. pl.: 4Q554 1 II 8 en 10; onbepaalde spelling (zonder of met ‘ālef) wegens onvolledig bewaard: 4Q554 1 I 19[; II 6[ en 9[. ‫רב‬: ‫ ַר‬adj.; qall; “groot”: ‫רָ א‬:ַ st. det. sg. m.: 11Q18 14 II 5; 19: 3[; 20: 6[; ‫ָא‬G ַ‫ר ְב ַרב‬:ַ st. det. pl. m.: 4Q554 1 II 16; 5Q15 1 I 3; 3: 2[. ‫רב‬: ָ ‫ר‬:ְ st. det. sg.: 4Q555 2: 2. ‫? ְר‬.; qatèl; “grootte”: ‫בתא‬ ‫רגִל‬: ‫ ְר‬n. f.; qitl > qatl; “voet (inclusief onderkuit)”: ‫רגְ לו ִֹהי‬:ִ st. cstr. sg. + pers. suf. sg. 3 m.: 11Q18 8: 1[; 13: 2. ‫רוַח‬: ‫ ְר‬n. m.; qatÁl; “ruimte”409: ‫רוַ ח‬:ְ st. abs. sg.: 2Q24 1: 2[; 4Q554 1 II 14; 4Q554a II 3; 5Q15 1 I 1[; 22: 8; 11Q18 12 I 5; ‫רוַ חֵ י‬:ְ st. cstr. pl.: 11Q18 35: 2. ַ‫רח‬: ַ‫ רח‬n. m.; qÍl; “wind; geest; demon”: ‫רחֵ י‬: st. cstr. pl.: 11Q18 35: 2. ‫רוי‬: ‫ רוי‬v.; (?/?); p³cal: “rijkelijk drinken; zich verzadigen”: ‫רוִ יו‬:ְ pf. pl. 3 m.: 11Q18 27: 6410 (‫)ל‬. 0‫ר‬: 0‫ ר‬n. m.; qÍl; “hoogte”: 0‫ר‬: st. abs. sg.: 4Q554a II 6 (‫ ;)ו‬5Q15 1 II 5; 22: 7 (‫;)ב‬ 11Q18 8: 4; 17 II 2 (‫רמָ א ;)ו‬: st. det. sg.: 4Q554a II 12 (‫ ;)ו‬L ֵ‫רמ‬: st. cstr. sg. + pers. suf. sg. 3 m.: 4Q554 1 III 17 (‫ )ו‬en 19; 2 II 14 (‫ ;)ו‬5Q15 1 I 22; II 1 (‫ )ו‬en 12; 11Q18 11: 3 (‫רמֲ הוֹ ;)ו‬: st. cstr. sg. + pers. suf. pl. 3 m.: 4Q554 2 II 17 (‫ ;)ו‬4Q554a II 5; 5Q15 1 II 14 (‫)ו‬. ‫רחע‬: ‫ רחע‬v.; (a/a); p³cal: “wassen”: ‫ר ַחע‬:ְ pf. sg. 3 m.: 11Q18 13: 2[. ‫ריח‬: ‫ ריח‬p³cal: “ruiken”: ‫מֵ ַרח‬: p³cal inf. m. sg. abs.: 11Q18 18: 1 (‫)ל‬. ‫ריַח‬: ‫ ֵר‬n. m. ; < Heb.; qÌl; “geur”: ‫ריַח‬:ֵ st. abs. sg.: 11Q18 22: 5 (‫ ;)ל‬29: 6[; 33: 1 (‫)ל‬. ‫ריחָ א‬: ‫ ֵר‬st. det. sg.: 11Q18 13: 7. 404

Volgens García Martínez e. a.: 1998: 326 betreft het hier een meer algemene term voor een vorm van gemalen graan, die mogelijk wordt gespecificeerd bij middel van de term ‫ת‬U‫ס‬, ְ “tarwebloem”. 405 Abegg 2003: 918: ‫ק ְר ִי‬. ַ 406 Abegg 2003: 919: ‫קרה‬. 407 Of ‫ ְי ַק ָרא‬, “de glorie”; zo Abegg 2003: 847. 408 Abegg 2003: 4Q554 2i14, 2i18, 2ii3, 2ii8 en 2ii9. 2i3 is onmogelijk, aangezien de regels 1 tot en met 6 weggebroken zijn. 409 Abegg 2003: 922: wijst de referenties 2Q24 1: 2[; 4Q554 1 II 14; 4Q554a II 3; 5Q15 1 I 1[; 22: 8; 11Q18 12 I 5 en 35: 2 toe aan ‫רח‬. ַ 410 Abegg 2003: 923: ּ‫ ַרוְ יו‬, „saturation, drunkenness.

64

0‫ר‬: ‫ ָר‬adj.; qËl; “hoog”: ‫ר ִמי‬:ָ st. pl. abs. m.: 11Q18 11: 1. ‫רס‬: ‫ ֵר‬zie ‫ראס‬. ‫ֵר‬ ּ‫ ְרע‬: n. f.; qalèt; “wens, wil”411: L‫עת‬ ֵ ‫ ַר‬: st. cstr. sg. + pers. suf. sg. 3 m.: 2Q24 4: 2[. ³c ‫רצ‬: ‫ רצ‬v.; (a/u); p al: “bepleisteren, plaveien”: ‫ר ִציפִ י‬:ְ pt. p. pl. m. abs.: 5Q15 1 I 6. ‫י‬Rָ ‫ ַר‬: adj.; qattäl; “verfügungsberechtigt”: ָ‫י‬Rָ ‫ ַר‬: st. abs. pl. m.: 4Q554 2 III 17◆ (‫)ו‬. ‫ ֹר ְמָ ה‬: n. f.; qutl; “teken, spoor”412: ‫ר ֹו ְמַ ָתא‬: st. det. sg. of ‫רו ְֹ ָמ ָתא‬: pl.: 2Q24 4: 12◆.

* ‫ ָ*ב‬: n. m.; qËl; “oude man”: ‫ָא‬G ַ‫ ָ*ב‬: st. det. pl.: 2Q24 4: 13. ‫שבע‬: ‫ שבע‬v.; (a/a); p³cal: “voldaan zijn”: ‫ ִ* ְבעַ ת‬: pf. sg. 3 f.: 11Q18 20: 3a◆; %ְ ‫ ְ*בַ ְע‬: pf. sg. 2 m.: 11Q18 20: 3a◆. ‫ִ יא‬J*ַ : adj.; qattæl; “veel”: ‫ִ ִאי‬J*ַ : st. abs. pl. m.: 4Q554 2 III 17; ‫סגי]א‬: ?: 11Q18 23 II 5 ‫ל‬O‫ ַ* ְמ‬: n. f.; qatläl; “linkerzijde, noorden”: ‫ל‬O‫ ַ* ְמ‬: st. abs. sg.: 4Q554 1 II 18[; III 20; 5Q15 1 I 4[; II 2; ‫לָא‬O‫ ַ* ְמ‬: st. det. sg.: 5Q15 22: 6[.

‫ ַבע‬: n. m.; qatèl; “week”: ֹ‫עתיהו‬Q ֵ ‫ ְב‬: st. cstr. pl. + pers. suf. pl. 3 m.: 11Q18 15: 2. ‫ ְבִ ק‬: n. m. (?); qitl; “open(gelaten) ruimte; overgroeide laan; peristylium”413: ‫ ְבִ ק‬: st. abs. sg.: 2Q24 1: 2 (‫ ;)ו‬4Q554 1 II 14 (‫ ;)ו‬5Q15 1 I 1 (‫)ו‬. ‫שוי‬: ‫ שוי‬paccel: “leggen”414: L‫ ִַ י‬: paccel pf. sg. 3 m. + pers. suf. 3 m.: 11Q18 13: 3; ‫ ִַ יו‬: paccel pf. pl. 3 m.: 11Q18 8: 3. ‫ק‬: n. m.; qÍl; “straat”: ‫ק‬: st. abs. sg.: 4Q554 1 II 14, 16, 21 ( ְ‫ )ל‬en 23; 5Q15 1 I 1 en 5 ( ְ‫קא ;)ל‬ ָ : st. det. sg.: 4Q554 1 II 17 en 23; ‫ָא‬G‫ק‬ ַ : st. det. pl.: 4Q554 1 II 16 (‫)ו‬ en 20; 5Q15 1 I 3 [ (‫)ו‬. ‫שור‬: ‫ שור‬v.; (a/a); p³cal: “opspringen”: ‫ ְיר‬: ipf. sg. 3 m.: 11Q18 32: 2 (gespeld: ‫)וישוור‬. ‫ר‬: n. m.; qÍl; “stadswal; muur”415: ‫ ָרא‬: st. det. sg.: 2Q24 8: 2; 11Q18 6: 2[; 10 I 2◆; 12 I 6; ‫א‬%ָ ‫ ְר‬: st. det. sg.: 11Q18 11: 7 (‫)ב‬. ‫יצי‬ ִִ‫ ֵיצ‬: “voltooien”416: ִG ַ‫ ְמ ַצ‬: pt. pl. m. abs.417: 11Q18 15: 2◆ (+ ‫)הוי‬. ‫שכ‬: ְ pt. p. sg. f. det.: 11Q18 12 I ‫ שכ‬v.; (i/a//a/u); p³cal: “zich neerlaten; wonen”: ‫סכִ ינ ַָתא‬: 3 (‫◆)ו‬. 411

Abegg 2003: 925: ‫רעֲ וָ ה‬:ַ n.; “will; pleasure” Baillet 1955: 224: „la marque ?” en 232: „caractère d’écriture”; (Baillet 1962: 87: “le signe” (kan naar een inscriptie verwijzen, zoals vaak in apocalypsen); Koopmans 1962: 195: “Schriftzeichen” (met verwijzing naar Laataramees ‫ ְמָ א‬Q‫ר‬, “Kennzeichen”); Beyer 1984: 698: „Zeichen, Spur”; García Martínez en van der Woude 1995: 149 en 2007: 599: „teken”; García Martínez en Tigchelaar 1997: 219: „the list”; Fitzmyer en Harrington 2002: 51: „the inscriptions ?”, 337: „inscription”; Cook 2005: 43: „the marks”; Maier 1995 en 1997, Ditommaso 2005: nihil. 413 Bespreking getekenis onder 25.3.16., tweede volume. In zijn vertaling hanteert Milik (1962: 188 en 191) de term “peristyle”. Hierin wordt hij gevolgd door een aantal auteurs: “peristyle” (García Martínez en Tigchelaar 1998: 219, 1109 en 1137; Fitzmyer en Harrington 2002: 51, 55 en 338; Abegg 2003: 931; Ditommaso 2005: 33). “Säulengang” (Bernhardt 1970: 28). Abegg geeft als vertaling ook “portico” (Abegg 2003: 931). Beyer legt de nadruk op het overdekte karakter van de desbetreffende constructie: “Laubengang” (1984: 702). Sommige auteurs geven de voorkeur aan een neutralere betekenis: “Gehsteig” (Maier 1995: 77, 301 en 73; 1997: 318) en “sidewalk” (Cook 2005: 41, 47 ein 53). García Martínez (1992b: 194) laat drie mogelijkheden open: “gallery; porch; sidewalk”. Greenfield (1969: 134) vertaalt bij middel van “and there is left open”. Twee auteurs volgen Greenfield: “free space”413 (Licht 1979: 47) en “open space” (Chyutin 1997: 24). 414 Abegg: 2003: 932: ‫שוה‬. 415 Bespreking betekenis: 26.3.17., tweede volume. 416 Abegg 1995: 57 (§166): wortel = wdc. 417 Beyer 2004: 491. 412

65

0ַ‫ ְל‬: n. m.; qatl; < Heb.; “heilsoffer”418; BH.: 0ֶ‫“ ֶשל‬celebratieoffer”: ֹ‫ ְלָמֵ יהו‬: st. cstr. pl. + pers. suf. 3 m.: 11Q18 27: 5. 0ָ : adv.; < Heb.?; “daar (lok.); dan (tijd)”: 4Q554 1 I 12◆ (‫)ו‬, 14◆ en 19◆ (‫ ;)ו‬II 7◆ (‫)ו‬ en 9◆ (‫)ו‬. ‫ ְ ִמ‬: n. f.; qitl; “zon”: ‫ ִ ְמ ָא‬: st. det. sg.: 11Q18 24: 1; 26: 3; 27: 4; 28: 3[. ‫ ְנָה‬: n. f.; qal; “jaar”: ‫ ְנָה‬: st. abs. sg.: 11Q18 24: 5. ַ‫ ְפ‬: n. m.; qVtl?; “poterne”419: ‫ָא‬Gַ ְ"ַ : st. det. pl.: 5Q15 22: 2. ‫שרי‬: ‫ שרי‬v.; (ā); p³cal: “losmaken”; paccel (en ‘itpaccal): “beginnen” (met 420‫)ל‬: ‫ ָ ִרי‬: pf. sg. 3 m. : 11Q18 19: 5. : ִ st. abs. sg.: 5Q15 22: 1. ִ n. m.; qil; “albast, wit marmer”: : ³c 421 ‫שתי‬: ‫ שתי‬v.; (a/a); p al: “drinken” : ֹ‫ו‬%ְ ‫ ִי‬: ipf. pl. 3 m.: 11Q18 25: 6[.

‫ת‬ ‫ו ָֹדה‬%: % n. f.; < Heb; qatl; “lof(prijzing); dankoffer (= vrede-offer): ֹ‫ו ָֹד ְתהו‬%: st. cstr. pl. + pers. suf. 3 m. pl.: 11Q18 16 II – 17 I 1. ָ%: ַ st. det. pl.: 5Q15 1 I 20[ (‫ ;)ו‬II 8 en %ַ n. m.; qall-än; “ruimte; verdieping”422: ‫ָא‬G‫ָ ָנ‬%: 9[. ‫וֹר‬%: % n. m.; qatl; “stier, rund”: ‫ו ָֹרא‬%: st. det. sg.: 11Q18 13: 1; ‫ו ִֹרי‬%: st. abs. pl.: 11Q18 28: 5. 0‫ח‬%: ַ st. cstr. pl.: 4Q554 2 I 17[; 5Q15 1 II 13[. %ַ n. m.; qatèl; “grens”: ‫חמֵ י‬%: ³c ‫תפי‬: ‫?( תפי‬/?); p al: “plaatsen, om te koken”423: ‫פִ י‬%ְ : p³cal pt. p. pl. m. abs.: 11Q18 18: 2. ‫ ַרב‬%ְ : n. m.; qatl; “vet”: L ֵ‫ ְרב‬%: ַ st. cstr. sg. + pers. suf. 3 m. sg.: 11Q18 22: 2. ‫ ַרע‬%: ְ st. abs. sg.: 2Q24 3: 2; 4Q554 1 I 13, 14, 18 en %ְ n. m.; qatl; “poort, deur”424: ‫ ַרע‬%: 21[; II 8, 9[ en 10; 1 III 19 (‫ ;)ו‬4Q554a II 3 ( ְ‫ ;)ל‬5Q15 1 II 2, 6 en 6 (‫ ;)ל‬12: 2[; 22: 3 en 3 (‫ ;)ו‬11Q18 11: 6, 6[ (‫ )ל‬en 7 en 7 (‫ ְרעָ א ;)ל‬%: ַ st. det. sg.: 1Q32 4: 2[ (‫ ;)ל‬4Q554 1 I 13, 13, 14, 16, 20[, 20 en 21[; II 7, 9 en 10[; 2 II 21 (‫ ;)ל‬5Q15 1 I 21 (‫ )ו‬en 22[; II 2 en 7; 2: 3[; 22: 7 en 8; 11Q18 8: 4[; ‫ ְרעָ ה‬%: ַ st. det. sg.: 4Q554 1 III 16; ‫ ְר ִעי‬%: ַ st. abs. pl.: 4Q554 1 III 21; 5Q15 1 II 3[ en 4[; 11Q18 17 II 3; 21: 2; ‫ָא‬G ַ‫ ְרע‬%: ַ st. det. pl.: 4Q554 2

418

Abegg 2003: 935: 0ֶ‫ ֶל‬, „peaceoffering”. Bespreking betekenis onder 25.3.17., tweede volume. “poterne” (Milik 1962: 188: ‫)שפשא‬, “Ausfalltor” (Bernhardt 1970: 43 - 44: ‫)שפשיא‬, “Pfort(?)” (Maier 1995: 302), “Pforte” (Beyer 1984: 672 en 755; 2004: 465: ‫פשפש‬, n. m.; pašpáš; qalqál;),“small gate” (Abegg 2003: 938: ‫ ;שפש‬Ditommaso 2005: 43),“portal” (Cook 2005: 53), “postern” (García Martínez 1992b: 188 en 195; García Martínez en Tigchelaar 1998: 1139; Fitzmyer en Harrington 2002: 57; Chyutin 1997: 28), “porte secondaire” (Puech 1995: 101: špš’), “door” (Chyutin 1997: 24), “postern gate” (Fitzmyer en Harrington 2002: 349: špš). Volgens Maier (1995: 302: voetnoot: 698; 1997: 325: voetnoot 1062) is de breedte van 2 roeden te groot voor een poterne: “Der Context handelt von den Stadttorbauten. Anderen (García Martínez) denken an kleinere Tor im Annschluβ an die 3ormalstraβen. Aber die weite von 2 Ruten = 14 Ellen ware für eine 3ormalstrassenpoterne recht Groβ.” Hij laat de term onvertaald: ShPShJ’. Volgens Greenfield419 1969: 134 betreft het een kleine deur in een poort: “a small door in a gate”. 420 Abegg 2003: 939: ‫שרה‬. 421 Abegg 2003: 939: ‫שתה‬. 422 Bespreking betekenis onder 26.3.19., tweede volume. Hoewel Milik 1962: 188 inzake de beschrijving van een woonmodule de vertaling bij middel van: “chambres d’étage, dortoirs” voorstelt, geven vele auteurs de voorkeur aan een minder specifieke betekenis: kamer, vertrek: “chamber” (García Martínez 1992b: 196*; Abegg 2003: 941*), “room” (García Martínez en Tigchelaar 1998: 1141; Ditommaso: 2005: 49) of “Zimmer” (Beyer 1984: 722; 2004: 502). Puech volgt Milik: “chambre de l’étage” (1995: 102). 423 Abegg 2003: 944: ‫תפה‬. 424 Abegg 2003: 945: 4Q554 2ii3 (2 x): onmogelijk wegens weggebroken. 419

66

II 20[; 5Q15 3: 2[; 9: 2[; 22: 4[; 11Q18 17 II 2; 19: 1; ֹ‫ ְרעֵ יהו‬%: ַ st. cstr. pl. + pers. suf. pl. 3 m.: 4Q554a II 5 (‫ ;)ו‬5Q15 22: 4. ‫ ְוִ י‬%ַ : n. f.; taqlæt; “sokkel”425: ‫ ְוִ ית‬%ַ : st. cstr. sg.: 1Q32 1: 1. 25.2. Persoonsnamen ‫אשר‬: Ašer: 4Q554 1 II 10. ‫ד‬: Dan: 4Q554 1 II 7◆ ‫יוס‬: Jozef: 4Q554 1 I 18. ‫לֵוָ י‬: Levieten: ‫לְ וָ יָא‬: st. det. pl.: 11Q18 30: 2. ‫נפתלי‬: Naftali: 4Q554 1 II 8[. ‫ראוב‬: Ruben: 4Q554 1 I 21. ‫שמעו‬: Simeon: 4Q554 1 I 13. 25.3. "amen van landen/naties/staten en volken 0‫אדו‬: Edom: 4Q554 2 III 18. ‫בבל‬: Babel: 4Q554 2 III 19. ‫ישראל‬: Israël: 11Q18 23 II 7[; 25: 1; 27: 1. ‫כתיא‬: Kittim: 4Q554 2 III 16. ‫מואב‬: Moab: 4Q554 2 III 18 (‫)ו‬. ‫עמו‬: cAmmon: 4Q554 2 III 18. 25.4. Telwoorden 25.4.1. Hoofdtelwoorden ‫חַ ד‬: m., ‫ח ָדא‬/‫ה‬ ַ ‫ ַח ָד‬f. :“een”: ‫מה‬: ָ "één el" (zonder telwoord): 11Q18 8: 2. ‫חַ ד‬: st. abs. m.: 1Q32 3: 2 (‫ ;)ב‬22: 1; 2Q24 3: 1; 4: 18 en 20[; 4Q554 1 II 21; III 18; 4Q554a II 6; 5Q15 1 I 5; 22: 6 en 6 (‫ ;)ו‬11Q18 21: 4; 426‫חַ ָדא‬: 2Q24 4: 15; 5: 2; 4Q554a II 12[; ‫ח ָדה‬: ַ 4Q554 1 III 14 en 21; 2 II 16; 4Q554a II 3 (‫ ;)ב‬5Q15 1 II 3 en 6[(‫ ;)ב‬5Q15 1 I 6; 11Q18 13: 6◆ (‫)ב‬. ‫ ֵרי‬%: ְ m., ‫י‬%ֵ ‫ ְר‬%ַ f.: “twee”: ‫ ֵרי‬%: ְ st. abs. sg. m.: 1Q32 5: 2[; 4Q554 1 III 17, 18, 19, 21 en 21 (‫ ;)ב‬2 I 14; II 13, 19 en 21; 4Q554a II 5 en 11; 5Q15 1 I 3[, 5[, 18, 19 en 22; II 1, 1, 3, 3 (‫)ב‬, 5[, 8[, 8[, 9[ en 11[; 15: 2[427; 22: 2428, 3429, 5[430; 11Q18 21: 2; 28: 5 [; ‫ ֵרי‬%: ְ st. cstr. sg. f.: 2Q24 4: 8; ‫י‬%ֵ ‫ ְר‬%: ַ st. abs. sg. f.: 5Q15 1 II 12; 7: 2; 11Q18 17 II 4; 22: 3 ; ‫י‬%ֵ ‫ ְר‬%: ַ st. cstr. sg. m.: 2Q24 4: 14 en 15; 5Q15 6: 1 (‫ ;)ו‬11: 1; 11Q18 21: 3. ‫לָת‬%: ְ m., ‫ל ָָתא‬%ְ f.: “drie”: ‫לָת‬%: ְ st. abs. sg. f.: 1Q32 15: 2; 5Q15 1 II 15[; 4Q554 2 II 22 en 22 (<‫ל ָָתא ;)> ב‬%: ְ st. abs. sg. m.: 11Q18 17 II 2; ‫ל ָָתה‬%: ְ st. abs. sg. m.: 4Q554 1 II a 431 15; 4Q554 II 4; 5Q15 22: 4 ‫רַ ע‬: ְ m., ‫ר ְעָ א‬ ְ f.: “vier”: ‫רַ ע‬: ְ st. abs. sg. f.: 2Q24 8: 2[; 4Q554 1 III 17; 4Q554a II 1 en 6; 5Q15 1 I 5[; 22[; II 5 ; 11Q18 8: 1; 10 II 1[; 11: 1[; 13: 1 (‫ ;)ב‬22: 1; 32: 5 en 8 425

Abegg 2003: 946: „bed, base”. Abegg 2003: 830: 4Q554a 1ii1. 427 Abegg 2003: 945: 15, 1. 428 Milik 1962: 5Q15 1 I 8. 429 Milik 1962: 5Q15 1 I 9. 430 Milik 1962: 5Q15 1 I 11. 431 Milik 1962: 5Q15 1 I 10. 426

67

(‫ר ְעָ א ;)ל‬: ְ st. abs. sg. m.: 11Q18 11: 1; ‫ר ְעָ ה‬: ְ st. abs. sg. m.: 11Q18 10 II 1[; ‫רַ עַ ת‬ ְ : 432 st. cstr. sg. m.: 11Q18 24: 3; 32: 4[ . ֵ‫ ַחמ‬: m., ‫ ַח ְמ ָה‬f.: “vijf”: ֵ‫ ַחמ‬: st. cstr. sg. m.: 5Q15 22: 8. ‫ ִת‬: m., ‫ה‬%ָ ִ f.: “zes”: ‫ ִת‬: st. abs. sg. f.: 11Q18 9: 3 en 3 (‫)ב‬. ‫ה‬%ָ ִ : st. abs. sg. m.: 4Q554 1 II 16; 4Q555 3: 4; 5Q15 1 I 2; 3: 3 en 3[(‫ ;)ב‬11Q18 18: 1. ‫ ְבַ ע‬: m., ‫ ְ ְ ְבעָ א‬f.:” zeven”: ‫ ְבַ ע‬: st. abs. sg. f.: 4Q554 1 III 18; 4Q554a II 6; 5Q15 1 I 22; II 1; ‫ ִ ְבעָ א‬: st. abs. sg. m.: 11Q18 17 II 1 en 1 (‫ ;)ב‬18: 1 en 2 ; ‫ ִבְ עָ ה‬: st. abs. sg. m.: 4Q554 2 II 14; 5Q15 1 II 7[ (‫ ;)ו‬11Q18 26: 5; ‫ ִבְ עַ ת‬: st. cstr. sg. m.: 11Q18 9: 2; 20: 3a; 28: 2. ‫מָ נֵה‬%: ְ m., ‫ ַמנְ יָה‬%ְ f.: “acht”: ‫ ַמנְ יָה‬%: ְ st. abs. sg. m.: 4Q554a II 3; 5Q15 1 II 6. ‫ ָמנֵא‬%ְ : st. abs. sg. f.: 2Q24 4: 4. ‫ ַע‬%ְ : m., ‫ ְעָ ה‬%ִ f.: “negen”: ‫ ַע‬%ְ : st. abs. sg. f.: 1Q32 16: 2 (‫ ְעָ ה ;)ו‬%ְ : st. abs. sg. m.: 5Q15 1 I 5[. ‫עֲ ַ*ר‬: m., ‫ עַ ְ* ָרא‬f.: ”tien”: ‫עֲ ַ*ר‬: st. abs. sg. f.: 4Q554 1 III 15[; 5Q15 1 II 15; ‫עַ ְ* ָרא‬: st. abs. sg. m.: 5Q15 1 I 3; ‫עַ ְ* ָרה‬: st. abs. sg. m.: 2Q24 8: 2; 4Q554 1 II 17; 2 II 17. ‫ ַח ָדה עַ ְ* ָרה‬: f.: “elf”: ‫ ַח ָדה עַ ְ ָרה‬: f. abs.: 5Q15 1 II 11[ (‫)ו‬. ‫ ֵרי עֲ ַ*ר‬%ְ m., ‫י עַ ְ* ָרה‬%ֵ ‫ ְר‬%ַ f.: “twaalf”: ‫ ֵרי עֲ ַ*ר‬%ְ : m. abs.: 5Q15 1 II 1[; 2: 4; 22: 4; 11Q18 17 II 3; ‫י עַ ְ* ָרה‬%ֵ ‫ ְר‬%ַ : f. abs.: 5Q15 1 II 11[; 2: 4; 11Q18 8: 2[. ‫ל ַָתת עֲ ַ*ר‬%ְ : m.: “dertien”: ‫ל ַָתת עֲ ַ*ר‬%ְ : f. abs.: 5Q15 1 I 6[. ‫ר ְעַ ת עֲ ַ*ר‬ ְ : m.: “veertien”: ‫רְ עַ ת עֲ ַ*ר‬ ְ : m. abs.: 2Q24 4: 13; 11Q18 20: 4 ( ְ‫)ו‬. ‫רַ ע עַ ְ* ָרא‬ ְ : f. abs.: 4Q554 1 III 21, 2 II 14[; 4Q554a II 11 – 12◆[; 5Q15 1 I 18[, 19; II 1[, 1[, 3, 8 , 8 [en 9[. ‫ ַח ְמ ַשת עֲ ַ*ר‬: m.: “vijftien”: ‫חַ ְמ ַשת עֲ ַ*ר‬: m. abs.: 4Q554a II 3. ‫ת עֲ ַ*ר‬%ַ ִ : m.: “zestien”: ‫ת עֲ ַ*ר‬%ַ ִ : m. abs.: 4Q554 1 I 9. ‫ ַמנְ יַת עֲ ַ*ר‬%ְ : m.: “achttien”: ‫ ַמנְ יַת עֲ ַ*ר‬%ְ : m. abs.: 5Q15 1 I 4[. ‫ ַע עַ ְ* ָרא‬%: m.: “negentien”: ‫ ַע עַ ְ* ָרא‬%: f. abs.: 4Q554a II 10[; 5Q15 1 II 10[ en 13[. ‫עֶ ְ* ִרי וְ ַח ָדה‬: m.: “eenentwintig”: ‫עֶ ְ* ִרי וְ ַח ָדה‬: f. abs.: 5Q15 1 I 1 – 2[; II 7. ‫י‬%ֵ ‫ ְר‬%ַ ְ‫עֶ ְ*ְ ִרי ו‬: m.: “tweeëntwintig”: ‫י‬%ֵ ‫ ְר‬%ַ ְ‫עֶ ְ* ִרי ו‬: m. abs.: 5Q15 1 II 11[. ‫עֶ ְ* ִרי וְ ִת‬: f.: “zesentwintig”: ‫עֶ ְ* ִרי וְ ִת‬: f. abs.: 11Q18 15: 4. ‫ל ִָתי וְ חַ ְמ ָה‬%ְ : m.: “vijfendertig”: ‫ל ִָתי וְ חַ ְמ ָה‬%ְ : m. abs.: 4Q554 1 I 12 en 15. ‫רְ ִעי‬: ְ m.: “veertig”: ‫ר ְ ִעי‬: ְ m. abs. : 5Q15 22: 8433. ‫י‬%ֵ ‫ ְר‬%ַ ְ‫ר ְ ִעי ו‬ ְ : m.: “tweeënveertig”: ‫י‬%ֵ ‫ ְר‬%ַ ְ‫רְ ִעי ו‬: ְ m. abs.: 2Q24 1: 4//5Q15 1 I 2. ‫ ַע‬% ְ ‫רבַ ִעי‬ ְ : m.: “negenenveertig”: ‫ ַע‬% ְ ‫רבַ ִעי‬ ְ : f. abs.: 4Q554 2 II 14. ‫ ַח ְמ ִי וְ חַ ָדא‬: m.: “éénenvijftig”: ‫חַ ְמ ִי וְ ַח ָדא‬: m. abs.: 2Q24 1: 1[ (). ְ ‫שבַ ע‬ ְ ‫י‬%ִ ִ : m.: “zevenenzestig”: ‫שבַ ע‬ ְ ‫י‬%ִ ִ : f. abs.: 5Q15 1 I 5[. ‫ ִ ְב ִעי‬: m.: “zeventig”: ‫ ִבְ ִעי‬: f. abs.: 5Q15 1 I 3[. ‫מָ נִ י‬%: ְ m. f.: “tachtig”: ‫מָ נִ י‬%: ְ m. abs.: 5Q15 22: 2[434. ‫רַ עָ ה‬ ְ ְ‫ת ָמנִ י ו‬: ְ m.: “vierentachtig”: ‫רַ עָ ה‬ ְ ְ‫ת ָמנִ י ו‬: ְ m. abs. : 11Q18 20: 3 ( ְ‫)ל‬. ‫י‬%ֵ ‫ ְר‬%ַ ְ‫ ְ ִעי ו‬%: m.: “tweeënnegentig”: ‫י‬%ֵ ‫ ְר‬%ַ ְ‫ ְ ִעי ו‬%: m. abs.: 5Q15 1 I 6◆[. ‫ה וְ עֲ ַ*ר‬O‫ ְמ‬: m.: “honderdentien”: ‫ה וְ עֲ ַ*ר‬O‫ ְמ‬: f. abs.: 11Q18 10 I 7. ‫ה עֶ ְ* ִרי וְ ִת‬O‫ ְמ‬: m.: “honderdzesentwintig”: ‫ה עֶ ְ* ִרי וְ ִת‬O‫ ְמ‬: f. abs.: 5Q15 1 I 4[. ‫ה וְ חַ ְמ ִי‬O‫ ְמ‬: m.: “honderdvijftig”: ‫ה וְ ַח ְמ ִי‬O‫ ְמ‬: m. abs.: 11Q18 7: 4[. ‫מָ נִ י‬%ְ ִ‫אתי‬ ַ ‫מ‬: ָ m.: “tweehonderdtachtig”: ‫ ָמנִ י‬%ְ ִ‫אתי‬ ַ ‫מ‬: ָ m. abs.: 11Q18 6: 1[.

432

Of ‫?ש[בעת‬ Milik 1962: 5Q15 1 I 14. 434 Milik 1962: 5Q15 1 I 8. 433

68

‫ה וְ חַ ְמ ִי ְבַ ע‬O‫לָת ְמ‬%ְ : m.: “driehonderdzevenvijftig”: ‫ה וְ ַח ְמ ִי ְבַ ע‬O‫לָת ְמ‬%ְ : f. abs.: 5Q15 1 I 1[. 25.4.2. Hoofdtelwoorden in cijfers 2

||

cijfers 4Q554 1 II 18◆

4

||||

4Q554 1 II 21 (‫)ו‬

7 9

/|||||| /||||||||

4Q554 1 III 17 4Q554 1 II 20

12

|| ¬

4Q554a II 7

13 14

||| ¬ |||| ¬

4Q554 1 III 15[ 4Q554 1 III 14 4Q554 1 III 19 4Q554 1 III 19 4554a II 5

18

/||||||| ¬

4Q554 1 II 19

21

|∋

4Q554 1 II 15 4Q554a II 4

25 51

/|||| ∋ |¬∋∋

4Q554 1 I 19; II 7[, 9[ en 11 4Q554 1 II 13 en 13

70

¬∋∋∋

4Q554 1 II 18◆

126

∋ ∋ ∋ ∋ ∋ /|||||

4Q554 1 II 19[

357

/|||||| ¬ ∋ ∋ ¬ |||

4Q554 1 II 13 - 14

woorden in parallelpassus 5Q15 1 I 3 [(‫תרי‬ 5Q15 1 I 5 ‫א]ר[בע‬ nihil 5Q15 1 I 5 [‫ת]שעה‬ 5Q15 1 II 11 ‫תר([תי עשרה‬ geen geen 5Q15 1 II 1 – 2 ‫א])ר([בע עשרה‬ 5Q15 1 II 1 – 2 ‫א]רבע[ עשרא‬ 5Q15 1 II 8 ‫ארבע עשרה‬ 5Q15 1 I 4 [(‫תמנית עש])ר‬ 5Q15 1 I 1 - 2 [( ‫עשרי ])וחדא‬ 5Q15 1 II 7 ‫עשרי]) וחדה‬ nihil 2Q24 1: 1 ‫חמשי וחד ב([חמשי‬ 5Q15 1 I 3 ‫שב])עי‬ 5Q15 1 I 4 ‫מ]אה עשרי[ ]ו[שת‬ 5Q15 1 I 1 ‫])תלת מאה ו([חמשי ושבע‬

25.4.3. Rangtelwoorden ‫ק ְדמָ י‬: ַ st. det. f. sg. : 4Q554a II 9436 ‫ ַק‬qatl-äy, qadmäy; “eerste”435: ‫א‬%ְָ ‫ק ְד ַמי‬: ‫אי‬ ָ ‫ר‬: ‫“ ַר‬eerste” : ‫ראשי‬: 11Q18 19: 2◆437. ָ‫נְְני‬%: ִ st. cstr. sg. + pers. suf. 3 m. sg.: 2Q24 4: 16 %ִ “tweede; plaatsvervanger”438: Lֵ‫נְ ְינ‬%: (‫נְ יָנִ י ;)ל‬%: ִ st. abs. pl.: 11Q18 16 II – 17 I 1. ‫יתי‬ ָ ִ‫ל‬%: ָ ִ‫ל‬%ְ f.: “derde”: ‫יתיָא‬ ָ ִ‫ל‬%: ְ st. det. sg. m.: 4Q554 1 II 18[; 5Q15 1 I 3 (‫)ו‬ %ְ m., ‫יתיָה‬ ‫חֲ ִמי ָי‬: “vijfde”: ‫ ְח ִמי ָיָא‬: st. abs. sg. f.: 11Q18 14 II 2. ‫יתי‬ ָ ‫ ְ ִת‬: m., ‫יתיָה‬ ָ ‫ ְ ִת‬f.: “zesde”: ‫יתיָא‬ ָ ‫ ְ ִת‬: st. abs. sg. f.: 11Q18 14 II 3[. ‫ ְבִ יעָ י‬: m., ‫ ְ ִביעָ יָה‬f.: “zevende” : ‫ ְבִ יעָ י‬: st. abs. sg. m.: 11Q18 20: 1; ‫ ְבִ יעָ יָא‬: st. abs. sg. f.: 4Q555 3: 3[; 11Q18 14 II 4; 19: 2.

435

Beyer 2004: 471: sg. emph. m.: ‫קדמיא‬: J 7, 18. Abegg 2003: 914: 4Q554a 1ii19. Beyer 2004: nihil; Abegg 2003: 1 II 9. 437 Beyer 2004: 478 : pl. cstr. van ‫ראש‬. 438 Zie ook onder 25.1., tweede volume. 436

69

25.4.4. Breuken ‫"לַג‬: ְ 11Q18 6: 3 (‫)ו‬. "ְְ" “de helft”: ‫ג" ַל‬: ‫חַחד "ְ לַג‬: ְ ‫חד‬: ַ 4Q554a II 12[; 5Q15 22: 5. ַ‫“ ַח‬anderhalf”: ‫"לַג‬ ‫רבַ ע‬: ֶ ַ‫רוֹב‬: “vierde”) : ‫רבַ ע‬: st. abs. sg. m.: ַ‫ רב‬breuk; “een vierde”439 Heb: ‫רֹבַ ע‬, ‫רבַ ע‬/‫ע‬ 11Q18 13: 4[ en 5[. ‫עֲ ַ*ר "ְ לַג‬: “tieneneenhalf”: ‫"לַג‬ ְ ‫עֲ ַ*ר‬: 5Q15 22: 5. 25.4.5. Onvolledige vormen met verschillende aanvullingsmogelijkheden ‫ארב]ע‬: 11Q18 10 II 1: ‫רַ ע‬, ְ “vier” (st. abs.m.), ‫ר ְעָ א‬, ְ “vier” (st. abs. f.), ‫רְ עַ ת עֲ ַ*ר‬ ְ , “veertien” en ‫ר ְ ִעי‬,“veertig”. ְ ‫רַ עַ ת‬: ְ st. cstr. sg. m.: 11Q18 24: 3 ‫[בעת‬: 11Q18 32: 4[: st. cstr. sg. m. van ‫רַ ע‬, ְ “vier” dit is ‫אר[בעת‬, of van ‫ ְבַ ע‬, “zeven”, dit is ‫ש[בעת‬, zoals Cook440 leest. ‫עֶ ְ* ִרי‬: “twintig”: ‫עֶ ְ* ִרי‬: m. abs.: 2Q24 8: 4[. ]‫מאה ועשר‬: 2Q24 8: 8: “honderdentien/twintig”. [... ‫[עשר]א‬...]: 5Q15 5: 3 ‫ה‬O‫מ‬: ְ m.: “honderd”: ‫ה‬O‫מ‬: ְ m. abs.: 11Q18 17 II 5. ‫ה‬O‫רַ ע ְמ‬: ְ m.: “vierhonderd”: ‫ה‬O‫רַ ע ְמ‬: ְ m. abs.: 11Q18 15: 3. ‫ ֵרי‬% ְ ‫ל ִָתי‬% ְ ‫ה‬O‫אֲ לַ וְ רַ ע ְמ‬: m.: “duizend vierhonderdtweeëndertig”: ‫ה‬O‫אֲ לַ וְ רַ ע ְמ‬ ‫ ֵרי‬% ְ ‫ל ִָתי‬%: ְ f. abs.: 4Q554 2 II 15 – 16. ‫ ַמנְ יָה‬% ְ ‫ה עֶ ְ* ִרי‬O‫ ַע ְמ‬%ְ ִ‫ ֵרי אֲ לְ פַ י‬% ְ ‫ל ִָתי‬%ְ : m.: “tweeëndertigduizend negenhonderdachtentwintig”: ] ‫ה‬O‫ ַע ְמ‬%ְ ִ‫ ֵרי אֲ לְ פַ י‬% ְ ‫ל ִָתי‬%ְ : ?: 11Q18 18: 3[. ]‫]ע[שר‬: 5Q15 1 II 15 25.5. Probleemgevallen Drie vormen in fragmentarische context kunnen niet worden geanalyseerd en verklaard: ‫( נאמה‬11Q18 4: 5), ‫( עוב‬11Q18 11: 4), ‫( עזב‬2Q24 9: 1) en ‫( תרוהי‬11Q18 30: 6). 25.6. Overzicht in tabelvorm van de termen met betrekking tot architectuur 1Q32 ֶ‫אֶ ב‬ 0‫טי‬ ִ P‫רי‬O ִ ‫ל‬ ‫ָ ה‬N ַ‫“( א‬el”) ‫ָ ה‬N ַ‫א‬ ֹ‫אֲ ס‬ Fֹ‫אֲ ר‬ ‫רעָ י‬ ְ ‫י‬Rִ ‫ֹא‬ *‫ַ ִית‬ ‫ְנֵא‬ ‫בני‬ ָ‫ִנְ י‬ 439 440

1

2Q24 1

1 1

4Q554a

4Q554

4Q555 2

5Q15

1

1 1

21

8

31

4 6

3

6 6

11Q18 4

6

1 1 1

2

1

Abegg 2003: 922: “one fourth”; Beyer 2004: nihil. Cook 2005: 72.

