Als minderjarige in rechte je recht halen
1
Tessa Bruinen
Als minderjarige in rechte je recht halen Een onderzoek naar de mogelijkheden voor een minderjarige om in civielrechtelijke zaken zijn rechten tot gelding te brengen en de conformiteit van deze rechtspleging met internationale regelgeving
Document:
Masterscriptie Privaatrechtelijke rechtspraktijk
Auteur:
Tessa Bruinen
E-mail: Studentennummer:
6058833
Faculteit:
Faculteit der Rechtsgeleerdheid, Universiteit van Amsterdam
Begeleider:
mevr. dr. J.H. de Graaf
Datum inzending:
16 juli 2014
2
Inhoudsopgave Inleiding..................................................................................................................................................5 Thema en aanleiding................................................................................................................................5 Onderzoeksvraag......................................................................................................................................6 Opbouw....................................................................................................................................................6
Hoofdstuk 1 International regelgeving:................................................................................................7 1.1 Van belang zijnde internationale regelgeving....................................................................................7 1.1.1 Internationaal Verdrag inzake de Rechten van het Kind (IVRK)....................................................7 1.1.2 Overige internationale regelgeving..................................................................................................8 1.2 Conclusie..........................................................................................................................................11
Hoofdstuk 2: Rechtsingangen voor minderjarigen in Nederland....................................................12 2.1 Inleiding............................................................................................................................................12 2.2 Wettelijk uitgangspunt: processuele onbekwaamheid......................................................................12 2.3 Jurisprudentiële voorbeelden van processuele onbekwaamheid......................................................12 2.4 Andere rechtsingangen in geval van processuele onbekwaamheid…..............................................13 2.4.1 Bijzonder curator…..........................................................................................................13 2.4.2 Informele rechtsingang….................................................................................................14 2.5 Uitzonderingen op de processuele onbekwaamheid….....................................................................14 2.6 Processuele (on)bekwaamheid in geval van uithuisplaatsingen.......................................................14 2.6.1 Gesloten uithuisplaatsing…..............................................................................................15 2.6.2 ‘Gewone’ uithuisplaatsing…............................................................................................15 2.7 Nieuwe wetgeving kinderbescherming….........................................................................................16 2.8 De processuele bekwaamheid van de minderjarige in het bestuursrecht en in andere landen.........16 2.8.1 Bestuursrecht…................................................................................................................17 2.8.2 België................................................................................................................................17 2.8.3 Groot-Brittannië …...........................................................................................................18 2.9 Discussie omtrent de processuele (on)bekwaamheid.......................................................................19 2.9.1
Notitie rechtspositie minderjarigen...............................................................................19
2.9.2
Onderzoek Verwey-Jonker Instituut: Minderjarigen als procespartij...........................19
2.9.3
Onderzoek Kinderombudsman: De bijzonder curator, een lot uit de loterij?...............20
3
Hoofdstuk 3: Procesinrichting voor minderjarigen in Nederland...................................................21 3.1 Inleiding............................................................................................................................................21 3.2 Procesrechten....................................................................................................................................21 3.2.1
Hoorrecht......................................................................................................................21
3.2.2
Inzage en afschrift.........................................................................................................22
3.2.3
‘Achter gesloten deuren’...............................................................................................23
3.3 Ervaringen van minderjarigen tijdens een rechtszitting...................................................................23 Hoofdstuk 4: De pilot ‘zitting op locatie’ (in de gesloten jeugdzorg)...............................................25 4.1 Inleiding............................................................................................................................................25 4.1.1 Hoofdvraag.......................................................................................................................25 4.1.2 Methode............................................................................................................................25 4.2 Resultaten.........................................................................................................................................25 4.3 Aanbevelingen..................................................................................................................................27 4.4 Verhouding tot internationale regelgeving.......................................................................................29 4.4.1 IVRK.................................................................................................................................30 4.4.2 Overige internationale regelgeving...................................................................................30 4.5 Verhouding tot nationale regelgeving..............................................................................................31 4.5.1 Rechtsingangen voor minderjarigen.................................................................................32 4.5.2 Procesinrichting voor minderjarigen................................................................................32 4.6 Verhouding tot onderzoek naar ervaringen minderjarigen tijdens een rechtszitting........................32
Hoofdstuk 5: Samenvatting en conclusie............................................................................................34 5.1 Beantwoording van de hoofdvraag...................................................................................................34 5.2 Aanbevelingen..................................................................................................................................37
Literatuurlijst........................................................................................................................................39
Bijlagen..................................................................................................................................................43 Bijlage A: Overzicht van de uitzonderingen op de formele procesbekwaamheid.....................43 Bijlage B: Overzicht van de informele rechtsingangen.............................................................46 Bijlage C: Schematische weergave van de mening van betrokkenen bij de pilot.....................47
4
Inleiding Thema en aanleiding De procespositie van de minderjarige is een voortdurend punt van discussie. Kern van de discussie is de vraag welke gevolgen aan het zijn van een minderjarige moeten worden verbonden in de context van de civielrechtelijke rechtspleging; welke rechten zou de minderjarige moeten hebben als procespartij in een civielrechtelijke zaak? Volgens het wettelijk basisprincipe is de minderjarige ‘processueel onbekwaam’. Op dit uitgangspunt bestaan uitzonderingen. Een minderjarige heeft, onder bepaalde voorwaarden, een zelfstandige rechtsingang in geval van een kort geding procedure1 en in het geval dat hij2 beroep aantekent tegen een machtiging uithuisplaatsing in een gesloten inrichting. Daarnaast kennen we de figuur van de bijzonder curator en de informele eigen rechtsingang als meer indirecte vormen van procesbekwaamheid. De vraag is echter of de huidige regelgeving op deze manier voldoende aan de belangen van de minderjarige tegemoet komt. Voor een goede rechtspleging is het immers van belang dat de minderjarige zo veel mogelijk voor zijn belangen kan opkomen of kan laten opkomen en dat de rechtspleging aansluit bij de positie die minderjarigen in de huidige samenleving innemen. Bovendien is het de vraag of de huidige nationale regelgeving voldoet aan de internationale regelgeving met betrekking tot de procespositie van een minderjarige en de inrichting van het civiele proces waarbij een minderjarige belanghebbende of partij is. Bij dit laatste valt met name te denken aan de conformiteit met het Internationale Verdrag voor de Rechten van het Kind (IVRK), het Europees Verdrag voor de Rechten van de Mens (EVRM) en de Richtsnoeren van het Comité van Ministers van de Raad van Europa voor kindvriendelijke justitie.
Aanleiding voor de keuze voor het thema van deze scriptie is de deelname van de schrijfster (als onderzoeker) aan de pilot ‘zitting op locatie’. Deze pilot is in 2013 is gehouden. In dit onderzoek stond de volgende vraag centraal: ‘Is een zitting op locatie (in de Koppeling) gelet op het belang van het kind te prefereren boven een reguliere zitting op de rechtbank (Amsterdam)?’ Tijdens de pilot werd onderzocht of het wijzigen van de locatie van de rechtszitting (van de rechtbank Amsterdam naar de gesloten instelling, i.c. de Koppeling) meer aan de belangen van een minderjarige tegemoet komt. Hierbij kwamen verschillende aspecten naar voren die van belang zijn voor het houden van een rechtszitting die zo veel mogelijk rekening houdt met de belangen van een minderjarige. Met name van belang waren de locatie van de zitting, het hoorrecht, het houden van een 1
Zie bijvoorbeeld Pres. Rb. Den Haag 12 maart 1980, NJ 1982, 654, ECLI:NL:RBSGR:1980:AC2403 (Marijntje) en Rb. Den Haag 15 februari 2012, ECLI:NL:RBSGR:2012:BV8335 2 In dit onderzoek wordt gemakshalve de mannelijke vorm gebruikt.
5
zitting ‘achter gesloten deuren’ en de overige aanwezigen en hun rol. De uitkomsten van deze pilot zullen in dit onderzoek gebruikt worden ter illustratie van de nog te bespreken literatuur en regelgeving met betrekking tot procespositie van de minderjarige in civielrechtelijke zaken en de vormgeving van de civiele rechtspleging waarin een minderjarige een (proces)rol speelt.
In essentie gaat het in dit onderzoek om de vraag aan welke voorwaarden de rechtspleging in civielrechtelijke zaken moet voldoen en of deze voorwaarden niet aangescherpt of veranderd zouden moeten worden opdat de minderjarige beter voor zijn rechten kan opkomen. Met andere woorden; dat de minderjarige in rechte zijn recht kan halen.
Onderzoeksvraag Het voorgaande leidt tot de volgende centrale onderzoeksvraag: Heeft de minderjarige voldoende mogelijkheden om in civielrechtelijke zaken zijn rechten tot gelding te brengen en voldoet deze rechtspleging aan internationale regelgeving? Ten aanzien van de ‘rechtspleging’ worden in deze scriptie twee aspecten onderscheiden: de rechtsingang en de procesinrichting voor minderjarigen. Deze bepalen de procespositie van de minderjarige. De zinsnede ‘voldoende mogelijkheden’ kan zowel formeel (wat zijn de wettelijke rechten van de minderjarige?) als materieel (hoe wordt de rechtspleging ervaren door betrokken, met name door minderjarigen?) geïnterpreteerd worden.
Opbouw In hoofdstuk één wordt ingegaan op internationale regelgeving met betrekking tot de procespositie van de minderjarige. Hoofdstuk twee beschrijft de rechtsingangen voor minderjarigen in Nederland. Hierbij wordt het wettelijke basisprincipe met betrekking tot de procespositie van de minderjarige besproken: de minderjarige is processueel onbekwaam. Het derde hoofdstuk gaat vervolgens in op de procesinrichting voor minderjarigen in Nederland. In dit hoofdstuk worden processuele rechten van de minderjarige tijdens een civiele rechtszitting (zoals het hoorrecht) besproken. Ook worden de resultaten van een onderzoek dat is gedaan naar de ervaringen van de minderjarigen tijdens een rechtszitting beschreven. Hoofdstuk vier heeft betrekking op de pilot ‘zitting op locatie’. Tijdens deze pilot werd onderzocht of het houden van een zitting op locatie in de gesloten jeugdzorg in het belang van de minderjarige is. In dit hoofdstuk zal de pilot worden beschreven en zullen de onderzoeksresultaten worden gerelateerd aan de in hoofdstuk één, twee en drie besproken regelgeving. Ten slotte betreft hoofdstuk vijf een samenvatting van het voorgaande en een conclusie waarin antwoord wordt gegeven op de hierboven weergegeven onderzoeksvraag.
6
Hoofdstuk 1 Internationale regelgeving 1.1 Van belang zijnde internationale regelgeving Met betrekking tot de procespositie van de minderjarige en de inrichting van het civiele proces waarin een minderjarige belanghebbende is zijn verschillende internationale rechtsbronnen relevant. In dit hoofdstuk zal per internationale rechtsbron worden ingegaan op de meest van belang zijnde rechten en richtsnoeren.
