Altijd verbonden kunnen zijn verrijkt je breinwerk Altijd verbonden zijn ruïneert je breinwerk Theo Compernolle1 In het kort: ICT om te leren versus ICT om te consumeren. De vraag is niet ICT in scholen of niet, maar hoe gebruiken we (kinderen én volwassenen) die ICT: om te leren of om te consumeren? Het gebruik van onze mooie moderne informatie en communicatie technologie (ICT) om het LEREN te bevorderen heeft heel wat voordelen. Ten eerste omdat goede didactische software, begeleidt door een goede leerkracht, die zelf ook digitaal vaardig is, het mogelijk maakt om het leerproces en het leertempo te individualiseren. Ten tweede om kinderen wat te leren over hoe computers werken. Leren programmeren is niet alleen interessant om er allerlei leuke dingen mee te doen, maar ook omdat het kinderen leert om bijvoorbeeld te experimenteren en analytisch te denken en vooruit te denken. Ten derde, en dat is juist een heel belangrijk punt dat in de discussie vergeten wordt: om kinderen te leren hoe ze als consument met computers moeten omgaan en vooral met het prachtige computertje in hun zak of tas. Om te begrijpen waar het over gaat moeten we twee zaken heel goed begrijpen. Ten eerste: er is een groot verschil tussen geboren digitaal (kinderen die al heel jong en heel veel met een schermpje bezig zijn) en digitaal vaardig. Op een heel kleine minderheid na zijn geboren digitalen louter consumenten van een verslavende stroom van interessante maar irrelevante informatie. Irrelevant vanuit het standpunt van iets leren. Het gevolg is dat kinderen die heel jong en veel met ICT bezig zijn geen voorsprong hebben op de anderen. Uit heel wat onderzoek blijkt dat het voor de grote meerderheid net andersom is. Ten tweede: om te leren gebruiken we een heel ander brein of brein-netwerk dan om te consumeren. Om te leren gebruiken we ons denkbrein en om te consumeren laten we ons leiden door ons primitief reflexbrein. Kennis, inzicht en creativiteit vereisen volgehouden en ongestoord zoeken van relevante informatie en nadenken, verwerken van die informatie. Nadenken vergt inspanning, aandacht en concentratie. Informatie is alomtegenwoordig en vrijwel gratis te vinden, ongestoord nadenken wordt alsmaar zeldzamer en kostbaarder. Om na te denken verbruik je flink wat energie en wilskracht. Beide zijn maar in beperkt voorradig. Je hebt regelmatige pauzes nodig om te recupereren en om je archiverend brein de kans te geven het allemaal netjes op te bergen in je lange termijn geheugen. In het Engels klinkt dat mooi: you have to pay attention. Je betaalt ervoor. Kennis krijg je echt niet cadeau. In dat denkproces heb je de leiding en waar nodig gebruik je ICT. Als we ICT gebruiken als consument dan laten we ons leiden en gebruiken door de technologie, veel meer dan we weten of willen toegeven. De bedrijven die met alle middelen onze aandacht willen vasthouden om zoveel mogelijk te verkopen en zoveel mogelijk over ons en onze kennissen te weten te komen, die proberen juist met alle mogelijke middelen continu de aandacht te trekken van ons primitief reflexbrein en ons denkend brein min of meer uit te schakelen. Om te weten hoe ze dat moeten doen maken ze gebruik van de 1
Onafhankelijke internationale consultant, executive (team)coach, trainer en key-note speaker. Adjunct professor aan het CEDEP European Centre for Executive Development. Voormalig Suez Chair in Leadership and Personal Development aan de Solvay Business School, Adjunct Professor aan het INSEAD, Visiting Professor aan de Vlerick School voor Management, afdelingshoofd Tulpenburg/Triversum en Professor aan de Vrije Universiteit Amsterdam Auteur van oa. "Ontketen je brein. Hoe hyperconnectiviteit en multitasking je hersenen gijzelen en hoe je eraan kan ontsnappen" / “Stress: Vriend en Vijand” / “The Open Office is Naked” / “Zit Stil”