70

5

1 2 2 1

‫‪2‬‬

‫‪2‬‬ ‫‪7‬‬ ‫‪1‬‬

‫‪3‬‬ ‫‪5‬‬ ‫‪1‬‬

‫‪1‬‬ ‫‪2‬‬

‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬

‫‪3‬‬

‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬

‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪4‬‬

‫‪1‬‬

‫‪2‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪2‬‬

‫‪1‬‬

‫‪4‬‬

‫‪1‬‬

‫‪6‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬

‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬

‫‪1‬‬ ‫‪7‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬

‫‪1‬‬ ‫‪2‬‬

‫‪4‬‬ ‫‪1‬‬

‫‪1‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬

‫‪2‬‬ ‫‪3‬‬

‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬

‫‪2‬‬ ‫‪1‬‬

‫‪1‬‬

‫‪4‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬

‫‪1‬‬

‫‪1‬‬

‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬

‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬

‫‪2‬‬

‫‪1‬‬

‫‪3‬‬

‫‪1‬‬

‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬

‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬

‫‪3‬‬ ‫‪3‬‬

‫‪3‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪4‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪1‬‬

‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬

‫‪2‬‬

‫‪1‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪1‬‬

‫‪1‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬

‫‪1‬‬ ‫‪4‬‬

‫‪3‬‬

‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪3‬‬

‫‪10‬‬

‫‪2‬‬

‫‪3‬‬

‫‪4‬‬

‫‪21‬‬ ‫‪1‬‬

‫‪2‬‬ ‫‪14‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪4‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪15‬‬ ‫‪4‬‬

‫‪4‬‬

‫‪4‬‬

‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪1‬‬

‫‪1‬‬

‫‪2‬‬ ‫‪3‬‬

‫‪1‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪5‬‬

‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪3‬‬

‫‪1‬‬ ‫‪5‬‬

‫‪71‬‬

‫‪1‬‬

‫ָ ָרי‬ ‫‪ֹ J‬ו‬ ‫ַ‪ ָJ‬י‬ ‫ַ‪J‬לְ גַל‬ ‫ְהַ ב‬ ‫ָֹה‬ ‫ָֹ‬ ‫ְ ַרג‬ ‫ְרוֹ‪0‬‬ ‫ַ‬ ‫הֵ יכַל‬ ‫זָוִ י‬ ‫ִחָ ר‬ ‫חַ ְמַ ל‬ ‫טָ ב‬ ‫ְטלל‬ ‫יַד‬ ‫יַהֲ ‪0U‬‬ ‫יְסוֹד‬ ‫י ִַ‪N‬י‬ ‫ ְַדכוֹד‬ ‫ָ ה‬ ‫ֹ ְרסֵ ה‬ ‫ְ תֹל‬ ‫מַ גְ ַדל‬ ‫מַ ְד ִבח‬ ‫*מֶ עָ ל‬ ‫מַ עֲ ַרב‬ ‫מַ ִ יַע‬ ‫מַ ִ יעָ י‬ ‫מַ ְק ַד‬ ‫ְמ ַרַ ע‬ ‫ְמ ַרַ עָ ה‬ ‫מַ ְרפַ סָ ה‬ ‫ְמ ַח‬ ‫סחר‬ ‫ְס ֹחר ְסחֹר‬ ‫נסק‪ /‬סלק‬ ‫סַ ִ"יר‬ ‫עו ִֹבי‬ ‫ִע‪ ִI‬יה‬ ‫עֲ לָל‬ ‫עַ ‪N‬ד‬ ‫עֲ ִעי‬ ‫עֲ ַר‬ ‫ְ"חַ ת‬ ‫"ָ תר‬ ‫פֹ ִתי‬ ‫ְ" ַרזָה‬ ‫ְ" ַר ָזיָה‬ ‫ִצ"וֹ‬ ‫ַקנֵה‬ ‫ִק ְריָא‬ ‫ֶק ֶר‬ ‫ַרב‬ ‫ְרוַ ח‬ ‫ר‪0‬‬ ‫ָר‪0‬‬

‫‪7‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪3‬‬

‫‪2‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪8‬‬

‫‪4‬‬

‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬

‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪9‬‬

‫‪18‬‬

‫‪1‬‬ ‫‪22‬‬

‫‪2‬‬

‫‪72‬‬

‫‪1‬‬

‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬

‫ֵרס‬ ‫רצ‬ ‫ַ* ְמ‪O‬ל‬ ‫ְ ִבק‬ ‫ק‬ ‫ר‬ ‫ְפַ ש‬ ‫ִ‬ ‫ַ‪ ָ%‬‬ ‫ַ‪%‬ח‪0‬‬ ‫ְ‪ַ %‬רע‬ ‫ַ‪ְ %‬וִ י‬

26. Toelichting bij lexicon 26.1. Schrijfwijze getallen 26.1.1. Schrijfwijze bij middel van cijfertekens en bij middel van woorden Getallen worden in de manuscripten van Aramees 3ieuw Jeruzalem zowel bij middel van cijfertekens als bij middel van woorden weergegeven. In Qumranteksten worden vier cijfertekens gebruikt: 1, 10, 20 en 100, voornamelijk bestemd, om tijdseenheden, dagen en jaren, weer te geven in mantische teksten, zakelijke teksten en kalenderteksten maar ook gewichtsomvang, uitgedrukt in talenten, in de Koperen rol441. Op de manuscripten 4Q554 en 4Q554a worden afmetingen in cijfertekens weergegeven, volgens Tov, om getallen groter dan 10 aan te duiden: “Thus 4Q3Ja, b ar (4Q554 and 4Q554a) use number signs for numbers larger than 10, while the parallel texts 2Q3J ar 2Q24), 5Q3J ar (5Q15), and 11Q3J ar (11Q18) write the numbers in full.”442. Volgens Tov worden bij afmetingen, uitgedrukt in ellen, betreffende getallen hoger dan 10 bij middel van cijfertekens weergegeven, getallen lager dan 10 bij middel van woorden443. Alle gegevens met betrekking tot getallen werden in de volgende tabel gerangschikt: in cijfers 1

2

3 4 6 7 8 9 10 12 13 14

zijde van een woonblokkwadrant straat ellen roeden afmeting straten roeden poortvleugels roeden ellen roeden ellen roeden woonmodules roeden ellen roeden roeden ellen ellen

in woorden 4Q554a II 3 4Q554 1 II 21 4Q554 1 III 14; 4Q554a II 12[ 4Q554 1 III 18; 4Q554a II 6 4Q554 1 III 21; 2 II 16

4Q554 1 II 18 [] 4Q554 1 III 14

4Q554 1 III 18, 19, 21 en 21; 2 I 14; 2 II 13; 4Q554a II 5 en 11 4Q554 1 III 17 4Q554 1 II 15; 4Q554a II 4 4Q554a II 1 en 6 4Q554 1 II 16 4Q554 1 III 18; 4Q554a II 6 4Q554 2 II 14 4Q554a II 3

4Q554 1 II 21 (‫)ו‬ 4Q554 1 III 17

4Q554 1 II 20 4Q554 1 III 15[ 4Q554 1 II 17[; 2 II 17 4Q554a II 7 4Q554 1 II 22 4Q554 1 III 15 [ 4Q554 1 III 14 ; 18 – 19 ; 19 ; 4Q554a II 5

441

Tov 2004: 213. Tov 2004: 213. 443 Tov 2004: 212 – 213. 442

73

4Q554 1 III 21; 2 II 14[; 4Q554a II 11 – 12◆[

15 18 19 21 35 42 49 51 70 126 357 1432

woonmodules roeden ellen ellen <ellen> stadia ellen ellen roeden ellen roeden ellen

4Q554a II 3 4Q554 1 II 19 4Q554a II 10[ 4Q554 1 II 15 4Q554a II 4 4Q554 1 I 12 en 15 4Q554 1 II 16 [ 4Q554 2 II 14 4Q554 1 II 13 (2 x) 4Q554 1 II 18 4Q554 1 II 19 4Q554 1 II 13 4Q554 2 II 15 – 16

Onderzoek van de gegevens leidt tot volgende conclusies: - uitsluitend de manuscripten 4Q554 en 4Q554a hebben cijfertekens. De manuscripten 2Q24, 5Q15 en 11Q18 geven getallen uitsluitend bij middel van woorden weer. - cijfertekens worden niet alleen aangewend met betrekking tot afmetingen maar ook inzake straten: “2 straten” (4Q554 1 II 18). - cijfertekens worden aangewend bij weergave van alle lengtematen: stadia, roeden en ellen maar overwegend inzake ellen. - cijfertekens worden gebruikt, om afmetingen in ellen weer te geven, die kleiner zijn dan 10: “4 ellen” (4Q554 1 II 21) en “7 ellen” (4Q554 1 III 17). - getallen kunnen op één manuscript worden weergeven zowel bij middel van woorden als bij middel van cijfers, meer bepaald betreffende de afmetingen van walsegmenten: ‫ל ִָתי וְ ַח ְמ ָשה‬%: ְ 4Q554 1 I 12. 25: 4Q554 1 I 19, II 7 en 11. - roeden worden driemaal in cijfers uitgedrukt: “9 roeden” (4Q554 1 II 19 - 20), “18 roeden” (4Q554 1 II 19) en “51 op 51 roeden” (4Q554 1 II 13). Elders wordt het aantal roeden weergegeven bij middel van woorden: “één roede” (4Q554 1 III 18; 4Q554a II 6), “twee roeden” (4Q554 1 III 17, 19 en 21; 4Q554 2 I 13, 14; II 5, 11), “drie roeden” (4Q554 1 II 14; 4Q554a II 4), “zes roeden” (4Q554 1 II 16), “zeven roeden” (4Q554 2 II 14), “tien (?) roeden” (4Q554 2 II 17) Uit de verschillende schrijfwijze van getallen op manuscripten van grot 4 en manuscripten uit de grotten 2 en 5 blijkt, dat het aantal elementen in de eerste reeks manuscripten het getal twee respectievelijk wordt geschreven bij middel van cijfertekens en bij middel van woorden. Betreft het lengtematen, dan wordt vanaf vier tot en met 350 enerzijds gebruik gemaakt van cijfertekens en anderzijds bij middel van woorden. Volgende getallen worden in de manuscripten uit grot 4 in woorden geschreven, als het architectonische elementen betreft: 1, 2, 8, 15 en als het lengtematen betreft: 1, 2, 3, 4, 6, 7, 10, 14, 19, 35, 49 en 1432. In vier gevallen is de context onvoldoende bewaard, om besluiten te kunnen trekken: Volgende getallen komen voor in fragmentarische context: “twee” (4Q554 2 II 19 en 21), “drie bij drie” (4Q554 2 II 22 en 22), “en zes” (4Q555 3: 4) en “zestien” (4Q554 1 I 9). Hieruit kan worden besloten, dat getallen vanaf 1 tot 15 bij middel van woorden worden geschreven, als het architectonische elementen betreft en van 1 tot en met 19 als het lengtematen betreft. Hierdoor wordt de conclusie van Tov444 weerlegd, waarvolgens, in geval van lengtematen het getal tien doorslaggevend is, om cijfertekens of woorden 444

Tov 2004: 213.

74

te gebruiken. Volgens Tov worden cijfertekens niet aangewend, om afmetingen kleiner dan 10 ellen weer te geven. Bij wijze van algemene conclusie kan het volgende worden geformuleerd: - uitsluitend de manuscripten 4Q554 en 4Q554a hebben cijfertekens. - er is geen consequent gebruik van cijfertekens merkbaar: dezelfde lengtematen kunnen, afgezien van welke omvang ook, zowel bij middel van cijfertekens als bij middel van woorden worden weergegeven. 26.1.2. Spelling van eenheden bij middel van ligaturen: “24” of “25” en “17” of “18”?445 Waar andere onderzoekers “25” lezen Maier446 en Ditommaso “24”. Dit betreft de lezing op 4Q554 1 II 7 en 11. Eerstgenoemde onderzoeker verwijt de anderen hun gebrek aan commentaar: “and without comment”. Betreffende de lezing op eerstgenoemde regel moet worden opgemerkt, - dat men er, gelet de inhoudelijke structuur van de tekst, hetzelfde getal verwacht als op 4Q554 1 I 18, 19, 21 en 22, II 8, 9 en 11. - het cijfer is volledig bewaard op 4Q554 1 II 11 en nagenoeg volledig op 4Q554 1 I 19. Op 4Q554 1 I 9 is het teken voor “20” nagenoeg volledig bewaard. Van de eenheid ”5” is slechts het bovenste deel van een neerwaartse haal bewaard, die kan behoren aan de ligatuur van de twee eerder genoemde regels. Op 4Q554 1 II 7 zijn twee halen gedeeltelijk bewaard. Mogelijk behoren zij aan de ligatuur van het cijfer “5”. Op 4Q554 1 I 18, 21 en 22 en II 8 is het cijferteken volledig verloren gegaan. 25: ∋: aan de rechterzijde bovenaan gedeeltelijk weggebroken; inkt gebogen liggende haal van 5 gedeeltelijk weggeschuurd. Sommige onderzoekers lezen/vertalen het getal “25” of vermelden het expliciet: Abegg447, Beyer448, Cook449, Chyutin450, García Martínez en Tigchelaar451, Garcia Martinez en van der Woude452 en Puech453. Andere onderzoekers integreren het getal “25” impliciet in de berekening van de stadsomtrek. Aune454, Beyer en Broshi455 en Milik456. Eisenman en Wise457 lezen meestal “24” en éénmaal 25 (op de 18de regel) maar vertalen door middel van “twenty-five res”. Drie argumenten kunnen volgens Ditommaso pleiten voor een vergissing van de scribent, waarbij hij 24 schreef, waar 25 bedoeld was:

445

Samenvatting van tekst artikel: Antonissen: 2007: 243 - 246. Maier 1995: 733 en 1997: 321 en Ditommaso: 2005: 30. 447 Abegg 2003: 955. 448 Beyer 1994: 96 – 97 en 2004: 130. 449 Cook 2006: 46. 450 Chyutin 1997: 25. 451 García Martínez en Tigchelaar 1998: 1106 – 1109. 452 García Martínez en van der Woude 1995: 150 – 151 en 2007: 600 - 601. 453 Puech 1995: 89 en 2003: 382. 454 Aune 1999: 632; Beyer 1984: 216. 455 Broshi 1995: 12 – 13. 456 Milik 1962: 85. 457 Eisenman en Wise 1992: 41. 446

75

- de scribent van 4Q554 is niet vrij van schrappen en fouten. Het manuscript vertoont vele sporen van slordigheid. Op 4Q554 1 II 18 werd verkeerdelijk het woord ‫אמי‬ geschreven, dat bijgevolg moet worden geschrapt. - een geplande orthogonale stad vereist een grote regelmaat in de verhouding tussen de wallen, poorten en interne structuren, zoals straten en gebouwen. Bedoelde regelmaat is slechts mogelijk bij middel van de manipulatie van de afmetingen van de stad en haar structuren. Een omwalling met de afmetingen 100 (25 x 4) op 140 (35 x 4) is regelmatiger dan een stad van 96 (24 x 4) op 140 (35 x 4) stadia. - in de meeste uitgaven worden 1.432 (4Q554 2 II 15 – 16) torens op de stadsomwalling gereconstrueerd. Dit getal lijkt te passen bij een stadsomwalling van 100 op 140 stadia. Volgens Ditommaso zijn genoemde argumenten twijfelachtig om drie redenen: - de afmeting 24 roeden komt ook voor op 4Q554 1 II 10. Het voorbeeld op 4Q554 1 II 6 is ambigu, aangezien slechts de drie laatste subtekens bewaard zijn gebleven. Het is weinig waarschijnlijk, dat de scribent meermaals dezelfde spellingsfout beging bij notitie van eenzelfde getal. - hoewel het waar is, dat 100 (25 x 4) op 140 (35 x 4) stadia zinniger is voor een planmatig aangelegde stad dan 96 (24 x 4) op 140 (35 x 4) stadia, wordt eerstgenoemde visie niet ondersteund door middel van de feitelijke afmetingen van de interne elementen van Nieuw Jeruzalem. Vele van de bewaarde of gereconstrueerde getallen zijn ofwel veelvouden van zeven (geen deler van 96 of 100) of vaak vreemde afmetingen: 126 (4Q554 1 II 18), 67 (4Q554 1 II 21), 13 (4Q554 1 II 22), 13 (4Q554 1 III 15), 19 (4Q554a II 7) met haast of helemaal geen verband met de externe afmetingen van de stad. - het aantal torens op de omwalling bedroeg waarschijnlijk geen 1 432458. Consequent leest Ditommaso459 op 4Q554 1 II 18 “17” in plaats van “18”. Hierbij moet worden opgemerkt, dat 5Q15 1 I 4, een parallelpassus, waarin het desbetreffende getal in woorden wordt weergegeven: (‫תמנית עש])ר‬. Volgens Ditommaso460 betreft het cijferteken een spellingfout en wordt daar wel degelijk “17” bedoeld. Een eenvoudiger oplossing bestaat erin op basis van 5Q15 de ligatuur van het cijferteken als “3” te lezen, wat in 4Q554 1 I en II de lezing “25” in plaats van “24” oplevert. Ditommaso: 2005: 32 leest op 4Q554 1 II 14 “7”. Dit is niet in overeenstemming met zijn eigen logica, waarvolgens de ligatuur van het getal “18” op 4Q554 1 II 18 als “1 + 1 = 2” moet worden gelezen. Gelet op de 51 roeden in het begin van regel 4Q554 1 II 13 kan het getal in de aanvang van 4Q554 1 II 14 niet anders dan als “7” worden gelezen: 51 x 7 = 357 ellen. Merkwaardig is de speling van het getal “9” op het einde van 4Q554 1 II 20 bij middel van negen verticale streepjes, zonder ligatuur achteraan. De kern van de kritiek in voorliggend proefschrift uitgebracht op Ditommaso betreft de lezing van de eenheden, gespeld bij middel van cijfertekens. Uit de volgende tabel kan worden opgemaakt, dat er drie spellingswijzen werden gehanteerd: - uitsluitend bij middel van afzonderlijke verticale streepjes, waarbij elk streepje één enkele eenheid voorstelt. 458

Zie onder 10.7.1., eerste volume. Ditommaso 2005: 32. 460 Ditommaso 2005: 41. 459

76

- afzonderlijke streepjes + aan het einde een eenvoudige ypsilonvormige ligatuur, waarbij de ligatuur de waarde “twee” heeft”. - afzonderlijke streepjes + aan het einde een eenvoudige ypsilonvormige ligatuur, uitgebreid bij middel van een voet, waarbij de uitgebreide ligatuur de waarde “drie “ heeft.

2 9 12 [1]3 21 21 51 92 126

4Q554 1 II 18 4Q554 1 II 20 4Q554a II 7 4Q554 1 III 14 4Q554 1 II 15 4Q554a II 4 4Q554 1 II 13 (2 x) 4Q554 1 II 22 4Q554 1 II 19

4 7

4Q554 1 II 21 4Q554 1 II 14; III 17 4Q554 1 III 14, 19 (2 x); 4Q554a II 5

14

18

4Q554 1 II 19

25

4Q554 1 I 25 4Q554 1 II 11 4Q554 1 II 7

[2]5

spelling van de eenheden uitsluitend afzonderlijke streepjes twee naar links hellende kromme streepjes negen verticale streepjes twee naar rechts hellende verticale streepjes zichtbaar: resten twee verticale streepjes verticaal streepje naar rechts hellend streepje naar links hellend streepje twee verticale streepjes bewaard: twee verticale streepjes afzonderlijke streepjes + aan het einde een eenvoudige ypsilonvormige ligatuur twee verticale streepjes + eenvoudige ligatuur vijf verticale streepjes, waarvan de laatste twee overhellend naar rechts, + eenvoudige ligatuur twee verticale streepjes + eenvoudige ligatuur afzonderlijke streepjes + aan het einde een eenvoudige ypsilonvormige ligatuur, uitgebreid bij middel van een voet vijf verticale streepjes, waarvan twee naar rechts hellend, + uitgebreide ligatuur twee verticale streepjes + uitgebreide ligatuur zichtbaar: been + voet van de uitgebreide ligatuur

De waarde van de spellingen bij middel van ligatuur wordt in de volgende gevallen bevestigd hetzij bij middel van de dubbele opgave van de afmetingen hetzij bij middel van parallelpassussen met spelling bij middel van woorden hetzij bij middel van beide technieken samen: 4 14

14 357 18

4Q554 1 II 21 //5Q15 1 I 5 4Q554 1 III 19 (2 x); 5Q15 1 II 1 4Q554a II 5 //5Q15 1 II 8 4Q554 1 II 14 //5Q15 1 I 1 4Q554 1 II 19 //5Q15 1 I 4

9 roeden (= 63 ellen) + 4 ellen = 67 ellen

‫קני ת]שעה[ ואמי א]ר[בע לשוק חד אמי][ שתי ושבע‬ 14 <‫( קני תרי א>מי‬...) 14 [‫קני תרי א]מי‬ ‫( קני תרי אמי ארבע ע])שרה‬...) ‫קני תרי אמי א])ר([בע עשרה‬ [(‫ותרע‬ 14 ‫קני תרי אמי‬ ‫קני ת([רי א])מי([ ארבע ])עשרה‬ 51 roeden x 51 = 357

‫])תלת מאה ו([חמשי ושבע‬ 18 roeden

[(‫קני תמנית עש])ר‬

Aangehaald tekstmateriaal laat toe te besluiten: - dat er geen consequente logica wordt gehanteerd bij de spelling van eenheden bij middel van cijfertekens, mogelijk met uitzondering van de eenheid “vier”. - er twee soorten ligatuur worden gehanteerd, die naar vorm duidelijk van elkaar verschillen. 77

- de vormverschillen beantwoorden aan een verschil in getalwaarde: de eenvoudige, ypsilonvormige ligatuur, heeft als getalwaarde “twee”, terwijl de ligatuur, uitgebreid bij middel van een naar links gerichte voet, als getalwaarde “drie heeft. - de eenvoudige ligatuur kan gezien worden als samenvoeging van twee streepjes, de uitgebreide daarentegen als de samenvoeging van drie streepjes. De respectieve cijfertekens “18” op 4Q554 1 II 19 en “25” op 4Q554 1 I 25; II 7 en 11 moeten wel degelijk als dusdanig worden gelezen. De lezing “25” laat toe te rekenen met een stadsomwalling van 100 x 140 stadia, die een duidelijke en exacte regelmaat: 5: 7, vertoont. Dit is de verhouding van een zijde van een vierkant met de diagonaal ervan. De verhouding 96 x 140 stadia, de lezing volgens Ditommaso, bedraagt 5, 05: 7, 15. In een appendix erkent Ditommaso461 expliciet de drie vormen, waarmee eenheden worden geschreven. Zoals hierboven reeds uiteengezet, is hij van oordeel, dat de meest complexe ligatuur niet de waarde van”3” maar wel van “2”, zoals de ypsilonvormige ligatuur. 26.1.3. “35” of “‫?”תלתי וחמשא‬ Ditommaso heeft terecht opgemerkt, dat de afmetingen van de oostelijke en westelijke muur niet in cijfertekens maar bij middel van woordtekens worden uitgedrukt462. Uit tekstonderzoek blijkt, dat op 4Q554 1 I 12 en 14 het getal “35” telkens voluit bij middel van woorden wordt gespeld: ‫תלתי וחמשא‬. Hetzelfde getal wordt, gelet op de inhoudelijke structuur van de tekst verwacht op 4Q554 1 I 15, 17, II 1, 2, 4 en 5, waar het getal evenwel weggebroken is. Aangezien het getal 25 bij middel van cijfertekens werd geschreven, rijst de vraag hoe het getal op de onvolledig bewaarde regels moet worden aangevuld: bij middel van cijfertekens of bij middel van woorden. Uit het manuscript 4Q554 kan worden afgeleid, dat aanvulling van bedoeld getal bij middel van cijfertekens 10 tot 11 tekens vergt, aanvulling bij middel van woorden 11. Het enige argument, om de ontbrekende vormen aan te vullen bij middel van woorden wordt geleverd door de twee bewaarde vormen, gespeld bij middel van woorden. 26.2. Drie lengtematen: de stadion, de roede en de el In Aramees 3ieuw Jeruzalem worden drie lengtematen gehanteerd463: de stadion, de roede en de el. Een roede stemt overeen met zeven ellen, zoals kan worden opgemaakt uit de dubbele vermelding van de afmetingen (zie verder onder 19.1.3.). De roede en de el zijn gekend uit de Tanach, waar nog vijf andere worden gehanteerd. In Ezechiël worden de afmetingen overwegend weergegeven in ellen maar soms ook in roeden (Ez 40: 5 – 7). De gids met bronzen gedaante is voorzien van een roede van zes ellen en één handpalm (40: 5). Op de Tempelrol worden de afmetingen uitsluitend opgegeven in ellen maar wel éénmaal in stadia (11Q19 LII 18). De gidsende engel hanteert een gouden roede in de Apocalyps van Johannes (21: 15). De verschillende onderzoekers zijn het niet eens over de interne verhoudingen binnen het metriek 461

Ditommaso 2005: 77 – 78. Ditommaso 2005: 17. 463 Geen oppervlakte- en inhoudsmaten, zoals in Assyrische en Babylonische teksten (George: 1992: 119. 462

78

stelsel met stadia, roeden en ellen enerzijds en de externe verhouding tot ons decimaal stelsel464: stadion

Hiëronymus Talmudsysteem Krauss465 Ben David466 Milik467 Starcky468 García Martínez469 Puech470 Broshi471 Beyer472

rēs

1 stadion 1 1 parasang = 30 res = 4 mijl 1 1 1 1

rēs in roeden

rēs in ellen

rēs in meter

(38)

266

30 60 63

(210) (420) 441

149 m 149 m 117 m 190 m 229 m

1 roede in meter

1 roede en ellen

0, 65 m

3,15 m 60

189 m

315 cm

7

In het kader van dit proefschrift worden geen afstanden volgens het metriek stelsel gehanteerd met uitzondering van de afmetingen van het trappenhuis. In laatstgenoemd geval zijn immers archeologische gegevens voorhanden, die vergelijking mogelijk maken. Buiten de afmetingen van de stadsomtrek in Aramees 3ieuw Jeruzalem komt de stadion voor op drie andere plaatsen in Hebreeuwse teksten van Qumran: Verschillende regels (4Q265) 7: 6, Apocriefe Jozefc (4Q373) 1 a + b: 5 en Tempelrol (11Q19) LII 18. Geen enkele passus laat toe de verhouding van de stadion tot andere lengtematen te bepalen. Een aantal onderzoekers trachten de verhouding tussen een stadion en andere lengtematen te berekenen op basis van de stadsplattegrond. De verhouding tussen roede en el (1: 7) kan uit de tekst van Aramees 3ieuw Jeruzalem worden afgeleid uit de dubbele vermelding van de afmetingen473. Op de Tempelrol worden geen roeden vermeld. Puech474. De gids in Ezechiël (40: 5 en 43: 13) hanteert een roede van “zes ellen van één el en een handpalm”. In Aramees 3ieuw Jeruzalem wordt de afmeting van een roede niet nader gespecificeerd. Op de Tempelrol wordt geen gewag gemaakt van roeden. Deelbaarheid door zeven van de afmetingen wijst 464

Betreffende equivalenties van de lengtematen: zie García Martínez 1992b: 193, voetnoot 40. Krauss 1966: vol II: 391 – 392. Ben David 1974: 344 geeft dezelfde waarde maar stelt de res gelijk met 149 m op basis van 0, 65 m = één el. 466 Ben David 1974: 344 geeft dezelfde waarde maar stelt de rēs gelijk met 149 op basis van 0, 65 = één el (). 467 Milik 1962: 187 – 188. 468 Starcky 1970: 39. 469 García Martínez 1995: 192 – 193. 470 Puech 1995: 95. 471 Broshi 1995: 12: “Therefore, and in view of the fact, that the majority nof the figures are fantastic, there is no harm if we use a rounded figure: 1 cubit = 50 cm. This is quite close to the average of two estimates of the log and short cubits (42 + 56 = 98/2 = 49 cm).” 472 Beyer 2004: 129 (volgt Starcky en Puech en verwijst naar Mišnā Jōmā 6, 4b). Beyer 1994: 214: “Alle masse werden zur Sicherheit doppelt angegeben: in Ruten (350 – 560 cm) und in Ellen (50 – 80 cm), wobei sieben Ellen Eine Rute sind. Dazu kommt das Res, das nach Raschi 30 Ruten misst. Sezt man einmal die Rute mit 5 m an ( → yJE4), so ergibt sich: (…).” Beyer 1984: 340: betreffende yJE4 (grafschrift eerste helft eerste eeuw n. C.): “Das Schiebegrab ist 156 cm lang, die Elle beträgt hier also 78 cm.” 473 Zie onder 13.6.2., eerste volume. 474 Puech 1995: 96 – 98. 465

79

1 el in meter

0,45 m 50 cm 45 cm

volgens Puech475 op een (impliciete?) roede van zeven ellen op de Tempelrol. Uit volgende tabel, door mezelf opgesteld, kan worden opgemaakt, dat dit grotendeels zo is: Tekstverwijzing 11Q19 XXXVI (13/5) XL (16/9) XXXVI (16/8) XLI (19/14) XXXVI (18/10) XXXVI (17/9) XLI (20/15)

ellen 7

:7 1

Tekstverwijzing 11Q19 XXXVI (14/6 – 15/7a)

ellen 26

14

2

XXXVI (14/6)

[4]5

28

4

XXXVI (12/4) XL (17/10)

40

:7

Puech licht niet toe, waarom in Aramees 3ieuw Jeruzalem eveneens een roede van zeven ellen wordt gehanteerd. Mogelijk kan hier dezelfde redenering als bij de Tempelrol worden toegepast: deelbaarheid door zeven. Puech476 maakt een onderscheid tussen de koninklijke el en de gangbare el. In Ezechiël bedraagt de el zeven handpalmen: 40: 5 en 43: 13: “een meetroede van zes ellen van één el en een handpalm”. Het betreft hier dus een koninklijke el en geen gewone el van zes handpalmen. De koninklijke el was gelijk aan de Egyptische el van 52, 5 cm (= zeven palmen van 7, 5 cm). De gangbare el bedroeg el 45 cm (= zes palmen van 7, 5 cm). Ten tijde van Ezechiël was de koninklijke el waarschijnlijk in onbruik geraakt, gelet op 2 Kron 3: 3, waar de el als een oude maat wordt omschreven: “el oude maat”. Aangezien Aramees 3ieuw Jeruzalem jonger is dan 2 Kron moet daar rekening worden gehouden met de gangbare el van 45 cm. Berekeningen van de omvang van het Nieuwe Jeruzalem in de Aramese tekst volgens het metriek stelsel worden geven door volgende onderzoekers: García Martínez 477 Broshi478 Beyer480 Puech481

breedte 23 km 21 km 18, 9 km

lengte 32 km 30 km 26, 5 km

totale omtrek ca 110 km (102 km) (90, 80 km) 90, 72 km of 95, 526 km

oppervlakte (736 km3) 630 km3 479 (500, 84 km3)

Volgens Abegg482 bedraagt een stadion 700 voet. De totale omtrek van de stad zou dan 336 000 (= 480 x 700) voet bedragen. Hierna volgt per lengtemaat de uitgebreide toelichting van de verschillende meningen van de onderzoekers. 26.3. Bouwtechnische terminologie De manuscripten van Aramees 3ieuw Jeruzalem bevatten een aantal bouwtechnische termen, waarvoor uiteenlopende betekenissen worden voorgesteld. Bedoelde termen 475

Puech 1995: 96. Puech 1995: 95. 477 García Martínez 1995: 194. 478 Broshi 1995: 12: “Therefore, and in view of the fact, that the majority nof the figures are fantastic, there is no harm if we use a rounded figure: 1 cubit = 50 cm. This is quite close to the average of two estimates of the long and short cubits (42 + 56 = 98/2 = 49 cm).” 479 Broshi 1995: 12: “6300 sq. km. ” 480 Beyer 2004: 129. 481 Puech 1995: 98. 482 Abegg 2003: 925. 476

80

hebben betrekking op de stadsomwalling, de stadspoorten, de woonblokken, de toegangspoorten tot genoemde blokken, de woonmodules en minder toewijsbare elementen: stadsomwalling stadspoorten boulevards woonblok

toegangspoort woonblok woonmodule onduidelijke architectonische context

‫( זָוִ י‬23.1.7.), ‫מַ ִ יַע‬, ‫ מַ ִ יעָ ה‬en ‫( מַ ִ יעָ י‬23.2.11.) en ַ "ְ ַ (23.1.16.) ַ (23.2.6.) ‫ מַ ִ יעָ ה‬en ‫( מַ ִ יעָ י‬23.1.11.) ‫ ָ ָרי‬en ‫( ָ ָריָה‬23.1.3.), ‫ מַ ִ יַע‬en ‫מַ ִ יעָ ה‬, “midden; centrum”, ‫מַ ִ יעָ ה‬, “interieur” en ‫מַ ִ יעָ י‬, “middenste; centrale” (23.1.11.), ‫ ְ" ַרזָה‬en ‫( ְ" ַר ָזי ְָתא‬23.1.14.), ‫( ְ ִבק‬23.1.16) ֹ‫( אֲ ס‬23.1.1.), *‫) ְרגָא( ַ ִית‬ ַ (20.1.2.), ַ (20.1.6.) ‫( *מֶ עָ ל‬20.1.10.), en ‫( עֲ לָל‬20.1.13.) *‫( ַ ִית‬23.1.2.), ‫( ָ ָרי‬23.1.3.), ‫( ָֹה‬20.1.4.), ָֹ (23.1.5.), ‫ְטלל‬ (23.1.8.), ‫)טימָ ( ַָ א‬ ִ (23.1.9.), ‫( מַ ִ יעָ ה‬23.1.11.), ָ%ַ (23.1.18.) ‫( *מֶ עָ ל‬23.1.10.), ‫( מרפסה‬23.1.12.) en ‫( ְטלל‬23.1.8.)