1.1.1 Internationaal Verdrag inzake de Rechten van het Kind (IVRK) Het IVRK (VN-verdrag) kan gezien worden als het in deze context meest van belang zijnde verdrag. In dit verdrag zijn verschillende beschermde rechten van minderjarigen opgenomen.
Art. 3 IVRK (het belang van het kind): in dit artikel is het basisprincipe van het verdrag opgenomen. Dit basisprincipe houdt in dat bij alle beslissingen rekening gehouden dient te worden met het belang van het kind.
Art. 9 lid 2 IVRK (deelname aan procedure): in dit artikel wordt aan de minderjarige het recht gegeven om als betrokken partij in procedures waarin hij wordt gescheiden van zijn ouders de gelegenheid te krijgen om aan de procedure deel te nemen en zijn standpunten naar voren te brengen.
Art. 12 IVRK (hoorrecht): in dit artikel wordt aan de minderjarige het recht gegeven om gehoord te worden in iedere gerechtelijke en bestuurlijke procedure die het kind betreft. Het Comité voor de Rechten van het Kind wijst erop dat er geen leeftijdsgrens geldt voor het hoorrecht van art. 12 IVRK.3 Het gaat erom dat de minderjarige in staat is om zijn mening te vormen.4 Aan die mening moet passend belang worden gehecht in overeenstemming met zijn leeftijd en rijpheid. Er wordt aldus gebruik gemaakt van een materieel criterium.
Volgens General Comment no. 12 dienen (lidstaten) de volgende vijf stappen te nemen ter realisering (implementering) van een effectief hoorrecht van minderjarigen.5 1. Er moet sprake zijn van een goede voorbereiding van de minderjarige. Deze dient te worden geïnformeerd over zijn recht om gehoord te worden en hoe dit zal worden 3
General Comment Committee on the Rights of the Child General Comment No. 12, ‘The right of the child to be heard’, Genève 2009, overweging 21 (p. 6). 4 General Comment Committee on the Rights of the Child General Comment No. 12, ‘The right of the child to be heard’, Genève 2009, overweging 20 (p. 6). 5 General Comment Committee on the Rights of the Child General Comment No. 12, ‘The right of the child to be heard’, Genève 2009, overweging 40 – 47 (p. 10-11).
7
vormgegeven. Hij moet op de hoogte worden gebracht van de mogelijke consequenties van zijn eventuele uitlatingen en van de mogelijkheid dat hij zelf gehoord kan worden of middels een vertegenwoordiger. 2. Het horen dient plaats te vinden in een omgeving die de minderjarige hiertoe in staat stelt en aanmoedigt. De minderjarige moet er zeker van zijn en merken dat de persoon die de minderjarige hoort naar de minderjarige luistert en zijn mening serieus neemt. 3. Tijdens het horen dient op een correcte manier rekening te worden gehouden met de capaciteiten van het kind. Wanneer een kind in staat kan worden geacht om zelfstandig zijn mening te vormen, dient de rechter deze mening in zijn beslissing als zwaarwegende factor mee te nemen. Voor het inschatten van deze capaciteiten dient een goede en betrouwbare praktijk te worden ontwikkeld. 4. Aan het kind dient feedback te worden gegeven over hoe zijn mening – voortkomend uit het horen – in de beslissing is meegewogen. Dit om te verzekeren dat het horen van het kind niet slechts een formaliteit is, maar dat zijn mening serieus wordt genomen. 5. Er dient wetgeving te bestaan waarin het kind het recht wordt gegeven om te klagen over het niet in acht nemen van het hoorrecht. Daarnaast dient er een kinderombudsman te worden ingesteld.
Art. 16 IVRK (privacy): in dit artikel wordt aan de minderjarige het recht op privacy gegeven. Een minderjarige moet worden beschermd tegen willekeurige en onrechtmatige inmenging in zijn privéleven.
1.1.2 Overige internationale regelgeving
A. Europees Verdrag voor de Rechten van de Mens (EVRM)
Art. 6 EVRM (toegang tot de rechter): in dit artikel is het recht opgenomen dat een ieder (dus ook een minderjarige) recht heeft op een eerlijke en openbare behandeling van zijn zaak, binnen een redelijke termijn. Uit het artikel kan niet worden afgeleid dat een minderjarige recht heeft om als zelfstandige procespartij op te treden. Wel kan worden afgeleid dat de minderjarige moet kunnen deelnemen aan de procedure. In het arrest Sahin/Duitsland oordeelde het Europese Hof voor de Rechten van de Mens (EHRM) dat een minderjarige onterecht en zonder motivering niet was gehoord.6 Hiernaast is in art. 6 EVRM opgenomen dat wanneer de belangen van minderjarigen dit eisen de zitting achter gesloten deuren plaats dient te vinden.
6
EHRM 11 oktober 2001, nr. 30943/96 (Sahin/Duitsland)
8
B. Richtsnoeren van het Comité van Ministers van de Raad van Europa voor kindvriendelijke justitie In deze richtlijn, die geheel gericht is op de kindvriendelijkheid van een justitiële procedure, zijn verschillende richtsnoeren opgenomen. Hieronder worden alleen de richtsnoeren besproken die relevant zijn in het kader van de in hoofdstuk vier te behandelen pilot ‘zitting op locatie’.
Richtsnoer III. A (recht op participatie): in deze richtsnoer staat dat de minderjarige het recht heeft op informatie met betrekking tot zijn rechten en de toegang tot de rechter. Daarnaast heeft de minderjarige het recht om te worden gehoord en te worden geraadpleegd. Hierbij moet rekening worden gehouden met zijn leeftijd en eventuele communicatieproblemen, zodat werkelijke participatie mogelijk is.
Richtsnoer III. B (belangen van het kind): in deze richtsnoer is opgenomen dat de belangen van het kind leidend moeten zijn.
Richtsnoer III. C (waardigheid): in deze richtsnoer is opgenomen dat in elke procedure of zaak waardig met kinderen moet worden omgegaan, ongeacht ook hun juridische status en handelingsbekwaamheid.
Richtsnoer III. E (rechtsstaat): in deze richtsnoer is onder andere opgenomen dat het beginsel van recht op toegang tot de rechtspleging en het recht op beroep elementen zijn van een eerlijke rechtsbedeling waarover kinderen net zozeer moeten kunnen beschikken als volwassenen.
Richtsnoer IV. D onder 1 (toegang tot de rechter): hierin is opgenomen dat kinderen als dragers van rechten toegang dienen te hebben tot de rechter. Belemmeringen dienen weggenomen te worden.
Richtsnoer IV. D onder 3 (hoorrecht): hierin is opgenomen dat kinderen door rechters dienen te worden gehoord wanneer zij worden geacht voldoende begrip te hebben van de aangelegenheden in kwestie. Een kind mag niet worden uitgesloten van het hoorrecht op grond van zijn leeftijd (47).
Richtsnoer IV. D onder 5 (organisatie van de procedure, kindvriendelijke omgeving en taal): hierin is opgenomen dat rechters kinderen moeten behandelen met inachtneming van hun leeftijd, speciale behoeften, rijpheid en bevattingsvermogen en eventuele communicatiemoeilijkheden. Zaken waar kinderen bij betrokken zijn, moeten worden behandeld in een kindvriendelijke omgeving waarin zij zich niet geïntimideerd voelen. Andere aandachtspunten zijn dat het voor de kinderen duidelijk moet zijn wie de aanwezige betrokkenen zijn, dat er een kindvriendelijke taal wordt gehanteerd, dat het kind kan worden begeleid door zijn ouder of een andere door hem gewenste volwassene en dat er gelet wordt op en aangesloten wordt bij de aandachtsspanne en het tempo van het kind. Zo mogelijk, dienen er kindvriendelijke wacht- en verhoorkamers worden ingericht.
9
C. Europees Verdrag inzake de uitoefening van Rechten voor Kinderen (EVRK) Hoewel Nederland dit verdrag nog niet heeft ondertekend en geratificeerd is het toch van belang om dit verdrag te bespreken. Het EVRK regelt de rechtspositie van minderjarigen in Europese lidstaten.
Art. 1 EVRK: in dit artikel wordt de ‘scope’ en het doel van het verdrag aangegeven, kinderen zouden recht hebben op informatie over en participatie in familiezaken. De toegang tot de rechter kan vormgegeven worden door een kind rechtstreeks tot een rechter te laten wenden of middels vertegenwoordiging door anderen. In lid 6 wordt aangegeven dat de rechten van dit verdrag minimumrechten betreffen.
Art. 3 EVRK: in dit artikel wordt aan kinderen – die geacht kunnen worden de zaak te overzien en te begrijpen - het recht gegeven om geïnformeerd en gehoord te worden over zaken waarin zij betrokken zijn. Kinderen dienen alle relevante informatie te verkrijgen en moeten geïnformeerd worden over de eventuele gevolgen van zijn (geuite) mening en de mogelijke beslissingen.
Art. 5 EVRK: in dit artikel wordt aan de lidstaten een aantal mogelijke procedurele rechten voor minderjarigen genoemd die de staten (zouden) kunnen opnemen. Zij zijn hiertoe niet verplicht. Article 5 – Other possible procedural rights Parties shall consider granting children additional procedural rights in relation to proceedings before a judicial authority affecting them, in particular: a. the right to apply to be assisted by an appropriate person of their choice in order to help them express their views; b. the right to apply themselves, or through other persons or bodies, for the appointment of a separate representative, in appropriate cases a lawyer; c. the right to appoint their own representative; d. the right to exercise some or all of the rights of parties to such proceedings.
Art. 6 EVRK: in lid a wordt aangegeven dat de rechter dient na te gaan of hij beschikt over voldoende informatie of dat hij verdere informatie zal moeten vergaren ten behoeve van de te nemen beslissing (die zoveel mogelijk in het belang van het kind moet zijn). Lid b geeft vervolgens aan dat de rechter het kind – die geacht kan worden zijn belangen te kunnen waarborgen - in de gelegenheid moet stellen zijn mening kenbaar te maken, tenzij dit niet in het belang van het kind zelf is. In lid c staat ten slotte dat de rechter passend gewicht aan de mening van het kind moet toekennen.
D. Internationaal Verdrag inzake Burgerrechten en Politieke Rechten (IVBPR)
Art. 14 IVBPR (beginselen van behoorlijke rechtspraak): in dit artikel is opgenomen dat een ieder recht (dus ook een minderjarige) heeft op een eerlijke en openbare behandeling.
10
Minderjarigen dienen te kunnen deelnemen aan een procedure. Ook is opgenomen dat de zitting in het belang van jeugdige personen achter gesloten deuren kan plaatsvinden.
E. Handvest van de grondrechten van de Europese Unie
Art. 24 lid 1 Handvest grondrechten EU (hoorrecht): in dit artikel is opgenomen dat een minderjarige vrijelijk zijn mening moeten kunnen uiten en dat aan die mening in hem betreffende aangelegenheden in overeenstemming met zijn leeftijd en rijpheid passend belang moet worden gehecht (vergelijkbaar met art. 12 IVRK). In dit artikel is geen leeftijdgrens voor het horen opgenomen.