allernieuwste hersenonderzoeken. Ze schamen zich daar ook niet over en publiceren hun methodes open in handige boekjes voor marketeers. In tegenstelling tot het aandacht geven van ons denkend brein, kost dat aandacht trekken vrijwel geen energie. Dat verklaart ook waarom je leren (of het nu in de klas, uit boeken of met een computer) of ander denkwerk niet zo lang aan een stuk kan volhouden, terwijl je als je eenmaal aan het surfen of facebooken bent je er moeiteloos uren mee kan bezig zijn, je er helemaal in kan verliezen. Het is zelfs letterlijk verslavend. Het is dat verslaafde consumerend gedrag, waarbij ze geen vijf minuten zonder hun telefoontje kunnen en zich zelfs ’s nacht laten wekken door berichtjes, dat het leren in de weg staat in de plaats van het te bevorderen. Het is niet de technologie maar het altijd verbonden zijn dat leidt tot voortdurend interrupties, volslagen verbrokkelde aandacht, gebrek aan reflectie, slecht leren en minder sociaal contact. Daarom moeten alle kinderen, in alle scholen, de technologie goed leren gebruiken, in plaats van er in hun dagelijks leven continu door gebruikt/misbruikt te worden. Een van de belangrijkste dingen die we hen kunnen leren is niet altijd verbonden te zijn, multitasking te beperken in de tijd en “on-verbonden” tijd te creëren voor denkwerk zoals lessen volgen, huiswerk maken, studeren, echt sociaal contact en voor voldoende slaap. De fascinerende ICT-wereld waar we onze kinderen op moeten voorbereiden De ICT-revolutie (ICT=Informatie-en Communicatietechnologie. Voor deze tekst vooral het gebruik van de smartphone, email, SMS en sociale media) staat nog in de kinderschoenen. Het potentieel is fenomenaal. De hemel lijkt de limiet. Iedere dag worden nieuwe onvoorstelbare toepassingen bedacht. ICT dringt binnen in alle hoeken en gaten van ons leven en werk. Beetje bij beetje wordt elk gereedschap en machine in het productieproces, elke stap in de verkoop, elk huishoudapparaat, elke telefoon, elke persoon, elke actie in de gezondheidszorg, elk aspect van de overheid en elke leerkracht en leerling gekoppeld aan een netwerk dat een continue stroom van gegevens levert. Computers zijn in staat om steeds grotere hoeveelheden gegevens te ontginnen en om die om te zetten in nuttige informatie voor overheden, bedrijven en individuele burgers. De essentie van de ICT-revolutie is dat de moderne ICT en het unieke vermogen van ons brein om na te denken, samen kunnen leiden tot inzichten, kennis en prestaties die ze afzonderlijk niet kunnen. Geen enkele computer kan de verkenner Philae na een reis van 10 jaar en 6,4 miljard km laten landen op een 4 km lange komeet die aan 135.000 km per uur door het heelal raast. Ook geen enkel menselijk brein kan dat. Brein en computer samen kunnen het wel. De ICT-revolutie ging echter zo snel dat we nog helemaal niet geleerd hebben hoe we onze ICT het beste kunnen laten samenwerken met ons brein in ons dagelijks leven en werk. Machines vervangen spierkracht, robots en computers vervangen onze lagere intellectuele functies. Hierdoor rest alleen nog werk waarvoor intelligentie, nadenken en goede sociale vaardigheden nodig zijn. Elektronische systemen bevatten slechts data en soms informatie. De enige plaats waar kennis en inzicht zit, is in het brein van mensen. Dat is ook de belangrijkste bron van creativiteit. We zijn allemaal “Breinwerkers”, ook arbeiders en leerlingen. Toch weten al deze breinwerkers niets over het belangrijkste instrument dat ze gebruiken om te leren, om hun salaris te verdienen, om hun werk goed te doen, om goed met ICT om te gaan, om succesvol te zijn: hun brein. Door die onwetendheid verpesten we in het dagelijks werk en leven, de ongeëvenaarde mogelijkheden van de combinatie van ons onovertroffen menselijk brein met onze schitterende ICT, om te leren en intellectueel productief te zijn.