In dit hoofdstuk wordt de betekenis van genoemde termen onderzocht op basis van de bespreking door andere onderzoekers en op basis van de gegevens in de tekst van Aramees 3ieuw Jeruzalem zelf. 26.3.1. ֹ‫אֲ ס‬, “inkomhal” De term ֹ‫ אֲ ס‬komt zesmaal voor met betrekking tot de opmetende de beschrijving van een poortgebouw, dat toegang geeft tot een woonblok: 1° “[… en hij mat op haar] breed[te, die van de gehele in]komhal (‫)אספא‬: twee roeden, veertien ellen [en het dak één el ...]” (5Q15 1 I 19), 2° “[En hij mat op de gehele] inkomhal (‫ )אספא‬en de loka[len erv]an. VACAT En hij mat op binnen de ink[o]mhal (‫)אספא‬: haar lengte [(der)tien] ellen [(en haar breedte ellen tien)]” (5Q15 1 I 20//4Q554 1 III 15), 3° en 4° “En hij voerde mij naar de binnenzijde van de inkomhal (‫ )אספא‬en zie, <er bevond zich> een andere inkomhal (‫ )אסו‬en de poort langs de zijde van de muur van binnen; aan de rechterzijde” (4Q554 1 III 16//5Q15 1 I 21). 5° “En vo[or] deze poort < bevond zich> de inkomhal van de ingang (‫)אס עללה‬: haar breedte één roede, zeven ellen. En zijn (= de) lengte van de ingang <mat> twee roeden, e[(llen)]” (4Q554 1 III 18//5Q15 1 II 1) en 6° “[…] elke [po]ort van hem en de inkomhallen (‫[ )אספיא‬hun] breed[te …]” (5Q15 2: 3). De betekenis van de term ֹ‫ אֲ ס‬werd in twee richtingen gezocht. Milik483 zocht in de richting van de Talmoed. Volgens Milik484 is ‘sp’ een zeldzame dubbelvorm van sp’, “seuil”. Volgens Jastrow485 en Levy486 verwijst *‫אֲ ִסי"ָ א‬, “treshold”, naar een drempel enerzijds maar mogelijk ook naar een afgelegen vleugel (‫ )סֵ יפָ א‬van een huis. Zij brengen bedoelde vorm in verband met het vaker voorkomende ‫ ִס"ָ א‬met als betekenis “door-sill; doorpost; border; bank”487. De meest aanvaarde betekenis, “inkomhal”, wordt voor het eerst grondig toegelicht door Greenfield488. Om inhoudelijke redenen past de betekenis, voorgesteld door Milik volgens hem niet goed in de context van Aramees 3ieuw Jeruzalem. Een “drempel” met de afmetingen van 2 roeden, 14 ellen (5Q15 1 I 483

Milik 1962: 187. Milik 1962: 187. 485 Jastrow 2005: 93. 486 Levy 1924: 1: 27. 487 Jastrow 2005: 1011. 488 Greenfield 1969: 133. 484

81

19) is volgens hem onwaarschijnlijk ten opzichte van een bovenliggend linteel van 1 el. Twee zinnen wijzen erop, dat wordt opgemeten binnenin het bedoelde architectonische element: 1° “En hij mat op binnen (‫ )בגוא‬de ink[o]mhal (‫”)א]ס[פא‬ (5Q15 1 I 20) en 2° “En voor deze poort [ zich een inkomhal “(5Q15 1 I 22). De gehele desbetreffende passus (5Q15 1 I 19 - 22) wijst er volgens Greenfield op, dat ‘sp’ een “hallway” of “vestibule” is. Op linguïstische basis bieden drie vormen in verwante talen een oplossing voor het probleem van de prothetische ‘ālef : het Syriac ‘swp’, “Vestibulum”, het Akkadische asuppu, “Vorbau, Anbau” en het Bijbelshebreeuwse *‘asop (pl. in 3eh 12: 25). Aramees 3ieuw Jeruzalem bevat de oudste gekende Aramese vorm, waarvan, naast het zeldzame leenwoord ‘asop, het Hebreeuwse equivalent bēt šacar, “inkomhal”, is. Deze betekenis past bij de context van de Aramese tekst. De vorm van de eerder genoemde vorm‘syp’ in de Babylonische talmud Baba Qamma 104b moet naar alle waarschijnlijkheid‘swp’ worden gelezen. Laatstgenoemde spelling stemt immers overeen met de Geonische traditie. Sarfatti489 stelt als eerste de betekenis “portico” voor. Hij wordt hierin gevolgd door Kaufman490, Greenfield en Sokoloff 491. Het betreft een Akkadisch leenwoord492, in detail behandeld door Greenfield493, die heeft ontdekt, dat bedoelde term hier voor het eerst verschijnt. Later komt hij voor in Syriac en in Joods Babylonisch Aramees. Puech494 wijst eveneens de betekenis, voorgesteld door Milik, af. De betekenis “drempel” geeft volgens hem niet steeds: 4Q554 1 III [13], [14], 15, 16 en 18 en 5Q15 1 I 16, 17, 18 en [19] en 2: 3. De betekenis “vestibule”, “inkomhal”495 past even goed. Zo heeft Hiëronymus het Hebreeuwse ‘asop vertaald in 3eh 12: 25 evenals in 1 Kron 26: 15496 en 17. Dezelfde betekenis heeft de term ‘swp in het Syriac. Het Babylonisch heeft een term ASUPPU, die een gelijkaardige betekenis heeft: “Vorbau, Anbau”497 en BIT A-SU-UP-PU, “Outbuilding (of a compound)”498, dit is een structuur, die soms betrekking heeft op een uitgang, voorraadkamers of een verdieping. Deze oudste Aramese vorm is het equivalent van het zeldzame Hebreeuwse ‘asop en bet šacar, waarvoor de betekenis “inkomhal” in alle gevallen past. De betekenis “inkomhal” past bij de interne gegevens van Aramees 3ieuw Jeruzalem, waarbij er rekening moet worden mee gehouden, dat zowel de enge als de brede betekenis geldt. Met enge betekenis wordt hier één van de onderverdelingen van de gehele inkomhal bedoeld met brede de gehele gelijkvloerse ruimte van het poortgebouw. En duidelijke illustratie van genoemde betekenis biedt de uitdrukking “een andere inkomhal (‫( ”)אסו‬4Q554 1 III 16//5Q15 1 I 21). Is de brede betekenis van toepassing, dan wordt naar onderverdeling verwezen bij middel van de term ‫תו]ניא‬, “ lokalen; kamers” (5Q15 1 I 20//4Q554 1 III 15). De auteur schakelt in de loop van de tekst bij middel van de uitdrukking ‫( אס עללה‬4Q554 1 III 18//5Q15 1 II 1) over van de term ֹ‫ אֲ ס‬op de termen ‫עֲ לָל‬, “ingang” (4Q554 1 III 18//5Q15 1 II 1) en ‫*מֶ עָ ל‬, “ingang” (4Q554 1 III 20//5Q15 1 II 2[), om een inkomhal aan te duiden. De term komt niet voor in andere Qumranteksten. 489

Sarfatti 1966: 79. Kaufman 1974: 38. 491 Sokoloff 1992: 85. 492 Kaufman1974: 38 493 Greenfield 1969: 133. 494 Puech 1995: 99. 495 Puech 1995: 99. 496 15 met ‫ֵ ית‬, 17 zonder. 497 Von Soden 1965: 77. 498 CAD A 1968: 349. 490

82

26.3.2. *‫ַ יִת‬, “huis; gelijkvloers”499 In het kader van Aramees 3ieuw Jeruzalem wordt de bedoelde term in drie verschillende betekenissen gebruikt: 1° een ruime, waarmee een “woonmodule” in haar geheel wordt bedoeld. De gids voert de bezoeker binnen in het woonblok, waar eerstgenoemde de woonmodules (‫אתי‬ ִ ַ) toont, die vijftien in aantal zijn van poort tot poort, acht aan één zijde van poort tot hoek en zeven vanaf de hoek tot aan de andere poort (5Q15 1 II 6//4Q554a II 3). Een woonmodule (‫ )ֵ ית‬had tweeëntwintig bedden en er waren e]f getraliede vensters bovenaan (5Q15 1 II 11//4Q554a II 7 – 8). 2° een enge: “gelijkvloers”, die uitsluitend betrekking heeft op de vertrekken op het gelijkvloers van een woonmodule. De gelijkvloerse niveaus (‫ָא‬G%ַ ַ) zijn drie roeden lang, dit is éénentwintig ellen, en zij zijn twee roeden breed, dit is veertien ellen (5Q15 1 II 7 - 8//4Q554a II 4 - 5). De gids et op de breedte op van het inter]ieur van de gelijkvloerse niveaus (‫ )ַ י ַָתא‬en van hun interieur van de verdiepingen (5Q15 1 II 9//4Q554a II 5 – 6). 3° in twee gevallen een specifieke. In samenstelling met het nomen ‫דרג‬, “trap”, betekent de term “trappenhuis. (‫)בית דרגא‬: aan de linkerzijde van de linker poortopening in de centrale hal van het poortgebouw toont de gids het trappenhuis (‫ )ֵ ית‬met wenteltrap (4Q554 1 III 20//5Q15 1 II 2 – 3). Elders worden in onvolledig bewaarde context kamers van vreugde vermeld: “[…] in de kamers (‫ )ַ ֵתי‬van de vreugde en naar x[…]” (11Q18 18: 6). Eénmaal in onvolledig bewaarde context: “[…] alle huizen (‫ָא‬G%ַ ַ), diegene, die binnenin o[…]” (5Q15 2: 2). Reeds Milik500 vestigt de aandacht erop, dat de term eigenlijk het gelijkvloers van de cubicula, met dezelfde afmetingen, mogelijk een slaapvertrek aanduidt. Volgens García Martínez501 moet de term in 5Q15 1 II 9//4Q554a II 6 in enge betekenis worden begrepen: “The houses possess two floors of identical dimensions: the ground floor, which the text identifies as houses (‫ בתיא‬and ‫ )בתי‬and the upper stories which are termed “chambers” (‫)תוניא‬.” Bijgevolg vertalen García Martínez en Tigchelaar502 in de bedoelde passus bij middel van”rooms”. Zij worden hierin gevolgd door Cook503. De vertaling van de term op 11Q18 18: 6, "[…] in de kamers (‫ )ַ ֵתי‬van de vreugde en naar x[…]”, blijft onzeker, omwille van de fragmentarische context. 26.3.3. ‫ָ ָרי‬, “buiten-“ en ‫ָ ָריָה‬, “buitenzijde” of “portiek” De term ‫ ָ ָריָה‬wordt aangewend met betrekking tot de directe omgeving van een woonblok: “En aan elke zijde {en} [(een peristylium/open ruimte504 ro)]ndomhee[(n)] het woonblok de portiek/de buitenzijde (‫ )ָ ָריַת‬van de straat: roeden” (4Q554 1 II 14//2Q24 1: 2 – 3//5Q15 1 I 1). Door middel van genoemde term wordt verwezen naar een goot aan de buitenzijde van een woonmodule: “[(2)2505 (bedd)en en (1)1506 (afgesloten vensters bovenaa)n de bedden 499

Abegg 2003: 799: ‫ַ י‬. Milik 1962: 187 501 García Martínez 1992b: 196. 502 García Martínez en Tigchelaar 1998: 1225 503 Cook 2005: 67. 504 Zie voetnoten 45 en 46 bij García Martínez 1992b: 194. 505 Aanvulling bij middel van cijfertekens zoals elders in dit manuscript betreffende getallen hoger dan 10 (Tov 2004: 212 – 213). 500

83

en] aan de (= hun) zijde de buitenste (‫ )ָ ָרי ַָתא‬goot” (4Q554a II 8//5Q15 1 II 11). Het adjectief verwijst tweemaal naar de buitenste poortopening van het poortgebouw van een woonblok: “zoals de afme[ti]ng van de van de buitenste (‫)ָ ָריָא‬ poort: zijn breedte ellen vier, en zijn hoogte ellen 7 en twee poortvleugels. En vo[or deze poort …]” (4Q554 1 III 17) en “En een poort tegenover de poort, geopend naar het binnenste van het woonblok, met dezelfde afmeting als (= zoals de afmeting van) de buitenste (‫ )ָ ָריָא‬poort.” (4Q554 1 III 19 20//5Q15 1 II 2 – 3). Volgende betekenissen kunnen worden onderscheiden: - galerij, portiek: “galerie, portique longeant la rue” en “portico”. - buiten (adverbium): “outside (the šwq (large street))”, “auβen”, “outside”, “auβen befindlich, auβerer”, “exterior”. - buiten (adjectief): “outer”. - open ruimte langsheen de straat als voetpad: “open space, sidewalk” “Rand” (“(als Normalsstrassen)rand”), “espace libre ou dégagé, sorte de rive hors rue, un passage ou promenoir”, “bordering (the street)” “the outside (of the streets)” - open ruimte: “open space”. Basisbegrippen in de betekenissen zijn: langsheen de straat, buiten, open, voetpad en galerij. Over de betekenis van de term bestaan sterk uiteenlopende meningen. Een aantal onderzoekers volgt de betekenis voorgesteld door Milik, dit wil zeggen een galerij of een portiek507 aan de straatzijde van een woonblok: “galerie, portique longeant la rue”508 en “portico”509. Volgens Milik510 is ‫ברית שוק‬: ‫ בריתא‬gekend als substantief in de Talmud. De uitdrukking specificeert ‫שבק‬, “passage couvert” aan de buitenzijde van het gebouw, bijgevolg met de betekenis “galerie, portique longeant la rue”. De meest onderzoekers volgen Greenfield, die als basisbetekenis “buitenzijde” voorstelt. Andere onderzoekers verschuiven de betekenis van buitenzijde naar rand en/of open ruimte aan de straatzijde van een woonblok. De enige twee passussen, waar de betekenis “buitenste” ondubbelzinnig van toepassing is, hebben betrekking op de verschillende ingangen van het poortgebouw van een woonblok. (4Q554 1 III 17 en 4Q554 1 III 19 - 20//5Q15 1 II 2 – 3). Dezelfde betekenis lijkt te passen bij de goot, die zich waarschijnlijk buiten het gebouw bevindt (4Q554a II 8//5Q15 1 II 11). Eén passus biedt morfologische problemen: “ En aan elke zijde {en} [(een peristylium/open ruimte511 ro)]ndomhee[(n)] het woonblok de portiek/de buitenzijde (‫ )ָ ָריַת‬van de straat: roeden” (4Q554 1 II 14//2Q24 1: 2 – 3//5Q15 1 I 1). ‫ ָ ָריַת‬in status cstr. f. sg. wordt gevolgd door een nomen in status absolutus, wat louter formeel gezien geen status constructusverbinding oplevert, aangezien het tweede nomen geen status determinatus heeft. Afgezien hiervan kan de uitdrukking ‫ ברית שוק‬het voorafgaande nomen ‫ שבק‬toelichten. Een verband nomen – adjectief is om twee redenen onmogelijk: 1° heeft een vrouwelijke uitgang 2° en gaat vooraf. Neemt men een onvolledig gespelde status constructusverbining aan, waarvan het eerste lid een nomen met vrouwelijke uitgang is, en neemt men bovendien aan, dat bedoelde verbinding de voorafgaande term ‫ שבק‬toelicht, dan hangt de betekenis van de verbinding af van de betekenis, die men aan deze term toekent. Kent men er de 506

Aanvulling bij middel van cijfertekens zoals elders in dit manuscript betreffende getallen hoger dan 10 (Tov 2004 212 – 213). 507 Portiek: ingebouwde ruimte voor een straatdeur. 508 Milik 1962: 187. 509 García Martínez en Tigchelaar 1998: 1109 en 1137; Fitzmyer en Harrington 2002: 55. 510 Milik 1962: 187. 511 Zie García Martínez 1992b: 194: voetnoten 45 en 46.

84

betekenis “open ruimte” aan toe, dan ligt “buitenzijde van de straat” voor de hand. Vertaalt men de voorafgaande term bij middel van “peristylium”, dan ligt “portiek” voor de hand. 26.3.4. ‫ ָֹה‬, “kamer” De context van de enige passus, waarin de term wordt gebruikt, wijst in de richting van de binnenafmetingen van de verdieping: “[… van elk]e kamer (‫< ) ָֹא‬was> negent[ien (hun lengte)]” (5Q15 1 II 10). 26.3.5. ָֹ , “(terrasvormig) platvorm” De term ָֹ , in de uitspraak ”(13) […ra]n[d]en van [de] platvormen […] negentien en [hun] breedte […]” (5Q15 1 II), wordt niet door alle onderzoekers op dezelfde wijze begrepen. Puech beschouwt de lezing ‫ דכנ]יא‬door Milik als zeer waarschijnlijk512. Hij verwijst dienaangaande naar het gebruik van dwkn in Mišnā Middōt II 6, waarmee naar een ruimte tussen de voorhof van Israël en die van de priesters wordt verwezen, waarop laatstgenoemden de eredienst uitvoerden, hoofdzakelijk ter zegening van het volk. Als de lezing ]bty’ op 5Q15 1 II 10 door Puech waarschijnlijker is dan die voorgesteld door Milik, bty ]mkl’, dan refereert eerstgenoemde lezing aan de lezing In laatstgenoemde lezing wordt gealludeerd op “[binnenafmetingen] van de woonmodules”. In dit geval wordt twee regels verder door middel van dwkn (5Q15 1 II 13) een ruimte bedoeld, “hof, platvorm of terras”, waarvan de afmetingen precies overeenstemmen met die van de centrale kamer van het gelijkvloers, die, volgens Puech, zelf blijkbaar een soort van triclinium was met 22 bedden en 11 vensters. In voorliggend proefschrift wordt de standpunt van García Martínez en Puech gevolgd, waarbij de term ָֹ wordt vertaald bij middel van “platvorm, terras”513. Volgens Milik verwijst de vorm naar een binnenplaats, grenzend aan het triclinium met dezelfde afmetingen, bestemd voor gebeden en zegeningen tijdens de aanligmaaltijden. Ter staving van zijn interpretatie verwijst Milik naar de vertaling van de Hebreeuwse vorm ‫ְ דֶ ֶרת‬J ַ‫ ה‬in Ez 42: 12 in bij middel van ‫ דוכ‬in de Targum Jonathan Onkelos. Bedoelde hof in Ezechiël is bestemd voor de heilige maaltijden van de priesters. 26.3.6. ַ , “poortvleugel” Gemeenschappelijk aan alle gevallen, waarin de term voorkomt, zowel met betrekking tot poortgebouwen van woonblokken (4Q554 1 III 17//5Q15 1 I 22) als stadspoorten (5Q15 22: 3 en 5) is de pluralisvorm, ‫י‬Rִ ַ of ‫ָא‬GRַ ַ . Milik514 en Puech515 wijzen op andere meervoudsvormen in het Rijksaramees van Elefantine, zonder hieraan conclusies te verbinden: ‫ דששיא‬en ‫דשש‬516. Tweemaal wordt in Aramees 3ieuw Jeruzalem het aantal van twee (4Q554 1 III 17//5Q15 1 I 22) vermeld. Het betreft onderdelen van poorten, waardoor de betekenis “poortvleugels” voor de hand ligt.

512

Puech 1995: 100. Zie uitspraak ν onder 9.3.3., eerste volume. 514 Milik 1962: 187. 515 Puech 1995: 102. 516 Cowley 1923: nr. 30, 10 s.; Kraeling 1953: nr. 10: 3 en 12: 13. 513

85

26.3.7. ‫זָוִ י‬, “hoek” Het element “hoek” wordt vermeld bij de opmeting van de stadsomwalling en bij de vormbeschrijving van een woonblok: 1° “En hij ma[t op vanaf] deze [poor]t tot aan de hoek, die van het oosten: stadia 25” (4Q554 1 II 10 - 11), 2° “ (16) (…) En vanaf] deze poort mat hij op tot aan de hoek (17) [van het oosten vijfendertig stadia” (4Q554 1 I), 3° “En] vanaf deze hoek mat hij op tot aan […]” (4Q554 1 I 22) en 4° “(6) en hij toonde mij erin de rijhuizen van poort tot poor[t vijftien < in aantal>: poor[t vijftien < in aantal>: ac]ht in éé[n zijde naar de hoek] (7) [en zev]en vanaf de hoek tot aan de andere poort. Hun afmetingen : de lengte van [(de)] gelijkvloerse niveaus: [roeden drie lang, <ellen> éénen]twint[ig en hun breedte] (5Q15 1 II). Noch Aramees 3ieuw Jeruzalem noch enige andere tekst biedt een expliciete aanwijzing, om aan te nemen, dat de term voor hoek bij architectuurbeschrijvingen naar een rechte hoek verwijst. Een passus van Jesaja noemt de instrumenten, waarmee de beoordeling van Efraïm en Juda zal worden uitgevoerd, de hoeksteen, het richtsnoer en het schietlood: “(16) Daarom, alzo zegt de Heer: zie, ik leg een grondsteen in Sion, een beproefde steen, een kostbare hoeksteen (‫ָה‬H ִ"), die wel vast gegrondvest is. Wie zijn geloof daarop grondvest, zal zich niet haasten. (17) En ik zal het gericht volgens het richtsnoer hanteren en de gerechtigheid volgens het schietlood (…).” (Jes 28). In de desbetreffende context moet de hoeksteen niet alleen gezien worden als fundament maar ook als gereedschap, om een rechte hoek af te zetten en te controleren. In twee opzichten speelt het begrip “hoek” een belangrijke rol in de opmeting van de stad en haar onderdelen. De opmeting van de omwalling wordt aangevat aan een hoek, de noordoostelijke en wordt daar eveneens afgesloten. De andere drie hoeken spelen vanzelfsprekend een rol bij de opmeting van de omwalling, zowel als eind- of beginpunt van één van de vier muren of als oriënteringspunt. Uit de resultaten van de opmeting van de omwalling besluiten een aantal onderzoekers, dat het grondplan rechthoekig is, zonder enige expliciete verwijzing naar het rechthoekige karakter van de term “hoek”. Een tweede maal speelt het bedoelde begrip een belangrijke rol, meer bepaald betreffende de vorm van een woonblok. Van bedoeld blok wordt slechts een kwadrant beschreven op 5Q15 1 II 6 – 7, hiervoor aangehaald. De twee mogelijke constructies, die op basis van aangehaalde passus worden opgesteld door Licht en Chyutin, hebben een vierkant grondplan. Geen van beide onderzoekers kent aan de term expliciet de betekenis van “rechte hoek” toe. De term wordt door alle auteurs gewoonweg als “hoek” vertaald517. 26.3.8. ‫טלל‬, ְ “dak” Tweemaal wordt het dak van een constructie genoemd: 1° “roe[den, ellen 14 en het dak (‫)טללָה‬ ְ el één[…]” (4Q554 1 III 14) en 2° “[…]xxx het [da]k (‫)טללָה‬ ְ …, dat boven hen ” (4Q554a II 13). Milik518 ziet verband met het Christelijk Palestijnse telul ,“ombre”, (ook Babylonisch ÊULÛLU en Arabisch ZULÛL) tegenover de vorm telal in de andere Aramese dialecten. In de context van Aramees 3ieuw Jeruzalem geniet “linteau” de voorkeur boven “auvent”. Puech bevestigt de visie van Milik519. De basisbetekenis van het Babylonische ÊULULU is afgeleid van 517

Zie 25. Lexicon, tweede volume. Milik 1962: 187. 519 Puech 1995: 101. 518

86

de wortel “schaduw” en betekent in de architectuur “toît, couverture, dais”. In de context van Aramees 3ieuw Jeruzalem meent hij de verwijzing naar een dwarsbalk te herkennen of naar een stenen linteel boven de poort, één enkele el dik, bij voorkeur aan een “auvent”. In navolging van Milik vertalen een aantal auteurs bij middel van “linteel”. Binnen laatstgenoemde betekenis geven Milik en Puech de voorkeur aan “linteel” boven “auvent”. De meeste onderzoekers volgen impliciet de betekenis van de Babylonische term ÊULULU, die eerder verwijst in de richting van dak of dakbedekking of zelfs zoldering. De context van 4Q554a II 13 laat alleen maar toe het bedoelde architectonisch element boven andere architectonische bestanddelen bevindt, waarvan de context identificatie niet toelaat. In navolging van Greenfield richten een aantal onderzoekers hun vertaling op het dak. De interne gegevens van de tekst hebben betrekking op een context, waarin de beschrijving van een woonmodule lijkt verder te worden gezet. Er wordt een afmeting van één el genoemd en naar een hoger gelegen constructief element. Het laatste herkenbare element zijn de platvormen (4Q554a II 10) maar er volgen twee regels met afmetingen, waarvan niet duidelijk is, waarop zij betrekking hebben (4Q554a II 11 – 12). Aan het laatste kenmerk beantwoorden zowel de betekenissen “linteel” enerzijds als “dak”, dakgebinte” en “zoldering” anderzijds. Hoe de afmeting met bedoeld element moet worden verbonden is niet duidelijk. Mogelijk heeft Puech zich bij zij voorstel laten leiden door de reconstructie van 5Q15 1 I 19, zoals voorgesteld door Licht: “[En het linteel <was> één el]”520. Alle voorgestelde betekenissen zijn dus mogelijk. 26.3.9. ‫ַָ א‬, “venster”; ָ‫טימ‬ ִ ‫ִַ י‬, “afsluitbare/afgesloten vensters”521 Aramees 3ieuw Jeruzalem vermeldt vensters en architectonische elementen, die afgesloten zijn of kunnen worden: 1° “Het huis tw[e]eën[t]wintig bedd[en en <er waren> e]lf afgesloten/afsluitbare vensters/opbergnissen (‫ימ‬ ָ ‫ט‬ ִ ‫ )ִַ י‬bovenaa[n a …]” (5Q15 1 II 11//4Q554 II 7 – 8), 2° “[en aan hun zijde <was> de buiten???…] …x het venster (‫)ַַ ָתה‬: de hoogte, [el]len twee [zijn breedte] en de dikte <was> de breedte van de muur […] (5Q15 1 II 12) en 3° “[…]ox vensters (‫( ”]…[ )ִַ י‬5Q15 2: 1.) De term ‫ ַָ א‬komt driemaal voor, waarvan éénmaal met de adjectievische constituent ‫ימ‬ ָ ‫ט‬. ִ De uitdrukking ‫ימ‬ ָ ‫ט‬ ִ ‫ ִַ י‬bestaat immers uit twee vormen, enerzijds een substantief: ‫ִַ י‬, (st. abs. pl. van ‫ָ ה‬: f.; qall; “venster”) en anderzijds een participium: ‫ימ‬ ָ ‫ט‬, ִ (st. abs. pl. f. van 0‫טי‬, ִ dit is het pt. p. p³cal van 0‫אט‬, “opvullen”). Zonder laatstgenoemde constituent kan vertaling door middel van “venster” worden aangenomen. De problematiek wordt complexer bij de vertaling van de samengestelde uitdrukking omwille van de bepaling ‫ימ‬ ָ ‫ט‬, ִ waaraan verschillende betekenissen worden toegekend. De meeste onderzoekers zien er daadwerkelijke vensteropeningen in, die op een af andere manier worden afgesloten. Molin trekt de betekenis van ‫ימ‬ ָ ‫ט‬ ִ consequent door en stelt als vertaling “blinde vensters” voor. Yadin volgt hem hierin en stelt de betekenis “nissen” voor op basis van gegevens uit de Tempelrol. Maier neemt laatstgenoemde betekenis over. De uitdrukking komt in de Tanach voor met betrekking tot de beschrijving van de tempel van Salomo (1 Kon 6: 4) enerzijds en de beschrijving van poorten en het tempelgebouw in Ezechiël (40: 16; 41: 16 en 26)

520 521

Zie hiervoor onder 9.2.3., eerste volume. Zie afbeelding 31.27., tweede volume.

87

anderzijds. Bedoelde passussen laten niet toe het voorgestelde bouwkundig element nader te definiëren522. Genoemde uitdrukking wordt als volgt vertaald: Milik1962: 192523 Bernhardt 1970: 72 Molin 1971: 252 - 253 Starcky 1977: 39 Yadin 1983: 225 Beyer 1984: 508 en 604 García Martínez 1992b: 198: voetnoot 57 Chyutin 1997: 30 García Martínez 1996: 133 Maier 1995: 303 en 1997: 327 García Martínez en Tigchelaar 1998: 1141 Fitzmyer en Harrington 2002: 59 Cook 2005: 55

“fenêtres a treillis” “verschliessbare Fenster” “Blind- oder Scheinfenster” “fenêtres à claire-voie” “blocked windows” = “niches” “ausgefüllte Fenster” “obstructed windows” “sealed windows” “lattice windows” “Nischen” “lattice windows” “windows enclosed (above the couches)” “closed windows”

Hoewel Milik vertaalt bij middel van “fenêtres à treillis”, hanteert hij zijn commentaar “bouchées” als vertaling van ‫ימ‬ ָ ‫ט‬: ִ “Cette double mesure de la fenêtre suppose qu’elle était partiellement obturée sur sa face extérieure (sans doute vers le bas)”, ce qui justifie le terme ‫ימ‬ ָ ‫ט‬ ִ ‘bouchées’”524. Volgens Milik worden twee afmetingen (double mesure) van bedoelde vensters vermeld, één aan de binnenzijde en één aan de buitenzijde van het gebouw. Hij vertaalt na totale aanvulling als volgt: ‫ארכא קדמיתא אמי ואחרנתא אמי‬, “(12) [La hauteur de la face] intérieure (de la fenêtre) (13) est de […] coudées, [de la (face extérieure: … coudées.” (5Q15 1 II). De inhoud van het herstelde tekstgedeelte steunt noch op een parallelpassus op een ander manuscript noch op een of de breedte van de muur”. Dit zijn volgens García Martínez de afmetingen van genoemd venster525. Bernhardt526 ziet er afsluitbare vensters in: “verschliessbare Fenster”. Volgens hem is het groot aantal vensters slechts redelijk, als wordt aangenomen, dat zij minstens over drie wanden of zelfs vier worden verdeeld527. Aangaande de vorm van genoemde vensters merkt hij op, dat de term erop wijst, dat zij afsluitbaar waren; wordt door Milik zo begrepen, dat het venster verschillende hoogten aan de binnenen de buitenzijde had, die na elkaar worden opgemeten. Een ivoren snijwerk uit Samaria toont aan, dat in Palestina vensters gekend waren, die naar binnen toe smaller werden. Om zich te beschermen kon men de glasloze (voetnoot 212 betreffende glasproduktie) vensters gedeeltelijk met schuiven uit hout of klei afsluiten. Vermoedelijk betreft het in Aramees 3ieuw Jeruzalem zulke vensters528. In vier voetnoten verwijst Bernhardt naar volgende gegevens: - 0‫ אט‬betekent in het Hebreeuws “afsluiten, toestoppen”529. 522

Zie ook Molin 1971: 250 – 252. Milik 1962: 192: “Cette double mesure double mesure de la fenêtre ssuppose qu’elle était partiellement obturée sur sa surface extérieure (sans doute vers le bas), ce qui justifie le terme ‫אטימ‬ ‘bouchées’, (…). 524 Milik 1962: 192. 525 García Martínez 1992b: 198. 526 Bernhardt 1970: 72. 527 Bernhardt 1970: 77. 528 Bernhardt 1970: 77. 529 Bernhardt 1970: voetnoot 209.

523

88

- een beweeglijke vorm van afsluiting bieden de Tyrische vensters, die ofwel bij middel van ceramieken schuiven konden worden afgesloten530 ofwel bij middel van houten schuiven531. Een primievere afsluiting kon geschieden bij middel van linnen of wollen voorhang of zelfs bij middel van resten van textiel532. Het Syrische venster was meestal open en in geval van nood afsluitbaar bij middel van een schuif533. - volgens het Biblisch historisches Handwörterbuch534 worden in Gen 8: de vensters van binnuit afgesloten535. - er werden geen archeologische architectonische vondsten gedaan met vensters, waarvan de afmetingen aan de binnenen buitenzijde van elkaar verschilden, zoals voorgesteld door Milik, zodat zij aan de nauwere buitenzijde van binnen uit konden worden toegestopt. Betreft het een huis met verdieping, dan is het onmogelijk van buitenuit het vensters toe te stoppen, afgezien van het feit, dat de kleinere binnenzijde gemakkelijker kan worden afgesloten536 . - ivoren snijwerk uit Samaria met een vrouwenhoofd in een venster daarentegen toont duidelijk, dat de vrouw zich aan de binnenzijde bevindt, aan de kleine opening, terwijl de grotere opening zich aan de buiten/voorzijde bevindt537. - een vaste vorm van afsluiting biedt het Egyptische venster bij middel van vast traliewerk538. Volgens García Martínez 539 luidt de letterlijke vertaling van genoemde uitdrukking “obstructed windows”. Enerzijds beroept hij zich op Ezechiël, anderzijds op de vertaling in de Targum Jonathan, de Septuagint en op Hiëronymus. De uitdrukking 0‫חלונות אטומי‬/0‫ חלוני‬is zeer gebruikelijk in Ezechiël: 1° “En <er waren> afgesloten vensters aan de kamers evenals aan de posten van de binnenste poort rondomheen. En zo ook aan de inkomhallen. En er waren vensters (‫ מות‬Q‫)חלונות אט‬ rondomheen naar binnen (‫ )לפנימה‬en aan de deurpost <waren> palmbomen.” (40: 16), 2° “De drempels en de gesloten vensters en de galerijen rondom die drie, tegenover de drempel, waren beschoten met hout rondomheen en van de aarde tot aan de vensters. De vensters waren bedekt.” (41: 16) en 3° “En aan de gesloten vensters <waren> ook palmbomen aan deze en aan die zijde, aan de zijden van de inkomhal en aan de zijkamers van het huis en aan de dikke planken.” (41: 26). De vertaling van bedoelde uitdrukking luidt in Targum Jonathan ‫ כוי סתימ‬en in LXX θυρίδες κρυπται. De uitdrukking is afkomstig van de beschrijving van de tempel van Salomo in 1 Kon 6: 4, waarvan niemand weet, welk soort vensters wordt bedoeld.540 De heilige Hiëronymus begreep de bedoelde architectonische elementen als getraliede vensters: “fenestrae quoque erant factae in modum retis instar cancellorum”. In Aramees 3ieuw Jeruzalem zijn de afmetingen niet bewaard maar lijken toch twee afmetingen te worden opgegeven betreffende de binnenen buitenzijde, die ons toelaten er een soort van “loophole” (schietgat, kijkgat, lichtgat) in te zien.

530

Krauss I 43. Woolley en Lawrence 1969: 153. 532 Bernhardt 1970: voetnoot 213; Dalman 1928 - 1942: 74 – 77. 533 Bernhardt 1970: voetnoot 209; vgl. Galling 1937: 163 – 165. 534 1966: 470. 535 Bernhardt 1970: voetnoot 210. 536 Bernhardt 1970: voetnoot 210. 537 Vgl. Gesenius en Bühl, Dalman 1928 – 1942: 76, Watzinger 1933 – 1935 I afb. 84 en Stoebe 1966: 470; voetnoot 211. 538 Vgl. Galling 1937: 163 – 165; voetnoot 209. 539 García Martínez: 1992b: 198, voetnoot 57 540 Betreffende archeologische gegevens: zie Krauss 1966: 42 – 43 en 346 – 351 en Molin 1971: 253. 531

89

De 11 vensters (kwh: “fenêtre”) zijn volgens Puech541 twee ellen hoog en waarschijnlijk één el breed. Laatstgenoemde afmeting, die kan worden afgeleid uit de vaststelling, dat de 11 vensters moeten worden ingevoegd samen met een deur van twee ellen in de lange muren van de ruimte van het gelijkvloers, die (aan de binnenzijde) 19 ellen lang zijn, dit wil zeggen negen el aan elke zijde en twee aan de zijde van de deur. Volgens Yadin zijn ‫ימ‬ ָ ‫ט‬ ִ ‫ ִַ י‬blinde ramen, die dienst deden als opbergnissen. Het thema van de “getraliede vensters” wordt door Yadin542 behandeld in verband met het huis van de cultusvoorwerpen, zoals beschreven op de Tempelrol. De desbetreffende tekst daar luidt als volgt: “(18/11) waterbekken. En dit gehele huis (= huis van het cultusgerei), in zijn geheel, zal zijn wandoppervlak voorzien zijn van vensternissen, langs binnen gesloten, (19/12) twee ellen , hun breedte twee ellen en hun hoogte vier ellen, (20/13) voorzien van deuren, als huizen/berging/nissen voor het altaargerei voor sprenkelschalen en voor drinkschalen en voor vuurbekkens (21/14) en voor zilveren schotels, waarin men de ingewanden omhoogdraagt en (22/15) de poten op het altaar.” (11Q19 XXXIII). Het belangrijkste voorschrift inzake het huis van de cultusvoorwerpen betreft de voorziening over het gehele wandoppervlak van nissen, langs binnen gesloten, twee ellen , twee ellen breed en vier ellen hoog, voorzien van deuren. Dit betekent, dat er zich aan de binnenzijde van het bedoelde gebouw in alle muren zulke nissen of afgesloten vensters (“blocked windows”) bevonden. Hoewel de term ‫ חלו‬zelf ook “nis” betekent in de Mišnātraditie heeft de term hier de preciezere betekenis van nissen in de muur, die niet zichtbaar zijn van buitenuit. De uitdrukking 0‫חלונות אטומי‬/0‫ חלוני‬is zeer gebruikelijk in Ezechiël: 40: 16: ‫ מות‬Q‫חלונות אט‬. Genoemde uitdrukking is ontleend aan de beschrijving van de tempel van Salomo: “En hij maakte voor het huis ramen met terugwijkende kaders.” (1 Kon 6: 4). Laatstgenoemde uitdrukking komt niet voor in de Mišnā. Volgens Yadin komt een gelijkaardige beschrijving voor in Aramees 3ieuw Jeruzalem: 5Q15 1 II: “(11) [ … tw]aalf het huis tw[e]eën[t]wintig bedd[en en <er waren> elf] getraliede vensters bovenaa[n …]”. Dit betekent volgens hem ongetwijfeld, dat zich boven twee bedden één venster bevond, om gebruiksvoorwerpen in op te bergen. In de Septuagintvertaling van Ez 40: 16 wordt de uitdrukking θυριδες κρυπται aangewend, om afgesloten ramen aan te duiden. De Targum van Ezechiël geeft als vertaling ‫כוי סתימ‬. De Tempelrol (11Q19) geeft het aantal van de vensters/nissen niet op maar wel de afmetingen van elk venster/elke nis afzonderlijk: twee el breed, twee el diep en vier el hoog. De muur is drie el dik. Bijgevolg is de achterste wand van het venster één el dik. Als er ¼ el afstand is tussen de vensters onderling, dan bevonden er zich zes vensters in de oostelijke wal, zes in de westelijke, vier in de noordelijke en vier in de zuidelijke, dit wil zeggen 20 vensters in het totaal. Het is twijfelachtig, of de auteur van de Rol belang hechtte aan het aantal vensters, anders zou hij dit expliciet hebben vermeld. Het feit, dat vermeld wordt, dat genoemde vensters in alle, dit zijn de vier muren, ook die met poorten, voorkwamen, wijst erop, dat zij per muur bestemd waren voor de vier soorten gebruiksvoorwerpen. De zin op XXXIII: 20/13 eindigt met 0‫מדולתי‬, wat erop lijkt te wijzen, dat de vensters deuren hadden. Volgens uitspraak is de diepte van een venster/nis gelijk aan de dikte van een muur, in casu 1 el. De opbergnissen op de Tempelrol zijn 2 ellen diep (XXXIII (18/11 - 19/12), terwijl de muur van het huis van het cultusgerei 3 ellen dik is (XXXI (20/11). Hierdoor blijft een gedeelte van de muur behouden tussen het interieur en de buitenzijde van het genoemde gebouw, wat past 541 542

Puech 1995: 101. Yadin 1983: 225 - 227.