Art. 47 Handvest grondrechten EU (toegang tot de rechter): in dit artikel is opgenomen dat een ieder recht heeft op een eerlijke en openbare behandeling van zijn zaak.
F. Brussel II-bis
Art. 41 lid 2 onder c Brussel II-bis: in artikel 41 lid 1 Brussel II-bis is opgenomen dat een beslissing met betrekking tot een omgangsrecht in een andere lidstaat wordt erkend en daar uitvoerbaar is (zonder uitvoerbaarheidsverklaring) indien met betrekking tot die beslissing een certificaat is afgegeven. Voor de afgifte van het certificaat is vereist dat het kind in de gelegenheid is gesteld om te worden gehoord, tenzij dit vanwege zijn leeftijd of mate van rijpheid niet raadzaam werd geacht.
1.2 Conclusie Uit de hiervoor besproken internationale rechtsbronnen kan geconcludeerd worden dat deze niet direct verplichten tot een zelfstandige rechtsingang voor de minderjarige. De minderjarige moet toegang tot de rechter hebben. Die toegang hoeft echter niet per se in de vorm van een zelfstandige rechtsingang te worden gegoten, vertegenwoordiging van de minderjarige in rechte is ook afdoende. Wel vereisen de internationale rechtsbronnen dat een minderjarige kan deelnemen aan de procedure waarin hij belanghebbende is. Zo dient hij in de gelegenheid te worden gesteld om te worden gehoord en moet hij zijn standpunten naar voren kunnen brengen. De minderjarige moet dus op een volwaardige wijze aan het proces kunnen deelnemen. In hoofdstuk vier zal de hierboven beschreven regelgeving en de nog in hoofdstuk twee en drie te beschrijven Nederlandse regelgeving (met betrekking tot de rechtsingangen en de procesinrichting voor minderjarigen) worden gerelateerd aan de onderzoeksresultaten van de pilot ‘zitting op locatie’ in de gesloten jeugdzorg.
11
Hoofdstuk 2 Rechtsingangen voor minderjarigen in Nederland 2.1 Inleiding In dit onderzoek naar de rechtspleging voor minderjarigen in civielrechtelijke zaken wordt onderscheid gemaakt tussen de rechtsingang en procesinrichting voor minderjarigen. In dit hoofdstuk wordt ingegaan op de verschillende rechtsingangen voor minderjarigen. In het volgende hoofdstuk zal ingegaan worden op de procesinrichting voor minderjarigen.
2.2 Wettelijk uitgangspunt: processuele onbekwaamheid Uitgangspunt van de wet is dat de minderjarige processueel onbekwaam is. Een minderjarige is iemand die de leeftijd van achttien jaar nog niet heeft bereikt (art. 1:233 BW). Dat een minderjarige in principe processueel onbekwaam is houdt in dat deze niet op eigen voet een procedure kan beginnen, maar in rechte moet worden vertegenwoordigd. Deze vertegenwoordiger kan de ouder of voogd zijn, maar ook een bijzonder curator. Het uitgangspunt van de processuele onbekwaamheid van minderjarigen vloeit voort uit art. 1:234 BW, waarin is opgenomen dat een minderjarige handelingsonbekwaam is en art. 1:245 BW, waarin is opgenomen dat minderjarigen onder gezag staan.78 De strekking van dit uitgangspunt is ‘het beschermen van de minderjarige tegen onberaden procederen’9.
2.3 Jurisprudentiële voorbeelden van processuele onbekwaamheid In diverse zaken werd een minderjarige niet-ontvankelijk verklaard op grond van zijn processuele onbekwaamheid. Voorbeelden hiervan zijn:
Hof Den Haag 31 augustus 201110: een minderjarige tekent zelfstandig, zonder tussenkomst van wettelijke vertegenwoordigers of een bijzonder curator, hoger beroep aan tegen een machtiging uithuisplaatsing (in een open instelling).
Rechtbank Maastricht 29 november 201111: een minderjarige verzoekt de vervanging van zijn bijzonder curator.
Hof Den Haag 22 oktober 201012: een minderjarige tekent beroep aan tegen de verlenging van de machtiging uithuisplaatsing.
7
Rb. Den Haag 15 februari 2012, ECLI:NL:RBSGR:2012:BV8335. J. de Boer, Asser 1* Personen- en familierecht, 2010/791, Deventer: Kluwer (online, laatst bijgewerkt op 01-03-2010) 9 HR 30 januari 1987, ECLI:NL:HR:1987:AG5527. (Zie ook: J. de Boer, Asser 1* Personen- en familierecht, 2010/791, Deventer: Kluwer ((online, laatst bijgewerkt op 01-03-2010)). 10 Hof Den Haag 31 augustus 2011, ECLI:NL:GHSGR:2011:BU5805. 11 Rb. Maastricht 29 november 2011, ECLI:NL:RBMAA:2011:BU6640. 12 Hof Den Haag 22 oktober 2010, ECLI:NL:GHSGR:2010:BU1381. 8
12
2.4 Andere rechtsingangen in geval van processuele onbekwaamheid In de Nederlandse wet zijn twee mogelijkheden opgenomen om als minderjarige in rechte voor je belangen op te komen in het geval dat de vertegenwoordigers van de minderjarige hem niet in rechte willen vertegenwoordigen en er zich ook geen uitzondering op de hoofdregel van processuele onbekwaamheid voordoet.
2.4.1 Bijzonder curator Ten eerste is in art. 1:250 BW de mogelijkheid tot benoeming van een bijzonder curator opgenomen.13 Een bijzonder curator wordt benoemd indien in aangelegenheden betreffende de opvoeding en verzorging van de minderjarige de belangen van de minderjarige in strijd zijn met die van zijn (met het gezag belaste) ouder(s) of zijn voogd(en). Het moet hierbij gaan om een wezenlijk conflict.14 Volgens de Hoge Raad heeft de wetgever ‘daarbij gedacht aan concrete problemen, die, indien de bijzondere curator niet buiten rechte een oplossing weet te bereiken, zo nodig in een door deze aanhangig te maken procedure zullen moeten worden beslist’.15
Tot het benoemen van de bijzonder curator kan worden overgegaan op verzoek van een belanghebbende of ambtshalve. De minderjarige kan als belanghebbende worden aangemerkt.16 Het verzoek kan door de minderjarige zelf – dus zonder tussenkomst van een advocaat – worden ingediend. De rechter is niet gehouden om een bijzonder curator te benoemen. Hij dient bij zijn overweging tot het al dan niet benoemen van een bijzonder curator de belangen van de minderjarige in ogenschouw te nemen.17 De bijzonder curator is van belang gebleken in verscheidene kinderbeschermingszaken.18 Een bijzonder curator kan de minderjarige bijvoorbeeld ondersteunen in het geval van een civielrechtelijke plaatsing.19 Er zijn ook voorbeelden van kinderbeschermingszaken waarin geen bijzonder curator werd benoemd.20 Volgens recent jurisprudentieonderzoek wordt slechts tot benoeming van een bijzonder curator overgegaan indien dit duidelijk een toegevoegde waarde heeft.21
13
De mogelijkheid tot benoeming van een bijzonder curator komt in de wet ook op een andere plek voor. Art. 1:212 BW stelt dat in zaken van afstamming het minderjarige kind, optredende als verzoeker of belanghebbende, vertegenwoordigd wordt door een bijzondere curator daartoe benoemd door de rechtbank die over de zaak beslist. 14 HR 4 februari 2005, ECLI:NL:PHR:2005:AR4850. 15 Ibid 16 Ibid 17 Zie voor voorbeelden van situaties waarin een bijzonder curator is benoemd (op grond van art. 1:250 BW) Hof ArnhemLeeuwarden 14 februari 2013, ECLI:NL:GHARL:2013:BZ5943, r.o. 4.6., Rb. Breda 3 oktober 2012, ECLI:NL:RBBRE:2012:BX9886, r.o. 3.6. en Hof Den Haag 22 augustus 2012, ECLI:NL:GHSGR:2012:BX6552, r.o. 6-7. (JPF 2012/165). 18 Zie bijvoorbeeld Hof Leeuwarden 1 augustus 2007, ECLI:NL:GHLEE:2007:BL8206 en Hof Amsterdam 9 juni 2009, ECLI:NL:GHAMS:2009:BJ4145. 19 Zie voor een voorbeeld Rb. Den Haag 26 februari 2013, ECLI:NL:RBDHA:2013:BZ5804 20 Zie bijvoorbeeld Hof Arnhem 12 juni 2007, ECLI:NL:GHARN:2007:BA8423, r.o. 4.2 en HR 23 november 2012, ECLI:NL:PHR:2012:BY3968, r.o. 3.2-3.5. 21 I.J. Pieters, ‘Waar staat de bijzondere curator in het huidige rechtsbestel inmiddels?’, FJR 2012/36.
13
2.4.2 Informele rechtsingang De tweede mogelijkheid voor minderjarigen om (toch) in rechte op te treden, wanneer zijn wettelijk vertegenwoordigers hem niet willen vertegenwoordigen en er zich ook geen uitzondering voordoet op de hoofdregel van de processuele onbekwaamheid wordt gevormd door de informele rechtsingang(en). De minderjarige kan de rechter in sommige zaken informeel benaderen. Dit houdt in dat de minderjarige een brief naar de rechter kan schrijven of hem kan opbellen. Een minderjarige van twaalf jaar of ouder of een minderjarige die de leeftijd van twaalf jaren nog niet heeft bereikt, maar in staat kan worden geacht tot een redelijke waardering van zijn belangen ter zake, kan de rechter informeel benaderen. De rechter is niet verplicht om een beslissing te nemen en de minderjarige heeft voor het benaderen van de rechter geen advocaat nodig. De informele rechtsingangen worden in bijlage B beschreven.
Door de mogelijkheid van de informele rechtsingang wordt het uitgangspunt van de processuele onbekwaamheid enigszins gerelativeerd. De procespositie van de minderjarige er hierdoor (ten op zichte van het verleden) op vooruit gegaan. Van belang is om op te merken dat bij informele rechtsingangen fundamentele procesrechten niet van toepassing zijn. Hierbij moet gedacht worden aan het recht op hoger beroep, het recht op een advocaat en het recht dat de rechter een beslissing neemt.22
2.5 Uitzonderingen op de processuele onbekwaamheid Op de procesonbekwaamheid van de minderjarige zijn in de (civiele) wet enkele uitzonderingen te vinden. Het gaat dan om gevallen waarin de minderjarige toch zelfstandig als procespartij kan optreden. Hiervan is bijvoorbeeld sprake bij bepaalde verzoeken in het kader van de ondertoezichtstelling (bijv. art. 1:254 lid 5 BW) en in het geval van kort geding procedures23. Deze en andere uitzonderingen op de processuele onbekwaamheid van de minderjarige zijn als bijlage A opgenomen.24 De formele procesbekwaamheid in zaken met betrekking tot een gesloten (uithuis)plaatsing (art. 29aWjz) wordt in de volgende paragraaf uitgebreid besproken.