2
Het wordt kinderen, hun ouders en leerkrachten niet gemakkelijk gemaakt. De nieuwe media zijn een ongelooflijke bron van informatie. Informatie is echter nog geen kennis. Kennis, inzicht en creativiteit vereisen volgehouden, en ongestoord zoeken van relevante informatie en nadenken, verwerken van die informatie. Kennis krijg je echt niet cadeau. Nadenken vergt inspanning, aandacht en concentratie. Informatie is alomtegenwoordig en vrijwel gratis te vinden, ongestoord nadenken wordt alsmaar zeldzamer en kostbaarder. De nieuwe media zijn de grootste bron van informatie én van afleiding, afleiding die een toenemend obstakel wordt voor het nadenken. De ononderbroken stroom van interessante maar volslagen irrelevante informatie die gepresenteerd wordt op een manier die je aandacht continu trekt (=passief, kost geen inspanning), staat in de weg van het ongestoord aandacht geven (=actief, kost inspanning). Het is een valkuil waarin ook veel te veel volwassenen gevallen zijn. In 2014 hebben 3 milliard internetgebruikers 204 miljoen emails verzonden, 2,5 miljoen stukjes informatie gedeeld op Facebook, 4 miljoen Google zoekopdrachten uitgevoerd, 277.000 tweets verzonden, 216.000 fotos geplaatst op Instagram, 72 uur youtube video’s gedownload, 83.000 $ besteed op Amazon.com … PER MINUUT. (Andrew Keen) De software en hardware, worden zeer wel overwogen gemaakt om onze reflexmatige aandacht continu vast te houden en als we eventjes loskoppelen, ons zo snel mogelijk weer verbonden te krijgen. "De toekomst van het online adverteren ... zal worden gedomineerd door die diensten ... die de aandacht van mensen voor lange tijd vasthouden... zoals Facebook, Snapchat of Pinterest… omdat het grootste deel van de advertentie-industrie gewijd is aan merk-advertenties [niet product advertenties] ... Ze werken op uw emoties in de overtuiging dat, na verloop van tijd, uw euro’s zullen volgen ..." (Farhad Manoo New York Times 12 februari 2015) Teams van top-wiskundigen worden ingehuurd om met de meest geavanceerde software ,op de sterkste computers, grote hoeveelheden data (big data) te analyseren om precies uit te vinden, tot in de kleinste details, welke paginakenmerken de aandacht van gebruikers het langste vasthouden en hen het snelste laat terugkeren.
Tekening © 2015 DiekstraOrangeWaterhouse Consultants B.V . De andere tekeningen door Huw Aaron © Huw Aaron and Theo Compernolle 2
Om het maximum te halen uit de ICT-revolutie moeten we onze kinderen de gebruiksaanwijzing van ons brein aanleren. Ken je die zelf wel? ICT om te leren versus ICT om te consumeren; Vier uitdagingen voor scholen die hun leerlingen willen voorbereiden op de ontwikkelingen in de ICT wereld. Misschien reageer je hierop met: “Tja, dat is het leven, de economie moet toch draaien, daar worden we allen beter van…”. OK, maar er zitten vier problemen aan vast waar het onderwijs een prachtige rol kan spelen om ze te voorkomen of op te lossen, naast uiteraard reeds meer bekende problemen zoal cyberpesten, dat overigens sterk zal toenemen als anonieme sociale media zoals Yik Yak hier verspreid raken. De eerste uitdaging is dat we door altijd verbonden te zijn veel meer informatie over onszelf weggeven dan de meeste mensen vermoeden. Dit is iets wat kinderen moeten weten om er op de juiste manier mee te leren omgaan. “Stel je voor dat 100 jaar geleden het postkantoor, de telefoonmaatschappij, de bibliotheken, de drukkerijen, de kaartenmakers en bioscopen allemaal gecontroleerd werden door dezelfde geheimzinnige organisatie die aan niemand verantwoording verschuldigd was... en aan wie we vrijwillig het recht gaven om iedereens brieven te openen…" (Andrew Keen geïnterviewd door Jon Henley The Guardian 10 februari 2015 ). Ze mag al onze contactpersonen kennen, weten hoe we gerelateerd zijn en hoe intens de relatie is, wie we seksueel attractief vinden, wat al onze (meest geheime) interesses zijn, waar we ooit in binnen en buitenland geweest zijn, welke websites we ooit hebben bezocht en hoe lang we er bleven hangen, wat we ooit hebben gekocht of gelezen, waar en wanneer. Ze mag al deze informatie helemaal gratis gebruiken met slechts één doel: geld verdienen.