90

bij het concept van een opbergnis. Het feit, dat de afmeting van de diepte van een venster in Aramees 3ieuw Jeruzalem samenvalt met de dikte van de muur wijst in de richting van een venster, dat op een of ander wijze afsluitbaar is of vast afgesloten. Bij wijze van conclusie kan dan ook worden geformuleerd, dat de vertaling bij middel van afsluitbare/afgesloten vensters” het beste past bij de context van Aramees 3ieuw Jeruzalem. 26.3.10. ‫*מֶ עָ ל‬, “ingang; zonsondergang” In Aramees 3ieuw Jeruzalem komen twee termen voor met de betekenis “ingang”, ‫( *מֶ עָ ל‬1Q32 1: 2[; 4Q554 1 III 20//5Q15 1 II 2[) en ‫( עֲ לָל‬24.12.). Eerstgenoemde term heeft eveneens de betekenis “zonsondergang” (11Q18 24: 1 en 28: 3). 26.3.11. ‫ ַמ ִ יַע‬en ‫ ַמ ִ יעָ ה‬, “midden; centrum” , ‫מַ ִ יעָ ה‬, “interieur” en ‫מַ ִ יעָ י‬, “middenste; centrale” In vijf van de zes gevallen is de betekenis “midden; centrum” en “centrale” van toepassing, gelet op de interne gegevens. In drie gevallen wordt de centrale van drie stadspoorten in één van de vier muren bedoeld (4Q554 1 I 13: ; 4Q554 1 II//5Q15 1 I 5 – 6; 4Q554 1 II 8: ). Het is logisch, dat de toegangspoort van een woonmodule zich in het centrum van de muur aan de zijde van de binnenruimte van een woonblok bevindt (4Q554a II 5: ). In één geval (5Q15 1 II 9) is de betekenis “interieur” geschikter, gelet op het feit, dat zowel de interieurafmetingen van het gelijkvloers als van de verdieping (‫ )וגהו די ת]וניא‬van een woonmodule worden vermeld. ‫ַמ ִ יעָ ה‬ fungeert hier klaarblijkelijk als synoniem van ‫ ֹו‬J: “[En hij mat op de breedte van het interi]eur (‫ )מצי[עת ביתא‬van de gelijkvloerse niveaus en van hun interieur, dat [van de] verdi[epingen: ellen]” (5Q15 1 II 9) 26.3.12. ‫מרפסה‬ Eénmaal wordt/worden galerij/galerijen genoemd met betrekking tot een niet nader gespecificeerde basis: “[…] de galerij/galerijen (‫ )מרפסתא‬aan de zijde [van de] ba[sis …]” (11Q18 13: 8). Bedoelde term wordt door Maier vertaald bij middel van “Umgang”, door García Martínez en Tigchelaar en García Martínez e.a. en Ditommaso en Cook bij middel van “gallery”. Volgens García Martínez e.a.543 is ‫ [מרפסתא‬mogelijk de Aramese equivalent van het Hebreeuwse ‫מרפסת‬, „balkon; galerij”. Anders is het een participium van ‫רפס‬, „stampen; slaan”. Zuiver morfologisch kan mijns inziens de vorm ‫ מרפסתא‬een status determinatus singularis of pluralis zijn van een morfologisch vrouwelijk nomen ‫מרפסה‬. Genoemd nomen is dan gevormd volgens het patroon ma- + qtVl, waarvan de laatste vocaal onzeker is. Aan de desbetreffende wortel, ‫רפס‬, gekend uit het boek Daniël (7: 7 en 19) worden volgende betekenissen toegekend: “zertreten”544 en “to tread; to stamp”545. Het Hebreeuws heeft de wortel ‫רפס‬/*‫ רפ‬heeft in de qalstam volgens Gesenius546 de betekenis “trüben” en volgens Koehler en Baumgartner547 “to disturb; make muddy”, 543

García Martínez e.a.1998: 32. Gesenius 1962: 925; Beyer 1984: 697. 545 Koehler en Baumgartner 2001: 1983. 546 Gesenius 1962: 771. 547 Koehler en Baumgartner 2001: 1279. 544

91

in de nifcalstam respectievelijk “getrübt” en “muddied” en in de hitapcelstam respectievelijk “sich niederwerfen” en “prostrate” of “trample”. Zuiver theoretisch kan de term ‫ מרפסה‬de betekenis hebben van een bouwkundig element, dat wordt betreden en waarover wordt gelopen. Dit kan een galerij, dit wil zeggen een zuilengang of stoa zijn. De schaarse informatie op 11Q18 13: 8 is niet in tegenspraak met deze betekenis: het element bevindt zich aan de zijde van de basis van de muur en is dus mogelijk ertegen aan gebouwd. De Hebreeuwse term ‫מרפסת‬, “balkon; galerij” is gekend noch uit de Tanach noch uit Qumranteksten. Hij lijkt de hiervoor geformuleerde theoretische constructie te bevestigen. De vorm kan eveneens worden verklaard als een participium status determinatus singularis/pluralis vrouwelijk en heeft dan betrekking op voorafgaande een zinscomponent, die niet bewaard is gebleven. Bij wijze van besluit kan worden aangenomen, dat in Aramees 3ieuw Jeruzalem, zoals op de Tempelrol548 een terminus technicus voorkomt, ‫מרפסה‬, die verwijst naar een zuilengalerij, dit wil zeggen een stoa. Twee andere termen, met name en ‫( ְ ִבק‬24.16.), verwijzen mogelijk ook naar een zuilengalerij. Het gebruik van zulke algemene term voor constructies bestaande uit meerdere zuilen is logisch gelet op de vermelding van twee en zeven zuilen, zuilen in pluralisvorm, de afstand tussen zuilen, zuilen, die ergens rondomheen staan opgesteld van poort tot poort (zie hiervoor onder 19.2.). 26.3.13. ‫עֲ לָל‬, “ingang” De term ‫ עֲ לָל‬komt tweemaal voor: “deze poort < bevond zich> de inkomhal van de ingang (‫)אס עללה‬: haar breedte roede één, ellen zeven. En zijn lengte van de ingang (‫< )עלל‬bedroeg> twee roeden, e[(llen)]” (4Q554 1 III 18//5Q15 1 II 1). Volgens Milik heeft de term dezelfde betekenis als cll in het Mišnāhebreeuws549, term die Greenfield niet kent550. Volgens laatstgenoemde onderzoeker is de term, zoals aangewend in Aramees 3ieuw Jeruzalem, goed Aramees en is hij equivalent van het Hebreeuwse mābō’551. Hierin wordt hij bijgetreden door Puech, volgens wie de term soms synoniem is van ‘sp552. 26.3.14. ‫עֲ ִעי‬, ֲ‫“ ע‬houtwerk” 4Q554 2 II 15 bevat volgende beschrijving van een architectonische constructie, gelet op de vermelding van meer dan duizend torens een omwalling, waarschijnlijk de stadsomwalling zelf: “<was> gebouwd in electrum en in safier en in robijn en zijn houtwerk (‫< )עֲ ִעי ָָתא‬was> van goud en zijn torens <waren> duizend-“. Het fonologische onderzoek van de vorm ‫ עֲ ִעי ָָתא‬wordt besproken onder 4.7 en 9.2.5.. Bedoelde vorm wordt als volgt vertaald: „traliewerk” , „Zinnen” , „its laths”, “(Holz)gitter” , “wood”, „its beams” en „its laths”. In de meeste vertalingen is impliciet of expliciet het begrip hout opgenomen. Maier geeft de voorkeur aan de verwijzing naar een specifiek architectonisch element, “kantelen”. Aangezien de context geen uitsluitsel geeft, evenmin als externe bronnen wordt in voorliggend proefschrift de algemene betekenis “houtwerk” gehanteerd, waardoor de betekenis van de wortel ‫עע‬, ִ “hout” wordt gerespecteerd. Bij de beschrijving van de 548

Zie hiervoor onder 15.5.: ‫פרור‬. Milik 1962: 187. 550 Greenfield 1969: 134. 551 Greenfield 1969: 134. 552 Puech 1995: 101. 549

92

poortgebouwen van de binnenhof op de Tempelrol (11Q19) worden houten elementen genoemd: “(11/3) […]. Vanuit de binnenhoek […] (12/4) [tot aan de buitenhoe]k van de poo[rt …] de poort een breedte van veertig (13/5) ellen naar elk zijn zijde ...[…] en [de breed]te [van zijn] wan[d] zal werk zeven ellen bedragen (14/6) en zijn, hoogte vijf[enveertig ellen tot aan het balk] [van zijn] dak. [En de breed]te [van zijn] vetr[ekken] zal zes- (15/7a) entwintig ellen van binnenhoek tot binnenhoek. (15/7b) En de poorten, die men binnentreedt (16/8) en waardoor men buitengaat: de breedte van de poort zal veertien ellen en de hoogte zal zijn (17/9) achtentwintig ellen van de drempel tot aan de bovenste drempel en de hoogte (18/10) van het balkwerk van de bovenste drempel zal veertien ellen bedragen en getimmerd als vakwerk (19/11) van cederhout, overtrokken bij middel van zuiver goud en zijn poortvleugels bij middel van zuiver goud. VACAT. (XXXVI)”. Verwijzing naar gebruik van hout bij de bouw van de poortgebouwen van de middenhof is minder goed bewaard: “(8/2) […] dat balkwerk van het dak […] (XXXIX). Mogelijk moet de uitdrukking “en zijn houtwerk” was in goud worden begrepen als “en zijn houtwerk was overtrokken bij middel van goud”, zoals op XXXVI 18/10 – 19/11. 26.3.15. ‫ "ְ ַרזָה‬en ‫" ַר ָזי ְָתא‬, ְ “woonblok” De auteur van Aramees 3ieuw Jeruzalem hanteert twee morfologisch verwante termen voor woonblok. Vijfmaal gebruikt hij de term ‫" ַרזָה‬: ְ 1° “En ook [(toonde hij mij elke afmeting/alle afmetingen van de woonblokken (‫ )פרזיא‬alle ervan:” (4Q554 1 II 15//2Q24 1: 3 – 4//5Q15 1 I 2) 2° en 3° “tussen een woonblok en een woonblok (‫( ”)פרזאלפרזא‬4Q554 1 II 15//2Q24 1: 4//5Q15 1 I 2), 4° “[…d]eze woonblokken (‫ )פריזיא‬aan de zijde van [de] stadswal […]” (11Q18 6: 2), 5° “[…]de woonblokken (‫( ”]…[ )פרזיא‬11Q18 6: 4. Vier maal maakt hij gebruik van de term ‫" ַר ָזי ְָתא‬: ְ 1° “En hij leidde mij naar de binnenzijde van de stad en [hij mat het (= elk) huizen]blok (‫ )פר[זיתא‬op, [de buitenzijd]e van de lengte en van de breedte: roeden” (4Q554 1 II 12), 2° “en 7 (= 357) . <En> aan elke zijde. En een peristylium/open ruimte553 [(ro)]ndomhee[(n)] het woonblok (‫< )לפרזיתא‬dit was> de portiek/de buitenzijde van de straat: roeden” (4Q554 1 II 14//2Q24 1: 2 – 3//5Q15 1 I 1), 3° “14 en zijn hoogte roeden twee, ellen 14. Tegenover de poort, geopend naar het binnenste van het woonblok ([‫( ”)פרזית]א‬4Q554 1 III 19//5Q15 1 II 1 – 2 ) en 4° “en hij voerde mij [binnen] het woonblok (‫ )פרזיתא‬en hij toonde mij erin de huizen van poort tot poor[t vijftien < in aantal>, ac]ht in éé[n zijde naar de hoek]” (5Q15 1 II 6//4Q554a II 3). Volgens Milik554 is bedoelde term afgeleid van het Hebreeuwse gentilicumadjectief ‫"ְ ָרזִ י‬, “Bewohner des offenen Landes”/“resident of the open country”, dat soms als substantief wordt gebruikt: Deut 3: 5 en Est 9: 19, “villes ouvertes, sans rempart”. De hifcil van het werkwoord paraz in het Mišnahebreeuws betekent: “dépasser (les limites)”. Het betrof dus oorspronkelijk buitenwijken. Deze betekenis werd reeds opgemerkt door Qimhi. De auteur van Aramees 3ieuw Jeruzalem beperkt de betekenis tot “bloc d’immeubles, ilôt”. Milik brengt twee andere termen in verband met bedoelde term: ‫פרו)א(ר‬: “faubourg”555 met als variant ‫פרזא‬. Hij wordt hierin

553

Zie García Martínez 1992b: 194: voetnoten 45 en 46. Milik 1962: 187 555 Levy 1963: IV: 104; Jastrow: 2005: 1218. 554

93

bijgetreden door Yadin556. De raadselachtige term ‫פרוותא‬, “port”, die eerder “faubourg, quartier” betekent moet misschien als ‫ פרזיתא‬worden gelezen. Twee onderzoekers bevestigen de betekenis, voorgesteld door Milik. Bernhardt557 wijst op de zeldzame verschijning van bedoelde term en de betekenis van verwante Hebreeuwse termen. Hij verwerpt evenwel betekenissen in verband met voorsteden of onomwalde steden, gelet op de manifeste aanwezigheid stadswal van het Nieuwe Jeruzalem. Bovendien zien de bezoeker en zijn gids de ‫ פרזיתא‬pas, nadat zij de stad zijn binnengetreden. Aangezien de vierkante insulae van de Grieks-Romeinse steden in Syrië-Palestina waren ingevoerd maar hiervoor geen specifieke term voorhanden was heeft de auteur van het Aramese 3ieuwe Jeruzalem een weinig belaste term aangewend met de verengde betekenis van “Häuserinsel, Häuserblock”. Puech558 brengt de term in verband met het Laathebreeuwse przwt (‫ )"ְ ָרזוֹת‬in Est 9: 19, waarin verwezen wordt naar “open steden zonder omwalling” evenals in Ez 38: 11 en Za 2: 8. Oorspronkelijk verwees de term naar buitenwijken maar in Aramees 3ieuw Jeruzalem wordt slechts de betekenis open buitenwijk verplaatst naar het interieur van een versterkte stad. De bedoelde insula wordt omgeven door een straat (šwq) en een vrije ruimte (šbq), waardoor de indruk wordt gewekt van een open wijk. Een insula meet 357 vierkante ellen, omgeven door een voetgangerszone van drie ellen breed aan de straatzijde (bryt šwq). De Hebreeuwse uitdrukking (mqwm ha-munnah van Ez 41: 9 en 11, dit is de vrije doorgang langsheen de zijkamers van de tempel, wordt in Targum Onkelos Jonathan vertaald bij middel van ‘tr šbyq. Het Syriac šebaqa verwijst in urbanistische vaktaal naar een “voetgangerszone”. In de desbetreffende passus van Aramees Nieuw Jeruzalem wordt šbq omschreven als bryt šwq, dit wil zeggen een voetgangerszone aan de buitenzijde van de straat, „promenoir hors rue”559. Volgens Puech is de betekenis van een overdekte doorgang rondom een insula uitgesloten, een “persitylium”, zoals voorgesteld door Milik. Hiermee sluit hij aan bij Greenfield. Volgens Greenfield560 is de term een waardevolle toevoeging aan het gekende Aramees vocabularium. Het grote aantal vormen in 4Q, przyt’, przy en prz’, schept echter verwarring. Hen gewoonweg als afleidingen van de Bijbelshebreeuwse termen przy en prwt en beschouwen is taalkundig niet juist. Vergelijking met de Mišnahebreeuwse vorm hifriz is verkeerd. De variante lezing prz’ van prwr door Levy en Jastrow, is een Iraans leenwoord. Lieberman heeft aangetoond, dat prz’ een foute drukvorm betreft van prw’ in de Tosefta van Zuckermandel. Löw heeft de vorm prwt’, “port”, reeds eerder verklaard. Bedoelde vorm wordt door Milik geëmendeerd bij middel van przyt’. De betekenis, “bloc d’immeubles, ilôt”, voorgesteld door Milik voldoet volgens Greenfield niet. De betekenis “open lot” geniet de voorkeur. Greenfield onderbouwt zijn standpunt niet. Greenfield en Sokoloff handhaven de betekenis “open lot” van ‫פרזיתא‬561. Yadin vertaalt door middel van “a kind of open court”562, waarbij hij zich waarschijnlijk inspireert op de Bijbelshebreeuwse term ‫" ָרזוֹת‬. ְ Volgens Koehler en Baumgartner kunnen drie Bijbelshebreeuwse termen afgeleid zijn van de wortel ‫פרז‬: *‫"ָ ָרז‬, “leader”, “to distinguish” of”country people;

556

Yadin 1983: 238. Bernhardt 1970: 34. 558 Puech 1995: 100. 559 Puech 1995: 101. 560 Greenfield 1969: 134. 561 Greenfield en Sokoloff 1992: 84. 562 Yadin 1983: 238 557

94

slaves; adherents”, ֹ‫"ְ ָרזו‬, “disputed (?)”, en ‫"ְ ָרזוֹת‬, “open country”563.Bedoelde term komt nergens anders voor in het Aramees. De respectieve vormen prz’, przyt’ en przy’ worden door Puech564 geanalyseerd als “fém. (?) sing. absolu, emphatique et pluriel”. Volgens Beyer565 luidt de onverbogen vorm van bedoelde term ‫( פרזה‬qatál), een vrouwelijk substantief, afgeleid uit het Hebreeuws, waar het de betekenis had van “nicht durch Stadtmaueren abgeschlossenes wohngebiet”. De singularisvorm absolutus luidt ‫פרזא‬. De vorm ‫ פרזיתא‬is een gentilicumvorming (qatal-«y) in status determinatus singularis. Beyer vermeldt het genus niet maar dit kan alleen maar vrouwelijk zijn. Bij de pluralisvorm status determinatus ‫ פרזיא‬merkt Beyer op, dat die eigenlijk ‫ פרזיתא‬zou moeten luiden. Mijns inziens moet de gentilicumvorm singularis ‫ פרזיתא‬als volgt als ‫ "ְ ַר ָזי ַָתא‬worden gevocaliseerd en niet als parazayt«. De pluralisvorm moet als ‫ "ְ ַר ָזיֵא‬worden gevocaliseerd en niet als parazayy«. 26.3.16. ‫ ְ ִבק‬, “open(gelaten) ruimte; voetpad; overgroeide laan; peristylium” De woonblokken grenzen niet onmiddellijk aan de omliggende straten maar zijn omgeven door een architectonisch element: “<En> aan elke zijde {en} een peristylium/open ruimte (‫) ְ ִבק‬566 [(ro)]ndomhee[(n)] het woonblok de portiek/de buitenzijde van de straat: roeden” (4Q554 1 II 14//2Q24 1: 2 – 3//5Q15 1 I 1). Milik567 verwijst naar de Targum Onkelos Jonathan, waar de Hebreeuwse uitdrukking ‫ָה‬H Q‫ מ‬0ֹ‫ ָמקו‬, “passage couvert, longeant les chambres latérales du Temple” wordt vertaald bij middel van ‫אתר שביק‬. In Syriac betekent het woord sbq “cours, course” in het algemeen. Bedoelde term komt éénmaal voor als urbanistische term in het verhaal van Jozef en Asenet568 als vertaling van het Griekse πρόδροµος. Mogelijk werd het ontleend aan de Akkadische woorden ŠUBQU en ŠEBQU, “passage, accès”, beide afgeleid van het werkwoord ŠABĀQU, “passer”569. In zijn vertaling hanteert Milik de term “peristyle”570. Hierin wordt hij gevolgd door een aantal onderzoekers. Beyer legt de nadruk op het overdekte karakter van de desbetreffende constructie: “Laubengang”. Sommige onderzoekers geven de voorkeur aan een neutralere betekenis: “Gehsteig” en “sidewalk”. García Martínez laat drie mogelijkheden open: “gallery; porch; sidewalk”. Greenfield vindt de vertaling van Milik bij middel van “persityle” merkwaardig en de verantwoording ervan eigenaardig. De moeilijk begrijpbare uitdrukking ‫ָה‬H QN ַ‫ ה‬0ֹ‫ ְמקו‬wordt in de targum vertaald bij middel van ‫( אתר שביק‬Ez 41: 11). Maar wat betekent de Hebreeuwse uitdrukking? Zeker niet “passage couvert, longeant les chambres latérales du Temple” but rather “part that was left free”. In Syriac betekent de term šěbāqā uitsluitend “pad”, terwijl het Akkadische ŠUBQU, ŠEBQU “doorgang, toegang” van vraagtekens wordt voorzien door Bezold571, van wie Milik het ontleende en is van nergens anders gekend. Eigenlijk ontbreekt er een yōd in de vorm en kan bijvoorbeeld wšbyq worden 563

Koehler en Baumgartner 2001: 965. Puech 1995: 100. 565 Beyer 1984: 670. 566 Zie García Martínez 1992b: 194: voetnoten 45 en 46. 567 Milik 1962: 188. 568 Milik 1962: 188. 569 Bezold 1926: 264. 570 Milik 1962: 188 en 191. 571 Bezold 1926: 26. 564

95

vertaald bij middel van “and there is left open”, wat bij de context past. Greenfield geeft geen grammaticale analyse. Uit zijn vertaling kan worden afgeleid, dat hij een passieve vorm bedoelde. Hier liggen een aantal mogelijkheden open: pəcal pf. sg. 3 m. pt sg. m. abs. ‫ ְ ִביק‬en puccal pf. sg. 3 m. ‫ ַ ק‬Q. De twee eerstgenoemde vormen lijken uitgesloten wegens ontbreken van volledige spelling. Twee onderzoekers volgen Greenfield: “free space”572 en “open space”573. Bernhardt herhaalt de verwijzing naar Ezechiël, het Akkadisch en het urbanistisch gebruik van de term in Syriac574. Verder vestigt hij de aandacht op - het Aramese ‫ ִבְ ָקא‬, “Ranke, Zweig”, dat naar alles verwijst, dat niet tot de stam behoort , een beeld, dat van toepassing kan zijn op een wandelgang of zuilengalerij, die zich buiten de muren van een woonblok uitstrekt. - het feit, dat in Ezechiël de passage niet noodzakelijk overdekt is. Volgens de onderzoeker geniet de betekenis “zuilengalerij” de voorkeur op “Gehsteig”, wegens de vermenging van de Kleinaziatische behoefte aan praal met de Grieks-Romeinse architectuur. Maier575: “ShBQ vom Verb “verlassen”, also ein terrassenachtiger Umgang, auf dem man aus dem Gebäude hinaustritt. Offenbar hebräisch riçpah in Ez 40 entsprechend. Ob eine “Gallerie” bzw. Ein “Portico/Peristyl” (überdacht), also ein parwar, wie teilweise übersetzt wird, sei dahingestellt.” Volgens Schattner-Rieser is ‫ שבק‬een leenwoord uit het Akkadisch576. 26.3.17. ‫ר‬, “muur; stadswal” Beyer vertaalt de term ‫ ר‬bij middel van “Stadtmauer” en specificeert, dat hij steeds betrekking heeft op Jeruzalem577. De gelijkluidende term in het Bijbels Hebreeuws heeft de algemene betekenis van “muur” (Gen 49: 22, 2 Sam 22: 30 en Psa 18: 30). De Hebreeuwse term heeft zowel de betekenis van “stadsmuur” (b.v. Jos 2: 15) als die van de muur van een tempelvoorhof, zoals aangetoond door de Tempelrol (11Q19 XII 12, XXX 6 en 7, XXXI 8 en 11, XXXIII 9 en 11, XXXVI 5, XXXVII 9, XXXXVIII 14 en 15, XL 9, XLI 12 en 13, XLII 7, XLIX 12 en 11Q20 X 1). 26.3.18. ַ‫פ‬, ְ “poterne” Poternen worden éénmaal vermeld: “[en hij toonde mij de afmeting van de … ta]chtig [poternen, hun] breedt[e, die] van de poternen (‫ָא‬Gַ ְ"ַ ) roeden twee, [ellen veertien…]” (5Q15 22: 2). Milik578 verwijst naar het Mišnahebreeuws, ‫ משופש‬de betekenis heeft van “kleine zijpoort, poterne, doorgang”579 evenals ‫פשפש‬. De term heeft dezelfde betekenis als šimšot in Jes 54: 12: Jes 54

5Q15 22 1 […] albast en onyx580. 2 [en hij toonde mij de afmeting van de vierhonderta]chtig poternen: [hun] breedt[e, die] van de poternen roeden twee

572

Licht 1979: 47. Chyutin 1997: 24. 574 Bernhardt 1970: 35 – 36. 575 Maier 1995: 77: voetnoot: 655 en 1997: 318: voetnoot: 1049. 576 Schattner-Rieser 2004: 106. 577 Beyer 1984: 705. 578 Milik 1962: 188. 579 Jastrow 2005: 850. 580 García Martínez 1992b: 195, voetnoot 47. 573

96

3

4

11 11 12 12

12

Ik leg uw stenen in blinkend erts Ik grondvest u op lazuurstenen uw tinnen van robijnen P‫ ְַדכֹד ִ ְמ ַֹת ִי‬ uw poorten van karbonkelstenen

[ellen veertien…] […naa]r elke poort en een poort twee poortvleugels van steen, zijn breedte, die van [de] vleugels: roede [één, ellen zeven VACAT] [hij toonde mij de afmeting van de twaalf [poort]en: de breedte van hun poorten roeden drie, elle[n éénentwintig…] alle straten geplaveid met stenen trappen špšy’ poorten

uw gehele omwalling van edelsteen

Het etymologische verband tussen de vorm van Aramees 3ieuw Jeruzalem en beide eerder genoemde vormen is niet duidelijk. Het aantal, mogelijk 80, wijst op kleine doorgangen in de omwalling aan het uiteinde van de straten tussen de woonblokken. Puech581 bevestigt de redenering van Milik. De term kan worden vergeleken met de Mišnatermen mšwpš en pšpš, “(kleien) zijdeur, doorgang”. In Mišna Middōt IV 2 verwijzen de pišpašīm naar twee zijpoorten ten zuiden en ten noorden en van de grote tempelpoort. De basisbetekenis in het Mišna- en Talmoedhebreeuws evenals in het Syriac pešpašā is “secundaire poort”, equivalent van het Griekse παράθυρον. De betekenis past hier. Bedoelde poorten hebben twee vleugels, die twee roeden breed zijn, dit is één roede minder dan de 12 hoofdpoorten. Verwijzing van Milik naar Jes 54: 12, šimšōt, kan verantwoord zijn, gelet op de opeenvolging van edelstenen, šimšōt (> šimpšā?) en poorten zoals in de context van Aramees 3ieuw Jeruzalem. Toch blijft de betekenis in laatstgenoemde passus ver van duidelijk. Volgens Greenfield582 vergelijkt Milik špš’ zowel met pišpaš, voorkomend in Mišnahebreeuws, Aramees en Syriac en mešuppaš, uitsluitend voorkomend in het Mišnahebreeuws. De uitgever volgt Jastrow in zijn vertaling van mešuppaš bij middel van “petite porte latérale, passage”, waaraan hij “poterne” toevoegt, waarvoor de Aramese tekst geen aanwezing geeft. Volgens de twee Talmudbronnen is de betekenis van mešuppaš echter ver van zeker. De betekenis van pišpaš daarentegen is wel zeker: “a small door in a gate”. In Bar-Bahlul wordt Syriac pešpaša als glosse van het Griekse parathūron gegeven. Volgens Greenfield moeten etymologische overwegingen achterwege worden gelaten en moet worden aangenomen, dat de ‫ָא‬Gַ "ְ ַ in de Aramese tekst een gelijkaardige functie als in Bar-Bahlul vervullen: een deur in een poortvleugel en geen doorgang in de omwalling. De tekst van Aramees 3ieuw Jeruzalem bevestigt volgens Greenfield de authenticiteit van mešuppaš, zelfs al verheldert hij de betekenis ervan niet. De verwijzing van Milik naar Jes 54: 11 - 12 is overweging waard. Inderdaad vertoont genoemde passus van het OT merkwaardige overeenkomst met de opeenvolging van de verstrekte gegevens in de Aramese tekst. De overeenkomst špš’//šimša herinnert aan het Oegarietische špš, “zon”. Is ‫ָא‬Gַ "ְ ַ hier een Oudkanaänietische term in het Aramees of betreft het nieuwe eigen Aramese vorming šimša > šimpša > šipša. Welk licht werpt dit op de šemašot van Jes 54: 12? Mogelijk kunnen de Aramese originelen 581 582

Puech 1995: 101. Greenfield 1969: 134.

97

van de boeken Tobit en Apocalyps van Johannes dit probleem helpen oplossen. Bernhardt583 ondersteunt de redenering van Milik met nieuwe argumenten. Om de betekenis van genoemde term te achterhalen verwijst Bernhardt naar 1° de Aramese wortel ‫שפש‬, “verwickeln, auf Umwegen gehen”. Hiervan is een participium pucal gekend: “ein durch Kammern, Höhlungen führender weg” (Bavlī Zəvāḥīm 82 b). In overdrachtelijke zin betekent het “krummgebogen” met als betekenis “Seitenweg, Hohlweg” (Bavlī MenāÒōt 27b) en 2° de term ‫פשפש‬, “kleine Tür”, eigenlijk “die aufzusuchende Öffnung” en “Pförtchen innerhalb eines Tores.” Twee zulkaardige kleine poorten omgaven de Nikanoroort in Jeruzalem, zoals vermeld in Mišnā Šəqālīm 6: 3. er leidde eveneens soortgelijke poorten naar de bergplaats voor de slachtmessen, zoals vermeld in Bavlī Zəvāḥīm 55b584. Behoudt men de term ‫שפשיא‬, dan moet de betekenis ervan onderzocht worden uitgaan de van de wortel ‫שפש‬. In de breedste zin zou genoemde wortel kunnen verwijzen naar poorten, waarvan de toegang verdraaid is ten aanzien van de stadsmuur, waardoor men zou kunnen denken aan een poort met indirecte of verdraaide ingang. In de zin van “auf Umwegen gehen, durch Kammern, Höhlungen führend” kan men poorten vermoeden, die men niet langs boulevards maar langs zijstraten bereikt. Dit konden goede uitvalspoorten zijn. Vervangt men de term ‫ שפשיא‬door middel van ‫ פשפשיא‬dan kunnen kleine poorten bedoeld zijn, gelegen naast de grote stadspoorten, die zoals in Mišnā Šəqālīm 6: 3 strategische doeleinden kunnen dienen. Bernhardt neemt de betekenis, voorgesteld door Milik, “Ausfalltore”, als waarschijnlijk aan. Los van de technische betekenis betreft het kleinere poorten, die geen verband houden met de grote stadspoorten. García Martínez585 bespreekt het onderzoek, dat eerder werd uitgevoerd: 1° bij de ontcijfering van 5Q15 was de term ‫ שפש‬vrij ongekend. Milik586 vergelijkt hem met een nomen pšpš, gebruikt in het Aramees, Syriac en Mišnahebreeuws en met ‫מופ‬, dat tweemaal verschijnt in de Bavlī (Zəvāḥīm 82b en MenāÒōt 27b). In beide gevallen wordt de uitdrukking drk mšwpš aangewend, hoewel sommige manuscripten een andere lezing vertonen). Milik suggereert de betekenis “poterne”, dit zijn kleine poorten in de stadswal, waarop de straten tussen de woonblokken uitgeven, 2° deze betekenis is betwist geworden door Greenfield587, volgens wie het pad van de etymologische reconstructie moet worden verlaten. De functie van pšpš/pšpš’ is een deurvleugel in een poortgebouw en niet in een omwalling, zoals Milik suggereert en 3° García Martínez sluit zich aan bij Milik. “poterne” is immers de gangbare betekenis in het Syriac, waar de bedoelde term een onderdeur588 aanduidt. Het is een feit, dat op de twee plaatsen, waar mšwpš wordt aangewend, de betekenis ervan ver van duidelijk is. In 5Q15 wordt špš’ gedefinieerd c als een poort, tr : aangezien enerzijds op regel negen wordt bepaald, dat elke poort twee stenen panelen vertoont en deze poorten anderzijds niets anders zijn dan de poternen, vermeld op de achtste regel, gesteund door de afmetingen van de panelen: één roede of zeven ellen elk met een totale breedte van twee roeden of 14 ellen voor beide poternen. De definitie van Greenfield is evenmin in overeenstemming met de afmetingen van de stadspoorten in de tekst en hun aantal. Deze stadspoorten, geflankeerd bij middel van torens aan weerszijden, zijn drie roeden breed en hebben twee panelen van anderhalve roede, waarin moeilijk wickets (poortje, hekje, 583

Bernhardt 1970: 45. Toevoegen: folio 56a en Bavlī Gīṭṭīn 54b betreffende waarneming aanwezigheid van een onbevoegde (= onreine) in het tempelgebouw. 585 García Martínez 1992b: 188 – 189. 586 Milik 1962: 188. 587 Greenfield 1969: 134. 588 = onderste gedeelte van een deur, die uit twee delen bestaat.

584

98

(onder)deur) passen van één roede breed. Aangezien er slechts twaalf poorten voorhanden zijn kunnen zij niet meer dan 24 onderdeuren bevatten, een getal, dat niet in overeenstemming kan worden gebracht met het gedeeltelijk bewaarde getal in 5Q15: [4]80. Volgens García Martínez is de conclusie van Milik bijgevolg correct en de betekenis, die hij postuleert aangaande špšy’ is de enige, die past in de bewaarde context. Zoals hijzelf aangeeft past dezelfde betekenis ook in Mišnā Tāmīd 3: 7 en in Mišnā Middōt 4: 2. Beyer vertaalt gewoonweg bij middel van “Pforte”589, vermeldt het bedoelde lemma als ‫ פשפש‬en vult de spelling op 5Q15 22: 2 (J 2, 8) aan als volgt: ‫]פ[שפשיא‬. Beyer lijkt zich hierbij te inspireren op de Mišnāhebreeuwse term ‫פשפש‬. In voorliggend proefschrift wordt de redenering van gevolgd en wordt het standpunt van Milik gevolgd bij het gebruik van “poterne”. De meeste onderzoekers nemen aan, dat het om een soort poort als dusdanig gaat: “Ausfalltor”, “door”, “Pforte”, “portal”, “porte secondaire”, “postern”, “postern gate” “poterne” en “small gate”. Volgens Greenfield betreft het een kleine deur in een poort: “a small door in a gate”. Maier laat de term onvertaald: ShPShJ’.590 26.3.19. ָ%ַ , “ruimte; verdieping” In Aramees 3ieuw Jeruzalem komt de term driemaal voor, éénmaal bij de opmetende beschrijving van het poortgebouw van een woonblok591, waarbij de opmeting van de verschillende binnenruimten (‫ָא‬G‫ָ ַנ‬%ַ ) van een woonmodule wordt aangekondigd. García Martínez en Tigchelaar592, de enigen, die de juiste lezing van genoemde regel geven, vertalen bij middel van “room”. In voorliggend proefschrift wordt de betekenis “ruimte” gehanteerd, gelet op de aard van het gelijkvloers van het poortgebouw. Milik geeft een totaal andere lezing van 5Q15 1 I 20, bij hem 5Q15 1 I 17 genummerd, waarin de bedoelde term niet voorkomt. Hierin wordt hij gevolgd door een aantal onderzoekers. 593 Tweemaal wordt bedoelde term aangewend bij de beschrijving van een woonmodule594. Volgens García Martínez595 moet de term in uitspraak β in enge zin worden begrepen: “The houses possess two floors of identical dimensions: the ground floor, which the text identifies as houses (‫ בתיא‬and ‫ )בתי‬and the upper stories which are termed “chambers” (‫)תוניא‬.” Dit voorstel wordt bevestigd door de interne gegevens van de tekst. In voorliggend proefschrift wordt de vertaling “verdieping” gehanteerd. Genoemde vertaling biedt het voordeel de passus 5Q15 1 II 8 - 9: “En zoals deze <waren> alle verdiepingen [en (hun hoogte tw)]ee [roeden], el[(le)]n veert[(ien en hun poort in het centrum.” (//4Q554a II 5). In aangehaalde passus wordt vermeld, dat de hoogte van de kamers/verdiepingen dezelfde is als die van de gelijkvloerse niveaus en nadien wordt logischerwijze de gehele hoogte van het rijhuis opgegeven evenals de situering van de ingang ervan. De vertaling bij middel van “verdieping” geeft ook een duidelijker inzicht in de passus 5Q15 1 II 9 - 10, waarin twee interieurs worden opgemeten, dat van de gelijkvloerse niveaus en dat van de verdiepingen: “En hij mat op de breedte van het mid]den van de gelijkvloerse niveaus en van hun binnenzijde, die [van de] verdi[epingen.” (//4Q554a

589

Beyer 1984: 217 en 2004: 465. Verwijzingen: zie voetnoot 25. Lexicon, tweede volume. 591 Zie onder 9.2.3.: uitspraak J. 592 García Martínez en Tigchelaar 1998: 1139. 593 Zie tekstcommentaar in voetnotenapparaat bij 5Q15 1 I 20 in het tweede volume. 594 Zie onder 9.3.2., tweede volume: uitspraken β en ε. 595 García Martínez 1992b: 196. 590

99

II 6). Hoewel Milik596 inzake de beschrijving van een woonmodule de vertaling bij middel van: “chambres d’étage, dortoirs” voorstelt, geven vele onderzoekers de voorkeur aan een minder specifieke betekenis: “kamer, vertrek”. 26.3.20. ‫ ַרע‬%, ְ “poortgebouw” en “poortopening” Bij de beschrijving van een poortgebouw van een woonblok verwijst de term nerzijds naar een poortgebouw zelf en anderzijds naar poortopeningen. Naar de poortgebouwen zelf wordt verwezen, wanneer een kwadrant van een woonblok wordt beschreven. Een kwadrant bestaat uit vijftien huizen, in winkelhaakvorm tussen twee poortegbouwen elk nagenoeg in het centrum van één zijde van een woonblok. Tussen één poort en de hoek staan acht huizen, tussen de hoek en de andere poort zeven (5Q15 1 II6 -7//4Q554a II 3 – 5). Naar poortopeningen wordt verwezen tijdens de interieurbeschrijving van de genoemde poortgebouwen: “(3) en poo[rten tegenover] (4) poorten met <dezelfde> afmeting.” (5Q15 1 II//4Q554 1 III 21). Op fragment worden de twaalf hoofdpoorten beschreven. Hierbij verwijst de term enerzijds naar het poortgebouw, gelet op het genoemde aantal: “[hij toonde mij de afmeting] van de twaal[f poort]en:” (5Q15 22: 4). Anderzijds verwijst genoemde term naar de poortopening, aangezien van elke poortopening met een afmeting van 3 roeden, twee poortvleugels van 1, 5 el heeft (5Q15 22: 4 - 5). Tijdens de opmeting van de stadsomwalling wordt letterlijk opgemeten van hoek tot poort, tweemaal van poort tot poort en van poort tot hoek. Met de benaming van de poorten worden ongetwijfeld de poortgebouwen zelf bedoeld. Het is evenwel helemaal niet duidelijk wat wordt bedoeld met “tot aan de poort” en “vanaf de poort”. De gevelbreedte van het poortgebouw wordt op geen enkele wijze in de opmeting gesitueerd. Dit gebeurt wel op de Tempelrol: “ (17/11b) En de naam van de poorten, die tot deze hof behoren naar de namen (18/12) van de zonen van Is[ra]ël: Simeon, Levi en Juda in het oosten, Ruben, Jozef en Benjamin in het zui- (19/13) den, Issaḥar, Zebulon en Gad in het westen, Dan, 3aftali en Ašer in het noorden. En van poort tot poort zal zijn (20/14) <de> afmeting: vanaf de buitenhoek in het noord-oosten tot aan de poort van Simeon negenennegentig ellen. En de poort zal zijn (21/15) achtentwintig ellen. En vanaf deze poort tot aan de poort van Levi zal het negenennegentig (22/16) ellen bedragen. En de poort zal achtentwintig ellen zijn. En vanaf de poort van Levi tot aan de poort van Juda (11Q19 XXXIX)”. 26.4. Akkadische en Perzische leenwoorden In Aramees 3ieuw Jeruzalem komen zes woorden voor van Akkadische oorsprong, respectievelijk ֹ‫ס‬, ‫י‬Zִ ֹ‫א‬, ‫הֵ יכַל‬, ‫טלל‬, ְ ‫ "ָ תר‬en ‫ ְ ִבק‬. In Aramees 3ieuw Jeruzalem komen twee Perzische leenwoorden voor, respectievelijk ‫ ֵרס‬en ‫פנבד‬. Eerstgenoemd woord komt ook voor in twee andere Hebreeuwse Qumranteksten, laatstgenoemd woord uitsluitend in Aramees 3ieuw Jeruzalem. ‫רס‬:ֵ (‫אסי‬ ִ ‫ר‬:ֵ 4Q554 1 I 12 en15 en ‫ר ִסי‬:ֵ 4Q554 1 I 19 [; II 6 [, 8, 9 [ en 10). Volgens García Martínez597 wijst het facultatieve gebruik van ‘ālef, zoals aangegeven door 596 597

Milik 1962: 188. García Martínez 1992b: 190 – 191.