2.6 Processuele (on)bekwaamheid in geval van uithuisplaatsingen Gelet op het onderzoek dat centraal staat in hoofdstuk vier (de pilot ‘zitting op locatie’ in de gesloten jeugdzorg) zal hieronder worden ingegaan op de mogelijke rechtsingangen in het geval dat een minderjarige uit huis is geplaatst. Hierbij zal nagegaan worden in hoeverre de wijze van 22
M.J. Steketee, A.M. Overgaag & K.D. Lünneman, ‘Minderjarigen als procespartij’, Utrecht: Verwey-Jonker Instituut 2003, p. 9. 23 Zie bijvoorbeeld Pres. Rb. Den Haag 12 maart 1980, NJ 1982, 654, ECLI:NL:RBSGR:1980:AC2403 (Marijntje) en Rb. Den Haag 15 februari 2012, ECLI:NL:RBSGR:2012:BV8335 24 Zie ook E.A. Mink, ‘De procespositie van de minderjarige in de civiele procedure’, EB 2012/41, J. E. Doek, ‘De minderjarige en zijn processuele (on)bekwaamheid’, Bijdrage aan liber amicorum voor Prof Rutgers, april 2005, 8, J.H.M. ter Haar, ‘Commentaar op art. 1:234 BW (Handelingsbekwaamheid en –onbekwaamheid)’, in: M.J.C. Koens & A.P.J.M. Vonken, Tekst & Commentaar Burgerlijk wetboek, Deventer: Kluwer (online, laatst bijgewerkt op 01-02-2013), M.R. Bruning, ‘De minderjarige in het civiele proces’, Maandblad voor vermogensrecht 2006, p. 143-146 & C.A.R.M. van Leuven & M.J. de Klerk, ‘Formele en informele rechtsingang(en) minderjarige, EB 2013, 32.
14
uithuisplaatsing – gesloten of ‘gewoon’ – consequenties heeft voor de mogelijkheden van de minderjarige om zelfstandig in rechte op te kunnen treden.
2.6.1 Gesloten uithuisplaatsing In zaken met betrekking tot een gesloten uithuisplaatsing (mogelijk o.g.v. art. 29b Wjz) wordt een uitzondering gemaakt op het principe van de processuele onbekwaamheid van de minderjarige. Volgens art. 29a Wet op de jeugdzorg is een minderjarige van twaalf jaar of ouder bekwaam in rechte op te treden. Dit geldt ook voor een minderjarige jonger dan twaalf jaar indien deze ‘in staat kan worden geacht tot een redelijke waardering van zijn belangen ter zake’. Of een minderjarige hiertoe in staat is wordt door de rechter onder andere beoordeeld naar aanleiding van het (kinder)verhoor.25 Als argument voor deze uitzondering wordt aangedragen dat de processuele bekwaamheid ervoor zorgt dat de betrokkenheid van de jeugdige zelf in de procedure gegarandeerd is. Wanneer deze uitzondering niet op gaat (de minderjarige is niet in staat zijn belangen te behartigen) is degene die met het gezag is belast bevoegd om in rechte op te treden.26 De minderjarige kan hoger beroep instellen tegen een machtiging tot uithuisplaatsing in een gesloten inrichting. Daarnaast wordt aan de minderjarige (in zaken met betrekking tot de gesloten jeugdzorg) ambtshalve een advocaat toegevoegd, art. 29f lid 2 Wjz. ‘De keuze voor deze ambtshalve toevoeging wordt niet nader toegelicht. De reden hiervoor is gelegen in de afkomst van de bepaling. Reeds in het Burgerlijk Wetboek bestond namelijk een bepaling met eenzelfde strekking, art. 1:261 lid 3 BW (oud). Ter argumentatie van deze bepaling werd toen de uitspraak Bouamar/België27 in relatie tot art. 5 EVRM aangehaald.28 In deze zaak stelde het EHRM dat een minderjarige – die gesloten zou worden geplaatst - bijstand van een advocaat had moeten hebben nu zijn ‘enkele verschijning’ hem onvoldoende waarborgen verschafte.’29 2.6.2 ‘Gewone’ uithuisplaatsing De procespositie van de minderjarige die ‘gewoon’ uit huis is geplaatst (o.g.v. art. 1:261 BW) verschilt erg van die van de minderjarige die gesloten uit huis is geplaatst. Voor deze minderjarige geldt namelijk het uitgangspunt van de processuele onbekwaamheid. Deze minderjarigen kunnen niet zelfstandig in rechte voor hun belangen opkomen, maar moeten zich laten vertegenwoordigen. Zij kunnen tevens niet zelfstandig in hoger beroep.30 De minderjarige wordt in deze procedure aangemerkt als een belanghebbende, mits deze twaalf jaar of ouder is (art. 1:263 lid 2 BW).31
25
Voor een voorbeeld hiervan zie: Hof Den Haag 10 juli 2013, ECLI:NL:GHDHA:2013:2737. Kamerstukken II, 2005-2006, 30644, nr. 3, p. 20. 27 EHRM 29 februari 1988, series A nr. 129, par. 50-52 (Bouamar/België). 28 Kamerstukken II, 1992-1993, 23003, nr. 3, p. 43. 29 J.H. de Graaf, ‘Laat de kinderen tot mij komen – De vertegenwoordiging van het kind in rechte’, in: J.H. de Graaf e.a., Rechten van het kind en autonomie, Nijmegen: Ars Aequi Libri, 2010, p. 28. 30 Hof ‘s Hertogenbosch 10 januari 2013, ECLI:NL:GHSHE:2013:BY8143, r.o. 3.7.3. 31 HR 21 mei 2010, ECLI:NL:PHR:2010:BL7043. 26
15
De ratio achter dit fundamentele verschil is niet duidelijk. Gedacht zou kunnen worden aan het feit dat de positie van de gesloten uit huis geplaatste jongere als meer precaire kan worden beschouwd dan die van de jongere die ‘gewoon’ uit huis is geplaatst. Echter, de vraag zou gesteld kunnen worden waarom in zaken met betrekking tot ‘gewone’ uithuisplaatsingen de garantie van de betrokkenheid van de jeugdige zelf in de procedure niet eveneens geldt als argument voor processuele bekwaamheid, zoals dit wel het geval is bij gesloten uithuisplaatsingen. Ook bij een ‘gewone’ uithuisplaatsing – die voor alle betrokkenen zeer ingrijpend kan zijn - is het immers van belang dat de minderjarige zo goed mogelijk aan het proces kan deelnemen.
2.7 Nieuwe wetgeving kinderbescherming Op 1 januari 2015 treedt het nieuwe kinderbeschermingsrecht32 in werking. In dit nieuwe recht blijft het uitgangspunt van de processuele onbekwaamheid van de minderjarige in tact. Qua rechtsingangen voor de minderjarige komen er twee nieuwe bij. Ten eerste de geschillenregeling bij ondertoezichtstelling. Volgens het nieuwe art. 1:262b BW kunnen geschillen die de uitvoering van de ondertoezichtstelling betreffen door de minderjarige van twaalf jaar en ouder worden voorgelegd aan de kinderrechter. De rechter neemt een zodanige beslissing als hem in het belang van de minderjarige wenselijk voorkomt. Hij beproeft alvorens te beslissen een vergelijk tussen de betrokkenen.
Naast deze geschillenregeling is in art. 1:262a lid 3 BW (nieuw) de mogelijkheid voor de minderjarige opgenomen om de kinderrechter te verzoeken het plan van aanpak opgesteld op grond van lid 1 van hetzelfde artikel te laten gelden als het plan, bedoeld in art. 13, derde lid, van de Wet op de jeugdzorg. Art. 1:265k BW (nieuw) bepaalt vervolgens dat het verzoek (door de minderjarige) schriftelijk kan worden gedaan, zonder tussenkomst van een advocaat.
Het huidige uitgangspunt van de processuele bekwaamheid van de minderjarige in zaken die betrekking hebben op de gesloten jeugdzorg blijft volgens de Jeugdwet, die van kracht wordt op 1 januari 2015, gelden. Een belangrijke toevoeging is dat de minderjarige van twaalf jaar of ouder tevens bekwaam wordt geacht om buiten rechte op te treden. Hetzelfde geldt voor de minderjarige jonger dan twaalf jaar ‘die in staat kan worden geacht tot een redelijke waardering van zijn belangen’.33
2.8 De processuele bekwaamheid van de minderjarige in het bestuursrecht en in andere landen Hieronder zal eerst de rechtspositie van de minderjarige in het bestuursrecht worden beschreven. Daarna zal in worden gegaan op de rechtspositie van de minderjarige in België en Groot-Brittannië aan de hand van een onderzoek dat het Verwey-Jonker Instituut in 2003 heeft gedaan naar de 32 33
Wet van 12 maart 2014, Stb. 2014, 130. Wet van 1 maart 2014, Stb. 2014, 105 (art. 6.1.1 lid 2 Jeugdwet).
16
bijzonder curator en een formele rechtsingang voor minderjarigen.34 Hieruit zal blijken dat deze landen – in tegenstelling tot de minister (paragraaf 2.9.1 en 2.9.2) - wel overtuigd zijn geraakt van het belang dat een minderjarige zelfstandig toegang heeft tot de rechter.
2.8.1 Bestuursrecht De procespositie van minderjarigen in het civiele recht wijkt (enigszins) af van de procespositie van minderjarigen in het Nederlandse bestuursrecht. Een minderjarige neemt in het bestuursrecht een meer zelfstandige positie in. Volgens art. 8:21 lid 2 Algemene wet bestuursrecht (Awb) kan een minderjarige zelfstandig in het geding optreden, ‘indien hij tot een redelijke waardering van zijn belangen in staat kan worden geacht’. Hij kan dan de gehele bestuursrechtelijke procedure zelfstandig – dat wil zeggen zonder wettelijke vertegenwoordiger - doorlopen. Wanneer dit niet het geval is, wordt de minderjarige in het geding vertegenwoordigd door zijn vertegenwoordigers naar burgerlijk recht. ‘Bepalend voor de processuele bekwaamheid is de feitelijke bekwaamheid.’35 2.8.2 België36 In België hebben zich de afgelopen jaren belangrijke ontwikkelingen voorgedaan met betrekking tot de rechtspositie van de minderjarige. Zo zijn er al een tijd drie wetsvoorstellen aanhangig die deze rechtspositie trachten te verstevigen. Het gaat om de volgende voorstellen: 1. Het recht van minderjarigen op toegang tot de rechter37 Dit voorstel strekt ertoe om minderjarigen van twaalf jaar of ouder als partij toe te laten tot een burgerlijke zaak. Voor een minderjarige jonger dan twaalf jaar geldt dat hij zich als partij kan stellen indien hij door de rechter in staat wordt geacht om zijn mening te vormen. 2. Instelling van jeugdadvocaten voor minderjarigen38 Dit voorstel strekt ertoe om aan minderjarigen een in het jeugdrecht gespecialiseerde advocaat toe te wijzen. Deze jeugdrechtadvocaat dient opgeleid te zijn in het jeugdrecht, kennis te hebben van het IVRK en bekwaam te zijn om met de verschillende partijen – met name de jeugdige – om te kunnen gaan.