De tweede uitdaging voor het onderwijs is dat we zo sterk en zelfs verslavend in die moeiteloze consumptie van irrelevante informatie gezogen worden, dat nadenken, leren en werken er grondig door verstoord wordt. Het is namelijk de bedoeling dat de apps de aandacht van je primitief reflexbrein continu vastgehouden, ten koste van je denkend brein. Het is de bedoeling dat je niet denkt, maar klikt. Een symptoom van het overwicht van het reflexbrein op het internet, in de hand gewerkt door de anonimiteit, zijn de oer-primitieve commentaren. Die reflectieloze consumentenrol is OK, als je je er goed bewust van bent, weet wat het met je brein doet en die rol in de tijd beperkt en netjes gescheiden houdt van je “professionele rol” als breinwerker, dus ook als leerling. ‘Een groot verstand zakt af naar het niveau van een doorsneeverstand zodra het wordt onderbroken en verstoord, en zijn aandacht wordt afgeleid van datgene wat aan de orde is. De superioriteit van dit grote
verstand is immers afhankelijk van zijn concentratievermogen: het richten van al zij krachten op één thema, net zoals een holle spiegel alle lichtstralen die hem treffen op één punt concentreert.’ – Arthur Schopenhauer (1788-1860), Over lawaai, 1851 De derde uitdaging voor het onderwijs is dat niet alleen mensen die ons die ICT willen verkopen, maar ook pedagogen beweren dat we kinderen (en volwassenen) niets moeten leren wat eenvoudig op het internet te vinden is. Het internet is de meest fantastische bron van informatie ooit. Het is ongelooflijk dat we nu al de informatie van alle bibliotheken ter wereld kunnen vinden via ons computertje in onze zak of tas.
Maar vergeet niet dat de enige plaats waar we kennis en inzicht opbouwen in ons brein is. De paradox is dat we goede informatie nodig hebben om kennis te verwerven, maar we hebben kennis nodig om goede informatie te kunnen vinden, om de juiste vragen te stellen. Bovendien heb je kennis nodig om de informatie te interpreteren. Als je een vraag stelt op het internet krijg je een massale hoeveelheid van foute informatie, onkunde, onzin, waanzin, zwendel en bedrog over je uitgestort, bovenal als je onvoldoende weet om de juiste vraag te stellen en de geloofwaardigheid van die informatie en vooral de bron ervan in te schatten. Als je bijvoorbeeld vraagt: “Zijn vaccinaties gevaarlijk” krijg je bijna niets anders dan onwetenschappelijk en levensgevaarlijke onzin over je uitgestort, van mensen die als ze niet met rationele argumenten hun zin krijgen altijd weer overgaan tot allerlei waanzinnige complot theorieën. De opinie over vaccinaties van totaal onwetende beroemdheden zoals een TV-sterretje, een playmate en een miljardair vermenigvuldigt zich op het internet duizenden malen sneller dan het resultaat van gedegen wetenschappelijk onderzoek. Overigens, als je vraagt: “Waarom vaccineren” dan krijg je veel meer antwoorden van alom gerespecteerde instituten in de lijst. Bovendien, gezien het snel toenemende belang van (zeer) korte videoclips als bron van informatie voor jongeren, moeten leraren weten dat ons "bron geheugen", het vermogen om de bron van de informatie te onthouden, afhankelijk is van de volledige ontwikkeling van de denkende hersenen op de leeftijd van ongeveer 20 jaar. Vandaar dat kinderen een nog sterkere neiging hebben dan volwassenen, om wat ze zagen in een film te onthouden als werkelijke feiten, omdat ze vergeten dat de bron van de informatie een film was.