100

Milik, dat het woord res werd uitgesproken en niet ris, zoals in met MišnāHebreeuws, waarin het vaak voorkomt. Hiëronymus identificeert het met de stadion. Greenfield stelt correct, dat res ook de uitspraak was in de targumvocalisatie en dat het gebruik van ‘ālef, om een /e/ weer te geven voortkomt uit de Aramese uitspraak van woorden zoals mar/e/, y/e/mar en r/e/s). De term res is van Perzische oorsprong maar slechts in latere tijden geattesteerd598: in Pahlavi onder de vorm van ‘aspres en ‘apraz, “hippodroom”, en in het Perzisch onder de vormen ‘asprez, ‘aspres en ‘aspreš, “renbaan”. > ontleend bij middel van het Aramees ‘asparez, “stadion (meeteenheid), renbaan” > Syriac ‘sprys’, “hippodroom” > Judeo-palestijns: ‘sprys’, “paarden” (Midraš Ekha Rabba 3: 12) > Judeo-aramees: byt rys’, (asp, “paard” onderverstaan) “hippodroom”, aangezien “de Poort van de paarden” in Jer 31: 40 en 3eh 3: 28 wordt daar beschreven als “de Poort van het huis van het stadion of de hippodroom”. ‫פנבד‬: (2Q24 4: 16; 11Q18 20: 7): bespreking onder 6.1.4., eerste volume. 26.5. Hebreeuwse invloed 26.5.1. Hebraïsmen Het locatieve adverbium 0ָ , “daar” (4Q554 1 I 12, 14 en 19; II 7 en 9; zie hiervoor onder ) is een rechtstreekse ontlening uit het Hebreeuws599. Bedoeld adverbium luidt in het Bijbelse en Middelaramees ‫ָ ה‬N%ַ 600. Het ontleende adverbium lijkt niet in andere Aramese Qumranteksten voor te komen. Zoals andere Aramese teksten uit Qumran bevat Aramees 3ieuw Jeruzalem hebraïsmen601. Volgens Baillet602 bevat Aramees 3ieuw Jeruzalem twee hebraïsmen: ‫( מדה אחת = משחא חדא‬Ex 26: 2 en 8; Ez 40: 10, 21 en 22; 46: 22.) en ‫( איל ע‬2Q24 4: 18) = ‫( איל צא‬Ezra 10: 19). Volgens Milik603 bevat 5Q15 1 I 1 een hebraïsme in de vorm van de participiumvorm ‫סוחר‬. Bernhardt: 1970: 26: het betreft hier eerder een spellingsfout dan een hebraïsme. Het gebruik van een interjectie en een samengestelde vorm zijn volgens Fassberg hebraïsmen: - de onomatopeeachtige interjectie ‫ האה‬in 11QtgJob 33: 5 komt uitsluitend in het Hebreeuws voor en is dus volgens Fassberg604 afkomstig van de onderliggende Hebreeuwse tekst. Hij vermeldt een vorm van genoemde interjectie in 3ieuw Jeruzalem niet: ‫הָ א‬, “zie” (4Q554 1 III 16). Verder komt bedoeld artikel voor op Apocriefe Genesis (1QapGen 1 I 4; II 1; V 3 en 16; XIII 13 en 14; XIX 14; XX 27 en XXII 27), Tobita (4Q196 2: 13), Tobitb (4Q197 4 I 16), Henoche (4Q206 1 XXII 1; 2: 3; 4 I 16 en 17), Henochf (4Q207 2 en 4), Pseudo-Daniëla (4Q243 7: 2), Woorden van Michaël (4Q529 1: 6, 7, 9 en 14; 2: 1), Boek van de reuzenb (4Q530 2 II + 6 – 12: 16), Visioenen van Amrama (4Q543 5 – 9: 6), Visioenen van Amramb (4Q544 1: 10 en 14),

598

Puech: 1995: 96 – 98. Gesenius 1962: 839 en Koehler en Baumgartner 2001: 1546 – 1548. 600 Koehler en Baumgartner 1981: 252: “dort”; Beyer: 1984: 724 en 2004: 503: “dort”. 601 Muroaka: 1972: 11, 14. 602 Baillet 1962: 88. 603 Milik 1962: 184. 604 Fassberg 1992: 64. 599

101

Boek van de reuzene (4Q556 3: 7: 4: 6), Visioenc (4Q558 25: 1; 54 II 3), Targum Job (11Q10 XXIII 7; XXVIII 3 en XXXIV 5). - de betekenis van het samengestelde voorzetsel ‫“( ליד‬alongside”) is gekend uit het Bijbels Hebreeuws en het Hebreeuws van Qumran (1QM 8: 2 en 14; 16: 6) en is volgens Fassberg605 een Hebreeuwse constructie. De Aramese vorm zou ‫ על[יד‬moeten luiden. Kutscher geeft de voorkeur aan de vertaling bij middel van “to”, verwijzende naar het Samaritaans Aramese partikel ‫ליד‬, het Galilees Aramese ‫ לייד‬en het Mišnāhebreeuwse ‫לידי‬. Fassberg citeert twee vormen uit 5Q3J: ‫( לְ יַד‬1 I 18 en II 5) en ‫לְ י ַָדה‬/‫( לְ יַדֵ ה‬1 II 5), waaraan moeten worden toegevoegd: ‫( לְ יַד‬4Q554 1 III 16 en 16; 5Q15 1 I 18; 16: 2 [; 11Q18 6: 2; 11: 2; 13: 8) en ‫לְ י ַָדה‬/‫( לְ יַדֵ ה‬4Q554a II 8; 5Q15 1 II 5). Verder komt ‫ ליד‬voor in volgende Aramese teksten uit Qumran: Apocriefe genesis (1QapGen XVII 7, 11 en 17; XXI 15, 16 en 17) en Henoche (4Q206 3: 21). Geen enkele onderzoeker verwijst naar de uitdrukking ַ‫ ֵריַח נִ יח ֹוח‬als hebraïsme. Het betreft nochtans een staande uitdrukking, die veelvuldig voorkomt in de Hebreeuwse Bijbel. Zij wordt uitvoeriger besproken onder 17.9., eerste volume. Volgens Greenfield en Sokoloff606 is de uitdrukking ‫בדיל די‬,“since, because” in 11Q20 XXIX 7 in een oudere faze van het Aramees hiervoor ‫ )בדי( בזי‬werd gebruikt enerzijds en zij voor het eerst opduikt in deze tekst. Bovendien is bedoelde uitdrukking gekend van jongere teksten. Genoemde onderzoekers verwijzen niet naar 4Q555 2: 1. De uitdrukking komt verder voor in Tobitb (4Q197 4 II 4), Proto-Esterc (4Q550c 1 III 2), Aramees D (4Q562 4: 2 en 10: 3) en in de Targum Job (11Q10 XXXVIII 3). Het samengestelde adverbium van plaats ‫סחֹ ר ְסחֹ ר‬, ְ “rondomheen”, wordt in Aramees 3ieuw Jeruzalem gespeld op uitgebreide en beperkte wijze607, ‫ ְסחוֹר ְסחוֹר‬en ‫סחֹ ר ְסחֹ ר‬. ְ Eénmaal komt een afwijkende vorm ‫( סוחר ְסחוֹר‬5Q15 1 I 1) voor, waar 2Q24 ‫])ס([חור‬ [(‫ סח])ור‬heeft. De vorm ‫ סוחר‬wordt door Milik als hebraïsme bestempeld608. Het adverbium 0ָ , “daar” is duidelijk een Hebreeuwse vorm van het Bijbelsaramese adverbium ‫ה‬Nָ %ַ 609: 4Q554 1 I 12, 14 en 19; II 7 en 9 (bij geen enkele onderzoeker). De Qumranhebreeuwse ‫ שמה‬vorm beantwoordt aan het fonologisch systeem van het Hebreeuws, waarin Protosemietische t verschoven is naar š, waar in het Aramees de verschuiving t > t heeft plaatsgegrepen610. 26.5.2. Hebreeuwse ontleningen Aramees 3ieuw Jeruzalem bevat 17 woorden, die voornamelijk tot de sfeer van de eredienst behoren: ‫איל‬, ִ +, ‫ד‬, ‫יְסוֹד‬, ‫וֹר‬G ִ, ‫כפר‬, ‫ ְַתפָ א‬, ‫מוֹעֵ ד‬, ‫מסרתא‬, ‫נִ יח ֹו ַח‬, ‫ספִ ל‬, ְ ‫עַ ז ַָרה‬, ‫" ַרזָה‬, ְ ‫ק ַר ִבי‬, ִ ‫ריח‬, ‫ריַח‬,ֵ 0ַ‫ ְל‬en ‫ו ָֹדה‬%. Verder komen drie benamingen van kostbare materialen voor, ‫חַ ְמַ ל‬, 0U‫י ְַה‬, ‫ ְַדכ] ֹו[ד‬, en tenslotte één benaming van een windstreek, 605

Fassberg 1992: 65. Greenfield en Sokoloff 1992: 86. 607 Zie hiervoor onder 6.1.4., eerste volume. 608 Milik 1962: 184. 609 Koehler en Baumgartner 1981: 252: “dort”; Beyer 1984: 724: tÁmmË < tÁmmË: en 2004: 503: “dort” met Qumranhebreeuwse vorm ‫ ;שמה‬Rosenthal: 1995: § 90: “there”; Schattner-Rieser 2004: 98: “làbas”. 610 Koehler en Baumgartner 1981: 25, Rosenthal 1995: 18 (tabel), Kaufman 1974: 177, SchattnerRieser 2004: 36. 606

102

ֹ‫צ"ו‬, ִ en één van een bloem, ‫ְ פֹ ר‬. Volgende zeven woorden zijn volgens Beyer van Hebreeuwse oorsprong: ‫איל‬, ִ 0U ֲ‫יַה‬, ‫וֹר‬G ִ, ‫כפר‬, ‫עַ ז ַָרה‬, ‫" ַרזָה‬, ְ ֹ‫ ִצ"ו‬en 0ַ‫ ְל‬. Ongetwijfeld zijn alle genoemde woorden van Hebreeuwse oorsprong. De meesten maken immers deel uit van het standaardlexicon, dat in de Tanach verbonden is met de eredienst. De benamingen van kostbare materialen zijn zeldzamer in het de Tanach maar hebben daar wel een specifieke betekenis. De benaming van de bloem of een ander plantaardig element past bij de voorstellingstechniek, waarbij architectonische objecten met plantaardige vormen worden beschreven. Mijns inziens kan de onderstelling worden geformuleerd, dat de literaire en religieuze vorming van de auteurs van de Aramese teksten, waarin de bedoelde benamingen voorkomen, in het Hebreeuws werd uitgevoerd of minstens met behoud van een Hebreeuws standaardlexicon. Bij gebrek aan als geschikt ervaren Aramese equivalenten werden de vertrouwde Hebreeuwse termen gebruikt. Van de benaming voor “fundament(en)” wordt zowel de Aramese term ‫י‬Zִ ֹ‫ א‬als de Hebreeuwse, ‫יְסוֹד‬, aangewend. vestigt de aandacht op het gebruik van de Aramese term ‫י‬Zֵ ֹ‫( א‬2Q24 9: 2) als synoniem van ‫יְסוֹד‬, “fundament”611. Hij vermeldt de twee voorbeelden van laatstgenoemde Hebreeuwse term in Aramees 3ieuw Jeruzalem niet: ‫( יְסוֹד‬11Q18 13: 8 [; 32: 9) en ‫( יְסוֹדֵ ה‬4Q554 2 II 13). De uitdrukking ‫ ֵריַח נִ יח ֹו ַח‬wordt onder 6.2. besproken. 12 woorden komen ook voor in andere Aramese teksten, drie alleen maar in Qumran en acht uitsluitend in Aramees 3ieuw Jeruzalem:

‫איל‬: ִ “ram” 2Q24 4: 18 11Q18 33: 2 +: “(fijn) linnen” 11Q18 16 I 2

‫ד‬: “pot; korf” 11Q18 18: 2

positie ten aanzien van Hebreeuws < Heb. Beyer 1984: 509 en 2004: 345 Heb? Beyer 1984: 529: Semietisch; ongekende oorsprong %ָ ִ : “vlas, linnen” nihil Beyer 2004: 373

‫חַ ְמַ ל‬: “electrum” 4Q554 2 II 15[

Heb. ?

0U ֲ‫יַה‬: “albast” 5Q15 1 I 7

< Heb. Beyer 1984: 596

‫יְסוֹד‬: “fundament” 4Q554, 11Q18 Aramees: ‫י‬Zִֹ ‫א‬: “fundamenten” (2Q24)

< Heb. Beyer: 2004: 411

‫ ְַדכ ֹוד‬: n.;“rode edelsteen; robijn” 4Q554 2 II 15 ‫וֹר‬G ִ: n. ; “kookpot; wasbekken; estrade; vakwerk”

< Heb. Beyer: 2004: 415

611

< Heb < Ak Beyer: 2004: 416

Bijbels Hebreeuws Lisowsky 1993: 54 – 55: ‫יִל‬ Lisowsky 1993: 203: +

Lisowsky 1993: 358: ‫ד‬ Lisowsky 1993: 539: ‫חַ ְמַ ל‬ Lisowsky 1993: 581: 0U ֲ‫יַה‬ Lisowsky 1993: 614: ‫יְסוֹד‬

Lisowsky 1993: 664: ‫יְסוֹד‬ Lisowsky 1993: 676: ‫וֹר‬G ִ

Fassberg 1992: 59.

103

in andere Aramese teksten

Apocriefe Genesis (1QapGen XX 31)

Apocriefe Genesis (1QapGen X 15) 3oah (4Q534 1 II + 2: 16) Apocriefe Levib (4Q541 3: 1; 24 II 5) Testament van Qahat (4Q542 1 II 5) Visioenen van Aramc (4Q545 8: 1) bt targum Ex 28: 18; 38: 11; Jer I Tempelrol (11Q19 XXXVI 10)

11Q18 11: 8 ‫כפר‬: paccel: “verzoenen” 2Q24 8: 5 ‫ְ פֹ ר‬612: n. ?; (zo ook Abegg: 2003: 858); Beyer: - qutl; Heb.?; “cypressenbloem” (García Martínez e.a.: 1998: 328: “cypress flower” - f.; qātal; “palmbastkorf” (“Palmbastkorb”: Beyer: 2004: 420; ‫כפרה‬: kāparā (syr.) 11Q18 14 II 3 ‫ ְַתפָ א‬: “schouderstukken (van de ‘efōd)”; pl. ָ‫; ְַתפ‬ 11Q18 16 I 3 ‫מוֹעֵ ד‬: “feest” 11Q18 30: 4 ‫מסרתא‬: n. (‫(“ ;)מסר‬het) tellen” 11Q18 15: 1

< Heb. Beyer 1984: 609

Lisowsky 1993: 696 – 697: ‫כפר‬ Lisowsky 1993: 697: ‫ֹפֶ ר‬

Targum Leviticus

nihil Heb?

Lisowsky 1993: 706 – 707: Lisowsky 1993: 759 – 760: ‫ ְַתפָ א‬ Lisowsky 1993: nihil

Boek van de Reuzenc (4Q531 13: 1)

nihil Heb?

‫נִ יח ֹו ַח‬: “iets welriekend” 11Q18 29: 6 en 33: 1

Heb? García Martínez e.a. 1998: 329: ‫משרתא‬: spelllingsvariant van ‫מסרתא‬, “het tellen”, afgeleid van de Hebreeuwse wortel ‫מסר‬. nihil Heb.?

‫עֲ ַז ַָרה‬: “tempelvoorhof” 2Q24 8: 7

< Heb. Beyer: 1984: 654

‫" ַרזָה‬: ְ “woonblok” 4Q554 1 II 15 en 15

< Heb. Beyer: 1984: 670

Lisowsky 1993: 929: ַ‫נִ יחֹח‬ Bauer en Leander: 2001: “loanword from Hebrew): ‫נִ יח ֹו ַח‬ Lisowsky 1993: 1044: ‫עֲ ז ָָרה‬ Lisowsky 1993: 1185: ֹ‫" ָרזו‬, ְ ‫ ְ" ָרזוֹת‬en

‫"ְ ָרזִ י‬ ‫“ ; ְ" ַר ָזיָה‬woonblok” 4Q554 1 II 12[, 14en 15; 1 III 19[; 5Q15 1 I 1; II 2 en 6; 11Q18 6: 2 en 4 612

< Hebr. Beyer: 1984: 670

Zo ook Abegg: 2003: 858.

104

Astronomische Henoch (4Q209 28: 1) Visioenen van Aramd (4Q546 7: 5) Visioenen van Aramf (?)(4Q5483: 2) Geboorte van 3oah (E) 1: 9 Henochc 2: 1; 82: 10 H (h1QS10: 4)

Testament van Levi (jong afschrift; xL) 36: 10; Dan 2: 46; Ezra 6: 10; gt

Vastenrol (xyMT) 17

Apocriefe Genesis (1QapGen XVI 1, 11; XVII 8, 11, 16; XXI 9, 20) Henoch (4Q20432: 1, 3; 77: 3) Proto-Esterc (4Q550c 1) oorkonden uit Nahal Hever ( 45: 4, 9; 46: 5)

‫ס ִפל‬: ְ n. m.; (qitl); “schaal; beker” 11Q18 18: 1

nihil Heb.?

Lisowsky 1993: 1003: ‫סֵ פֶ ל‬

Cowley 81: 33 (B. Porten)

‫ק ַר ִבי‬: ִ “ingewanden” 11Q18 13: 2

< Heb Beyer 2004: 476

Lisowsky 1993: 1279 - 1280: ‫ֶק ֶרב‬

ַ‫ריח‬:ֵ “geur” 11Q18 22: 5; 29: 6 [; 33: 1; 11Q18 13: 7 ‫ריח‬: p³cal: “ruiken” 11Q18 18: 1

Heb?

Lisowsky 1993: 1333 - 1334: ַ‫ֵריח‬

Testament van Levi (jong afschrift; xL) 33: 18, 21; 34: 1; 36: 11, 15 CIS 1900 - 1950: 3 graven uit Jeruzalem (yJE) 19; 32; 21: 2; Wadi Suwenit (ccSW) 2: 2 Apocriefe Genesis (1QapGen X 17) Henochc (4Q204 1 XII 29) Jesajan (1Q67 1: 2)

Heb?

4Q196 (Tobitc 14 I 12) Boek van de reuzenc (4Q531 16: 3)

0ַ‫ ְל‬: “celebratieoffer” 11Q18 27: 5

< Heb. Beyer 2004: 494 Heb: 0ֶ‫ֶשל‬

Lisowsky 1993: 1320: ‫רוח‬ Lisowsky 1993: 1449: 0ֶ‫ֶל‬

‫ר‬, “ muur; stadswal” 11Q18 6: 2; 12 I 6

Bauer en Leander: 2001: 1992

Lisowsky: 1993: 1419: ‫ר‬ Bauer en Leander: 2001: 1992: “the same in Hebrew”

Apocriefe genesis (1Q20) XV 14 en 15 Aramese Lebij middel van (4Q213) 1 – 2 II 2 Ezra 4: 12, 13(2 x), 16Testament van Jakob (4Q537) 12: 3 Testament van Levi 80: 29 Tobita (4Q196) 1: 1; Cowley 27: 6/KAI 202 A 17

‫ו ָֹדה‬%: “lof(prijzing); dankoffer (= vredeoffer) 11Q18 16 II – 17 I1

Heb.?

Lisowsky 1993: 1508: ‫ו ָֹדה‬%

Volgens Fassberg613 zijn volgende twee termen in Aramese teksten hebraïsmen zonder te verwijzen naar 3ieuw Jeruzalem. ‫חד‬: “new moon, month” is volgens hem zeker een hebraïsme, dat tweemaal voorkomt in het astronomische boek van Henoch (4Q209 = Astronomische Henochb 25: 4 en 28: 1). De Aramese term ‫ ירה‬komt vaak voor in Qumran evenals in Henoch. Fassberg vermeldt niet, dat bedoelde term ‫חד‬ voorkomt in volgende Aramese teksten van Qumran: Apocriefe Genesis (1Q20 XII 14), Visioenb (4Q558 63: 2) en (4Q580 1 II 9). ‫ספיר‬: “sapphire” in 11QtgJob (11Q10 3) XII 3 (‫ )ספירא‬is een mogelijk hebraïsme afkomstig vanuit de vertaalde tekst. Dit Wanderwort komt in geen enkele andere Aramese tekst voor in deze vorm (Syriac ‫)ספילא‬.Bedoelde term komt voor in volgende Aramese teksten van Qumran: Aramees 3ieuw Jeruzalem (2Q24 3: 2; 4Q554 II 15) en Tobit (4QpapToba ar: 4Q196 18: 7), “de poorten van Jeruzalem zullen worden gebouwd in saffier”

613

Fassberg 1992: 58 en 60.

105

27. Stilistiek 27.1. Woordvolgorde 27.1.1. "ominale zinnen In de manuscripten van Aramees 3ieuw Jeruzalem komen twee soorten nominale zinnen voor: zinnen zonder enige werkwoordsvormen en zinnen met een participium maar zonder enige vervoegde werkwoordsvorm. In de duidelijke voorbeelden van nominale zinnen zonder enige werkwoordsvorm dient in de Nederlandse vertaling het volgende te worden ingevoegd: vormen van (4Q554 1 I 11; 2 II 14 – 15, 15, 15 – 16), verklarende (4Q554 1 II 14//5Q15 1 I 1//2Q24 1: 2 - 3), vormen van (4Q554 1 I 14, 19 – 20, 1 II 7; 4Q554 1 II 15 – 16//2Q24 1: 4; 4Q554 1 II 21//5Q15 1 I 5; 4Q554 1 III 17 – 18; 4Q554 1 III 16; 5Q15 1 I 21; 4Q554 1 II 14//5Q15 1 I 1//2Q24 1: 2), vormen van (2Q24 5: 2; 4Q554 1 III 21//5Q15 1 II 3) en (4Q554 1 II 15 – 16//5Q15 1 I 2; 5Q15 1 I 22; 4Q554 1 II 15 – 16//5Q15 1 I 2; 4Q554 2 II 14; 4Q554 1 III 15; 4Q554 1 III 15//5Q15 1 I 20; 5Q15 1 II 1; 4Q554 1 III 13, 17, 17, 18, 18; 4Q554 1 III 13; 4Q554 2 II 16; 5Q15 1 I 19; 4Q554 1 II 19//5Q15 1 I 4). Alle nominale zinnen van deze groep, die betrekking hebben op architecturale beschrijving, behoren tot een van de volgende typen: Pred Pred: 3

Snom + Pred Snom – Pred: 16 Snom1 + Snom2 + Pred: 2

Pred + Snom Pr –Snom: 2

Pred – Snom - Pred Pred – Snom - Pred: 3

Nominale relatiefzinnen worden verder behandeld onder 5.3.13.1. Uitsluitend een predicaat (Pred) Drie nominale zinnen bestaan uitsluitend uit een predicaat: ‫ברית שוק‬, “ de portiek/de buitenzijde van de straat” (4Q554 1 II 14//5Q15 1 I 1//2Q24 1: 2 - 3), ‫אס אחר‬, “ een andere inkomhal” (5Q15 1 I 21) en ‫והא אס אחר‬ ‫ותרעה ליד כתלא גויא‬, “en zie, <er bevonden zich> een andere inkomhal en een poort langs de zijde van de binnenste muur” (4Q554 1 III 16). Subject nomen + Predicaat (Snom + Pred) 16 nominale zinnen bestaan uit een nomen, dat fungeert als subject en een predicaat:

70 ‫פותי שוקא אמי‬, “de breedte van de straat 70 ellen” (4Q554 1 II 17 18//5Q15 1 I 3) ‫ועעתא דהב‬, “en zijn houttwerk <was> van goud” (4Q554 2 II 15). ‫[ ת]ר[עא ד אס עללה‬0‫וק]וד‬, “En vo[or] deze poort < bevond zich> de inkomhal van de ingang” (4Q554 1 III 17 - 18). ‫פותיה אמ([י ])א([רבע‬, “haar breedte ] vier [ell]en“ (5Q15 1 I 22).

106

[(42 ‫פתה קני])שתא אמי‬, “haar breedte zes roeden, [(42 ell)]en.” (4Q554 1 II 16//5Q15 1 I 2). ‫ורומה קני שבעה אמי ארבעי ותשע‬, en zijn/haar hoogte zeven roeden, negenenveertig ellen” (4Q554 2 II 14). [1]3 [‫ארכה אמ]י‬, “zijn lengte [1]3 ell[en]” (4Q554 1 III 15). ‫ופותיה אמי עש]ר‬, “en zijn breedte tien ellen” (4Q554 1 III 15//5Q15 1 I 20/17). ‫ו])אר([כה עלל קני תרי אמי א])ר([בע עשרה‬, “En zijn l[(en)]gte, van de ingang twee roeden, ve[er(t)]ien ellen” (5Q15 1 II 1). ‫ורומה קני תרי אמי ארבע ע]שרה ותרע‬, “en de hoogte twee roeden, veer[tien] ellen” (5Q15 1 II 1). ‫פותיה אמי ארבע‬, “haar breedte vier ellen” (4Q554 1 III 17). 7 ‫רומה אמי‬, “zijn hoogte 7 ellen” (4Q554 1 III 17). ‫וארכה עלל קני תרי א])מי‬, “En zijn (= de) lengte, van de ingang twee roeden, e[(llen)]” (4Q554 1 III 18). ‫משחתא אמי‬, “de afmetingen ellen (4Q554 1 III 13). ‫פתיה קנה ח]ד[ אמי שבע‬, “haar breedte één roede, zeven ellen” (4Q554 1 III 18). ‫ופו[תיה משחא חדא‬, “en] zijn [bre] edte één (= dezelfde) afmeting” (2Q24 5: 2). ‫וארכה משחה חדה קני תרי בתרי אמי ארבע עשרא‬, “Zijn breedte en zijn lengte één (= dezelfde) afmeting: twee roeden bij twee, veertien ellen” (4Q554 1 III 20 - 21//5Q15 1 II 3). ‫ומגדליה אל ]וארבע מא[ה ו]ת[לתי ותרי‬, “en zijn torens <waren> duizend[vierhond]erdtweeën[de]rtig ” (4Q554 2 II 15 - 16) Het subject van twee zulke nominale zinnen is samengesteld uit twee nomina (Snom1 + Snom2): ‫אס אחר ותרעה ליד כתלא גויא דיליד ימינא‬, “een andere inkomhal en een poort langs de zijde van de binnenste muur, die aan de rechterzijde <was>” (4Q554 1 III 16) en ‫ופתיהו וארכהו משחה חדה‬, “En hun lengte en hun breedte één (= dezelfde) afmeting” (4Q554 2 II 16). Pred –Snom ‫ תרעא ד די ]קר[י לה תרע‬0‫ו[ש‬, “en ]daar deze poort” (4Q554 1 I 14, 19 – 20 en II 7). ‫בי פרזאלפרזא שוק‬, “tussen een woonblok en een woonblok een straat” (4Q554 1 II 15 – 16//2Q24 1: 4). Predicaat 1 + subject nomen + predicaat 2 (Pred1 + Snom + Pred2) ‫שב])עי‬/ 70 ‫מ מדנחא למער]בא קני [עשרה פותי שוקא אמי‬, “tien [roeden] de breedte van de straat: 70 ellen” (4Q554 1 II 17- 18//5Q15 1 I 3). ‫ אמי מ]אה עשרי[ ושת‬/126 ‫תמנית עש]ר[ פותיה ]אמי‬/18 {‫קני }אמי‬, “18 roeden {ellen}/ haar breedte, [12]6 ellen” (4Q554 1 II 19//5Q15 1 I 4). ‫ושבק סוחר סחור לפרזיתא ברית שוק ])קני תלתא א([מי עשרי‬, “<En> aan elke zijde {en} een peristylium/open ruimte [(ro)]ndomhee[(n)] het woonblok” (4Q554 1 II 14//5Q15 1 I 1//2Q24 1: 2). 107

27.1.2. "ominale zinnen met een participiumvorm Zeven nominale zinnen hebben een nomen als subject en worden gevolgd door een participium actief (Snom + Pta): ‫וכלהו מביני ד‬, “en zij <waren> allen verschillend deze” (4Q554 1 I 10). ‫ומגליא נפקי‬, “en de torens <waren> zich uitstrekkend” (4Q554 2 II 22). ‫ ]קני תרי[ עד‬0‫]וס[ל]ק[ רו‬, “en rondomheen gaande en omhooggaande een hoogte [twee roeden] tot” (4Q554a II 2//5Q15 1 II 5). ]‫ובשרא מתערב בחדא‬, “en het vlees <was> ondergedompeld in één [“ (11Q18 13: 6). ‫כ[המיא מקבלי‬, “de [p]riesters ontvangende” (11Q18 16 II – 17 I 2). ‫]ו[לא עלל לה כול א]נש‬, “[en] niet binnentredende erin elke pers[oon” (11Q18 16 II – 17 I 3 - 4). ‫[אחיהו עללי הלפו ארבע מא]ה‬, “]hun broeders in hun plaats tredende, vierhonder[d” (11Q18 15: 3). Drie andere soortgelijke zinnen hebben een participium passief (Snom + Ptp): ‫וכלה בניה בחש]מל[ וספיר וכדכד‬, “zijn/haar geheel <was> gebouwd in electrum en in safier en in robijn” (4Q554 2 II 14 - 15). ‫וכל ])שוקיא וקריתא( ר[ציפי באב חור‬, “en de gehele [straat en de gehele stad <waren> gepla]veid door middel van witte steen” (5Q15 1 I 6). ‫וכלה בניה בחש]מל[ וספיר וכדכד‬, “En zijn geheel <was> gebouwd in electrum en in safier en in robijn” (4Q554 2 II 14 – 15). Eén nominale zin is opgebouwd uit een actief participium, gevolgd door een pronomen als subject (Pta + Spron): ‫[אמר לי חזא אנת ד]י‬, “hij zei tot mij: gij kijkend naar diegene(n), d[ie” (11Q18 18: 5). Een reeks passussen heeft participia in een erg onvolledige context: ]•‫פתיהו ב‬, “ geopend xo[“ (5Q15 1 II 14), ‫[•ו חפי דהב‬, “]oxx bedekt <door middel van het> goud [“ (11Q18 10 I 6), ‫ד[י עמודי סחר מ תאע לת]רע‬, “di]e van zuilen omringend <was> van poort naar po[ort (11Q18 11: 6), ‫[יא פרישא ודי מעשריא‬, “]xx het afgedragene” (11Q18 12 I 2), ‫[הו פרישא וסכינתא‬, “]hun afgedragen en geschonken/geschikt” (11Q18 12 I 3), ]‫ע[לל]י[ע‬, “zij zullen zijn [b]innenga[a]nde x[“ (11Q18 15: 6), ]‫ומברכי ב‬, “en zegenend x[“ (11Q18 23 II 4),]‫[כה עללי‬, “]xx binnengaand [“ (11Q18 24: 6), ]‫[פרישא על‬, “]het afgedragene naar[“ (11Q18 33: 3), ‫פרישא ודי מעשריא‬, “het afgedragene en die/dat van de tienden” (11Q18 12 I 2). 27.1.3. Woordvolgorde van de werkwoordelijke zin en verbinding werkwoord – complement In volgende zinnen bestaat het subject slechts éénmaal uit een nomen. In alle andere gevallen is het in de werkwoordsvorm vervat. Werkwoord en direct object zijn direct met elkaar verbonden. Nergens wordt daartoe de prepositie ְ‫ ל‬gebruikt. Alle indirecte objecten zijn met hun werkwoord verbonden bij middel van genoemde prepositie. voor. Volgende afkortingen worden gebruikt: BP = bijwoordelijke bepaling, DO = direct object, IO = indirect object, S = subject en V = verbum. In volgende zinnen 108

worden de indirecte objecten bij middel van de prepositie met het persoonlijk suffix verbonden: V + DO: ]0[‫ ]ויו‬0‫[ ולא יתכלא עוד כול יו‬, “]o en er wordt nog niet beëindigd. Elke dag [“ (2Q24 8: 6) [...]‫ומלח כולה‬, “en hij zoutte zijn geheel in[…] (11Q18 13: 2) 92 [(‫ ואמא חדא לאמי‬13 )]‫משח פותיה קני‬, “hij mat haar breedte op: [13] roede[(n en één el en)] 92 [(ellen” (4Q554 1 II 22) ‫ו]משח פר[זיתא ]ברית[ ארכא ופותיא קני‬, “en [hij mat het (= elk) woon]blok op, [de buitenzijd]e van de lengte en van de breedte: 51 op 51 roeden in het vi[erkant rondomheen,] 357 ellen” (4Q554 1 II 12 - 14) ] ‫ויטלו לחמא‬, “en zij lichten het brood op [” (2Q24 4: 5) ‫ויסבו לחמ]א‬, “en zij zullen [het] brood nemen [… aan]” (2Q24 4: 9) ‫[ויקדשנה עליה‬, “] en zij maken hem heilig” (11Q18 32: 7) DO = ] ‫[בארבע רגלוהי ונשט תורא‬, “]bij zijn vier poten en hij vilde de stier [” (11Q18 13: 1) ‫ר[חע רגלוהי וקרבוהי‬, “hij w]aste zijn poten en zijn ingewanden” (11Q18 13: 2) ]‫פתו[רא ועלוי לחמא שויו‬,“]de [ta]fel en zij hadden het brood erboven geheven[” (11Q18 8: 3) V + DO + BP: ‫ואלני לגוא קריתא‬, “En hij leidde mij naar de binnenzijde van de stad” (4Q554 1 II 12) ‫ואעלני ]לגוא[ פרזיתא‬, “en hij voerde mij [binnen] het woonblok” (5Q15 1 II 6) ‫ואלני לגוא אספא והא אספא אחר ותרעה ליד כתלא גויא דיליד ימינא‬, “En hij voerde mij naar de binnenzijde van de inkomhal en zie, <er bevonden zich> een andere inkomhal en de/haar poort langs de zijde van de binnenste muur, die aan de rechterzijde <was>.” (4Q554 1 III 16) ‫ו[שויה על נורא ואיתי קמח סלת]א‬, “en] hij plaatste hem op het vuur en hij bracht fijn griesmeel[” (11Q18 13: 3) V + IO (= pers. suf.) + DO: ‫וכד([ אח]זיני[כול משחת‬, “En ook to[onde] hij m[ij] elke/alle afmetingen“(2Q24 1: 3) ]‫]…[אחרי בר מ‬o[…] [‫ואחזינ]י‬, “en hij toonde m[ij .[…] een andere buiten [” (2Q24 8: 7) DO + V: ‫מנהו ות]ל[תיא די על ש]מא[ל מקדשא משח‬, “<En> de derde, die li[nk]s/ten no[ord]en van de tempel, mat hij op:” (4Q554 1 II 18//5Q15 1 I 3 – 4) ] ‫מש[חה קני‬, “[…]hij mat het op/de afmeting/zijn afmeting: roeden […]” (5Q15 4: 3) BP + V + IO + DO: [(‫וע])ל([ שמאל ])מ([עלה ד אחזיני ])בית דרג‬, “En aa[(n)] de linkerzijde van deze [(in)]gang toonde hij [(mij een trappenhuis)]” (5Q15 1 II 2) V + IO (= pers. suf.) + BP + DO: ‫ואחזיני בה באתי מ תרע לתר] )ע חמשת עשר תמני([ה‬ [(‫בחד])ה רוח עד זותא‬, “En hij toonde mij erin de huizen van poort tot poor[t vijftien < in aantal>, ac]ht in éé[n zijde naar de hoek]” (5Q15 1 II 6) Volgende zinnen betreffende opmeting van de omwalling hebben allen hetzelfde basiszinspatroon. Werkwoord en direct object zijn zonder meer met elkaar verbonden:

109

BP + V + BP + DO: ‫ומ[ תרעא ד משח עד זוית‬, “En vanaf] deze poort mat hij op tot aan de hoek [van het oosten vijfendertig stadia” (4Q554 1 I 16 - 17) ‫ומ תר[עא ד משח עד תרעא‬, “En vanaf de]ze poort mat hij op tot aan de poort, [die van het westen 25 stadia” (4Q554 1 I 20 - 21) ‫ו[מ דא זויתא משח עד‬, “En] vanaf deze hoek mat hij op tot aan [de poort van het zuiden vijfendertig stadia” (4Q554 1 I 22) ‫ומש]ח מ תר[עא ד עד זוית די מדנחא רסי‬, “En hij ma[t op vanaf] deze [poor]t tot aan de hoek, die van het oosten: 25 stadia” (4Q554 1 II 10) ‫ תרעא ד קרי‬0‫ וש‬25 ‫תרעא משח עד תרע מ]דנחא רא[סי‬, “En vanaf deze poort mat hij op tot aan de poort [van het ]o[osten 2]5 [s]tadia” (4Q554 1 II 8 - 9) V + IO: ]• ‫[א אמר לי לעשרי ושת‬, “] … zei tegen mij:” zesentwintig o[“ (11Q18 15: 4) ‫ [אמר לי חזא אנת ד]י‬, “] zei tot mij: gij kijkend naar die/datgene(n), d[ie/dat …] (11Q18 18: 5) V + IO (= pers. suf.) + BP: ]‫ עד עד די י‬F‫ויבאשו לזרע‬, “en zij zullen uw nakomelingen schaden tot op het ogenblik, waarop x[ (4Q554 2 III 20) V + BP: ‫ו[משח עד תרע ספי]רא‬, “en] hij mat op tot aan de safier[en] poort [ (2Q24 3: 2). ‫חוית עד חדא מ תרתי‬, “terwijl ik was naar één van de twee,” (2Q24 4: 14 - 15//11Q18 20: 6). ‫ומשח בגוא אסופא‬, “en hij mat op in het binnenste van de inkomhal: (4Q554 1 III 15//5Q15 1 I 17). ]‫ויעב]דו[ בהו עממי‬, “en de volken zulle[n] hen behandelen/laten doen met hen” [ (4Q554 2 III 22). ‫ר[נע סתא ונסכ לגוא מי]ותא‬, “een vi]erde sə’ā en hij goot uit in [de] troggen[” (11Q18 13: 5). ]‫[יתמנו עלוהי‬, “]zij worden/zullen worden aangeduid erover [ (11Q18 26: 2). S + V + IO: ‫לחמא יהיבת ]ל[כ]ה ראשא‬, “het brood werd gegeven [aan de hoge]p[riester …]” (2Q24 4: 15//11Q18 20: 6) Ontoereikend bewaarde context: ‫מערבה ויתפלג]ו‬, “het/zijn westen en [zij] word[en …] verdeeld” (2Q24 4: 10) ] ‫[מדרתא עוד להו די להוי‬, “] het tellen [niet] meer, uitgezonderd voor hen, die zullen zijn [“ (11Q18 15: 1) ]‫[להוו שב‬, “]zij zullen zijn xx[” (11Q18 26: 6) ‫[ו ויכולו ויש]תו‬, “]xx en zij zullen eten en zij zullen dr[inken” (11Q18 25: 6) ‫[מ כול שבעת פלוגת פתורי‬, “met alles <was> verzadigd/voldaan de verdeling van de tafels van” (11Q18 20: 3a) ]• ‫[לא לרויו‬, “] niet (?) om te bevredigen/voldoen/verzadigen o[” (11Q18 27: 6) ]‫[וכתא וישוור‬, “]xxxx en hij haast zich (?) [” (11Q18 32: 2) a)

V ‫כלי‬ ‫מלח‬ ‫משח‬ ‫משח‬ ‫נטל‬

DO 2Q24 8: 6 11Q18 13: 2 4Q554 1 II 22 4Q554 1 II 12 2Q24 4: 5

110

b) c)

d)

e) f) g) h)

‫נסב‬ ‫קדש‬ ‫נשט‬ ‫רחע‬ ‫שוי‬ V ‫באש‬ V ‫עלל‬

DO/IO ְ‫ל‬ DO pers. suf.

‫שוי‬ V ‫אמר‬

pers. suf. IO ְ‫ל‬

‫על‬

V ‫חזי‬ V ‫באש‬ V ‫חזי‬ V ‫שח‬0

IO pers. suf. IO ְ‫ל‬ IO pers. suf. BP ‫בגוא‬ ‫עד‬ ‫לְ גוֹא‬ ְ V ‫יהב‬ V ‫משח‬ ‫משח‬

DO

i)

F‫נס‬ ‫עבד‬ S

j)

DO

k) l)

pers. suf. BP ‫על‬ BP ‫ִמ‬

2Q24 4: 9 11Q18 32: 7 11Q18 13: 1 11Q18 13: 2 11Q18 8: 3

pers. suf

V ‫חזי‬ V ‫משח‬

4Q554 2 III 20 BP ‫לגוא‬

4Q554 1 II 12; 5Q15 1 II 6; 4Q554 1 III 16 11Q18 13: 3

pers. suf.

11Q18 18: 5 11Q18 15: 4 2Q24 1: 3; 2Q24 8: 7

BP ‫עד‬ BP ‫ב‬

4Q554 2 III 20 DO 5Q15 1 II 6 4Q554 1 III 15//5Q15 1 I 17 2Q24 3: 2 11Q18 13: 5 4Q554 2 III 22

BP ְ‫ל‬

2Q24 4: 15//11Q18 20: 6 4Q554 1 II 18//5Q15 1 I 3 – 4 4Q554 1 II 18//5Q15 1 I 3 – 4

IO pers. suf. BP ‫עַ ד‬

DO 5Q15 1 II 2 DO 4Q554 1 I 16; 4Q554 1 I 20; 4Q554 1 I 22; 4Q554 1 II 9; 4Q554 1 II 10

27.1.4. Relatieve bijzinnen In de meeste relatieve bijzinnen is het relativum subject van de bijzin. Drie constructies zijn dan mogelijk: 1° de eenvoudige constructie bestaande uit de hoofdzin, gevolg door de relatiefzin, 2° een tangconstructie, waarin een proleptisch deel van de nominale of werkwoordelijke hoofdzin van de rest ervan wordt gescheiden bij middel van de relatiefzin en 3° de relatiefzin hangt af van een bijwoordelijke bijzin: 1° hoofdzin + relatieve bijzin: ‫[יתא ית טלולא די עליהו‬, “]xxx het [da]k …, dat boven hen ” (4Q554a II 13) ] ‫ פנבד‬0‫ואחריתא] י[היב לתנינה די קא‬, “en het andere wordt [g]egeven aan zijn plaatsvervanger, die dichtbij hem staande <was>” [ (2Q24 4: 16) ]•‫[ינא ליד כתלא די סחר ל‬, “] … langs de zijde van de muur, die omgevend xo[“ (11Q18 11: 2) ] ‫[מדרתא עוד להו די להוי‬, “] het tellen (?) niet meer, uitgezonderd voor hen, die zijn” [(11Q18 15: 1)

111

‫וחזית עד ד]י‬, “en ik keek naar datgene, wa[t ve(r)]d[(eeld werd aan vierentachtig priesters)” (2Q24 4: 11//11Q18 20: 3) 2° eerste (proleptisch) deel hoofdzin + relatieve bijzin + tweede deel hoofdzin: . nominale hoofdzinnen: ‫ תרעא ד די ]קר[י לה תרע ]לוי‬0‫ו[ש‬, “en ]daar deze poort, die [geno]emd naar hem, ’de poort [van Levi’” (4Q554 1 I 14 - 15) ‫([ ושקיא רברביא די נפקי מ מדנחא למער]בא‬42 ‫שוק פתה קני])שתא אמי‬ ‫)קני( [עשרה פתי שוקא אמי‬, “En de boulevards, die zich uitstrekkend <waren> vanaf het oosten naar het we[sten,] tien [roeden] de breedte van de straat, 70 ellen” (4Q554 1 II 16 - 18/5Q15 1 I 3) 9 ‫ופתי שוקיא די נפקי מ דרו]מא לצפונא תרי מנהו ק[ני‬, “En de breedte van de straten, die uitgevende <waren> vanuit het zui[den naar het noorden van twee van hen:] 9 [ro]eden en 4 ellen voor één straat [67] elle[n” (4Q554 1 II 19 – 20//5Q15 1 I 4 – 5) ‫ודרגא די])סלק לידה([ פותיה אמי ארבע‬, “en de trap, die[(<was> omhooggaande aan de zijde van)] zijn breedte vier ellen” (4Q554a II 1//5Q15 1 II 5) ‫ע[ל כל תרע דשי תרי די אב פותיה די ]דשי[א קנה] חד אמי שבע‬, “naa]r elke poort en een poort twee poortvleugels, die van steen <waren>, zijn (= hun) breedte, die van de [poortvleugels]: [één] roede, zeven ellen” (5Q15 22: 3) . werkwoordelijke hoofdzinnen: ‫בצפונא ]משח עד תרע צפונא‬ ‫]ומ זוית [מדנחא די‬ ‫[ראסי תלתי וחמשא‬, “[en vanaf de hoek] van het oosten, die VACAT in het noorden [mat hij op tot aan de poort van het noorden:]vijfendertig stadia.” (4Q554 1 I 11 - 12) 25 ‫ומש]ח מ תר[עא ד עד זוית די מדנחא רסי‬, “En hij ma[t op vanaf] deze [poor]t tot aan de hoek, die van het oosten: 25 stadia” (4Q554 1 II 10 - 11) [12]6 [(‫ פתיה ])אמי‬18 {‫>ו<ת]ל[תיא די על ש]מא[ל מקדשא משח קני }אמי‬, “<En> de derde, die li[nk]s/ten no[ord]en van de tempel, mat hij op: 18 roeden {ellen} haar breedte, [12]6 ellen” (4Q554 1 II 18 – 19//5Q15 1 I 3 - 4) ‫שמאל מעלא ד אחזיני בית דרג סח]ר וסל[ק פ])ותיה([ וארכה משחה חדה קני תרי בתרי אמי‬ ‫ארבע עשרא‬, “en aan de linkerzijde van deze ingang toonde hij mij het huis van de trap, die rondomheen gaa[(nde) <was> en omhoog]gaande: zijn br[(eedte)] en zijn lengte één (= dezelfde) afmeting: twee roeden bij twee, veertien ellen.” (4Q554 1 III 20 - 21//5Q15 1 II 2 – 3) 92 [( ‫ ואמא חדא לאמי‬13 )]‫ומצי(עיא די במצ[יעת קריתא משח פתיה קני‬, “en de middelste, die in het cen]trum van de stad, hij mat haar breedte op: [(13)] roede[(n en één el en)] 92 [(ellen)]” (4Q554 1 II 21 - 22//5Q15 1 I 5 – 6) ] ‫ומשח[ פות]יה די כל א[ספא קני תרי אמי ארבע עשרה‬, “en hij mat zijn] breed[te op, die van de gehele in]komhal: twee roeden, veertien ellen” [(5Q15 1 I 19/16) 3° bijzin van tijd + relatiefzin: ‫חוי הוית עד די יהיב לכ]ול כהניא‬, “en ik kijkende <was> naar datgene, wat gegeven <wordende is> aan a[lle priesters” (2Q24 4: 17) In één geval is het relativum object: ‫[תא ל•]ו[לא‬... ‫מ ידהו דפש]טו‬, “van hun hand, die [zij] uitgestrek[t hebben]xx xo[en] niet” (11Q18 16 II – 17 I 3 ) In drie gevallen wordt het relativum in het Nederlands vertaald door middel van een voornaamwoordelijk bijwoord614: ‫ועמוד בגוא גוא די דרגא סח])ר ו([סל])ק([ עלוהי פותיה‬ [‫ואו])רכה אמי שת בשת‬, “En een zuil in het binnenste van de ruimte, waarop een trap <was> rondomheen gaan[de] en omhooggaan[de], zijn breedte en [zijn] len[gte zes bij zes ellen]” (5Q15 1 II 4//4Q554 1 III 21 – 22).