34
M.J. Steketee, A.M. Overgaag & K.D. Lünneman, ‘Minderjarigen als procespartij’, Utrecht: Verwey-Jonker Instituut 2003. J.G. Brouwer, ‘Commentaar op art. 8:21 Awb (In staat tot redelijke waardering van hun belangen)’, in: T. Barkhuysen, H.E. Bröring, L.M. Koenraad e.a., Module Algemeen Bestuursrecht, Deventer: Kluwer (online, laatst bijgewerkt op 01-031999). 36 Ibid, p. 74-76. 37 Belgische senaat (2001-2002) nr. 2-626/5. 38 Belgische senaat (2001-2002) nr. 2-256/12. 35
17
3. Uitbreiding van het hoorrecht voor minderjarigen39 Dit wetsvoorstel strekt ertoe om iedere rechtbank te verplichten een minderjarige van twaalf jaar of ouder te horen in procedures die deze minderjarige betreffen. Ten aanzien van minderjarigen jonger dan twaalf jaar geldt dat zij gehoord moeten worden indien zij hierom verzoeken. Het horen kan niet worden geweigerd.
Wanneer je de hierboven beschreven wetsvoorstellen vergelijkt met de huidige rechtspositie van de minderjarige in Nederland vallen een aantal dingen op. Ten eerste dat een minderjarige van twaalf jaar of ouder – indien het wetsvoorstel in België wordt aangenomen - altijd zal worden toegelaten als procespartij in burgerlijke zaken. Dit in tegenstelling tot Nederland, waar er geen sprake is van een formele eigen rechtsingang voor minderjarigen. Daarnaast valt op dat het hoorrecht – volgens het wetsvoorstel – in België uitgebreider is dan in Nederland aangezien in Nederland ten aanzien van minderjarigen jonger dan twaalf jaar een ‘kan-bepaling’ geldt. 2.8.3 Groot-Brittannië40 In Groot-Brittannië lijkt de rechtspositie van minderjarigen in civiele procedures verder ontwikkeld te zijn dan in Nederland. Aan procedures waarbij de minderjarige een belang heeft kan deze op grond van de Children Act 1989 deelnemen. De leeftijd van de minderjarige is hierbij irrelevant. Wel dient de minderjarige van de rechtbank toestemming tot deelname aan de procedure te verkrijgen. Bij de beantwoording van de vraag of de minderjarige zou moeten mogen deelnemen hanteert de rechtbank het volgende criterium: is er sprake van een ‘sufficient age and understanding’? (is de minderjarige in staat tot een redelijke waardering van zijn belangen?) Een minderjarige kan in Groot-Brittannië ook zelf een civiele procedure beginnen, wanneer hij hiertoe van de rechtbank toestemming krijgt. Deze toestemming wordt gegeven indien voldaan wordt aan hetzelfde hiervoor beschreven criterium. Wanneer een minderjarige optreedt in familierechtelijke zaken wordt hem een ‘guardian ad litem’ toegewezen, een maatschappelijk werker gespecialiseerd om te werken met jeugdigen. Tevens wordt er in die situatie soms een gespecialiseerde advocaat toegevoegd. Er kan dan sprake zijn van een dubbele vertegenwoordiging van de minderjarige.
Wanneer je de wettelijke regeling met betrekking tot de toegang tot de rechter van de minderjarige in Groot-Brittannië vergelijkt met die van Nederland valt op dat de toegangsmogelijkheden in GrootBrittannië groter (lijken te) zijn. In Groot-Brittannië kan een minderjarige aan de procedure deelnemen indien hij tot een redelijke waardering van zijn belangen in staat wordt geacht. Dit in tegenstelling tot Nederland, waar een minderjarige slechts in specifieke gevallen als zelfstandige procespartij wordt
39
Belgische senaat (2001-2002) nr. 2-554/7. M.J. Steketee, A.M. Overgaag & K.D. Lünneman, ‘Minderjarigen als procespartij’, Utrecht: Verwey-Jonker Instituut 2003, p. 72-74. 40
18
toegelaten. Daarnaast valt de figuur van de ‘guardian ad litem’ op door zijn gelijkenis met de figuur van de bijzonder curator. Beiden worden door de rechtbank benoemd om de belangen van de minderjarige te behartigen in familierechtelijke zaken. Verschil is dat hier in Groot-Brittannië standaard tot wordt overgegaan (tenzij de minderjarige al over een goede belangenbehartiger beschikt), terwijl in Nederland tot de benoeming van een bijzonder curator pas wordt overgegaan in geval van een ‘wezenlijk conflict’ tussen de minderjarige en zijn wettelijk vertegenwoordigers (paragraaf 2.4.1)
2.9 Discussie omtrent de processuele (on)bekwaamheid De procespositie van de minderjarige is een voortdurend punt van discussie. In die discussie zijn de volgende bijdragen van belang.41
2.9.1 Notitie rechtspositie minderjarigen In deze notitie geeft de minister aan geen eigen rechtsingang voor minderjarigen in te willen voeren voor het geval dat er een conflict bestaat tussen de minderjarige en zijn ouders. Argumenten die hij hiervoor aandraagt zijn dat voorkomen moet worden dat:
gezinsconflicten in een juridisch kader worden geplaatst. De bijzonder verhouding tussen ouder en kind verzet zich ertegen om deze als procespartijen tegenover elkaar te laten staan.
het geschil door een snelle inschakeling van de rechter mogelijk nog meer escaleert.
het gerechtelijk apparaat nog meer wordt belast.42
2.9.2 Onderzoek Verwey-Jonker Instituut: Minderjarigen als procespartij De onderzoekers van het Verwey-Jonker Instituut hebben op verzoek van de Tweede Kamer onderzoek gedaan naar de in 1995 ingevoerde figuur van de bijzonder curator. Dit onderzoek omvatte echter niet alleen een evaluatie van die figuur, maar ging ook in op ‘de wenselijkheid tot het creëren van een algemene formele rechtsingang voor minderjarigen’.43 De onderzoekers concludeerden dat de ten behoeve van het onderzoek geïnterviewde deskundigen allen van mening zijn dat ‘de huidige mogelijkheden voor minderjarigen om toegang tot het recht te krijgen te kort schieten, zodat het wenselijk is minderjarigen een zelfstandige rechtsingang te verschaffen.’44 Uit dit onderzoek bleek tevens dat er toentertijd maar weinig beroep op de figuur van bijzonder curator werd gedaan.45
De minister heeft op het hiervoor beschreven rapport en de daarin opgenomen conclusies gereageerd. Hij is niet overtuigd van de noodzaak van een eigen rechtsingang voor minderjarigen: ‘Op grond van 41
J.H. de Graaf, ‘Laat de kinderen tot mij komen – De vertegenwoordiging van het kind in rechte’, in: J.H. de Graaf e.a., Rechten van het kind en autonomie, Nijmegen: Ars Aequi Libri 2010, p. 20-21. 42 Kamerstukken II, 1989-1990, 21309, nr. 2, p. 34. 43 M.J. Steketee, A.M. Overgaag & K.D. Lünneman, ‘Minderjarigen als procespartij’, Utrecht: Verwey-Jonker Instituut 2003, p. 8. 44 Ibid, p. 63. 45 Ibid, p. 15.
19
de resultaten van het onderzoek meen ik dat er onvoldoende grond is om een formele rechtsingang voor minderjarigen in het burgerlijk recht te introduceren. Uit het onderzoek blijkt niet dat de rechtspositie van de minderjarige niet afdoende is geregeld. Het huidige systeem waarin in beginsel de ouders hun kind in rechte vertegenwoordigen, voldoet. Zo nodig kan een bijzondere curator worden benoemd, die de belangen van minderjarigen in rechte behartigt.’46
2.9.3 Onderzoek Kinderombudsman: De bijzonder curator, een lot uit de loterij? De Kinderombudsman stelt in zijn rapport ‘De bijzonder curator, een lot uit de loterij?’ dat er een probleem bestaat met betrekking tot de ‘bekendheid met het bestaan van de bijzondere curator en situaties waarin deze een uitkomst zou kunnen bieden’.47 De Kinderombudsman is van mening dat de positie van de bijzonder curator versterkt zou moeten worden en dat de mogelijkheid tot benoeming van een bijzonder curator beter bekend moet zijn. Uit zijn onderzoek blijkt dat vooral kinderen, ouders en voogden niet goed op de hoogte zijn van deze mogelijkheid. Bijzonder curators zijn bezorgd over het feit dat minderjarigen naar hun mening de informele rechtsingang onvoldoende weten te benutten.48 Daarnaast wordt door bijzonder curators opgemerkt dat rechters (te) weinig op de hoogte zijn en niet goed genoeg de situaties herkennen waarin het in het belang van het kind is dat een bijzonder curator wordt benoemd. De rechters merken op hun beurt op dat niet alle advocaten goed op de hoogte zijn van het systeem.49 Daarnaast uitten de rechters ‘hun zorgen uit over het ontoegankelijke oerwoud aan mogelijkheden en onmogelijkheden voor kinderen om hun mening te geven en op te komen voor hun eigen belangen, met de formele en informele rechtsingang, de bijzondere curator en soms geen enkele eigen rechtsingang.’50 Ten slotte komt naar voren dat er volgens de betrokkenen niet altijd een duidelijke lijn is te ontdekken in het antwoord op de vraag wanneer er al dan niet tot het benoemen van een bijzonder curator wordt overgegaan.51
De Staatssecretaris van Veiligheid en Justitie heeft op het rapport van de Kinderombudsman gereageerd.52 In deze reactie worden verschillende initiatieven omschreven die ervoor moeten zorgen dat de praktijk van de bijzonder curator zich verder ontwikkelt.53
46
Kamerstukken II, 2003-2004, 29200 VI, nr. 116, p. 3. Kinderombudsman, ‘De bijzonder curator, een lot uit de loterij? Adviesrapport over waarborging van de stem en de belangen van kinderen in de praktijk’, juli 2012, p. 22. 48 Ibid, p. 23. 49 Ibid, p. 45. 50 Ibid, p. 20. 51 Ibid, p. 45. 52 Kamerstukken II, 2012-2013, 31753, nr. 56 (Reactie op het rapport ‘De bijzonder curator, een lot uit de loterij?’) 53 Zo wordt getracht om inschrijvingsvoorwaarden te gaan laten gelden voor bijzonder curatoren, zal in een pilot worden onderzocht of het wenselijk is dat degene die tot bijzonder curator wordt benoemd een professional opgeleid om te werken met kinderen is, in plaats van een advocaat of mediator en wordt getracht om meer bekendheid over het bestaan van de informele rechtsingang en de bijzonder curator onder de betrokkenen te genereren. 47
20
Hoofdstuk 3 Procesinrichting voor minderjarigen in Nederland 3.1 Inleiding Zoals eerder uitgelegd wordt in dit onderzoek naar de rechtspleging voor minderjarigen in civielrechtelijke zaken onderscheid gemaakt tussen de rechtsingang en procesinrichting voor minderjarigen. In het vorige hoofdstuk is uiteengezet wat de rechtsingangen zijn voor minderjarigen. In dit hoofdstuk wordt ingegaan op de procesinrichting voor minderjarigen. Hierbij zijn de volgende specifieke (civiele) processuele rechten van de minderjarige van belang: het hoorrecht, het recht op afschrift en inzage en het uitgangspunt van het houden van een zitting ‘achter gesloten deuren’. Ten slotte zullen de uitkomsten van een onderzoek naar de ervaringen van minderjarigen tijdens een civiele zitting worden besproken.