Kinderen (en volwassenen) moeten dus leren hoe dit systeem en hun brein werken om relevante informatie kunnen vinden en verwerken. Ze moeten leren dat dit alléén door na te denken met de kennis die je je al hebt eigen gemaakt, door gebruik te maken van je reflecterend brein. Dat kost aandacht, concentratie en inspanning. Dat kan dus helemaal niet als je in je consumentenrol zit waar je primitief reflexbrein de leiding heeft. Dat brengt ons bij de vierde uitdaging voor het onderwijs: het gebrek aan kennis bij leerkrachten en kinderen over de grenzen en de mogelijkheden van ons denkend brein. Als we onze ICT goed willen leren gebruiken dan is de belangrijkste kennis dat ons denkend brein NIET kan multitasken en dat ook niet kan leren. Proberen te multitasken is als het ontkennen van de zwaartekracht en van een hoog gebouw naar beneden springen. Multitasken is fataal voor je denkend brein. De enige vorm van multitasken die mogelijk is, is het samenspel tussen ons reflecterend brein en ons reflex brein, maar dat is een heel ander verhaal. De fundamentele en fascinerende wetenschappelijke feiten die we leerlingen moeten uitleggen zijn eenvoudigi: 1. Ons reflecterende brein kan niet multitasken; het kan maar één taak tegelijk aan. 2. Als we proberen te multitasken, moet ons reflecterende brein voortdurend van taak wisselen. 3. Elke wisseling, zelfs de kleinste afleiding, vermindert onze concentratie en aandacht, ons geheugen, onze efficiëntie, productiviteit en creativiteit. 4. De werking van ons bewust, langzaam snel vermoeid, verfijnd, creatief menselijk reflecterend brein moet goed worden verzorgd en beschermd, omdat anders ons onbewuste, zeer snelle, onvermoeibare, robuuste, primitieve, dierlijke reflexbrein de overhand krijgt. 5. Ons derde, archiverende brein wedijvert met ons reflecterende brein om dezelfde ‘processortijd’ en heeft daarom ruime pauzes en slaap nodig.
6. Slapen is geen tijdverlies, integendeel. Gedurende de slaap verwerken en archiveren we al de informatie van de voorbije dag en bereidt ons brein zich voor op de volgende dag. 7. Voor pubers en adolescenten, die méér (!) slaap nodig hebben dan jongere kinderen, is die slaap ook bijzonder belangrijk voor hun lichamelijk ontwikkeling, niet alleen de ontwikkeling van de hersenen, maar ook bijvoorbeeld groeihormoon en hormonen die de vetverwerking regelen doen belangrijk werk ’s nachts. Pubers (en volwassenen) die te weinig slapen lopen meer kans te dik te worden. 8. Altijd online zijn veroorzaakt een achtergrondstress van een laag niveau, die schadelijk is omdat het chronisch is. Houd in gedachten: gezonde stress is intervalstress. 9. Negatieve stress, zelfs op een laag niveau als deze chronisch is, ondermijnt het beste van ons reflecterende brein: abstract denken, logisch denken, analytisch denken, synthese, creatief denken, empatisch denken, enzovoort. 10. Door de voortdurende eenzijdige belasting ontstaat ook lokale stress in spieren en gewrichten zoals “SMS-nek” en “Game duim”. Die zogenaamde RSI (Repetitive Strain Injury) is niet erg, maar kan heel vervelend, pijnlijk en moeilijk te behandelen zijn. 11. Het gebruik van enig soort ICT achter het stuur verhoogt het risico van een ongeluk 4 tot 23 keer. Handsfree maakt geen verschil juist omdat het ons brein is dat het niet kan. Als kinderen dit snappen, dan zullen ze hun ouders eraan herinneren het niet te doen. 12. De meeste kantoortuinen zijn schadelijk voor breinwerk en hebben een negatief effect op de intellectuele productiviteit en gezondheid door de voortdurende en verhoogde inspanning die ze vergen om geconcentreerd te blijvenii. Het lijkt me interessant om vertrekkend van dit onderzoek na te denken over de inrichting van klaslokalen en de manier waarop de methode van lesgeven concentratie bevordert of ondermijnt. De belangrijkste oplossingen om je denkend brein optimaal te gebruiken zijn ook eenvoudig, maar niet gemakkelijk De belangrijkste oplossingen om uw denkende hersenen optimaal te gebruiken zijn even eenvoudig, maar dat betekent niet dat ze meteen gemakkelijk uit te voeren zijn. In het begin vergt het drastische discipline en wilskracht om ons denkende hersenen te beschermen tegen de gedachteloze primitieve reacties van onze reflex-hersenen die onophoudelijk worden uitgelokt door de ICT in onze zak. Pas na enige tijd worden het goede gewoontes en dan wordt het veel gemakkelijker en vanzelfsprekend. 1. Ga offline als je moet denken. Het is totaal onmogelijk om efficiënt te leren als je je continu laat storen. 2. Bestrijd multitasken met hand en tand: elimineer radicaal en genadeloos zoveel mogelijk taakwisselingen en dat zijn er veel meer dan je denkt! a. Gebruik groepsgewijze verwerking zowel voor belangrijk werk als voor klusjes. Vooral rond e-mails en sociale media moet je leren een stevige omheining te zetten, beperkt in de tijd, zodat ze je denkwerk niet voortdurend om zeep helpen b. Ga offline om voor elke groep taken de optimale prestatie en productiviteit te bereiken: ruim alle mogelijke afleidingen en onderbrekingen uit de weg. 3. Ga offline om geregeld pauzes te nemen: micropauzes, minipauzes, lange pauzes en voldoende slaap. a. Dit zal je vermoeide reflecterende brein tijd geven om zich te herstellen en sterk genoeg te zijn om je onvermoeibare primitieve reflexbrein in bedwang te houden.