614

Voornaamwoordelijk bijwoord: zie Haeseryn 1997: 8.7 (490 – 503).

112

‫תרתי לחמא די הו]ת‬ ‫כהניא‬, “de priesters VACAT de twee broden, waarop wa[(s de wierook” (2Q24 4: 14//11Q18 20: 5). ] ‫[עד עד די יתבו‬...] ‫[ל‬, “]x […] tot op het ogenblik, waarop zij gingen zitten” [ (2Q24. 4: 19). ]‫ עד עד די י‬F‫ויבאשו לזרע‬, “en zij zullen uw nakomelingen schaden tot op het ogenblik, waarop x[“ (4Q554 2 III 20). De twee laatstgenoemde bijzinnen hebben de betekenis van bijzin van tijd. 27.2. Variatie versus stereotiep taalgebruik Hoewel de formulering in de tekst van Aramees 3ieuw Jeruzalem op het eerste gezichterg stereotiep lijkt, maakt de auteur gebruik van een aantal technieken van stijlvariatie: inversie, verbinding telwoord – gedetermineerd substantief, positie telwoord, formulering samengestelde benaming windrichting, opeenvolging vermelding dimensies, dubbele vermelding afmetingen bij middel van tangconstructie en gevarieerde terminologie. De auteur van Aramees 3ieuw Jeruzalem hanteert twee maal het procédé van inversie: 1° bij gebruik van het aanwijzend pronomen: ‫( תרעא ד‬4Q554 1 I 13 – 14, 20 – 21, 21 – 22; II 10 - 11 ) en ‫( זויתא דא‬4Q554 1 I 17 - 18) tegenover ‫( ד][ תרעא‬4Q554 1 II 8 - 9) en ‫( דא זויתא‬4Q554 1 I 22) en 2° bij gebruik van de werkwoordsvorm ‫משח‬, “hij mat op”: “En vanaf deze poort mat hij op tot aan de poort SITUERING stadia GETAL” (4Q554 1 I 15 – 16; 19 – 20 en 20 – 21; II 7 – 8) tegenover “En vanaf deze poort tot aan de poort] van het WR mat hij op stadia GETAL” (4Q554 1 I 13 – 14) met werkwoordsvorm in voorlaatste positie. De auteur verbindt telwoorden met het gedetermineerde substantief op twee verschillende wijzen: 1° als adjectief: ‫ ֵרי‬%, ְ “twee”: ‫דשי‬, “poortvleugels” (m.) (4Q554 1 III 17; 5Q15 1 I 22; 22: 3); ‫עמודי‬, “zuilen” (m.) (1Q32 5: 2); ‫קני‬, “roeden” (m.) (4Q554 1 III 18, 19, 21; 2 I 14, II 13; 4Q554a II 5 en 11; 5Q15 I 18, II 1 (2 x), 3 (2 x), 8[, 9[; 22: 2); ‫וק‬, “straat” (m.) (‫ ;מנהו‬5Q15 1 I 3[, 5[); ‫י‬%ֵ ‫ ְר‬%, ַ “twee”: ‫אמי‬, “ellen” (f.) (5Q15 1 II 12; 7: 2[, 11Q18 11: 3[ en 3[); ‫כליתה‬, “nieren” (f.) (11Q18 22: 3), ‫תרעי‬, “poorten” (11Q18 21: 2); ‫י‬%ֵ ‫ ְר‬%, ַ “twee”: ‫לחמא‬, “broden” (2Q24 4: 14); ‫עליתא‬, “verdiepingen” (11Q18 21: 3) en 2° bij middel van genitiefverbinding: ‫ ֵרי‬%, ְ “twee”: ‫דשי‬, “poortvleugels” (m.) (5Q15 1 I 22); ‫סדרי‬, “rijen (brood)” (m.) (2Q24 4: 7; 8: ‫תורי ;)סדרי‬, “stieren” (m.) (11Q18 28: 5[). “Drie” en “acht” worden met het gedetermineerde substantief verbonden 1° als adjectief: ‫ל ָָתא‬%, ְ “drie”: ‫קני‬, “roeden” (m.) (2Q24 1: 3; 11Q18 17 II 2); ‫ל ָָתה‬%: ְ (4Q554 1 II 15; 4Q554a II 4; 5Q15 22: 4); ‫ ַמנְ יָה‬%, ְ “acht”: ‫באתי‬, “huizen (van een woonblok)” (m.) (4Q554a II 3//5Q15 1 II 6) en 2° bij middel van genitiefverbinding: ‫לַת‬%, ְ “drie”: ‫אמי‬, “ellen” (1Q32 15: 2; 5Q15 1 II 15[);‫מָ נֵי‬%, ְ “acht”: ‫סאי‬, “sē’ā” (2Q24 4: 4). Het telwoord volgt meestal op het gedetermineerde susbstantief maar gaat er in een aantal gevallen ook aan vooraf: ‫ְרוַ ח‬ ‫( ְ ַח ָדה‬4Q554a II 3; 5Q15 1 II 6[), ‫ ֵרי ִס ְד ֵרי‬%ְ (2Q24 4: 8), ֹ‫ְ הו‬H‫ ֵרי ִמ‬%ְ (5Q15 1 I 5), ‫ל ְַחמָ א‬ ‫י‬%ֵ ‫ ְר‬%ַ (2Q24 4: 14 en 15), ‫י כוֹלְ י ָָתה‬%ֵ ‫ ְר‬%ַ (11Q18 22: 3), ‫ִ י ַָתה‬I‫י ִע‬%ֵ ‫ ְר‬%ַ (11Q18 21: 3; 4Q554a II 4; 5Q15 22: 4), ‫רַ ע ַק ְרנָת‬ ְ (11Q18 22: 1), ‫( ִ ְבעָ א דודי‬11Q18 18: 2), ‫ו ִֹדי‬N ַ‫ע‬ ‫( ִ ְבעָ ה‬11Q18 9: 2), ‫( ַח ָדה עַ ְ* ָרה כִַ י‬5Q15 1 II 11[), ‫ ֵרי עֲ ַ*ר ַת ְר ִעי‬%ְ (11Q18 17 II 3), ִ‫ר ְעַ ת עֲ ַ*ר כָהֵ נ‬ ְ ְ‫( ו‬2Q24 4: 13; 11Q18 20: 4[), ‫ל ִָתי וְ ַח ְמ ָה‬%ְ ‫אסי‬ ִ ‫( ֵר‬4Q554 1 I 12 en 15; 5Q15 1 I 2), ‫מי‬ ִ ‫ ָמנִ י‬%ְ ִ‫אתי‬ ַ ‫( ָמ‬11Q18 6: 1[), ‫י עֶ ְ* ִרי‬%ֵ ‫ ְר‬%ַ ְ‫( עַ ְר ִי ו‬5Q15 1 II 11[) en ‫רַ עָ ה כָהֵ נִ י‬ ְ ְ‫לְ ְת ָמנִ י ו‬: (11Q18 20: 3). 113

De samengestelde benaming van windrichtingen wordt op twee wijzen geformuleerd: 1° de noordoostelijke hoek: “de hoek van het oosten, die in het noorden” (4Q554 1 I 11 – 12) en 2° de zuidoostelijke hoek: “de hoek van het oosten, die van het zuiden” (4Q554 1 I 16 - 17). Uit eigen onderzoek is gebleken, dat de volgorde bij vermelding van dimensies in heel wat gevallen beantwoordt aan eigen maar vaste regels. Worden de afmeting van lengte, breedte en hoogte vermeld dan wordt hetzij de lengte hetzij de breedte eerst genoemd en de hoogte steeds als laatste: respectievelijk 4Q554a II 4 – 5//5Q15 1 II 7 en 5Q15 1 II 15//4Q554a II 12. In een onvolledig bewaarde passus lijkt de volgorde hoogte, breedte en lengte te zijn met als bijzonderheid de vermelding, dat de dikte van het bedoelde object gelijk is aan de breedte ervan: 5Q15 1 II 12//4Q554a 8 – 9. De dubbele vermelding van afmetingen geschiedt over het algemeen door opeenvolging van de desbetreffende afmeting in roeden en in ellen. In twee gevallen wordt een tangconstructie toegepast: 1° “En de boulevards, die zich uitstrekkend <waren> vanaf het oosten naar het we[sten, tien [roeden] de breedte van de straat: 70 ellen 2 (= straten) ervan” (4Q554 II 17 – 18; 5Q15 1 I 3) en 2° “<En> de derde, die li[nk]s/ten no[ord]en van de tempel, mat hij op: 18 roeden haar breedte, 126 ellen.” (4Q554 1 II 18 – 19//5Q15 1 I 3 - 4) In de beschrijving van het gelijkvloers van het poortgebouw van een poortgebouw van een woonblok ruilt de auteur de term ֹ‫אֲ ס‬, “inkomhal” in voor de termen ‫עֲ לָל‬, “ingang” en ‫*מֶ עָ ל‬, “ingang”, bij middel van de samengestelde uitdrukking ‫אס עללה‬, “de ingang van de inkomhal”615. In de beschrijving van een woonmodule wordt bij middel van algemene termen naar het gelijkvloers en de verdieping verwezen, respectievelijk bij middel van *‫ַ יִת‬, “huis” en ָ%, ַ “kamer ; lokaal”. Nochtans kent de auteur van Aramees 3ieuw Jeruzalem de specifiekere term ‫ִ יָה‬I‫ע‬, ִ “verdieping”, die hij tweemaal aanwendt (11Q18 9: 1 en 21: 3). Drie manuscripten vertonen verschil in formulering van een zin, zoals eerder besproken onder 13.6.1., eerste volume: 2Q24 1: 3 - 4 ‫כול משחת ])פרזיתא כלה‬

4Q554 1 II 15 – 16 ‫משחת פרזיא כלה‬

5Q15 1 I 2 ‫מ([שחת פר])זיא כלה‬

Ditommaso en inconsistentie op 4Q554 Ditommaso616 (2005) gewaagt herhaaldelijk van inconsistentie inzake schrijfstijl, spelling en zinsbouw in 4Q554: - 20: “Yet this apparent and expected consistency of form frequently disappears at finer levels of orthography and phraseology.” - 21: “For example, and assuming that they are not a result of a scribent’s mechanically reproducing an already existing text, the process of dictation might account for the inconsistencies on the level of phrase and word in the aforementioned section of 4Q554 1 I 11 to 4Q554 1 II 10.” Ditommaso is van mening, dat de tekst niet

615 616

Zie onder 23.3.1., tweede volume. Ditommaso 2005.

114

gewoonweg aan de scribent wordt gedicteerd maar dat de informatie over de opmeting, die hem wordt meegedeeld op eigen wijze formuleert617. 4Q554 vertoont inderdaad een aantal interne verschillen, waaronder spellingsvarianten binnen één enkel handschrift: - ‫אסי‬ ִ ‫( ֵר‬4Q554 1 I 12 en15) tegenover ‫( ֵר ִסי‬4Q554 1 I 19[; II 6[, 8, 9[ en 10). - getallen, weergegeven door middel van cijfertekens, worden gespeld hetzij louter bij middel van staande streepjes en zonder ligatuur hetzij bij middel staande streepjes gecombineerd met een eenvoudige of een complexe ligatuur, afgezien van de omvang van het desbetreffende getal (zie tabel onder 24.3.). - spelling van gelijkaardige getallen bij middel van woorden, “vijfendertig”, en bij middel van cijfers, “25”. 27.3. Wijze vermelding afmetingen De aankondiging van afmetingen wordt uitgevoerd bij middel van de werkwoordsvorm “hij mat op” of bij middel van nominale zinnen zonder werkwoordsvorm. In het eerste geval kan de positie van de bedoelde werkwoordsvorm worden geïnverteerd. In het tweede geval wordt de ontbrekende werkwoordsvorm vanuit het Aramees naar het Nederlands vertaald bij middel van het werkwoord “bedragen”, uiteraard in de verleden tijd. Meestal wordt eerst de dimensie (lengte, breedte en eventueel hoogte) genoemd van het gemeten object, waarna de afmetingen volgen, achtereenvolgens uitgedrukt in roeden en in ellen. Soms worden de dimensies voorafgegaan bij middel van de afmetingen in roeden en gevolgd bij middel van de afmetingen in ellen. Zowel in de werkwoordelijke als in de nominale zinnen kan de vermelding van de desbetreffende dimensie ook worden weggelaten in het geval van de breedte. Een bijzondere vorm van nominale zinnen bevat een uitdrukking met betrekking tot identieke afmetingen. De bedoelde afmetingen worden in dit geval niet steeds expliciet vermeld. Tenslotte vertonen enkele zinnen een techniek, waarbij de werkwoordsvorm “hij mat op” wordt gecombineerd met een nominale zin. 27.3.1. Bij middel van de werkwoordsvorm “hij mat op” Er komen drie zinsconstructies voor, waarbij vermelding van afmetingen wordt aangekondigd door middel van de werkwoordsvorm “hij mat op”: 1° “hij mat op z, lengte en breedte: roeden getal, ellen getal (4Q554 1 II 12 - 14; 2Q24 1: 1 – 2; 5Q15 1 I 1). 2° z mat hij op: roeden getal, ellen getal (4Q554 II 21 – 22; 5Q15 1 I 5 - 6). 3° afstand tussen twee punten: “en vanaf deze x (hoek/poort) mat hij op tot aan y (hoek/poort) van de windrichting: stadia getal” (4Q554 1 I 16 – 17, 20 – 21, 22 –II 1 (?), 8 – 9 en 9 - 11). 27.3.2. Zonder werkwoordsvorm Door middel van 5 verschillende zinsconstructies worden afmetingen vermeld zonder gebruik van enige werkwoordsvorm. De aard van het Nederlands vereist hier aanvulling in de vertaling bij middel van het werkwoord “bedragen”: 617

Ditommaso 2005: 21: voetnoot 21.

115

1° “afmetingen : dimensie van x, roeden getal/ellen getal: “Hun [(afmetingen ] de lengte van de gelijkvloerse niveaus drie roeden, 21 <ellen> lang en hun breedte [(twee) roede(n), 14 ellen. En zoals deze <waren> alle verdiepingen)]. En hun hoogte twee roeden, 14 ellen” (4Q554a II 5//5Q15 1 II 8 – 9) 2° architectonisch element x: dimensie roeden getal, ellen getal: “Tussen een woonblok en een woonblok een straat: haar breedte zes roeden, 42 ellen.” (4Q554 1 II 15 – 16; 5Q15 1 I 2) object x: breedte roeden getal, ellen getal en lengte van y roeden getal, ellen getal en hoogte roeden getal, ellen getal: “En vo[or] deze poort de inkomhal van de ingang: haar breedte één roede, zeven ellen en zijn (= de) lengte van de ingang twee roeden, e[llen] 14 en zijn hoogte twee roeden, 14 ellen.” (4Q554 1 III 17 – 19//5Q15 1 II 1 – 2) 3° roeden/ellen getal dimensie(s) (in tangconstructie) ellen getal: - roeden getal de breedte van x: ellen getal van twee van x “tien [roeden] de breedte van de straat: 70 ellen 2 (= straten) ervan” (4Q554 1 II 17 – 18//5Q15 1 I 3) - roeden getal de lengte en breedte ellen getal “[… van elk]e kamer: 1)9 (ellen)] hun lengte en hun breedte 12 ellen.“ (4Q554a II 7//5Q15 1 II 10 – 11) 4° x (toelichting) breedte en lengte ellen getal bij getal, in het vierkant: “En een zuil [in het binnenste] van de ruimte, waarop de trap rondomheengaande <was> en omhooggaa[nde, zijn] breedte en zijn le[ngte zes ellen bij zes] in het vierkant en de trap, die [(<was> omhooggaande aan de zijde van)] zijn breedte vier ellen en rondomheengaande[en omho(oggaa)nde] (een hoogte) twee (roed)en tot […]” VACAT (4Q554 1 III 22 + 4Q554a II 1 – 2//5Q15 1 II 4 - 5) 5° dimensie, in casu breedte, niet vermeld: - x: roeden getal voor één x, ellen getal: “En de breedte van de straten, die zich uitgevende <waren> vanuit het zui[den naar het noorden twee van hen:] 9 [ro]eden en 4 ellen voor één straat, [67] elle[n.” (4Q554 1 II 19 - 21//5Q15 1 I 4 - 5) - x: roeden getal, ellen getal: “ de portiek/de buitenzijde van de straat: drie roeden, 21 ellen” (4Q554 1 II 14 – 15//2Q24 1: 3//5Q15 1 I 1 - 2) 27.3.3. Zonder werkwoordsvorm bij middel van de uitdrukking “zelfde afmeting” 1° x zoals de afmeting van y “en zie, <er bevonden zich> een andere inkomhal en de/haar poort langs de zijde van de binnenste muur, die aan de rechterzijde <was> zoals de afme[ti]ng van de van de buitenste poort: haar breedte vier ellen, en haar hoogte 7 ellen” (4Q554 1 III 16 -17//5Q15 1 I 21 - 22). 116

2° x tegenover y “met dezelfde afmeting “En een poort tegenover de poort, geopend naar het binnenste van het woonblok, met dezelfde afmeting als (= zoals de afmeting van) de buitenste poort” (4Q554 1 III 19 – 20//5Q15 1 II 1 – 3) “En p[oorten tegenover de poorten] met dezelfde afmeting.” (4Q554 1 III 21//5Q15 1 II 3 - 4) 3° x, relatiefzin: breedte en lengte dezelfde afmeting: roeden getal, ellen getal “En aan de linkerzijde van deze ingang toonde hij mij het huis van de trap, die rondomheen gaa[nde <was> en omhoog]gaande. Zijn (= traphal) breedte en zijn lengte één (= dezelfde) afmeting: twee roeden bij twee, veertien ellen”. (4Q554 1 III 20 – 21//5Q15 1 II 2 - 3) 27.3.4. Gecombineerde vermelding In twee gevallen wordt gebruik van de werkwoordsvorm “hij mat op” gecombineerd met vermelding zonder werkwoordsvorm: hij mat op (in) x: dimensie ellen getal en/of breedte ellen getal: “en hij mat op in het binnenste van de inkomhal: haar lengte [1]3 ell[en] en haar breedte ti[en] ellen” (4Q554 1 III 15// 5Q15 1 I 20) en “<En> de derde (…) mat hij op: 18 ellen haar breedte, [12]6 ellen.” (4Q554 1 II 18 – 19//5Q15 1 I 3 - 4). In laatstgenoemd geval werd inversie toegepast.

117

28. Gebruik van wijzen en tijden De handelingen van de bezoeker en zijn gids worden uitgedrukt bij middel van het perfectum met betekenis van verleden tijd. Dit stemt overeen met het concept van de tekst als verslag van een bezoek, dat in het verleden werd uitgevoerd. architectonische rondleiding ‫שח‬0

“hij mat op” “hij toonde mij”

ִ‫חזֵיני‬ ְ

“ik keek” “hij zei” “hij begon (te lezen)” “hij voerde mij binnen”

‫חַ זֵית‬ ‫אֱ מַ ר‬ ‫ָש ִרי‬ ‫עֵ לְ נִ י‬

tijd pf.

subject de gids

verwijzing 2Q24 3: 2; 4Q554 1 I 16, 20 en 22; II 9, 10, 12, 18 en 22; III 15; 5Q15 1 I 4, 6 en 17 2Q24 1: 3[; 8: 7; 4Q554 1 II 15; III 20; 5Q15 1 II 2 en 6 2Q24 4: 11 11Q18 15: 4; 18: 5 11Q18 19: 5 4Q554 1 II 12 (‫ ;)ו‬III 16; 5Q15 1 I 18; II 6

De formule “hij zei” (11Q18 15: 4; 18: 5) kan als scharnier fungeren bij het gebruik van tijden. Beide fragment 11Q18 bevatten echter verder uitsluitend participia, waardoor tijdsbepaling uitgesloten is. Een aantal cultushandelingen wordt weergegeven in het perfectum: rituele handelingen ‫ונשת תורא‬ ‫ומלח כולה‬ ‫ר[חע רגלוהי וקרבוהי‬ ‫ו[שוח על נורא‬ ‫ואיתי‬ ‫ואסקה‬ F‫ונס‬ ‫ובשרא מתערב‬ [...]‫ועל>ה<וי לחמא שויו‬ ‫כ[המיא מקבלי‬ ‫מ ידהו דפש]טו‬ ‫]ו[לא עלל לה כול א]נש‬ ‫[מ כול שבעת פלוגת פתורי‬ ‫לחמא י[היבת לכהנא ר]בא‬

“en hij vilde de stier” (11Q18 13: 1) “en hij zoutte zijn geheel in” (11Q18 13: 1) “hij w]aste zijn poten en zijn ingewanden” (11Q18 13: 2) “en] plaatste hem op het vuur” (11Q18 13: 3) “en hij bracht fijn griesmeel” (11Q18 13: 3) “en hij bracht omhoog” (11Q18 13: 4) “en hij goot uit” (11Q18 13: 5) “en het vlees <was> ondergedompeld ” (11Q18 13: 6) “en zij lichtten het brood erboven op (11Q18 8: 3) “de [p]riesters ontvangende” (11Q18 16 II – 17 I 2) “van hun hand, die [zij] uitstrek[ten” (11Q18 16 II – 17 I 3) “[en] niet binnentredende erin elke pers[oon” (11Q18 16 II – 17 I 3 - 4). “met alles <was> verzadigd/voldaan de verdeling van de tafels van” (11Q18 20: 3a) “het brood werd ge]geven aan de ho[ge]priester[ “(11Q18 20: 6)

tijd pf.

onderwerp offeraar?

pt. p.

het vlees

pf. p. a.

zij = celebranten

pf.

zij = celebranten

pt. a. pf. het brood

4Q554 2 III 22 heeft betrekking op het einde van de tijden. Bijgevolg kunnen de desbetreffende imperfectumvormen zonder problemen bij middel van een toekomende tijd worden vertaald. “en zij zullen uw nakomelingen schaden tot op het ogenblik,

]‫ עד עד די י‬F‫ויבאשו לזרע‬

118

tijd ipf.

onderwerp zij

verwijzing 4Q554 2 III 20

waarop x[“ “en de volken zulle[n] doen met hen […]”

]‫ויעב]דו[ בהו עממי‬

ipf.

de volken

4Q554 2 III 22

In 2Q24 frg. 4 komen zowel perfectum- als imperfectumvormen voor. Zoals bij de architectonische rondleiding hebben de perfectumvormen betrekking op handelingen van de gids en de bezoeker (zie hierna). Meer bepaald hebben de perfectumvormen in eerder genoemd fragment betrekking op het toekijken door de bezoeker op regel 11. Op 17 wordt de handeling van het toekijken verwoord bij middel van een samengestelde verleden tijd: hulpwerkwoord “zijn” (perfectum) + participium. Nu rijst de vraag hoe de imperfectumvormen in genoemd fragment moeten worden vertaald: in de tegenwoordige of in de toekomende tijd? Vertaalt men bedoelde vormen enerzijds in de tegenwoordige tijd, dan gaat men ervan uit, dat de bezoeker getuige is van de rituele handelingen op het ogenblik van hun uitvoering. Vertaling in de toekomende tijd anderzijds is zinvol, als men in acht neemt, dat het 3ieuwe Aramees Jerzuzalem pas na de eindstrijd zal bestaan. De overgang van imperfectum naar perfectum geschiedt bij middel van de scharnierpassus betreffende het toekijken door de bezoeker: en ik keek naar datgene, wat verdeeld [werd“ (2Q24 4: 11//11Q18 20: 3). Mogelijk kan hieruit worden afgeleid, dat de handelingen, beschreven bij middel van imperfectum, in de toekomst zullen worden uitgevoerd en de handelingen, beschreven bij middel van perfectum worden uitgevoerd, terwijl de bezoeker en zijn gids toekijken. ‫וי[עלו להיכלא‬ ‫ויטלו לחמא‬ ‫ויסבו לחמ]א‬ ‫ויתפלג]ו‬ ‫וחזית עד ד]י פל)יג‬ ‫חוית עד חדא מ תרתי‬ ‫לחמא יהיבת‬ ‫ואחריתא] י[היב לתנינה‬ ‫חזי הוית‬ ‫עד עד די יתבו‬

“en zij doen de tempel binnengaan” of “en zij gaan de tempel binnen” (2Q24 4: 3) “en zij lichten het brood op” (2Q24 4: 5) “en zij nemen [het] brood” (2Q24 4: 9) “en [zij] word[en …] verdeeld” (2Q24 4: 10) “en ik keek naar datgene, wat verdeeld [werd” (2Q24 4: 11//11Q18 20: 3) “was één van de twee” (2Q24 4: 15//11Q18 20: 6) “het brood werd gegeven” (2Q24 4: 15) “en het andere werd [g]egeven aan zijn plaatsvervanger” (2Q24 4: 16) “ik kijkende was” (2Q24 4: 17) “tot op het ogenblik, waarop zij gingen zitten” (2Q24 4: 19)

tijd ipf.

onderwerp zij = celebranten?

ipf. ipf. ipf. pf.+ inf. pf.

zij = de broden? ik = bezoeker

pf. p.

het brood

pf. p.

het andere = brood?

pf. + pt. pf.

ik = bezoeker

?

zij = celebranten?

Andere fragmenten bevatten eveneens imperfectumvormen: ‫ולהוי מכפרי בה עלו]הי‬ ‫להוה לביש כהנא רבא‬ ] ‫[משרתא עוד להו די להוה‬ ‫וכול די להוו משצי‬ ]‫שבעתיהו‬ ‫[אחיהו עללי הלפו ארבע מא]ה‬

“en zij zijn verzoenend met het voor he[m”(2Q24 8: 5) “hij zal gekleed wordende de hogepriester” (11Q18 14 II 5) “]het tellen [niet] meer, uitgezonderd voor hen, die zijn [“ (11Q18 15: 1 ) “]x en elk, die hun weke[n] voleindigend wordende zijn[“ (11Q18 15: 2) “]hun broeders in hun plaats

119

tijd ipf.

onderwerp ?

ipf.

de hogepriester

ipf.

?

ipf.

elk, die

pt.

‫ויכולו ויש]תו‬ ]‫[יתמנו עלוהי‬ ]‫[להוו שב‬ ‫[להו]ו‬ ]‫[להוו דברי ב‬ ]‫[וכתא וישוור‬

tredende, vierhonder[d” (11Q18 15: 3) “en zij eten en zij dr[inken” (11Q18 25: 6) “]zij worden aangeduid erover [“ (11Q18 26: 2) “] zij zijn xx[“ (11Q18 26: 6) “]zij (f.) zij[n” (11Q18 26: 7) “]zij zijn wegvoerende x[ “(11Q18 28: 1) “]xxxx en hij haast zich” [ (11Q18 32: 2)

a. ipf. ipf. ipf. ipf. ipf. ipf.

zij zij zij zij hij

Betreffende genoemde passussen zijn geen scharnierformules in de aard van “terwijl ik keek naar datgene (…)” bewaard gebleven. Was hij vollediger bewaard gebleven, dan had de passus, waarin voorlezing uit een geschrift (11Q18 19: 5) wordt vermeld, mogelijk een beter inzicht in het gebruik van de tijden kunnen bieden. De uitdrukking voor “alle tijden” op de voorafgaande regel kan mogelijk verwijzen naar cultushandelingen, die tot in de eeuwigheid zullen worden uitgevoerd. De tijd van de participia wordt bepaald door hun werkwoordelijke context. Inzake architectonische beschrijving moeten zij steeds worden vertaald bij middel van een verleden tijd. Aangaande cultushandelingen is de tijd afhankelijk van werkwoordelijke vormen, aangewend in de context. Vergelijking met Ezechiël 40 – 48 In Ezechiël 40 – 48 wordt het imperfectum aangewend in tegenwoordige betekenis, wanneer de man met het meetriet, die de profeet opwacht bij zijn visionaire aankomst nabij een poort van de tempel, laatstgenoemde aanspreekt in een oproep, om goed te horen, wat wordt gezegd en goed te zien, wat wordt getoond, om het aan het Huis van Israël mee te delen (40: 4). Het imperfectum wordt aangewend in toekomende betekenis, - wanneer de gids in algemene bewoordingen de functie toelicht van de kamers voor de priesters, die dienst doen in de tempel: (40: 45 – 46). - wanneer de gids de functie toelicht van de heilige kamers, waarin de priesters zullen eten: (40: 23). - wanneer de gids het verbod formuleert betreffende het dragen van heilige priesterkleding in de buitenste voorhof: (42: 13 – 14). - wanneer de gedaante van God, die vanuit het oosten haar intrede heeft gedaan, aan de profeet zijn verordeningen meedeelt: (43: 7 – 46: 20). - aan het einde van de rondleiding van de tempel, wanneer de gids de keukens toont, waar het slachtoffer van het volk moet worden bereid (46: 24). - wanneer God bepaalt, welke de landsgrenzen zullen zijn: (47: 13 – 23). - wanneer God bepaalt hoe het erfland moet worden verdeeld: (48 volledig). - wanneer God de omtrek van de stadsomwalling, de benaming van de poorten en de naam van de stad meedeelt (48: 30 – 35). Het imperfectum consecutivum wordt als verleden tijd aangewend bij de handelingen tijdens de rondleiding van de tempel: (40: 6, 8, 9, 11, 13, 14, , 17, 19, , 23, 24, 28, , 32, 35, 45, 47, 48 (2 x), 41: 1 (2 x), 3, 4, 5, 8, 13, 15, 42: 1 (2 x), 13; 43: 1, 5, 7) en de beschrijving van de “levende wateren” (47: 1, 2, 3 (3 x), 4 (2 x), 5, § (3 x), 7, 8). Het perfectum als verleden tijd wordt aangewend - in het relaas van visioen: (40: 1 - 2, 43: 3). - inzake handelingen tijdens de rondleiding van de tempel en de beschrijving van de levende wateren: (40: 20, 21, 24, 41: 3, 15, 42: 15 -17, 19, 20, 43: 4). 120

- bij de verwijzing naar de afvalligheid van de Levieten in de verordeningen van God inzake eredienst: (43: 8 (2 x) en 11). Het perfectum als toekomende tijd wordt aangewend, om de “levende wateren” te beschrijven, eens zij in de zee uitmonden: (47: 8 – 12). Alle passussen, die betrekking hebben op architecturale toestanden, bestaan uit nominale zinnen, die desgevallend beschrijvende participia bevatten (40: 5, 7, 10, 12, 15 - 16, 18, 25 - 26, , 27, 29 - 31, 33, 34, 36 - 41, 43, 44, 46, 49, 41: 2, , 6 - 7, 9 -12, 14, 16 – 26; 42: 2 – 12, 14, 18).

121

29. Lijst foto’s De fragmenten van Aramees 3ieuw Jeruzalem zijn als volgt over de beschikbare foto’s verspreid618: 1Q32: 1 (40.503), 2 (40.503), 3 (40.535), 5 (40.503), 6 (40.503), 7 (40.538), 8 (40.538), 10 (40.480 en 40.533), 11 (40.533), 12 (40.478), 13 (40.480), 14 (40.503), 15 (40.538), 16 (40.538), 17 (40.480), 18 (40.538), 22 (40.516) en 23 (40.445, 40.494, 40.542, 40.548); 2Q24: 1a, 1b, 1c, 1d (40.558, 43.755, 43.948), 2 (40.553, 40.555, 40.558, 43.755, 43.948), 3 (40.558, 43.755, 43.948), 4 (40.558, 43.755, 43.948), 5 (40.558, 43.755), 6 (40.558, 43.755), 7 (40.558, 43.755), 8 (40.558, 43.755, 43.948), 9 (40.558, 43.755, 43.948), 10 (40.555, 40.558), 11 (40.558, 43.755, 43.948); 4Q554: 1 I, II en III (41.940, 43.564), 2 I (41.940, 43.589) en 2 II (43.589); 4Q554a (43.589 en ROC 319); 4Q555: 2 en 3 (41.512, 42. 081, 43.594, 43.610); 5Q15: 1 I/1, 1 I/2, 1 I/ 3 - 4 (42.320), 1 I/5 (41.037), 6, (42.320), 1 I/7 (41.037, 42.320), 41.035 (1 I/17), 1 I /8 (42.320), 1 I /9 (42.323), 1 I/10 (41.034, 42.320), 1 I/11a,1 I/11b,1 I/12, 1 I/13 (41.034), 1 I/14, 1 I/15 (42.323), (1 I /18 (41.033, 42.320), 1 I/ 19 (42.320), 1 II/1, 1 II/2, (42.320), 1 II/3b, 1 II/3c, 1 II/3d (41.034), 1 II/3 (42.320), 1 II/4, 1 II/5, 1 II/6, (42.320), 1 II/7, 1 II/8, 1 II/9, 1 II/10, 1 II/11 (42.323), 1 II/12, 1 II/13 (41.034, 42.323), 2 (41.034), 3 (42.323), 4 (41.034, 42.323), 5 (41.034), 6 (42.323), 9 (41.034), 10 (41.034), 11 (42.323), 12 (42.323), 14 (41.034), 15 (42.323), 17 (42.323), 18 (42.323), 19 (42.323), 20 (41.034), 21, (41.034), 22/1 (41.034, 42.323), 22/2 (41.034), 22/3 22/4a, 22/4b (41.034, 42.323), 22/5 (42.323), 22/6 (41.034, 42.323), 22/7 (42.323); 11Q18: 1, 2, 3 (43.993), 4 (IAA 508044), 5, 6, 7, 8 (342924), 9 (43.993), 10 I en II (44.007, 43.994), 11 (43.994), 12 I, II, 13 en 14 II (43.995), 14 I, II en 15 (43.996), 16 I (43.997, 44.009), 16 II (43.997), 17 I, II en 18 (43.998), 19 en 20 (43.999), 21 (43.997, 44.009), 22 (44.000, 44.007), 23 I, 23 II en 24 (44.000), 26 (44.009), 25 en 27 (44.001), 28, 29, 30 (44.002, 44.008, 44.009), 31 I en II (44.002), 32, 33, 34, 35, 36 en 37 (44.009).

618

De nummers niet voorzien van een afkorting verwijzen naar PAMfoto’s.

122

30. Afbeeldingen 30.1. 5Q15: situering van de stukjes 30.1.1. 5Q15 1 I 30.1.2. 5Q15 1 II 30.1.3. 5Q15 22 30.2. Aramees 3ieuw Jeruzalem: stadsplan met boulevards en ligging tempel (4Q554 (1 I 11 – II 11) en 5Q15 š(1 I 1 – 6)) 30.3. Aramees 3ieuw Jeruzalem: grondplan op van een woonblok en de omliggende straten (en peristylium/open ruimte) 30.4. Aramees 3ieuw Jeruzalem: figuren op rolomwikkelingen in Qumran 30.5. Tabernakel: omheining 30.6. Aramees 3ieuw Jeruzalem: opdeling plattegrond bewoonde stad volgens Milik 30.7. Aramees 3ieuw Jeruzalem: heilig gebied en stad volgens Broshi en Licht 30.8. Aramees 3ieuw Jeruzalem: tempelzone en profane stad volgens Chyutin, Vanderkam en Flint 30.9. Aramees 3ieuw Jeruzalem: poortgebouw van een woonblok 30.10. Aramees 3ieuw Jeruzalem en Tempelrol : vergelijking trappenhuis 30.11. Opgegraven trappenhuizen 30.12. Aramees 3ieuw Jeruzalem: kwartperimeter en volledige perimeter woonblok 30.13. Aramees 3ieuw Jeruzalem: 12.1. plattegrond woonblok en 12.2. panoramisch zicht op woonblok volgens Chyutin 30.14. Aramees 3ieuw Jeruzalem: 13.1. grondplan en 13.2. isometrisch perspectief woonmodule 30.15. Opgegraven poortgebouwen met twee zijkamers 30.15.1. Megiddo III 30.15.2. Megiddo IVB 30.15.3. Megiddo IVA 30.15.4. Megiddo VA 30.15.5. Tell Bet Mirsim B3 30.15.6. Tell en-Nasbe 30.16. Opgegraven poortgebouwen met zes zijkamers 30.16.1. Hazor X 30.16.2. Lachisch IV – III 30.16.3. Geser 6 30.16.4. Megiddo IVB 30.17. Ezechiël: landverdeling 30.18. Ezechiël: verdeling teruma 30.19. Ezechiël: altaar 30.20. Ezechiël: plattegrond tempelgebouw 30.21. Ezechiël: dwarsdoorsnede tempelgebouw 30.22. Ezechiël: plattegrond tempelcomplex 30.23. Ezechiël: rondleiding 30.24. Tempelrol: plattegrond tempelcomplex 30.25. Tempelrol: plattegrond binnenhof 30.26. Tempelrol: 30.26.1. Plattegrond huis van het wasbekken 30.26.2. Plattegrond huis van het cultusgerei 30.27. Tempelrol: opbergnissen 30.28. Babylon 30.29. Esagila 30.30. Kleitabletten

123

30.1. 5Q15: situering van de stukjes 30.1.1. 5Q15 1 I (bespreking: zie eerste volume: 3.4.)

124

30.1.2. 5Q15 1 II

30.1.3. 5Q15 22 (bespreking: zie eerste volume: 3.4.)

125

30.2. Aramees ieuw Jeruzalem: stadsplan met boulevards en ligging tempel (bespreking: 8.5., 8.6., 10.6.2., 10.6.3., eerste volume) DA"

"AFTALI

AŠER

N

A

B

C

D

GAD

SIMEO"

F

E

G

‫ל‬O‫ַש ְמ‬

H


noorden tempel?

noorden tempel?