3.2 Procesrechten Een drietal (civiele) procesrechten van minderjarigen is van belang bij de procesinrichting.
3.2.1 Hoorrecht Art. 809 lid 1 Rv stelt dat de rechter in zaken betreffende minderjarigen (uitgezonderd die welke het levensonderhoud van een minderjarige jonger dan zestien jaar betreffen) de minderjarige die twaalf jaar of ouder is moet horen, tenzij het naar het oordeel van de rechter een zaak van kennelijk ondergeschikt belang betreft. Een andere uitzonderingsmogelijkheid is opgenomen in lid 3 van art. 809 Rv. De minderjarige hoeft niet te worden gehoord indien hierop niet kan worden gewacht zonder onmiddellijk en ernstig gevaar voor de minderjarige. De in dat geval afgegeven beschikkingen verliezen hun kracht na twee weken, tenzij de minderjarige in die weken alsnog is gehoord. Voor minderjarigen jonger dan twaalf jaar geldt een ‘kan-bepaling’, de rechter kan deze minderjarigen in de gelegenheid stellen aan hem hun mening kenbaar te maken op een door hem te bepalen wijze. In dit artikel is aldus met betrekking tot het hoorrecht een leeftijdgrens opgenomen (van twaalf jaar of ouder). Op dit onderscheid tussen minderjarigen boven en beneden de twaalf jaar is kritiek mogelijk. Door het niet verplicht stellen van het horen van minderjarigen onder de twaalf jaar ontneem je deze minderjarigen in feite het recht op participatie en het recht om gehoord te worden ontnemen. Bovendien zou de leeftijdsgrens als arbitrair beschouwd kunnen worden en is het in strijd met art. 12 IVRK waarin geen minimumgrens voor het horen is opgenomen (paragraaf 1.1.1).
De wet bepaalt niet op welke wijze de minderjarige door de rechter gehoord moet worden. De rechter is op grond van art. 809 Rv vrij ‘om het horen van de minderjarige in te richten op een wijze die het meest passend wordt geacht, rekening houdend met de leeftijd en de mogelijkheden van de betrokken
21
minderjarige’.54 Wel zijn er door de rechtbanken en gerechtshoven procesreglementen opgesteld waarin wordt aangegeven hoe het horen van de minderjarige in bepaalde soorten zaken dient te worden vormgegeven. Deze worden hierna besproken.
Volgens het Procesreglement Familie en Jeugdrecht Rechtbanken worden minderjarigen in zaken waarin een machtiging plaatsing in een accommodatie gesloten jeugdzorg wordt verzocht in beginsel in aanwezigheid van andere belanghebbenden gehoord. Van dit verhoor wordt een zakelijke weergave in het proces-verbaal opgenomen. Een minderjarige hoeft in dit soort zaken niet te worden gehoord indien de rechter vaststelt dat de minderjarige niet bereid is zich te doen horen (art. 29f Wjz). In andere soorten zaken wordt de minderjarige in beginsel alleen, buiten aanwezigheid van anderen, gehoord (met uitzondering van zijn advocaat). Van dit verhoor wordt geen proces-verbaal opgemaakt.55 Het horen geschiedt in beginsel op de rechtbank.
Volgens het Procesreglement Verzoekschriftprocedures Familiezaken Gerechtshoven dient een minderjarige van twaalf jaar en ouder in de gelegenheid worden gesteld om zijn mening mondeling of schriftelijk kenbaar te maken. Hiertoe wordt hij uitgenodigd middels een brief, waarvan de andere belanghebbenden geen afschrift krijgen. Het hof kan een minderjarige van twaalf jaar of jonger horen. In zijn algemeenheid geldt dat van het verhoor geen proces-verbaal wordt opgemaakt en dat dit verhoor plaatsvindt buiten de mondelinge behandeling. Tijdens de mondelinge behandeling deelt het hof kort en zakelijk mee wat de minderjarige heeft verklaard. In zaken betreffende de gesloten jeugdzorg dient de minderjarige te worden gehoord overeenkomstig art. 29f van de Wet op de gesloten jeugdzorg.56
De minderjarige is niet verplicht om van zijn hoorrecht gebruik te maken. In sommige situaties is wel in de wet vastgelegd dat de rechter verplicht is om de minderjarige te horen. Voorbeelden hiervan zijn art. 1:377a lid 3 sub c BW (de ontzegging van omgang) en art. 815 lid 4 Rv (kinderen moeten worden betrokken bij opstellen het van een ouderschapsplan).
3.2.2 Inzage en afschrift In art. 811 lid 1 onder d Rv is het recht van een minderjarige op inzage en afschrift van door betrokken partijen overgelegde bescheiden opgenomen. Het gaat hierbij om bescheiden van bijvoorbeeld de Raad voor de Kinderbescherming of een deskundige. Het recht bestaat niet indien de rechter is gebleken dat de minderjarige niet in staat is tot een redelijke waardering van zijn belangen ter zake. De rechter kan tot dit oordeel komen op basis van een rapport van de Raad, maar ook op grond van het
54
Hof ‘s-Hertogenbosch 10 januari 2013, ECLI:NL:GHSHE:2013:BY8143,, r.o. 3.8.6. Procesreglement Familie en Jeugdrecht Rechtbanken, ‘7. Horen van minderjarigen’, p. 121. 56 Procesreglement verzoekschriftprocedures familiezaken gerechtshoven, ‘2.4.9 Horen van minderjarigen’, p. 18-19. 55
22
verhoor van de minderjarige (art. 809 Rv).57 Over het recht van minderjarigen op inzage en afschrift is weinig geschreven. Waarschijnlijk is niet iedere minderjarige op de hoogte van dit recht. 3.2.3 ‘Achter gesloten deuren’ Volgens art. 27 lid 1 onder c Rv en art. 803 Rv vindt een zitting met betrekking tot een minderjarige, gelet op zijn belangen, achter gesloten deuren plaats. Het uitgangspunt van art. 803 Rv kan echter in de toekomst – wanneer het wetsvoorstel 32 856 in werking is getreden – in bepaalde gevallen worden verlaten. Volgens dit wetsvoorstel, dat inmiddels door de Eerste en Tweede kamer is aangenomen, zullen zaken betreffende het personen- en familierecht voortaan niet zonder meer altijd achter gesloten deuren plaatsvinden.58 De rechter wordt (op grond van het nieuwe art. 803 lid 2 Rv) bevoegd om de behandeling in het openbaar te laten plaatsvinden. Dit kan hij ambtshalve beslissen of op verzoek van een partij. Wanneer een partij of partijen verzoeken om openbaarheid van de zitting, dient de rechter te beoordelen of een uitsluitingsgrond zoals bedoeld in art. 27 Rv zich voordoet. In het licht van dit onderzoek is hierbij de uitsluitingsgrond van belang ‘dat de belangen van een minderjarige zich tegen openbaarheid verzetten’. Indien dit het geval is, wijst de rechter het verzoek om openbaarheid af. De belangen van de minderjarige prevaleren.
3.3 Ervaringen van minderjarigen tijdens een rechtszitting Er is onderzoek gedaan naar de ervaringen van minderjarigen tijdens een rechtszitting op cognitief en sociaal-emotioneel gebied.59 Conclusies uit dit onderzoek zijn de volgende:
De minderjarigen vinden privacy belangrijk. Vooral jongens hechten zeer aan ‘de gesloten deuren’. Zij hebben de voorkeur voor zo min mogelijk aanwezigen.
Vooral jonge jongeren hebben problemen met de locatie van de rechtszitting (de rechtbank). Deze is te ver, zij zouden liever zien dat de rechter bij hen ‘thuis’ kwam. In de rechtszaal is de afstand tot de rechter te groot wat het onpersoonlijk maakt. Andere jongeren hebben juist geen probleem met de locatie, omdat deze ervoor zorgt dat de jongeren weten dat ze het serieus moeten nemen en omdat de aanwezigen hier hun plek weten.
Hoe de jongeren zich voelen tijdens de zitting hangt samen met de hoeveelheid aanwezigen, wat ze van de rechter vinden en de gevoeligheid van de onderwerpen die tijdens de zitting worden besproken.
Jongeren vinden het belangrijk dat ze goed worden voorbereid en dat de advocaat tijdens de zitting hun mening goed verwoord.60
57
E.A. Mink, ‘De procespositie van de minderjarige in de civiele procedure’, EB 2012/41, p. 5. Kamerstukken II 2010-2011, 32856, nr. 3, p. 3. (MvT bij wetsvoorstel Wijziging van het Wetboek van Burgerlijke Rechtsvordering teneinde nader inhoud te geven aan het beginsel van openbaarheid van de behandeling van zaken betreffende personen- en familierecht). 59 M. de Leeuw & L. de Veen, ‘Ervaring van minderjarigen tijdens een rechtszitting op sociaal-emotioneel en cognitief gebied’, Universiteit Utrecht, maart 2010, p. 47-48. 58
23
Enkele aanbevelingen uit dit onderzoek zijn:
Rekening houden met cognitief niveau Het is wenselijk dat de procespartijen tijdens de rechtszitting meer rekening houden met het cognitieve niveau van de jongere. Dit kan bijvoorbeeld door aangepast taalgebruik en door het stellen van controlerende vragen.
Voorbereiding In het onderzoek bleek dat vooral jongeren binnen het civiele recht het gevoel hadden dat zij niet goed voorbereid waren. Hierdoor ontstaan zenuwen bij de jongere. Het is van belang dat een jongere adequaat en intensief op de rechtszitting wordt voorbereid.
Aanduiding aanwezigen Het is van belang voor de minderjarige dat aan het begin van de zitting duidelijk wordt aangegeven wie de aanwezigen zijn (wat hun functie is) en waarover de zitting gaat.
Horen Het is volgens de onderzoekers van belang dat er een standaardprocedure komt wat betreft het apart horen van de minderjarige. Het is voor de minderjarige verwarrend wanneer de ene jongere wel en de andere jongere (in een vergelijkbare zaak) niet apart wordt gehoord. Aanbevolen wordt om in het civiele recht de jongere standaard apart te horen. De rechter zou tijdens de zitting niet te veel aan het woord moeten zijn, maar de jongere de ruimte moeten geven om zelf antwoord te geven op de gestelde vragen.61
60
M. de Leeuw & L. de Veen, ‘Ervaring van minderjarigen tijdens een rechtszitting op sociaal-emotioneel en cognitief gebied’, Universiteit Utrecht, maart 2010, p. 41-43. 61 M. de Leeuw & L. de Veen, ‘Ervaring van minderjarigen tijdens een rechtszitting op sociaal-emotioneel en cognitief gebied’, Universiteit Utrecht, maart 2010, p. 47-48.