b. Dit zal je archiverende brein een kans geven om de miljarden bytes aan informatie op te slaan en om in je langetermijngeheugen de ideeën te vinden die je reflecterende brein nodig heeft om goede, weldoordachte, creatieve en wijze beslissingen te nemen. c. Dit zal je hele lichaam in het algemeen, en sommige pezen en spieren in het bijzonder, een kans geven om te ontspannen en te herstellen. 4. Vermijd elk breinwerk, behalve routinewerk, in kantoortuinen: werk samen, span samen of kom in opstand om ze te veranderen, ze af te schaffen, of te voorkomen dat er nieuwe worden gebouwd. Extrapoleer het onderzoek over de negatieve invloed van open kantoren voor de intellectuele productiviteit van volwassenen, naar het klaslokaal. Hoe vermijden we storingen en onderbrekingen als kinderen moeten denken. Je verbinding met het internet verbreken is als afkicken van een drug. Denk erom, voor jezelf en je leerlingen, je verbinding met het internet verbreken is veel moeilijker dan je denkt. Altijd verbonden zijn is verslavend in de letterlijke zin van het woord, omdat ons reflexbrein ingesteld is op conditionering, op onmiddellijke bevrediging, op het ontwikkelen van gewoontes, op op snelle reacties, op zekerheid, op detectie van gevaar, op opwinding en… verslaving. Daarom zou je zeker als leerkracht iets moeten weten over het aan en afleren van gewoontes, maar dat is een ander verhaaliii.
Om te weten of je verslaafd bent, beantwoordt de volgende vragen 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10.
Check je je telefoon van zodra je opstaat? Check je je telefoon nog even vlak voor je je ogen sluit om te slapen? Check je je e-mail of sociale media voordat je iets anders doet? Ben je regelmatig liever online (e-mail, internet, sociale media of tekstberichten) dan met anderen uit te gaan? Verlang je vaak naar de volgende keer dat je online zult zijn? Lieg je over hoe lang je online bent geweest of probeer je dit te verbergen? Verbetert online gaan een (enigszins) depressieve of nerveuze stemming? Klagen anderen in je omgeving over de tijd dat je online bent? Voel je je ongemakkelijk of gestrest als je niet mobiel online kunt? Ga je meteen online zodra je een taak of een deel van een taak hebt afgemaakt?
Als je 2-3 van die vragen met ja hebt beantwoord is je gebruik problematisch. Bij vier of meer ben je waarschijnlijk verslaafd en wordt het heel moeilijk om regelmatig lost te koppelen van het internet en het beste te halen uit de synergie tussen je ICT en je denkend brein..
De drie geboden voor intellectuele productiviteit In de kern zijn er slechts drie geboden om intellectueel veel productiever te worden: 1. Ga offline als je je denkend brein optimaal wil gebruiken 2. Roei taakwisselingen genadeloos en radicaal uit 3. Ga offline om te pauzeren, de informatie te archiveren en je denkend brein te laten recupereren. i
Veel meer hierover in mijn boek “Ontketen je brein. Hoe hyperconnectiviteit en multitasking je hersenen gijzelen en hoe je eraan kan ontsnappen" Uitg Lannoo. ii Zie het gratis boekje “The Open Office Is Naked”: download op www.brainchains.info iii Zie ook “Ontketen je brein"