ZEBULO" LEVI

tempel? links

tempel? links


I


J

L

K

ISSAḤAR

35

JUDA

M

"

O

P

‫ראס‬

RUBE"

BE"JAMI"

25

‫ראס‬

126

JOSEPH

Jeruzalem grondplan van een woonblok met 30.3. Aramees ieuw Jeruzalem: peristylium/open ruimte en de omliggende straten (bespreking: 8.3. en 8.4., eerste volume)

127

30.4. Aramees ieuw Jeruzalem: figuren op rolomwikkelingen in Qumran (Yadin: 1983: 199; bespreking: 10.3., eerste volume)

30.5. Tabernakel: omtrek omheining (bespreking: 10.4., eerste volume)

128

30.6. Aramees ieuw Jeruzalem: opdeling plattegrond bewoonde stad volgens Milik (bespreking: 10.7.2., eerste volume)

129

30.7. Aramees ieuw Jeruzalem: voorstelling profane stad en heilig gebied volgens Licht en Broshi (bespreking: zie 10.5., 10.6.3., eerste volume)

heilig gebied

tempel

stad

30.7.1. situering heilig gebied en stad volgens Licht en Broshi

30.7.2. de profane stad volgens Licht (1979: 49: figuur 1) en Broshi (1995: 15: figuur 1)

130

30.8. Aramees ieuw Jeruzalem: tempelzone en profane stad volgens Chyutin en VanderKam en Flint (bespreking: zie 10.5., 10.6.3., eerste volume)

131

30.9. Aramees ieuw Jeruzalem: poortgebouw van een woonblok (Licht: 1979: 56; bespreking: eerste volume: 9.2.3.)

132

30.10. Aramees ieuw Jeruzalem en Tempelrol: vergelijking trappenhuis bespreking: 15.4. eerste volume.)

30.10.1. Trappenhuis Aramees 3ieuw Jeruzalem volgens Yadin (1983: 216 en 213)

30.10.3. Trappenhuis Tempelrol (Yadin: 1983: 213)

30.10.2. Trappenhuis Aramees 3ieuw Jeruzalem volgens Licht

133

30.11. Opgegraven trappenhuizen (bespreking: 5.2.2., eerste volume)

30.11.1. Mampsis: gebouw II; eerste helft eerste eeuw n.C.; trap: 2,85 x 3 m; zuil: 1 x 1 m (Negev: 1970: 367)

30.11.2. Mampsis: gebouw XII; vroege tweede eeuw n.C.; trap: 2, 90 x 2,80m; zuil: 1 x 0, 90 m (Negev: 1970: 369)

134

30.11.3. v Oboda: Romeinse toren; 296 n.C.; geen afmetingen gekend (Negev: 1970: 373)

30.12. Woonblok Aramees ieuw Jeruzalem: 11.1. kwartperimeter, 11.2. volledige perimeter en 11.3. hoekwoonmodules (bespreking: eerste volume: 9.3.1.)

30.12.1.: kwart perimeter van een woonblok (Licht: 1979: 53)

30.12.2: volledige omtrek van een blok

30.13.3. Hoekwoonmodules

135

30.13. Aramees ieuw Jeruzalem volgens Chyutin (bespreking: zie eerste volume: )

30.13.1. plattegrond voorbehouden gebied (Chyutin: 1997: 82)

30.13.2. plattegrond bewoonde stad (Chyutin: 1997: 85)

30.13.3. plattegrond woonblok (Chyutin: 1997: 93)

30.13.4. panoramisch zicht woonblok (Chyutin: 1997: 94)

136

30.14. Aramees ieuw Jeruzalem: woonmodule (bespreking: 9.3.2. eerste volume)

13.1. grondplan

13.2. isometrisch perspectief

Buitenafmetingen: 3 x 2 roeden = 21 x 14 ellen Binnenafmetingen: 19 x 12 ellen Dikte muren: twee ellen Breedte toegang: 2 roeden = 7 ellen Drie niveau’s: gelijkvloers, verdiep en dakterras

137

30.15. Opgegraven poortgebouwen met twee zijkamers maar zonder laterale openingen619 (bespreking: eerste volume: )

30.15.1. Megiddo III (Herzog : 1986: fig. 84: 100)

30.15.2. Megiddo IVB (Herzog : 1986: fig. 82: 97)

30.15.3. Megiddo IVA (Herzog : 1986: fig. 80: 95)

30.15.4. Megiddo VA (Herzog : 1986: fig. 81: 95)

30.15.5. Tell Bet Mirsim B3 (Herzog : 1986: fig. 119: 94)

30.15.6. Tell en-"asbe (Herzog : 1986: fig. 89: 109)

30.15.7. Poort woonblok "ieuw Jeruzalem (Licht: 1979: 56)

619

Licht: 1979: 58: “The structure has relatively narrow gates at the outer and the inner ends and a wide area in the middle. It might be described at having a central passage flanked by a pair of ta’īm, to use Ezekiel’s term (Ezek. 40: 10 ff.). uch a gate is a very antiquitated for Roman times . Indeed in principle (but without lateral exits), the gate structure characterized by one pair of ta’īm was a type known in the late Iron Age”.

138

30.16. Poortgebouwen met zes zijkamers, opgegraven en beschreven in teksten (bespreking: 15.3., eerste volume)

30.16.1. Hazor X (Herzog : 1986: fig. 76: 91)

30.16.2. Lachisch IV – III (Herzog : 1986: fig. 90: 112)

30.16.3. Geser 6 (Herzog : 1986: fig. 91: 114; bespreking: 15.3., eerste volume)

30.16.4. Megiddo IVB (Herzog : 1986: fig. 82: 97; bespreking: 15.3., eerste volume)

30.16.5. Ezechiël: plattegrond poort volgens Block (1998: 231)

30.16.6. Tempelrol: poortgebouw binnenhof volgens Yadin (1983: 260)

139

30.17. Ezechiël: landverdeling in evenwijdige stroken (Allen: 1990: 709; bespreking: 10.6.3., eerste volume)

30.18. Ezechiël: verdeling teruma (Allen: 1990: 732; bespreking: 10.6.3., eerste volume)

140

30.19. Ezechiël: altaar (bespreking: 26.2., eerste volume)

30.19.1. reconstructie volgens Block (1998: 258)

30.19.2. reconstructie volgens Allen (1990: 598)

141

30.20. Ezechiël: tempelgebouw (Allen: 1990: 541 en 551; bespreking: 11.2., eerste volume)

30.20.1. grondplan

30.20.2. dwarsdoorsnede

142

30.21. Tempel van Salomo (bespreking: 11.2., eerste volume)

30.21.1. grondplan (Busink 1970: 167 + fig. 49)

30.20.2. dwarssdoorsnede (Busink 1970: 165 + fig. 48)

143

8; bespreking: eerste 30.22. Ezechiël: plattegrond tempelcomplex (Allen: 1990: 508; volume: 15.2.) A Buitenste poorten (Ez 40: 5 – 18; 20 – 27) B Binnenste poorten (Ez 40: 28 – 37) C Altaar (Ez: 43: 13 - 17) D Tempel (Ez: 40: 48 – 41: 11, 15 – 26) E Binyan (Ez: 41: 12 - 14) F Priesterlijke ruimten (Ez:: 42: 1 - 14) G Priesterlijke lokalen (Ez:: 40: 44 - 46) H Kamer van de offergaven (Ez Ez 40: 38) I Buitenste kamers (Ez 41: 9b – 10) J Kamers (Ez 40: 17) K Keukens (Ez 46: 19 – 24) L Legergelegen tegelvloer (Ez Ez 40: 18) M Binnenste voorhof (Ez 40: 44) N Buiternste voorhof (Ez 40: 17 – 19)

30.23. Ezechiël:: rondleiding (Allen: 1990: 509; bespreking 15: 2 en 30.5.7.) 30

144

30.24. Tempelrol: plattegrond gehele tempelcomplex (Yadin: 1983: 252; bespreking: 15: 2, eerste volume)

145

30.25. Tempelrol: plattegrond binnenhof (Yadin: 1983: 206; bespreking: 15.3., eerste volume)

Figuur: Binnenste voorhof 1. Tempel 2. Stoa ten westen van het hekal 3. trappenhuis 4. Huis van het wasbekken 5. Huis van het cultusgerei 6. Altaar 7. Slachtplaats 8. Kookplaatsen 9. Stoa van de binnenste hof 10. Zitplaatsen en tafels 11. Plaatsen voor de kachels

146

30.26. Tempelrol: identieke gebouwen (Bespreking: 15.8., eerste volume)

30.26.1. plattegrond huis van het wasbekken (Yadin: 1983: 219)

30.26.2. plattegrond huis van het cultusgerei (Yadin: 1983: 276)

30.27. Opbergnissen (Bespreking: 26.3.9., tweede volume)

30.27.1. Wand met opbergnissen (Yadin: 1983: 271)

147

30.27.2. Opbergnis: (Yadin: 1983: 227)

30.28. Babylon: binnenste omwalling

30.28.1. Babylon: binnenste omwalling (George 1992: 24: fig. 4; bespreking: 16.2.1., 16.2.3. , 16.2.4., eerste volume)

148

30.28.2. Babylon: buitenste omwalling (George 1992: 141: fig. 7; bespreking: 16.2.2., eerste volume)

149

30.29. Esagila (bespreking: 16., eerste volume)

30.29.1. Esagila (George 1992: 86 fig. 6; bespreking: 16.2.5., 16.2.7., eerste volume)

150

30.29.2. Esagila: westelijk gedeelte (George 1992: 86: fig. 6; bespreking: 16.2.5., eerste volume)

151

30.30. Kleitabletten transcriptie regels 6’ – 8’: 6’ GIŠSIKKŪR (SAG.KUL) NA4SĀMTI (GUG) x[…] 7‘NA4ÊURRU (ZÚ) NA4UQ3Î (ZA.GÌN) NA4 PAPPARDILÎ (BABBAR.DILI) 8’ NA4AŠ-PÚ-Ú ! (NUN) SU-QU-RU x[…] lexicon: NA4 AŠ-PÚ-Ú ! (NUN): “jaspis” NA4 PAPPARDILÎ (BABBAR.DILI): “witte steen” NA4 SĀMTI (GUG): “kornalijn” GIŠ SIKKŪR (SAG.KUL): “slot” SU-QU-RU: “kostbaar” NA4 ÊURRU (ZÚ): “obsidiaan” NA4 UQ3Î (ZA.GÌN): “lapislazuli”

30.30.1. BM 36646 (George 1992: pl. 52; bespreking: zie 16.3., eerste volume)

30.30.2. Wiseman 1972: 141: fig. 1; bespreking: zie onder 16.2.6., eerste volume)

152

31. Literatuurlijst 31.1. Belangrijkste tekstuitgaven Afzonderlijke manuscripten 1Q32: Milik (1955): 134 – 135 (+ foto’s) ; García Martínez en Tigchelaar (1997): 1Q32: 110 – 113; Fitzmyer en Harrington (2001): 1Q32: nr. 6: 46 – 49; Cook (2005): 1Q32: 38 - 41. 2Q24: Baillet (1955): 222 – 245; pln. II – III (2Q24); idem (1962): 84 – 89, pl. XVI; Cook (1996): 2Q24 4: 184; García Martínez en Tigchelaar (1997): 2Q24: 218 – 221; Fitzmyer en Harrington (2001): 2Q24: nr. 7: 50 – 54 ; Cook (2005): 2Q24: 40 – 45. 4Q554: Cook (1996): 4Q554 1 I: 181 – 182; 2 II: 183; III: 184; García Martínez en Tigchelaar (1998): 1106 – 1111; Cook (2005): 4Q554: 44 – 51; Ditommaso (2005): 4Q554 1 I: 25 – 31; 4Q554 1 II: 32 – 42; 4Q554 1 III: 43 – 48; 4Q554a: 49 – 56; 4Q554 2 I: 57-58; 4Q554 2 II: 59: 61; 4Q554 2 III + 4Q554 7: 62 – 65; 4Q554 6: 66 – 67; 4Q554 3: 68 – 69; 4Q554 4: 69 – 70; 4Q554 5: 70 – 71; 4Q554 6: 71; 4Q554: 7: 71; 4Q554 8: 71 – 72. 4Q554a: García Martínez en Tigchelaar (1998): 1110 – 1113; Cook (2005): 4Q554a: 51 – 50; Puech (2008): ???. 4Q555: García Martínez en Tigchelaar (1998): 1112 – 1113; Cook (2005): 50 -53; Ditommaso (2005): 4Q555: 1: 74; 4Q555 2: 74 ; 4Q555 3 : 75 ; 4Q555 4: 75 – 76 ; 4Q555: 76 ; 4Q555 6: 76 ; Puech (2008) : ???. 5Q15: Bernhardt (1970); Milik (1962) 184 – 193, pl. XL – XLI; Licht (1972): 1 I 1 – 6: 47 en 1 I – II 5: 54 – 55; Cook (1996): 5Q15 1 I: 182 – 183; García Martínez en Tigchelaar (1998): 1136 – 1141; Fitzmyer en Harrington (2001): 5Q15: nr. 8: 54 – 64 ; Cook (2005): 5Q15: 52 – 58. 11Q18: Jongeling (1970): 58 – 64; Cook (1996): 11Q18 21: 183; García Martínez e. a. (1998): 305 – 355; pln. XXXV – XL en LIII; García Martínez en Tigchelaar (1998): 1220 - 1227); García Martínez (1999): 186 – 198; Fitzmyer en Harrington (2001): 11Q18: nr. 9: 64; Cook (2005): 58 – 75 (= Garcia Martinez e. a. (1998)). Yadin (1983): 235 (1Q32 1 + 5 + 14)620 en 226 (5Q15 1 II 11). Twee onderzoekers hebben de tekst op eigen wijze gerangschikt en genummerd: Beyer (1984): 215 – 222; idem (1994): 95 – 104; (2004): 129 – 138 (met eigen rangschikking en nummering: zie hiervoor onder ). Chyutin (1994); idem (1997): 15 – 25 (met eigen ordening en samenstelling van de tekst in 22 kolommen: zie onder). Vertaling gehele of gedeeltelijke tekst Ditommaso (2005): 90 – 95 (vertaling nagenoeg volledige tekst). Eisenman en Wise (1992): 41 – 46 (samenvoeging van de tekst op de manuscripten uit de grotten 4 en 5); idem (1993): 46 – 51. García Martínez en Van der Woude (1995): 2Q24: 149 - 150; 4Q554: 150 - 152; 4Q555: 152; 5Q15: 152 - 155; 11Q18: 155 – 158; (2007): 2Q24: 599 - 600; 4Q554: 600 - 602; 4Q555: 602; 5Q15: 602 604; 11Q18: 605 – 608. García Martínez (1996): 2Q24: 129; 4Q554: 129 – 131; 4Q555: 131; 5Q15: 131 - 133; 11Q18: 133 135. Koopmans (1962) : 45 – 49 Maier (1995): I: 1Q32: 252 – 253, 2Q24: 277-279, 5Q25: 307 – 308, 11Q18: 369 – 370; II: 732 – 735 (4Q554), 736 (4Q555). Maier (1997b): 1Q32 1: 318, 2Q24 1 - 11: 318 -320, 4Q554: 321 -324, 4Q555: 324, 5Q15 1 – 5: 324 328, 11Q18 1 – 37: 329 – 339. Puech (1977): 591 – 596 (4Q544 2 III 1 – 9). Söllner, (1998): 4Q554: 126 – 128 en 5Q15 (1 I en II): 128 – 129. Starcky (1977): 38 – 40. Vermes (1987): 271 – 273; (1995): 324 – 326; (1997): 568 – 570; (2004) 607 – 611 Wise (1996): 180 – 184. Yadin (1983): 216 (5Q15 1 II 2 - 4), 220 (5Q15 1 II 7 en 5Q15 1 I 22 = Milik: 1962: 5Q15 1 I 19). 620

Zie 19.4., eerste volume.

153

31.2. Overige literatuur Abegg, M. G., (2003) Dead Sea Scrolls Concordance. Volume One: The 3on-Biblical Texts from Qumran. Brill, Leiden, Boston. (2 vols.). Albright, W. F., (1949) “Review of Megiddo II”. AJA 53: 215. Allen, L. C., (1990) Ezekiel 20 – 48. Dallas. Anderson, G. A., (1992) “Sacrifice and Sacrificial Offerings (Old Testament).” In ABD: 870 – 886. Antonissen, H. (2007) “Some Aspects of New Jerusalem”. In Hilhorst e.a.: 239 – 256. Antonissen, H. (2008) ”Architectural Represantation Technique in Aramaic 3ew Jerusalem, Ezekiel, and on the Temple Scroll. ” (voorlopige tekst CATQ). Aune, D. E., (1999) “Qumran and the Book of Revelation. ”in Flint en VanderKam (1999) : 622 – 648. Baillet, M., (1955), “Fragments araméens de Qumrân 2. Description de la Jérusalem Nouvelle.” RB 62: 222 – 245; pln. II – III (2Q24) Baillet, M, Milik, J.T. en Starcky, J., (1956) in P. Benoit e.a., “Le travail d’édition des fragments manuscrits de Qumrân. ” RB 63: 49 – 67. (Engelse vertaling: Moreau, J.L., “Editing the Manuscript Fragments from Qumran. ” BA 19 (1956): 75 – 96 op 81). Baillet, M., (1962), “Description de la Jérusalem nouvelle. ” DJD III: 84 – 89, pl. XVI. Bauer, H. en Leander, P. (1981), Grammatik des Biblisch-Aramäischen. Hildesheim, New York, Ben David, A., (1974) .Talmudische Ökonomie I. Hildesheim, New York. Ben-Dov, J., (2008) “Scientific Writings in Aramaic and Hebrew at Qumran: Translation and Concealment. .” (voorlopige tekst voor CATQ). Bernhardt, W., (1970) Die kultur- und religionsgeschichtliche Bedeutung des Qumranfragments 5Q15. Dissertation Jena. Beyer, K., (1984) “J = 1Q32.2Q24.4Q.5Q15.11Q: Das himmlische Jerusalem: 215 – 222. Beyer, K., (1994) “J = 1Q32.2Q24.4Q.5Q15.11Q: Das himmlische Jerusalem.”: 95 – 104. Beyer, K., (2004) “J = 1Q32.2Q24.4Q.5Q15.11Q: Das himmlische Jerusalem.”: 129 – 138. Bezold, C., (1926), Babylonisch-Assyrisches Glossar. Heidelberg. Block, D. I., (1998) The Book of Ezekiel 25 – 48. Grand Rapids. Botterweck, G. J. en Ringgren, H. (1999) Theological Dictionary of the Old Testament. Grand Rapids. Broshi, M., (1995) “Visionary Architecture and Town Planning in the Dead Sea Scrolls.” Time to Prepare the Way in the Wilderniss: Papers on the Qumran Scrolls. Onder redactie van Devorah Dimant en Lawrence H. Schiffman. Leiden (STDJ; 16): 9 – 22. Broshi, M., (1996) “Le gigantisme du temple visionnaire dans le rouleau du Temple.” L’aventure des manuscrits de la mer Morte. Onder redactie van Hershel Shanks. Parijs: 163 – 165. Brown, D.B., , Driver, S.R. en Briggs, C.A., (1906) A Hebrew and English Lexicon of the Old Testament. Oxford. Busink, T. A., (1980) Der Tempel von Jerusalem von Salomo bis Herodes: eine archäologischhistorische Studie unter Berücksichtigung des westsemitischen Tempelbaus. Leiden. Carmignac, Jean, (1979) “Qu’est-ce que l’apocalyptique? Son emploi à Qumrân.” RevQ 37: 25 - 29 (27 – 28). Chantraine, H., (1969) “Limitation”. Der Kleine Pauly: 666 – 667. Chantraine, P., (1968) Dictionnaire étymologique de la langue grecque. Histoire des mots. Parijs. Chyutin, M., (1994) 3ew Jerusalem. Ideal City. (DSD; 1) Chyutin, M., (1997) The 3ew Jerusalem Scroll from Qumran: A Comprehensive Reconstruction. Sheffield Academic Press, Sheffield (JSPS; 25). (tekst en vertaling: 15 - 25) Collins, J. J., (1979) “Introduction. Towards the Morphology of a Genre.” Semeia 14: 1 – 219. Collins, J. J., (1992) Apocalyptism in the Dead Sea Scrolls. Londen en New York. Collins, J. J., “Apocalypticism and Literary Genre in the DeadSea Scrolls.” In Flint en VanderKam (1999): 403 – 430. Colson, F.H. en Whitaker, G.H., Philo in ten volumes (and two supplementary volumes). Londen en Cambridge (Massachusetts). I (1971): 2 – 139: De opificio mundi en VII (1968): 98 – 303: De specialibus legibus. Cook, E. M., (1992) “Qumran Aramaic and Aramaic dialectology.” ABR-3AHARAI3 (supplement 3): 1 – 21. Cook, E. M., (1996) “The Vision of the New Jerusalem.” M.O. Wise, M. Abegg, Jr. en E. Cook, The Dead Sea Scrolls: A 3ew Translation. San Fransisco: 181 – 184. (4Q554 1 I: 181 – 182; 5Q15 1 I: 182 – 183; 4Q554 2 II: 183; 11Q18 21: 183; 2Q24 4: 184; 4Q554 2 III: 184) Cook, E.M., (1998) “The Aramaic of the Dead Sea Scrolls.” Flint en VanderKam (1998): 359 – 378. Cooke, G.A., (1960) A Critical and Exegetical Commentary on the Book of Ezekiel. Edinburgh. (The International Critical Commentary)

154

Cowley, A.E., (1923) Aramaic Papyri of the Fifth Century B.C.. Oxford. Cross: F. M., (1998) “Paleography and the Dead Sea Scrolls.” In Flint en VanderKam 1998: 379 – 402, 14 pln. Dalman, G. H.,(1928 - 1942) Arbeit und Sitte in Palästina I – VII. Gütersloh.(Beiträge zur Forderung christlicher Theologie. 2. Reihe: Sammlung wissenschaftlichen Monographien. Schriften der Deutschen Palästina-Instituts). Diez Merino, L, (1992) “The adverb in Qumran Aramaic” ABR-3AHARAI3 supplement 3: 22 – 47. Dimant, D., (1995) “The Qumran Manuscripts: Contenant and Significance.” In D. Dimant and L.H. Schiffman (ed.), Time to prepare the Way in the Wilderness: Papers on the Qumran Scrolls by Fellows of the Institute for Advance Studies of the Hebrew University, Jerusalem, 1989 – 1990 (STDJ 16; Leiden): 27 – 29 (distinctive terms: voetnoten 10 – 13). Dimant, D., (2007) “The Qumran Aramaic Texts and the Qumran Community.” In Hilhorst e. a.: 197 – 206. Ditommaso, L., (2005) The Dead Sea 3ew Jerusalem. Contents and Contexts. Tübingen, Mohr Siebeck. (4Q554 1 I: 25 – 31; 4Q554 1 II: 32 – 42; 4Q554 1 III: 43 – 48; 4Q554a: 49 – 56; 4Q554 2 I: 57-58; 4Q554 2 II: 59: 61; 4Q554 2 III + 4Q554 7: 62 – 65; 4Q554 6: 66 – 67; 4Q554 3: 68 – 69; 4Q554 4: 69 – 70; 4Q554 5: 70 – 71; 4Q554 6: 71; 4Q554: 7: 71; 4Q554 8: 71 – 72; 4Q555: 1: 74 ; 4Q555 2: 74; 4Q555 3 : 75 ; 4Q555 4: 75 – 76 ; 4Q555: 76 ; 4Q555 6: 76; vertaling volledige tekst: 90 – 95) Donner, H. en Röllig, W., (2002) Kanaanäische und Aramäsche Inschriften. Harrassowitz, Wiesbaden. Ego, B., (2001) “Die Wasser der Gottesstadt.” In Janowski e. a. (2001): 361 – 389. Eisenman, R. en Wise, Michael, (1992) “The New Jerusalem (4Q554).” DSSU: 39 – 46. (Nederlandse vertaling: “Het nieuwe Jeruzalem”. In (1993) De Dode-Zeerollen onthuld. De eerste complete vertaling en interpretatie van 50 sleutelteksten. De Haan: 44 – 51 (4Q554: 46 - 51) Fassberg, S., (2002) “Qumran Aramaic.” Maarav 9: 19 – 31. (20: vermelding van Aramees Fassberg, S., (2008) “Salient Features ofthe Verbal System Reflectedin the Aramaic Texts of Qumran. ”. ontwerptekst artikel CATQ. Finkelstein, I. en Silberman, N. A., (2002) La bible dévoilée. Les nouvelles révélations de l’archéologie. Parijs Fitzmyer, J.A. en Harrington, D. J., (2001)3 A Manual of Palestinian Aramaic Texts. (Second Century B.C. – Second Century A.D.) Rome. (Biblica et orientalia; 34) Tekst in kwadraatschrift met vertaling en lexicon: 1Q32: nr. 6: 46 - 49, 2Q24: nr. 7: 50 – 54, 5Q15: nr. 8: 54 – 64 en 11Q18: nr. 9: 64) Flint, P. en VanderKam, J., (1998) The Dead Sea Scrolls after Fifty Years. A Comprehensive Assessment I. Brill, Leiden, Boston en Keulen. Frey, J., (2000) The New Jerusalem text in Its Historical and Traditio-Historical Context.The Dead Sea Scrolls fifty Years after their Discovery. Proceedings of the Jerusalem Congress, July 1997. Onder redactie van L.H. Schiffman, E. Tov en J.C. VanderKam. Jeruzalem: 800 – 816 Fuhs, H. F., (1988) Ezechiel II : 25 – 48. (Die 3eue Echter bibel). Echter Verlag, Würzburg. Fujita, S., (1970) The Temple Theology of the Qumran Sect and the Book of Ezekiel: Their Relationship to Jewih Literature of the Last Two Centuries B.C. Princeton University. (Distributed by University Microfilms) Galling, K., (1977) Biblisches Reallexikon (Handbuch zum Alten Testament I/1). Tübingen. García Martínez, Florentino, (1985) “La nueva Jerusalen.” y el templo futuro de los Mass. De Qumran.” in Salvacion en la palabra. Homenaje a A. Diez Macho. Madrid: 563 – 590. (zie Maier: 1997: 316: met kritische opmerkingen betreffende de onderzoekstoestand; herwerkt in Engelse vertaling in 1996) García Martínez, F., (1987) “Les traditions apocalyptiques de Qumran. ” Apocalypses et voyages dans l’au-delà. Onder redactie van C. Kappler. Parijs: 201 – 235. García Martínez, F., (1988) “L’interprétation de la Torah d’Ezéchiel dans les mss. De Qumrân.” In Florentino García Martínez en Emile Puech (eds.) Mémorial Jean Carmignac. Parijs: 448 – 449. (RevQ 13: 441 – 452) García Martínez, F., (1992a) “The Last Surviving Columns of 11QNJ.” In: Wisdom and Apocalyptism in the Dead Sea Scrolls and in the Biblical Tradition. Colloquium biblicum lovaniense, 51st Leuven, July 31 – August 2, 2002. Leuven, Peeters. Recensie: Kister, M., (1993) “Notes on some New Texts of Qumran.” JJS 44: 282 – 286. García Martínez, F., (1992b) “The “New Jerusalem” and the future temple of the Manuscripts from Qumran.” Qumran and the Apocalyptic. Studies on the AramaicTexts from Qumran. (STDJ; 9) Leiden: 180 – 213 García Martínez, F., (1994), The Dead Sea Scrolls Translated. Leiden. (131)

155

García Martínez, F., (1996) The Dead Sea Scrolls translated. The Qumran Texts in English. Leiden, New York, Keulen: 129 – 135 (2Q24: 129; 4Q554: 129 – 131; 4Q555: 131; 5Q15: 131 - 133; 11Q18: 133 - 135). García Martínez, F., (1999) “More Fragments of 11QNJ.” In Provo: 186 – 198. García Martínez, F. en van der Woude, A. S., (1995) De rollen van de Dode zee. Ingeleid en in het 3ederlands vertaald. Deel 2: Liturgische teksten, Eschatologische teksten, Exegetische literatuur, Para-bijbelse literatuur en overige geschriften. Kampen: 147 - 158. (2Q24: 149 150; 4Q554: 150 - 152; 4Q555: 152; 5Q15: 152 - 155; 11Q18: 155 - 158) García Martínez, F. en van der Woude, A. S., (2007) De rollen van de Dode zee. Kampen; 597 – 608 (2Q24: 599 - 600; 4Q554: 600 - 602; 4Q555: 602; 5Q15: 602 - 604; 11Q18: 605 – 608). In samenwerking met Mladen Popović. García Martínez, F. en Tigchelaar, E. J. C., (1997) The Dead Sea Scrolls. Study Edition. Leiden, Boston, Keulen, Grand Rapids, Michigan en Cambridge, U.K.. (1Q32: 110 - 113, 2Q24: 218 – 221, 4Q554: 1106 – 1111, 4Q554a: 1110 – 1113, 4Q555: 1112 – 1113, 5Q15: 1136 – 1141 en 11Q18: 1220 - 1227). García Martínez, F., Tigchelaar, E. J. C. en Van der Woude, A. S. (1998) “18. 11QNew Jerusalem ar.” DJD XXIII (1998): 305 – 355; pln. XXXV – XL en LIII García Martínez, F., (1999) “The Temple Scroll and the 3ew Jerusalem”. In Flint W. Peter en VanderKam, James C., The Dead Sea Scrolls After Fifty Years. Leiden, Boston, Keulen: 431 – 460. García Martínez, F., (2000) “New Jerusalem.” EDSS: 606 – 610 García Martínez, F., (2003) “Apocalypticism in the Dead Sea Scrolls.” In Bernhard Mc Ginn, John J., Collins en Stephen J. Stein, The Continuum of Apocalypticism . New York, Londen: 89 – 111. García Martínez, F. (2004) The 3ew Jerusalem in Qumran and the 3ew Testament. Voordracht Groningen 14/05/2004 George, A. R. (1992) Babylonian Topographical Texts. Leuven (OLA 40) Gertz, J. Ch., (2006) Grundinformation Altes Testament. Eine Einführung in Literatur, Religion und Geschichte des Alten Testaments.Göttingen (in samenwerking met Angelika Berlejung, Konrad Schmid en Markus Witte; UTB 2745). Gesenius, W. en Bühl, F., (1977) Hebräisches und aramäisches Handwörterbuch über das Alte Testament. Berlijn. Grabbe, L.L., (2001) “Introduction and Overview.” In Grabbe en Haak 2001: 15 – 34. Grabbe L.L.en Haak, R.D. (eds.), (2001) “Every City Shall be Forsaken”: Urbanism and Prophecy in Ancient Israel and the 3ear East. Sheffield (JSTOTSSup 330). Greenfield, J.C., (1969a) “The Small Caves of Qumran.” JAOS 89: 130 en 132 – 135 (correcties van Milik). Greenfield, J.C., (1969b) “The ‘Periphrastic Imperative’ in Aramaic and Hebrew.” Israel Exploration Journal 19: 199 – 210. Greenfield e. a. , (2004) The Aramaic Levi Document. Edition, Translation, Documentary. Leiden, Boston, Keulen. (Studia in Veteris Testamnti Pseudepigrapha; 19) Haeseryn, W. e. a., (1997) Algemene 3ederlandse spraakkunst. Groningen en Deurne. (2 bdn) Hahn, F. (1998) Frühjüdische und urchristliche Apokalyptik.: eine Einführung. Neukirchen-Vluyn. (Biblisch-theologische Studien; 36). Heinrich, Ernst en Seidel, Ursula (1967) “Grundrisszeichnungen aus dem Alten Orient”. MDOG 98 : 24 – 45. Herbert, A.S. (1959) Worship in Ancient Israel. Londen. (Ecumenical Studies in Worship; 5) Herodotus: zie Legrand. Herzog, Ze’ev, (1986) Das Stadttor in Israel und in den 3achbarländern. Mainz am Rhein. Hilhorst, Anthony, Puech, Emile en Tigchelaar, Eibert J.C. (eds.) (2007) Flores Florentino. Dead Sea Scrolls and Other Early Jewish Studies in Honour of Florentino García Martínez. Leiden, Boston. Hoepfner, W. en Schwander, E. L., (1986) Haus und Stadt im klassishen Griechenland. München. Harris, D. J., (1862 - 63) “An Introduction to te Study of Personal Ornaments of Precious, Semiprecious and Imitation Stones used through Biblical History.” ALUOS 4: 62 – 64. Hoftijzer, J. en Jongeling, K. (1995), Dictionary of the 3orth-West Semitic Inscriptions. Leiden, New York en Keulen. (Handbuch der Orientalistik. Abteilung ). Janowski, Bernd, Ego, Beate en Krüger, Annette (2001) Das Biblische Weltbild und seine altorientalische Kontexte. Tübingen. Jastrow, M., (2005) Dictionary of the Targumim, The Talmud Babli. New York. (2 dln.). Johns, Loren, L. (2006) “The Dead Sea Scrolls and the Apocalpse of John. ” In BDSS: 255- 279.

156

Jongeling, B., (1970) “Publication provisoire d’un fragment provenant de la grotte 11 de Qumrân (11QJérNouv ar)”. JSJ 1: 58 – 64. Joosten, J. (2008) “L’araméen de Qumran entre l’araméen d’empire et les Targums. L’emploi de la préposition “devant” pour exprimer le respect du au roi et à Dieu.”. ontwerpartrikel CTAQ. Josephus, Flavius, Antiquitates Judaicae. (De Oude Geschiedenis van de Joden, vertaald, ingeleid en van aantekeningen voorzien door F.J.A.M. Maijer en M.A. Wes. Baarn en Antwerpen, 1996) Kapelrud , A.S., (1948) Joel Studies. Uppsala enLeipzig: 167 – 170. (Uppsala Universitets Årsskrift; 4) Kaufman, S. A. (1992) “Aramaic” In ABD IV 173 – 178. Koehler, L., en Baumgartner, W., (1981) Hebräisches und Aramäisches Lexikon zum Alten Testament. Leiden. Koehler, Ludwig, en Baumgartner, Walter, (2001 ) The Hebrew and Aramaic Lexicon of the Old Testament. Study Edition. Leiden, Boston, Keulen. (2 vols.). Koopmans, J.J., (1962) Aramäische Chrestomathie; Ausgewählte Texte (Inschriften, Ostraka und Papyri) bis zum 3. Jahrhundert n. Chr. Leiden: nr. 61 (52 – 54: tekst in kwadraatschrift) en 195 – 187. Kraeling, E.G., (1953) The Brooklyn Aramaic Papyri. New Haven. Krauss, S. (1966) Talmudische Archäologie. Hildesheim. Kugler, R. A. (2000)”Testaments.” in EDSS: 933 – 936. Lambert, W.G. (1975) Babylonian Wisdom Literature. Oxford. Lee, P., (2001) The 3ew Jerusalem in the Book of Revelation. A Study of Revelation 21 – 22 in the Light of its Background in Jewish Tradition. Tübingen. Legrand, Ph.-E, (1964), Hérodote. Histoires. Livre I. Parijs. Lemaire, A., (2008) “Nabonide et Gilgamesh: L’Araméen en Mésopotamie et à Qumrân.” (voorlopige tekst voor CATQ). Lettinga, J.P. (200011) Grammatica van het Bijbels Hebreeuws. Leiden, Boston, Keulen. Levy, J., (1867/1924/1963) 3euhebräisches und Chaldäisches Wörterbuch über die Talmudim und Midraschim. Leipzig (1867), Berlijn (1924) en Darmstadt (1963). (4 dln.). Licht, J., (1979) “An Ideal Town Plan from Qumran. The Description of the New Jerusalem.” IEJ 29: 45 – 59. Lisowski, G., (1993) Konkordanz zum hebräischen Alten Testament. Stuttgart. Maier, J., (1995, 1996) Die Qumran-Essener: die Texte vom Toten Meer. (UTB für Wissenschaft 1862; München) I (1995): 252 – 253 (1Q32), 277-279 (2Q24), 307 – 308 (5Q25), 369 – 370 (11Q18); II (1995) 732 – 735 (4Q554), 736 (4Q555); III (1996) (index)) Maier, J., (1997) Die Tempelrolle vom Toten Meer und das “3eue Jerusalem”. (UTB für Wissenschaft 829; München) (318, 319 – 320, 321 -324, 324, 324 – 328, 328 – 339) (Commentaar Maier: 1997: geen direct verband met de Tempelrol; wel thematisch verband; in het stadsplan zijn weggelaten de 12 poorten, die verbonden zijn bij middel van de boulevards; bij de reconstructie van de woonblokken klopt poortbouw niet) Maier, J., (2000) “Temple.” In EDDS: 921 – 927. Meiβner, B., (1925) Babylonien und Assyrien I. Heidelberg. Meyer, R., (1992) Hebräische Grammatik. I Schrift und Lautlehre. II Formenlehre. Flexionstabellen. Berlijn en New York. Meyer, R., (1965) “Der gegenwärtige Stand der Erforschung der in Palestina neu gefundenen hebräischen handschriften. 48. Die sogenannten ‘kleinen Höhlen’ von Qumran.” Theologische Literaturzeitung 90: 331 – 341. Milgrom, J., (1975) “Studies in the Temple Scroll. I. The Higher Status of the Levites.” JBL 57: 501 – 506 Milik, J.T., (1955) “Description de la Jérusalem Nouvelle.” DJD I: 134 – 135; pl. XXXI (foto’s) Milik, J.T., (1962) “Description de la Jerusalem Nouvelle.” DJD III: 184 – 193, pl. XL – XLI. Mink, H.-A. (1987) “The Use of Scripture in the Temple Scroll and the Status of the Scroll as Law.” ScJOT I: 20 – 50. Molin, G., “âalonoth ‘atumoth bei Ezechiel.” Biblische Zeitschrift NS XV (1971): 250 – 251. Muroaka, T (1972) “Notes on the Aramaic of the Genesis Apocryphon.” Revue de Qumran 8: 7 – 51. Negev, Avraham, (1973) “The Staircase-Tower in Nabataean Architecture.” Eretz Israel 11: 364 – 382. Peters, F. E., (1983) „City Planning in Greco-Roman Syria.“ Damaszener Mitteilungen 1: 269 – 277. Philo Alexandrinus: zie onder Colson en Whitaker. Puech, E., (1977) “Jerusalem nouvelle. ”La croyance des Esséniens en la vie future: 591 – 596. Puech, E., (1995) “A propos de la Jérusalem Nouvelle d’après les manuscrits de la Mer Morte. Semitica: 43 – 44 en 87 – 102.