24
Hoofdstuk 4 De pilot ‘zitting op locatie’ (in de gesloten jeugdzorg) 4.1 Inleiding Hieronder zal de pilot ‘zitting op locatie’ in het kort worden beschreven. Eerst zal worden ingegaan op de hoofdvraag die tijdens de pilot centraal stond. Vervolgens worden de in het onderzoek gebruikte methode en de uiteindelijke resultaten beschreven. Aan hetgeen hierna wordt beschreven ligt het onderzoeksrapport van de pilot ‘zitting op locatie’ ten grondslag.62
4.1.1 Hoofdvraag Tijdens de pilot ‘zitting op locatie’ is onderzocht of het houden van een zitting op locatie – in vergelijking met een zitting op de rechtbank - beter tegemoet komt aan het belang van het kind. De hoofdvraag van het rapport, dat is geschreven naar aanleiding van de pilot ‘zitting op locatie’, was dan ook: Is een zitting op locatie (op de Koppeling) gelet op het belang van het kind te prefereren boven een reguliere zitting op de rechtbank (Amsterdam)? De pilot is tot stand gekomen door een samenwerking tussen het besloten behandelcentrum de Koppeling63 en de rechtbank Amsterdam. De betrokken rechters bleken het vooral belangrijk te vinden dat de minderjarigen beter gehoord worden en dat zij als rechters een vollediger beeld krijgen. Ze vonden daarom deze pilot zinvol omdat er onderzocht werd of een rechtszitting op locatie om die reden te prefereren is boven een reguliere rechtszitting op de rechtbank Amsterdam.
4.1.2 Methode Het evaluatieonderzoek bestond uit twee verschillende delen. Ten eerste zijn 23 zittingen op locatie (in de Koppeling te Amsterdam) geobserveerd. Ten tweede is middels een enquête naar de meningen en ervaringen van de verschillende betrokkenen gevraagd. De betrokken partijen waren de minderjarige, rechter, advocaat, gezinsvoogd, behandelverantwoordelijke, mentor en familieleden.
4.2 Resultaten Uit de resultaten van deze onderzoeksvormen bleek dat de hoofdvraag grotendeels bevestigend beantwoord kan worden. Het houden van een zitting op de Koppeling heeft een aantal duidelijke voordelen ten opzichte van het houden van een zitting op de rechtbank Amsterdam. Echter, er zijn
62
T. Bruinen & S. van der Post, ‘Onderzoeksrapport pilot ‘zitting op locatie’’, november 2013. De Koppeling is een behandelcentrum voor jongens en meisjes in de leeftijd van twaalf tot achttien jaar. De jongeren die hier verblijven hebben veelal ernstige gedragsproblemen en zijn vastgelopen op meerdere leefgebieden zoals op school, thuis en/of binnen hun sociale netwerk. Zij zijn dusdanig in hun ontwikkeling vastgelopen dat de kinderrechter het destijds nodig achtte om hen gesloten uit huis te plaatsen (middels een machtiging gesloten jeugdzorg). 63
25
bepaalde aspecten van de zitting op locatie voor verbetering vatbaar en er zijn ook punten waarover nadere beraadslaging of discussie gewenst is.64
Meerwaarde Het wijzigen van de locatie van de zitting is te prefereren indien het meer tegemoet komt aan het belang van het kind zoals opgenomen in art. 3 IVRK (paragraaf 4.4.1 werkt uit wat onder dit belang wordt verstaan). In sommige opzichten is het houden van een zitting op locatie zeker in het belang van het kind. Het gaat dan om vooral om de meerwaarde van de aanwezigheid van de behandelverantwoordelijke tijdens de zitting, maar ook de aanwezigheid van andere medewerkers van de Koppeling (zoals de mentor) is van betekenis. De informatie met betrekking tot de behandeling van de jongere is door de aanwezigheid van deze betrokkenen vollediger en meer up-to-date. Stukken kunnen worden toegelicht en de rechter kan de voor hem of haar van belang zijnde vragen over bijvoorbeeld de behandeling direct stellen. Ook kan de minderjarige door deze aanwezigen worden opgevangen na de zitting. Een ander voordeel van het houden van een zitting op locatie is dat de minderjarige niet met een DV&O65 busje naar de rechtbank vervoerd hoeft te worden en daar ook niet in een cel op zijn zitting hoeft te wachten. De rechtszitting op de Koppeling maakt hierdoor een veel minder grote inbreuk op het dagprogramma van de minderjarige dan het geval is wanneer de minderjarige zitting heeft op de rechtbank Amsterdam. Ten slotte bevindt de minderjarige zich in zijn eigen, vertrouwde omgeving waardoor hij beter gehoord kan worden door de rechter.
Aandachtspunten Er zijn ook aspecten van de zitting op locatie die niet als ‘in het belang van het kind’ kunnen worden bestempeld. Deze dienen daarom te worden aangepast. Allereerst dient het protocol te worden uitgebreid. Daarnaast is het van belang dat de zittingen gehouden worden in een (andere) ruimte die groter is dan de huidige. Dit ten behoeve van de veiligheid, de privacy en ter voorkoming van geluidsoverlast. De huidige ruimte voor de zitting lijkt, vooral indien er meerdere aanwezigen zijn, te klein. Ten slotte dient de rol van bode beter te worden vervuld. Een aantal personeelsleden binnen de Koppeling dient hiervoor te worden opgeleid.
Discussiepunten Tot slot bestaan er nog een aantal discussiepunten ten aanzien van het houden van een zitting op de Koppeling. Zo speelt de vraag of de ‘tweepettenproblematiek’ met betrekking tot de behandelverantwoordelijke en de mentor niet te veel risico met zich meebrengt.66 De aanwezigheid
64
Ibid, p. 43-45. Dienst Vervoer en Ondersteuning. Deze dienst verzorgt het vervoer van de jeudigde naar de rechtbank (voor zijn zitting). 66 Een behandelverantwoordelijke of mentor is een vertrouwenspersoon van de jongere, maar heeft tijdens de zitting ook de rol van informant voor de rechter. Deze dubbele rol (‘tweepettenproblematiek’) kan tot schade aan de vertrouwensband leiden. 65
26
van deze personen en hun rol als informant voor de rechter zou schade kunnen toebrengen aan de vertrouwensband die zij met de minderjarige hebben opgebouwd. Er zou aandacht moeten zijn voor de vraag wat zij wel en niet kunnen zeggen tijdens een zitting. Daarnaast moet men zich afvragen of de aanwezigheid van de beveiliger van de Koppeling in de zittingszaal niet een te grote inbreuk maakt op de kwetsbare positie van de minderjarige en op het principe van het houden van een zitting ‘achter gesloten deuren’. Met betrekking tot dit laatste uitgangspunt kan tevens worden opgemerkt dat hieraan beter zou kunnen worden voldaan door zitting te houden in een ruimte die meer afgezonderd van de andere jongeren ligt. Nu ligt de zaal aan een gang die een verbinding vormt tussen verschillende klaslokalen. Het is daardoor mogelijk dat andere jongeren door de vitrage naar binnen kijken. Verder dient de vraag of de rechter, griffier en advocaat een toga (dienen te) dragen in de toekomst met een duidelijk ‘ja’ of ‘nee’ te worden beantwoord.
Mening betrokkenen Uit de resultaten van de afgenomen enquête viel af te leiden dat de rechters, de behandelverantwoordelijken, de mentor en de familie duidelijk een zitting op de Koppeling prefereren boven een zitting op de rechtbank Amsterdam. De advocaten en de gezinsvoogden waren minder eensgezind. Opvallend was dat de advocaten erg verdeeld zijn over de te prefereren locatie van de rechtszitting.67 Zij verschilden vooral van mening over de vraag of de rechtszitting een officieel en formeel karakter moet hebben en daarom plaats zou moeten vinden op de rechtbank Amsterdam.68 Van de minderjarigen prefereert het overgrote deel een zitting op locatie boven een zitting op de rechtbank.69 Een schematische weergave van het voorgaande is als bijlage C opgenomen.
4.3 Aanbevelingen De hierboven beschreven onderzoeksresultaten leiden volgens het rapport tot de volgende aanbevelingen.70
1. Protocol Het protocol dat op dit moment voorschrijft hoe de zitting gehouden in de Koppeling verloopt, moet uitgebreid worden. Hierin moeten per tijdvak (‘voor’ ‘tijdens’ en ‘na’ de zitting) de belangrijkste aandachtspunten worden genoemd. Van dit protocol mag slechts gemotiveerd worden afgeweken.
67
T. Bruinen & S. van der Post, ‘Onderzoeksrapport pilot ‘zitting op locatie’’, november 2013, p. 21. Ibid, p. 22. 69 Ibid, p. 30. 70 Ibid, p. 45-47. 68
27
2. Ruimte De zittingen dienen zo snel mogelijk gehouden te worden in de nieuw gebouwde ruimte op de Koppeling zodat de bezwaren van de huidige ruimte – de grootte, het geluid en de gordijnen – kunnen worden weggenomen.
3. Benoemen van een coördinator Er zal een coördinator moeten worden aangesteld die ervoor verantwoordelijk is dat alle betrokkenen op de zitting aanwezig zijn. Dit om te voorkomen dat – hoewel de zitting in de Koppeling wordt gehouden – er geen behandelverantwoordelijke en/of mentor bij de zitting aanwezig is. Wanneer blijkt dat niet iedereen erbij kan zijn, dient dit te worden voorgelegd aan de rechter. Deze kan dan beslissen of de zitting alsnog doorgaat. Het is van belang dat er tussen de rechtbank en de Koppeling korte communicatielijnen bestaan en dat alle betrokken partijen op tijd op de hoogte zijn van een aanstaande zitting. Het aanstellen van een coördinator kan hiertoe bijdragen.
4. Separeren van bewakers- en boderol tijdens de zitting Het is wenselijk dat de rol van bewaker en de rol van bode tijdens de zitting door twee verschillende personen wordt vervuld. Dit om te voorkomen dat er tijdens de uitoefening van deze twee rollen knelpunten ontstaan. Een bewaker is er ten behoeve van de veiligheid en de bode ten behoeve van de orde en structuur tijdens de rechtszitting.
5. Boderol Het zou goed zijn wanneer de boderol door niet te veel verschillende personen wordt uitgevoerd. Deze personen dienen hiervoor te worden opgeleid. Daarnaast komt het de structuur van de rechtszitting ten goede wanneer de bode de aanwezigen een plek aanwijst bij binnenkomst.
6. Veiligheid Ten behoeve van de veiligheid mag er geen koffie, thee of water op tafel staan. Ook andere risicovolle voorwerpen, zoals sleutels of aanstekers, dienen niet op tafel te liggen.