157

Puech, Emile, (2003) “The Gates of New Jerusalem.” In Emanuel: studies in Hebrew Bible, Septuagint and the dead Sea scrolls in honor of Emanuel Tov. Onder redactie van Shalom Morton Paul. Brill. (VTsup 94): 379 – 392. Qimron, E., (1986) The Hebrew of the Dead Sea Scrolls. Atlanta. Reymond, P., (1958) L’eau, sa vie et sa signification dans l’Ancien Testament. (VTsup; 6). Leiden: 234 – 238. Ringgren, (1999) “‫”עָ בַ ד‬, in Botterweck en Ringgren (1999): 376 – 405. Rosenthal, F., (19956) A Grammar of Biblical Aramaic. Wiesbaden. Sarfatti, G., (1966) “’sp=’portico’”. Lešonénu XXXI: 79. Schattner - Rieser, U., (1997) “L’Araméen à Qumran.” In Qoumrân et les Manuscrits de la mer Morte. Parijs: 177 – 204. Schattner - Rieser, U., (2004) L’araméen ders manuscrits de la mer Morte. I. Grammaire. Parijs. Schattner - Rieser, U., (2008) “L’apport de la philologie araméenne te l’interprétaion des archaïsmes linguistiques pour la datation des textes araméens de Qumrân. ” publicatie door Daniël Stoeckl Ben Ezra en Katell Berthelot (unversiteit Aix-en-Provence) naar aanleiding van CTAQ in voorbereiding (uitgever: Brill, Leiden). Schiffman, L. H., (1993) “Sacred Space: The Land of Israel in the Temple Scroll.” In Biblical Archaeology today, 1990. Proceedings of the Second Congress on Biblical Archaeology, Jerusalem, June – July 1990. Jeruzalem: 398 - 410. Schiffman, L. H., (1995) Reclaiming the Dead Sea Scrolls. The History of Judaism, the Background of Christianity, the Lost Library of Qumran. New York, Londen, Toronto, Sydney, Auckland. Sim, U., (1996) Das himmlische Jerusalem in Apk 21, 1 – 22, 5 im Kontext biblisch-jüdischer Tradition und antiken Städtebaus. Trier. (Bochumer Altertumswissenschaftlichen Colloquium; 25) Schmid , K., (2006) 11 Das Sacharjabuch.” In Gertz (2006): 395 – 399. Shaked, S., (1995) “Qumran: Some Iranian Connections.” In Ziony, Zevit, Ginn, Seymour en Solokoff, Michael (eds.), Solving Riddles and Untying Knots. Biblical, Epigraphic, and Seùmitic Studies in Honor of Jonas C. Greenfield. Winona Lake: 277 – 281. Soden, W. von (1965). Akkadisches Handwörtrerbuch. Wiesbaden Söllner, P., (1998) “ Aramäische Qumranfragmente zum ‘Neuen Jerusalem.’ (4Q554 ; 5Q15).” Jerusalem, die hochgebaute Stadt. Eschatologischs und himmlisches Jerusalem im Frühjudentum und im frühen Christentum. TA3Z 25. Tübingen: 125 – 142. Starcky, J., (1977) “Jerusalem et les manuscrits de la Mer Morte.” MDB 1 (Nov./Dec. 1977): 38 – 40. Stegeman, H., (1983) “Die Bedeutung der Qumranfunde für die Erforschung der Apokalyptik.” In D. Hellholm (ed.) Apocalyptism in the Mediterranian World and the 3ear East. Tübingen: 495 – 530. Steudel, A., (2001) Die Texte aus Qumran II. Hebräisch/Aramäisch und Deutsch. Darmstadt. (Met medewerking van Hans-Ulrich Boesche, Birgit Bredereke, Christoph A. Gasser and Roman Vielhauer). Stoebe, H.J., (1966) “Fenster” in Biblisch-Historisches Handwörterbuch. Göttingen: 470. Strugnell, J.A., (1988) Preliminary Concordance to the Hebrew and Aramaic fragments from Qumran Caves II – X, Including Especially the Unpublished Material from Cave IV. Volume V: Aramaic Part. Steunt op het werk van R.E. Brown, J.A. Fitzmyer, W.G. Oxtoby en J. Texidor. Göttingen. Sukenik, Eleazar, (1955) The Dead Sea Scrolls of the Hebrew University. Jeruzalem. Swanson, D.D., (1999) recensie van Chyutin 1997 in DSD 6: 199 – 202. Tigchelaar, E. J. C., (1998) recensie van Chyutin: 1997 in RdQ: 453 – 457. Tigchelaar, E. J. C., (2007) “The Imaginal Context and the Visionary of the Aramaic new Jerusalem.” In Hilhorst e.a.: 257 – 270. Tov, E., (1999) “The Correction Procedures in the Texts from the Judean Desert.” In Provo: 232 – 263. Tov, E., (2002) “E. Lists of Specific Groups of Texts from the Judaean Desert. 5. Aramaic Texts (Documentary and Non-documentary)”: 221 – 226; “J. Chronological Index of the Texts from the Judaean Desert. Table 5.: Chronological Synopsis of the Qumran texts”: 371 – 375. In Indices and Introduction. DJD XXXIX: 34, 38, 74 en 84 (compositie, foto’s en publicatie). Tov, E., (2004) Scribal Practices and Approaches Reflected in the Texts Found in the Judean Desert. Leiden en Boston. VanderKam, J. en Flint, P., (2002) The Meaning of the Dead Sea Scrolls. The Significance for Understanding the Bible, Judaisme, Jesus, and Christianty. San Francisco: 69, 237, 369 – 375. Vaux, de R., (1972) Hoe het oude Israël leefde. De instellingen van het Oude testament. Roermond. Vermes, G., (1995) The Dead Sea Scrolls in English. Sheffield: 324 – 326. (1987: 271 – 273)

158

Vermes, G., (1997) The Complete Dead Sea Scrolls in English. New York: 568 – 570. (2004) 607 – 611 Wacholder,B.Z., (1992) “Ezekiel and Ezekielism as Progenitors of Essenism”. In Dimant, D., en Rapoport (eds.), The Dead Sea Scrolls. Forty Years of Research. Leiden: 186 – 195. Wacholder, B.Z., (1993) “Geomessianism: Why Did the Essenes Settle in Qumran?” In Chyet, St. F. en Ellenson D. H. (eds.), Bits of Honey. Essays for Samson H. Levey. Atlanta: 131 – 138. Watzinger, C., (1933 - 1935) Denkmäler Palästinas. Eine Einführung in die Archäologie des Heiligen Landes. I – II. Leipzig. White, S., (1994) Qumran Cave 4.VIII. Parabiblical Texts, Part I (DJD XIII). Oxford: 319 – 333. Wise, M. O., (1990) A Critical Study of the Temple Scroll from Qumran 11. Chicago. Wise, M. O., (1996) The Dead Sea Scrolls. A 3ew Translation. San Francisco: 180 – 184. Wiseman, D. J., (1972) “A Babylonian Architect.”Anatolian Studies XXII: 137 – 144. Woolley, C. L. en Lawrence, Th. E., (1969), Carcemish: Report on the Excavations at Djerablus on behalf of the British Museum II. Introductory by D. G. Hogarth. Londen. Wright, G.H.R., (1985) Ancient Building in South Syria and Palestine. Leiden. (Handbuch der Orientalistik. 7. Abteilung. Kunst Und Archäologie; 3). Wycherly, R.E., (19762) How the Greeks Built Cities. New York. Yadin, Y., (1983)The Temple Scroll. Introduction. Jeruzalem, The Israel Exploration Society, The Institute of Archaeology of the Hebrew University of Jerusalem. The Shrine of the Book: 226, 235, 241. Yadin, Y., (1958) “Solomon’s City Wall and the Gate at Gezer”. IEJ 8: 80- 86. Yarbro-Collins, A. (2006) “The Dream of a New Jerusalem at Qumran.” In BDSS 231 – 254. Zenger, E. a. o. (eds.), (1995) Einleitung in das Alte Testament. Stuttgart,Berlijn en Keulen. Zenger, E., (1995b) “11. Das Buch Sacharja.”. Zenger (1995): 525 - 530 Zimmerli, W., (1969) Ezechiel. 2. Teilband. Ezechiel 25 – 48.Neukirchen – Vluyn. Zimmerli, W., (1983) Ezekiel 2. A Commentary o, the Book of the Prophet Ezekiel. Chapters 25 – 48. Philadelphia.

31.3. Electronische en microficheliteratuur Comprehensive Aramaic Lexicon. Hebrew Union College. Jewish Institute of Religion. Cincinnati (VSA). http://cal can.huc.edu/main index.html. The Dead Sea Scrolls. Electronic Reference Library. Volume I. Uitgegeven door Timothy Lim na raadpleging van Philip S. Alexander. Oxford University Press en Brill Academic Publishers, Oxford en Leiden. Companion Volume to the Dead Sea Scrolls.Microfiche Edition. (1995) Uitgegeven door Emmanuel Tov in samenwerking met Stephen J. Pfann. Brill, Leiden, New York/Keulen en IDC, Leiden. The Dead Sea Scrolls on Microfiche. A Comprehensive Facsimile Edition of the Texts from the Judean desert. Companion Volume. (1993) Uitgegeven door Emmanuel Tov in samenwerking met Stephen J. Pfann. Brill, Leiden, New York/Keulen en IDC, Leiden. The Dead Sea Scrolls on Microfiche. A Comprehensive Facsimile Edition of the Texts from the Judean desert. Inventory Lists of Photographs. (1993) Verzameld oor Stepen A. Reed en uitgegeven door Marilyn J. Lundberg. Brill, Leiden, New York/Keulen en IDC, Leiden. The Dead Sea Scrolls on Microfiche Edition. A Comprehensive Facsimile Edition of the Texts of the Judean Desert. (s. d.) Uitgegeven door Emmanuel Tov. Brill, s. l. en IDC, s. l.

31.4. Afkortingen 31.4.1. Geraadpleegde literatuur ABD: Anchor Bible Dictionary. Freedman, David, Noel (ed.). New York, Doubleday. 1992. AJA: American Journal of Archaeology ALUOS: Annual of the Leeds University Oriental Society. BDSS: Charlesworth, James H. (ed.), The Bible and the Dead Sea Scrolls. Volume three: The Scrolls and Christian Origins. Baylor University Press, Waco (Texas). Biblical Interpretation CAD: Assyrian Dictionary of the Oriental Institute of the University of Chicago. Oriental Instute of the University of Chicago, Chicago.

159

CATQ: Conference on “The Aramaic Texts from Qumran”. Aix-en-Provence, 30 juni – 2 juli, 2008. CIS: (1900 – 1950) Corpus inscriptionum semiticarum/Répertoire d’épigraphie sémitique. Parijs, Imprimerie nationale. (3 vols.). DJD: Discoveries of the Judaean Desert. DSD: Dead Sea Discoveries. DSSU: Eisenman, R. en Wise, Michael, (1992) The Dead Sea Scrolls Uncovered. Shaftesbury. EDSS: Encyclopedia of the Dead Sea Scrolls. Henoch: Studi Storicofilologici sull’ebraismo. Historical and Philological Studies on Judaism. IEJ: Israel Exploration Journal JBL: Journal of Biblical Literature JTS: Journal of theological Studies. Oxford. KAI: Donner, Herbert en Röllig, Wolfgang, (2002) Kanaanäische und Aramäsche Inschriften. Wiesbaden, Harrassowitz. Kleine Pauly, Der: Ziegler, Konrat en Sontheimer, Walther (eds.; 1979) Der Kleine Pauly. Lexikon der Antike in fünf Bänden. München, Deutscher Taschenbuchverlag. Maarav: A Journal for the Study of the 3orthwest Semitic Languages and Literatures. MDB: Le Monde de la Bible. MDOG: Mitteilungen der Deutsche Orientgesellschaft. Meghillot. Studies in the Dead Sea Scrolls. (Hebreeuws) Universitit Haifa en Bialik Instituut, Haifa en Jeruzalem. Provo: The Provo International Conference on the Dead Sea Scrolls. Technological Innovations. 3ew texts, and reformulated Issues. D.W. Parry en E. Ulrich. STDJ 30. Leiden/Boston/Keulen. RBL: Review of Biblical Literature. RdQ: Revue de Qumran RES: Revue des Etudes Sémitiques (et Babyloniaca). ScJOT: Scandinavian Jopurnal for the Old Testament. STDJ: Studies on the Texts of the Desert of Judah

30.4.2. Assyriologie AO: Musée du Louvre, Parijs BM: British Museum, Londen SU: signatuur teksten uit Sultanepe-Urfa (Gurney, O.R., (1957 en 1964) The Sultantepe tablets. I (met J.J. Finkelstein) en II (met P. Hulin). British Institute of Archaeology. Ankara.) VAT: Vorderasiatisches Museum, Berlijn

160

32. Auteursregister Abegg: I 30, 31, 87, 88, 89, 91, 93, 94, 280, 281, 282, 283 en 284; II 7, 8, 33, 50, 51, 52, 53, 54, 55, 56, 57, 59, 60, 61, 62, 63, 64, 65, 66, 67, 69, 70, 75, 80, 83 en 104. Albright: I 225. Allen: I 146, 164, 232, 244 en 296, II 140, 141, 142 en 144. Antonissen: I 40 en 169; II 75. Aune II 75. Baillet: I 27, 31, 37, 64, 65, 71, 88, 164, 165, 171, 196, 291 en 314; II 9, 10, 11, 12, 13, 61, 65 en 101. Bauer: II 59, 104, 105. Baumgartner: I 87, 88, 89, 90, 93, 212, 281 en 288; II 54, 57, 91, 95, 101 en 102. Ben David: II 79. Ben-Dov: I 247. Berlejung: I 60. Bernhardt: I 64, 113, 126, 131, 133, 134, 135, 136, 146, 171, 196 en 197; II 27, 51, 52, 53, 55, 56, 57, 62, 63, 65, 66, 88, 9, 94, 96 en 98. Beyer: I 20, 21, 30, 31, 32, 36, 44, 45, 47, 62, 65, 84, 85, 87, 88, 89, 91, 92, 94, 108, 134, 143, 148, 152, 171, 196, 197, 262, 271, 288, 292 en 302; II 8, 17, 21, 24, 34, 40, 51, 52, 53, 54, 55, 56, 57, 59, 60, 61, 62, 63, 65, 66, 69, 70, 75, 79, 80, 88, 91, 95, 96, 99, 101, 102, 103, 104 en 105. Bezold: II 95. Block: I 137; II 139 en 141. Brooks: II 95. Broshi: I 36, 43, 64, 66, 74, 76, 78, 80, 148, 152, 171, 197en 305; II 75, 79, 80 en 130. Brown: II 22. Bühl: II 89. Busink: II 143. Carmignac: I 37, 64. Chantraine: I 80. Chyutin: I 20, 43, 46, 64, 78, 134, 139, 140, 141, 146, 149, 150, 171, 292; 302 en 305; II 18, 21, 22, 51, 52, 53, 54, 55, 56, 57, 62, 63, 65, 66, 75, 86, 88, 96 en 136. Collins: I 20, 59, 61, 287en 297; II 22. Cook: I 20, 21, 29, 30, 31, 36, 44, 45, 47, 64, 83, 88, 90, 92, 93, 94, 95, 108, 131, 134, 135, 136, 144, 152 en 302; II 7, 8, 9, 10, 11, 13, 14, 16, 17, 21, 22, 23, 24, 27, 37, 51, 52, 53, 54, 55, 56, 57, 60, 61, 62, 63, 65, 66, 70, 75, 83, 88 en 91. Cooke: I 146. Cowley: II 85, 87 en105. Dalman: II 89. Diez Merino: I 89. Dimant: I 59, 64, 90. Ditommaso: I 19, 20, 29, 30, 31, 32, 33, 34, 36, 37, 41, 43, 44, 45, 46, 47, 48, 49, 50, 64, 66, 67, 68, 78, 79, 88, 97, 98, 99, 101, 107, 131, 134, 135, 136, 153, 171, 197, 205, 206, 289, 292, 293, 294, 295, 301, 302 en 317; II 16, 17, 18, 21, 22, 23, 24, 45, 51, 52, 54, 55, 56, 57, 60, 61, 62, 63, 65, 66, 75, 76, 78, 91, 114 en 115. Ego: I 296. Eisenman: I 37, 43, 44, 64, 132, 143, 144, 152 en 290; II 17, 21, 56 en 75. Fassberg: I 21, 90, 93, 94; II 101, 102, 103 en 105. Finkelstein: I 75. Fitzmyer: I 88, 90, 91, 122, 125, 131, 134 en 135; II 8, 9, 10, 11, 27, 29, 51, 52, 53, 54, 55, 56, 161

57, 61, 62, 63, 65, 66, 84 en 88. Flint: I 36, 37, 43, 64, 149, 171, 290 en 305; II 130. Frey: I 37, 48, 50, 64, 65, 66, 67 en 303. Fuhs: I 146. Fujita: I 171. Galling: II 89. García Martínez: I 22, 27, 28, 29, 30, 31, 32, 33, 34, 35, 36, 37, 41, 42, 44, 45, 46, 50, 59, 64, 66, 71, 76, 79, 84, 85, 88, 108, 109, 112, 113, 116, 117, 119, 125, 126, 127, 129, 130, 131, 132, 133, 134, 135, 137, 138, 139, 141, 143, 144, 145, 150, 152, 153, 154, 160, 161, 171, 172, 173, 177, 196, 197, 211, 212, 231, 234, 254, 257, 265, 270, 283, 290, 293 en 304; II 9, 10, 11, 15, 17, 21, 23, 24, 27, 29, 32, 33, 34, 35, 36, 37, 40, 41, 42, 43, 44, 45, 51, 52, 53, 54, 55, 56, 57, 59, 60, 61, 62, 63, 64, 65, 66, 75, 79, 80, 83, 84, 88, 89, 91, 93, 95, 96, 98, 99, 100 en 104. George: I 118, 203, 210, 237, 238, 239, 240, 241, 242, 244, 245 en 246; II 78, 148, 149, 150, 151 en 152. Gesenius: II 55, 89, 91 en 101. Gertz: I 68 en 271. Grabbe: I 64. Greenfield: I 37, 64 en 90; II 51, 52, 53, 56, 63, 65, 66, 81, 82, 87, 92, 94, 95, 96, 97, 98, 99 en 102. Hahn: I 20, 59. Haeseryn: II 112. Harrington: zie Fitzmyer. Harris: II 56. Heinrich: I 176. Herbert: I 269. Herodotus: I 112 en 304. Herzog: I 75, 225; II 138 en 139. Hiëronymus: II 79, 82, 89 en 101. Hoepfner: I 77, 78. Hoftijzer: I 137. Hossfeld: I 62. Jastrow: II 81, 93, 94 en 96. Jean: I 137. Johns: I 64 en 145. Jongeling: I 43, 64, 137 en 161. Joosten: I 249. Josephus: I 257, 275 en 294. Kapelrud: I 296. Kaufman: I 84 en 85; II 82 en 102. Koopmans: II 9, 11, 12, 61 en 65. Koehler: zie Baumgartner. Kraeling: II 85. Krauss: I 137 ; II 79, 88 en 89. Kugler: I 59. Lambert: I 242. Lawrence: II 89. Leander: zie Bauer. Lee: I 64. Lemaire: I 247. Lettinga: I 174. 162

Levy: II 81, 93 en 94. Licht: I 41, 42, 64, 75, 113, 119, 121, 122, 123, 125, 126, 127, 128, 129, 138, 139, 143, 148, 149, 150, 171, 180, 225, 230, 231, 304 en 305; II 29, 51, 52, 55, 56, 63, 65, 86, 87, 96, 130, 132, 133, 135 en 138. Lieberman: II 94. Lisowski: II 103, 104 en 105. Löw: II 94. Maier: I 36, 42, 43, 64, 88, 131, 134, 143, 145, 152 en 176; II 11, 12, 13, 21, 40, 51, 52, 53, 54, 55, 56, 57, 60, 61, 62, 63, 65, 66, 75, 87, 88, 91, 92, 96 en 99. Mathias: I 60. Maurer: II 33. Mazar: I 231. Meiβner: I 65. Meyer: I 65, 171 en 174. Milgrom: I 272. Milik: I 20, 27, 29, 31, 33, 35, 36, 37, 40, 41, 42, 43, 48, 49, 50, 64, 65, 71, 80, 83, 84, 86, 90, 91, 116, 121, 122, 125, 126, 127, 130, 131, 133, 134, 135, 136, 137, 139, 143, 146, 147, 150, 151, 152, 155, 160, 171, 196, 212, 302, 304 en 305; II 7, 26, 27, 28, 29, 31, 32, 50, 51, 52, 53, 55, 56, 57, 59, 62, 63, 65, 66, 67, 68, 75, 79, 81, 82, 83, 84, 85, 86, 87, 88, 89, 92, 93, 94, 95, 96, 97, 98, 99, 100, 101 en 102. Mink: I 175. Molin: II 85, 88 en 89. Muroaka: I 90; II 101. Negev: I 73, 126; II 134. Ovadiah: I 75. Peters: I 77. Philo: I 176 en 257. Puech: I 22, 23, 28, 31, 32, 36, 37, 41, 42, 43, 64, 67, 71, 79, 80, 86, 95, 101, 108, 112, 116, 117, 119, 126, 129, 130, 131, 132, 138, 139, 143, 145, 148, 150, 152, 155, 156, 161, 171, 197, 291, 295, 298, 302 ,en 305; II 18, 21, 22, 26, 51, 52, 53, 56, 57, 62, 63, 66, 75, 79, 80, 82, 85, 86, 87, 90, 92, 94, 95, 97 en 101. Qimron: I 83; II 49. Reymond: I 298. Ringgren: II 22 Rosenthal: I 87, 88, 89, 90, 93, 196 en 267; II 102. Sarfatti: II 82. Schaper: I 271. Schattner – Rieser: I 83, 84, 86, 87, 88, 89, 91, 93 ,en 94; II 43, 96 ,en 102. Schiffman: I 43, 79, 144, 171 en 257. Schwander: zie Hoepfner. Seidl: I 176. Shaked: I 88. Silberman: I 75. Sim: I 64, 65 en 66. Schmid: I 61 en 62. Soden, von: II 82. Sokoloff: II 51, 53, 82, 92, 94 en 102. Söllner: I 29, 30, 45 en 64; II 21. Starcky: I 20, 37, 41, 42, 50, 151, 152, 153, 302 en 304; II 79 en 88. Steudel: I 162. 163

Stegeman: I 59. Stoebe: II 89. Strugnell: I 32, 50, 292 en 295; II 17, 18 en 24. Sukenik: I 142. Swanson: I 175. Tigchelaar: I 20, 29, 30, 31, 32, 36, 44, 45, 46, 47, 50, 60, 62, 63, 71, 88, 125, 126, 132, 134, 143, 152, 161, 171, 196, 211, 254, 296 en 303; II 9, 10, 11, 15, 17, 21, 23, 24, 27, 29, 33, 34, 36, 37, 40, 51, 52, 53, 54, 55, 56, 57, 60, 61, 62, 63, 65, 66, 75, 83, 84, 88, 91 en 99. Tov: I 19, 27, 28, 31, 34, 44, 63, 71 en 301; II 23, 73, 74, 75, 83 en 84. Tropper: II 65. VanderKam: zie Flint. Vaux, de: I 255 en 278. Vermes: I 36, 37, 64 en 132. Wacholder: I 64, 65 en 171. Watzinger II 89. White: I 50. Wise: I 23, 29, 37, 42, 43, 44, 64, 109, 132, 143, 144, 152, 155, 161, 171, 180, 206, 253, 276 en 290; II 17, 21, 55, 56 en 75. Wiseman: I 176. Woolley: zie Lawrence. Woude, van der: I 29, 30, 36, 64, 71, 88, 143, 152, 153, 171, 175, 177, 283 en 290; II 56, 61, 62, 65 en 75. Wright: I 176. Wycherly: I 77 Yadin: I 36, 50, 54, 64, 128, 142, 161, 175, 179, 180, 195, 198, 225, 229, 230, 231, 232, 233, 234, 244 en 246; II 57, 63, 87, 88, 90, 94, 128, 133, 139, 145, 146 en 147. Yarbro Collins: I 64, 143 en 145. Zenger: I 62 en 297. Zimmerli: I 146 en 296. Zuckermandel: II 94.

164

33. Referentie belangrijke architectonische beschrijvingen andere teksten Brief van Aristeas § 83 - 106 Exodus Taba: Opdracht God aan Mozes: opdrachtsomschrijving bouw heiligdom (26: 1; 4; 6 – 7; 10 – 11; 14 – 26; 35; 25: 9 – 21; 23 – 29; 31 - 40; 27: 1 - 8; 30: 1 – 6; 18). Tabb: God aan Mozes: opdracht aan de kinderen van Israël: inventaris grondstoffen van het te brengen hefoffer (25: 3 – 5); Tabc: God stelt Mozes gerust: hij heeft aan de vaklui de nodige wijsheid, verstand en wetenschap verleend, de nodige werkzaamheden uit te voeren (beknopte inventaris van de te leveren bestanddelen) (31: 7 – 9); Tabd: Mozes deelt de opdracht tot levering van grondstoffen mee aan het volk (35: 5 – 7); Tabe: Mozes deelt de opdracht mee tot vervaardiging van de bestanddelen van het heiligdom (35: 11 – 18); Tabf: Mozes stelt het volk gerust: God heeft aan de desbetreffende vaklui wijsheid, verstand en wetenschap heeft verleend, om deskundig metalen en kostbaar gesteente te bewerken textiel te vervaardigen (35: 32 – 33 en 35); Tabg: inventaris van de metalen voor de bouw van het heiligdom en de toepassing ervan (38: 23 – 31); Tabh: inzameling van de onderdelen (35: 22 – 25); Tabi: inventaris van de ingezamelde onderdelen (39: 33 – 40); Tabj: bouw van het heiligdom (36: 8; 11 – 14; 17 – 36; 37: 1 – 4; 6 – 7; 9 – 23; 25 – 28; 38: 1 - 11; 14 - 18; 20); Tabk: opdrachtsomschrijving tot inrichting van het heiligdom (40: 2 – 8); Tabl: uitvoering inrichting van het heiligdom (40: 17 – 22; 24 – 26; 29). Ezechiël 1. De nieuwe tempel (40: 1 – 43: 11) 1.1. Inleiding (40: 1 – 4) 1.2. Ontwerp van de heilige ruimte (40: 5 – 46) 1.2.1. Uiterlijke kenmerken van het tempelcomplex (40: 5 – 19) buitenmuur (40: 5) buitenste oostpoort (40: 6 – 16) buitenste voorhof (40: 17 – 19) Buitenste noordpoort (40: 20 – 23) Buitenste zuidpoort (40: 24 – 27) 1.2.2. Kenmerken interieur tempelcomplex (40: 28 – 46) poorten van de binnenste muur (40: 28 – 31): zuid-, oosten noordpoort offerkamer bij de noordpoort (40: 38 – 43) kamers van de priesters (40: 44 – 46) voorhof (40: 47) 1.3. Opmeting tempelgebouw (40: 48 – 42: 20) 1.3.1. Inkomhal (40: 48 – 41: 4) 165

1.3.2. Tempelinterieur (41: 1 – 4) 1.3.3. Zijvleugels (41: 5 – 12) 1.3.4. Algemene afmetingen van het tempelcomplex (41: 13 – 15a) 1.3.5. Interieurversieringen en meubilair (41: 15b – 26) 1.3.6. Priesterlijke sacristieën (42: 1 – 14) 1.3.7. Afsluitende opmeting van het tempelcomplex (42: 15 – 20) 1.4. God keer terug in de tempel (43: 1 – 9) 1.5. Epiloog van het tempelvisioen (43: 10 – 11) 2. De nieuwe Tōrā (43: 12 – 46: 24) 2.1. Nieuw altaar en zijn inwijding (43: 13 – 27) 2.1.1. Aard altaar (43: 13 – 17) 2.1.2. Inwijding altaar (43: 18 – 27): eerste dag, tweede dag en derde tot en met zevende dag 2.2. Bepalingen buitenste oostpoort (44: 1 – 3) 2.3. Bepalingen tempeldienst (44: 4 – 31) 2.3.1. Inleiding (44: 4 – 6a) 2.3.2. Probleem uit het verleden: schending heiligdom (44: 6b – 8) 2.3.3. Oplossing voor de toekomst: bescherming heiligdom (44: 9 – 16) rol Levieten (44: 9 – 14) rol Zadokieten (44: 15 – 16) 2.3.4. De nieuwe Zadokietische orde (44: 17 – 31) praktische instructies voor de Zadokieten (44: 17 – 27) bijzondere status van de Zadokieten (44: 28 – 31) 2.4. Verdeling centrale landstrook onder priesters, Levieten, de stad en de vorst (45: 1 – 8a) 2.5. Bestuurlijke bepalingen (45: 8b – 13) 2.5.1. Morele plicht vorst (45: 8b – 9) 2.5.2. Zakelijke ordonnantie: ijken van de gewichten (45: 10 – 12) 2.6. Algemene offerbepalingen(45: 13 – 17) 2.7. Feestkalender (45: 18 – 46: 15) 2.7.1. Nieuwe Pasen (45: 18 – 25) 2.7.2. Andere feesten (46: 1 – 15) 2.7.3. Offer van de vorst 2.8. Regels voor beheer van het koninklijk landgoed (46: 16 – 18) 2.9. Tempelkeukens (46: 19 – 24) 3. Het nieuwe land (47: 1 – 48: 29) 3.1. Genezing van het land (47: 1 – 12) 3.1.1. Visioen van de rivier van het leven (47: 1 – 7) 3.1.2. Interpretatie van de rivier van het leven (47: 8 – 12) 3.2. Hertoewijzing van het land van Israël (47: 13 – 48: 29) 3.2.1. Nieuwe grenzen voor het land (47: 13 – 23) inleiding (47: 13 – 14) lijst grenzen (47: 15 – 20) epiloog (47: 21 – 23) 3.2.2. Nieuwe verdeling van het erfland onder de stammen (48: 1 – 7; 23 – 29) 3.2.3. Het heilige “reservaat” (48: 8 – 22) heilig land (48: 8 – 14) publiek land (48: 15 – 20) 166

land vorst (48: 21 – 22) 4. Nieuwe stad (poorten, afmetingen en benaming) (48: 30 – 35) Ezra eerste edict (1: 1 - 6) inventaris tempelvaatwerk (1: 7 – 11) periode, voorafgaand aan bouw (3: 1 – 6) leggen funderingen (6: 3 – 5) tweede edict (6: 16 - 22) viering voltooiing (6: 16 – 22) Makkabeeën 1 Makkabeeën 2 Makkabeeën ehemija machtiging vanwege de Perzische koning (2: 8 - 8) verkenning omwalling (2: 12 - 15) herstel omwalling (3) inwijding omwalling (12: 27 - 43) Tempelrol 11Q19 III 1 – XIII 9; XXX 3 – XLIV 7/2 ; XLVI 1 – 11//11Q20 VIII 9 – 12; IX 1 – 5; X 1 – 6; XI 16 – 17; XII 15 – 26; XIII 1 – 2, 10. 1. Tempelgebouw en altaaromgeving (III - XIII 7) 1.1. Materiaal 1.1.1. Materiaal voor de bouw van de tempel (III ? -14a) 1.1.2. Zilver en goud als materialen voor het tempelgerei (III ? -14a) 1.1.3. Materiaal van het bronzen brandofferaltaar (III 14b – IV 01) 1.2. Het tempelgebouw zelf 1.2.1. Nevengebouwen (IV: 01? – 6) 1.2.2. Voorhal, tempelhal, allerheiligste (IV: 7 – 5: ?) 1.2.3. Bovenverdiep (V ? – 12) 1.2.4. Galerijvoorbouw (V 13 - ?) 1.2.6. Inrichting van het allerheiligste 1.2.6.1.Gebinte (VI ? – VII 7a) 1.2.6.2. Ark, cherubijnenpaar en gouden gordijn (VII 7b – 22?) 1.2.7. Inrichting van het tempelgebouw 1.2.7.1. Afmetingen van het tempelgebouw 1.2.7.2. Toonbrodentafel, ritueel en kandelaar (VIII 5 – IX 12a?) 1.2.7.3. Inrichting tempelhal en voorhang X ? -?) 1.3. Brandofferaltaar 1.3.2. Brandofferaltaar (XII 8 – 13: ?) 1.3.3. Moeilijk situeerbare bepalingen (XIII ? - 7) 2. Gebouwen/inrichtingen in de onmiddellijke omgeving van de tempel 167

2.1. Trappenhuis ten noordoosten van het tempelgebouw (XXX ? – XXXI 9) 2.2. Het huis met het wasbekken (XXXI 10 – XXXIII 7) 2.3. Huis van het cultusgerei (XXXIII 8 – 34: ?) 2.4. Slachtplaats (XXXIV: ? – XXXV?) 2.5. Waarschuwing betreffende betreden door onbevoegden (XXXV ? - 9) 2.6. Stoa ten het westen van het tempelgebouw (XXXV 10 – 15a) 3. De hoven van het heiligdom 3.1. Binnenhof (priesterhof) 3.1.1. Bouwopdracht, oppervlakte, muur binnenhof (XXXVI ? – 7a) 3.1.2. Poortgebouwen binnenhof (XXXVI 7b - 11) 3.1.3. Omwalling binnenhof (– XXXVII ?) 3.1.4. Galerijvoorbouw (XXXVII? - 12) 3.1.5. Kookplaatsen (XXXVII 13 – 38: ?) 3.1.6. Bestemming (XXXXVIII ? - 11) 3.2. Middenhof (mannenhof) 3.2.1. Bouwopdracht, oppervlakte, muur (XXXVIII 12 – 39: ?) 3.2.2. Uitgeslotenen en toegangsgerechtigden middenhof (XXXIX ? – 11a) 3.2.3. Benaming en afmetingen van de poortgebouwen en afstand van de muursegmenten middenhof (XXXIX 11b – 16) 3.3. Buitenhof (Israëlietenhof) 3.3.1. Bouwopdracht, oppervlakte, muur buitenhof (XL 5 – 11a) 3.3.2. Poortgebouwen buitenhof (afmetingen en situering) (XL 11b – 13a) 3.3.3. Afmetingen van het gehele complex buitenhof (XL 13b – 41: 11) 3.3.4. Constructie van poortgebouwen (XLI 12 – 17a) 3.3.5. Achter- en voorkamers en galerijvoorbouw (XLI 17b – 42: 6) 3.3.6. Trappenhuizen (XLII 7 – 9a) 3.3.7. Indeling in verdiepingen (XLI I9b – 10a) 3.3.8. Constructie voor loofhutten en gasten (XLII 10b – 17a) 3.3.9. Aanwijzingen voor het feest (XLII 17b – 43: ? ) 3.3.10. Toewijzing van de ruimten aan de stammen (XLIV 3 – XLV 2 ) 4. Rituele bescherming van het heiligdom en van de stad van het heiligdom: 4.2. Inrichtingen 4.2.1. Vogelverschrikking (XLVI 03 – 4) 4.2.2. Terras/gracht (XLVI 5 – 8) 4.2.3. Ommuring/talud (‫( )חיל‬XLVI 9 – 12) 4.2.4. Toiletten (XLVI 13 – 16a) 4.2.5. Plaatsen buiten de stad voor vreemdelingen, mensen met vloeiingen, mestruerende vrouwen en kraamvrouwen (XLVI 16b – XLVII 2) Tempel van Salomo beschrijving tempelgebouw (1 Kon 6: 2 - 38; 2 Kron 3: 3 - 14) twee bronzen zuilen, Jakin en Boaz (1 Kon 7: 15 - 22; 2 Kron 3: 15 - 17) bronzen altaar (1 Kon nihil; 2 Kron 4: 1) de wasbekkens (1 Kon 6: 23 - 39; 2 Kron 4: 2 - 15) overzicht uitgevoerde metaalwerken (1 Kon 7: 40 - 50; 2 Kron 4: 16 - 22) voorhof en profane bouwwerken (1 Kon 7 - 12; 2 Kron nihil)

168

beschrijving tempelgebouw algemene omtrek: 60 x 20 ellen grondvesten inkomhal 20 x 10 ellen 20 ellen breed en hoog overtrokken door middel van goud afgesloten vensters/nissen gehele gebouw overdekt door middel van dennenhout en daarna door middel van goud, waar bovenop versiering van palmen en ketenwerk gehele gebouw overtrokken door middel van kostbare stenen goud afkomstig uit Parvaïm aangebouwde kamers steen als bouwmateriaal trap en zijn toegangsdeur gewelven van cederhout aangebouwde kamers binnenbekleding: cederhouten wanden en dennenhouten vloer het allerheiligste: 20 x 20 ellen overtrokken door middel van goud het heilige 40 x 20 ellen gouden nagels van 5 šekel versiering wandbekleding allerheiligste (20 x 20 ellen) als standplaats voor de ark wandbekleding: goud de gehele tempel bekleed met goud inclusief het reukwerkaltaar de twee cherubijnen wanden versierd met gegraveerde cherubijnen en palmbomen vloer overtrokken door middel van goud dubbele deuren voorhang allerheiligste: blauwpurperen wol, roodpurperen wol en karmozijnrode wol afscherming voorhof grote voorhof van de priesters deuren overtrokken door middel van brons intermezzo: bouw paleis Salomo beschrijving metalen meubilair en voorwerpen Salomo laat Hiram halen, om het bronswerk te vervaardigen uitgevoerd de twee bronzen zuilen, Jakin en Boaz twee bronzen zuilen

twee kapitelen in brons gegoten elk vijf el hoog bovenaan twee netten ketenen twee rijen leliewerk op de kapitelen van vier el granaatappels bovenop het kapiteel

1 Kon

2 Kron

6: 2 6: 3 -

3: 3

6: 4 -

6: 5 – 6 en 10 6: 7 6: 8 6: 9 6: 10 6: 15 6: 16 6: 17 6: 18 6: 19 - 20 6: 21 6: 22 – 23 6: 23 – 28 6: 29 6: 30 6: 31 - 35 -

3: 4 3: 4 3: 5

3: 6 3: 6

3: 8 3: 8 3: 9

3: 10 - 13 3: 14

6: 36

4: 9

7: 1 - 12

-

7: 13 - 14 door Hiram elk 18 el hoog en 12 el in omtrek 7: 15 7: 16

door Salomo 35 el lang 3: 15

3: 15

7: 17 3: 16 7: 18 7: 19 200 7: 20 7: 21 7: 22

oprichting en benaming van de twee zuilen leliewerk het bronzen altaar bronzen altaar 20 x 20 x 10 ellen de wasbekkens

100 3: 16 3: 17

4: 1

169

gegoten wasbekken met een doormeter van 10 ellen, 5 ellen hoog en 30 ellen in omtrek onder de rand twee rijen kolokwinten 10 in één el staat op 12 runderen, waarvan drie gericht naar het noorden, drie naar het westen, drie naar het zuiden en drie naar het oosten wanddikte: een handbreed; inhoud 2 000 bat

7: 23 7: 24 7: 25

7: 26

10 wasvaten; vijf links en vijf rechts 10 bronzen stellingen: 4 x 4 x 3 el lijsten tussen randen aan de stellingen afbeeldingen op de lijsten: leeuwen, runderen en cherubijnen; elke stelling had vier wielen en bronzen platen; de vier hoeken hadden schouders de mond bestond binnenin uit een rand de vier wielen bevonden zich onder de lijsten; de assen waren bevestigd aan de stelling; doormeter van een el: 1,5 el de wielen hadden de vorm van een wagenwiel; assen, naven, dwarsbalken en spaken waren gegoten schouders op de vier hoeken van de stelling; de schouders staken uit bovenop elke stelling: ronde hoogte met een omtrek van een halve el; handvaten en lijsten bovenaan elke stelling de platen van de handvaten; op de lijsten cherubijnen, leeuwen, palmbomen en andere versierselen alle stellingen waren identiek 10 bronzen wasvaten elk 4 el (hoog?) met een inhoud van 40 bat; op elke stelling een wasvat vijf stellingen aan de rechterzijde van het gebouw en vijf aan de linkerzijde; het grote wasbekken aan de rechterzijde

uitgevoerd door overzicht uitgevoerde metaalwerken wasvaten, schoffels, sprengbekkens twee zuilen, bollen van de kapitelen, twee netten, 400 granaatappels, twee netten, 10 stellingen en 10 wasvaten op de stellingen

4: 2

twee rijen 10 in één el 4: 3 - 4 inhoud 3 000 bat 4: 5 4: 6

7: 27 7: 28 7: 29 7: 30 7: 31 7: 32 7: 33 7: 34 7: 35 7: 36 7: 37 7: 38 7: 39 oostwaarts naar het zuiden 7: 39

zuidwaarts 4: 10 Huram

7: 40 7: 41 7: 42 7: 42

Hiram maakt potten, schoffels, sprengbekkens, vaten van gepolijst brons het grote wasbekken met 12 runderen algemene vermelding brons gieten door de koning (Hiram?) Salomo weegt de gegoten vaten niet

Salomo vervaardigt metaalwerk het vaatwerk, het gouden altaar en de gouden tafel(s) voor de toonbroden 10 gouden kandelaren met toebehoren

170

7: 45

7: 46 7: 47

tafel 7: 48 7: 49

4: 11 4: 12 4: 13 (zonder aantal) 4: 14 4: 11, 16 4: 15 4: 17 door Salomo gegoten 4: 18 tafels 4: 18 en 19 4: 7 vijf aan de linkerzijde en vijf aan de rechterzijde binnenin de tempel (zonder aantal)

10 tafels: vijf aan de linkerzijde en vijf aan de rechterzijde

gouden schalen, schoffels, sprengbekkens, rookschalen, wierookvaten, deurherren van de tempel

Testament van Jakob (4Q537) Zacharija man met meetsnoer (2: 1 - 2) stad naar Oudperzisch model (2: 4) levende wateren (14: 8)

171

7: 50

4: 20 - 21 4: 8 vijf aan de linkerzijde en vijf aan de rechterzijde binnenin de tempel 4: 22

172

ARAMEES IEUW JERUZALEM

Recommend Documents