De bode dient tijdens de zitting in de zaal aanwezig te zijn. Overwogen moet worden om zijn ‘standplek’ (zeker in het geval van risicovolle zaken) te veranderen. In plaats van naast de deur te staan, zou de bode dichter bij de minderjarige moeten plaatsnemen. Vanaf die plek kan hij direct ingrijpen zonder eerst langs de andere aanwezigen te moeten.
28
Op de tafel van de rechter en de griffier dient een pieper te liggen, zodat zij bij een gevoel van onveiligheid zelf hulp kunnen inschakelen. 7. ‘Tweepettenproblematiek’ Er zou nadere aandacht geschonken moeten worden aan de dubbele, soms met elkaar conflicterende rol van een mentor of behandelverantwoordelijke tijdens de zitting. Het moet helder worden wat hun precieze rol is tijdens de zitting; ‘In hoeverre zitten deze personen er als vertrouwenspersoon van de minderjarige of als informant voor de rechter?’ Overwogen kan worden om deze personen een korte cursus te geven over wat je in een bepaalde rol wel en niet zegt tijdens de zitting.
8. Bezwaar minderjarige tegen aanwezigen Nagedacht dient te worden of een minderjarige zou moeten kunnen instemmen met de continue aanwezigheid van de behandelverantwoordelijke of mentor. Overwogen kan worden deze personen in geval van bezwaar van de minderjarige buiten de zittingszaal te laten wachten totdat de rechter het nodig acht om hen erbij te halen.
9. Bewaker vanuit de rechtbank Overwogen moet worden om – in het licht van het principe van het houden van een zitting ‘achter gesloten deuren’ – naast de rechter en de griffier ook een bewaker vanuit de rechtbank Amsterdam mee te laten reizen.
10. Toga aan Hoewel men verschillend over de wenselijkheid van het dragen van een toga denkt, heeft het dragen van een toga de lichte voorkeur. Dit is gewenst vanwege met name de eenduidigheid, de symboliek en het formele karakter.
11. Evaluaties Bij een continuering van de zitting op locatie is het van belang dat deze rechtszittingen regelmatig worden geëvalueerd.
4.4 Verhouding tot internationale regelgeving De hierboven beschreven uitkomsten van het onderzoek (resultaten en aanbevelingen) kunnen worden gerelateerd aan de in hoofdstuk één, twee en drie beschreven internationale en nationale regelgeving. Hieronder zal eerst worden ingegaan op de internationale regelgeving.
29
4.4.1 IVRK Voor de uitkomsten van het onderzoek is het IVRK van groot belang geweest en dan met name art. 3 IVRK. Tot de hierboven beschreven uitkomsten is gekomen door onder het belang van het kind in de zin van art. 3 IVRK het volgende te verstaan. Het is in het belang van het kind:
dat hij kan participeren aan zijn rechtszitting (art. 9 IVRK);
dat hij gehoord wordt door de rechter (art. 12 IVRK);
dat hij zich op zijn gemak voelt en zo min mogelijk stress en druk ervaart ( dat hij ‘rustig zijn zegje kan doen’);
dat hij zich veilig voelt en veilig is;
dat zijn privacy wordt gewaarborgd (zo dient de rechtszaak achter gesloten deuren plaats te vinden) (art. 16 IVRK);
dat de rechtszitting niet een te grote inbreuk maakt op zijn normale dagprogramma;
dat de rechter een duidelijk, compleet, objectief en actueel beeld krijgt van de situatie waarin de minderjarige zich bevindt.71
4.4.2. Overige internationale regelgeving Naast het IVRK is ook de overige in hoofdstuk één beschreven internationale regelgeving van belang. Uit deze regelgeving komt hoofdzakelijk naar voren dat minderjarigen recht hebben op een eerlijke behandeling van de zaak, die in het belang van het kind achter gesloten deuren kan plaatsvinden. Minderjarigen dienen op een waardige wijze te kunnen deelnemen aan de procedure (ze moeten toegang hebben tot de rechter). In het licht hiervan is de processuele bekwaamheid van de minderjarige in zaken betreffende de gesloten jeugdzorg van groot belang (paragraaf 2.6.1). De participatiemogelijkheden voor de minderjarigen tijdens de zittingen op locatie waren door deze processuele bekwaamheid goed. De gesloten geplaatste minderjarige kan zelfstandig, met de hulp van een advocaat, tegen het verzoek opkomen.
Uit de internationale regelgeving blijkt verder dat de minderjarige gehoord moet worden. Tijdens de pilot was dit het geval. Doordat de rechter de minderjarige in zijn eigen, vertrouwde omgeving hoorde was deze beter aanspreekbaar. Met betrekking tot het beginsel van ‘achter gesloten deuren’ is hierboven reeds opgemerkt dat gekozen zou moeten worden voor een zittingszaal die verder van de overige in de Koppeling verblijvende jongeren ligt. Aan dit beginsel zou beter voldaan kunnen worden door niet bewakers vanuit de Koppeling, maar bewakers vanuit de rechtbank aan de zitting te laten deelnemen. Deze bewakers staan
71
T. Bruinen & S. van der Post, ‘Onderzoeksrapport pilot ‘zitting op locatie’’, november 2013, p. 9.
30
verder van de jeugdige af. De minderjarige zal de bewaker niet de volgende dag weer kunnen tegenkomen. Hiernaast kan een zaak ‘eerlijker’ worden behandeld indien de rechter beschikt over informatie vanuit verschillende gezichtspunten. Hiertoe droeg de aanwezigheid van de behandelverantwoordelijke, maar ook de aanwezigheid van andere betrokkenen zoals de mentor bij. De aanwezigheid van deze betrokkenen kan ervoor zorgen dat de rechter in staat is om een meer gefundeerde beslissing te nemen met betrekking tot de (gesloten) uithuisplaatsing. Immers, de situatie van de jongere op de zitting kan worden verduidelijkt door professionals die op dat moment dicht bij deze jongere staan.
De vereisten opgenomen in de richtsnoeren van het Comité van Ministers van de Raad van Europa voor kindvriendelijke justitie zijn gedetailleerder en gaan dus nog een stuk verder. Deze richtsnoeren kunnen dan ook min of meer als idealen worden beschouwd. Van belang met betrekking tot de pilot is vooral richtsnoer IV. D onder 5. Deze richtsnoer stelt dat zaken waarin kinderen zijn betrokken behandeld moeten worden in een kindvriendelijke omgeving waarin de minderjarige zich niet geïntimideerd voelt. Eén van de pluspunten van het houden van een zitting op locatie sluit hier mooi bij aan; de minderjarigen leken zich tijdens de pilot meer op hun gemak te voelen doordat de zitting plaatsvond in hun eigen omgeving. Ook aan andere vereisten die deze richtsnoer stelt werd voldaan. Zo werd een kindvriendelijke taal gehanteerd, werden de minderjarigen ondersteund door een volwassene en stelde de rechter controlerende vragen aan de minderjarige om ervoor te zorgen dat hij begreep wat er besproken werd. Hiernaast waren de wachtkamers kindvriendelijk. De gesloten geplaatste minderjarige hoeft niet meer in de celcomplexen van de rechtbank op zijn zitting te wachten, maar kan kort voordat de zitting begint door medewerkers van de Koppeling naar de zittingszaal worden gebracht. Ook aan andere richtsnoeren werd tijdens de pilot voldaan. Zo hadden de minderjarigen toegang tot de rechter en werden zij gehoord door de rechter op een manier die aansloot bij hun kunnen. Tot slot waren tijdens de pilot de belangen van de minderjarige leidend.
4.5 Verhouding tot nationale regelgeving In deze paragraaf zullen de uitkomsten van het onderzoek gerelateerd worden aan de in hoofdstuk twee en drie beschreven regelgeving met betrekking tot de rechtsingangen en de procesinrichting voor minderjarigen in Nederland.
31
4.5.1 Rechtsingangen voor minderjarigen Minderjarigen die gesloten zijn geplaatst zijn, zoals bleek in paragraaf 2.6.1, processueel bekwaam. Tijdens de pilot nam de minderjarige dan ook, bijgestaan door een advocaat, als zelfstandige partij deel aan de rechtszitting.
4.5.2 Procesinrichting voor minderjarigen In het licht van de uitkomsten van het onderzoek zijn verschillende besproken civielrechtelijke bepalingen van belang. Ten eerste dient in te worden gegaan op het hoorrecht (art. 809 Rv, paragraaf 3.2.1). De pilot diende ertoe om het horen van minderjarigen die gesloten geplaatst zijn beter vorm te geven. Waardevol voor het horen van de minderjarigen is het feit dat zij worden gehoord in hun eigen omgeving. Dit kan ertoe leiden dat zij zich meer op hun gemak voelen en beter ‘hun zegje kunnen doen’. Opvallend is wel dat tijdens de pilot geen van de minderjarigen apart werd gehoord. Hoewel dit gelet op de procesreglementen niet verplicht is is in sommige gevallen te beargumenteren dat het apart horen van de minderjarige te prefereren is. Ten tweede is het principe dat een jeugdzitting ‘achter gesloten deuren’ plaatsvindt (art. 27 lid 1 onder c Rv en art. 803 Rv, paragraaf 3.2.3) van belang. De mogelijke strijdigheden met dit principe zijn hierboven reeds beschreven. Het gaat dan om de ligging van de zittingszaal ten op zichte van de overige jongeren en de aanwezigheid van de bewakers van de Koppeling in de zittingszaal. Van het recht op inzage en afschrift (paragraaf 3.2.2) werd door minderjarigen tijdens de pilot, zo leek het, maar weinig gebruik gemaakt.
4.6 Verhouding tot onderzoek naar ervaringen minderjarigen tijdens een rechtszitting In paragraaf 3.3 zijn de resultaten van een onderzoek naar de ervaringen van minderjarigen op cognitief en sociaal-emotioneel gebied tijdens een rechtszitting beschreven. Bepaalde resultaten kunnen goed worden gerelateerd aan de uitkomsten van de pilot ‘zitting op locatie’.
Zo wordt aangegeven dat het voor de minderjarige belangrijk is dat hij weet wie de aanwezigen, wat hun rollen zijn en waarover de zitting gaat. Tijdens de pilot maakte de rechter aan het begin van de zitting altijd aan de jeugdige duidelijk wie de aanwezigen in de zaal waren. Ook legde de rechter uit waarom de zitting plaatsvond. Vaak vroeg hij eerst of de minderjarige dit zelf kon uitleggen.
In het onderzoek wordt hiernaast aanbevolen om in het civiele recht de jeugdige apart te horen. Dit apart horen gebeurde tijdens de pilot nooit. De jeugdige kwam aan het woord in het bijzijn van de overige betrokkenen.
Een andere van belang zijnde conclusie is dat bleek dat minderjarigen het aspect privacy en het principe van ‘achter gesloten deuren’ erg belangrijk vinden. Hierboven is reeds uitgebreid beschreven dat hieraan beter voldaan zou kunnen worden.
32
Ook vinden minderjarigen het belangrijk dat zij adequaat op de rechtszitting worden voorbereid. Dit leek tijdens de pilot zeker het geval te zijn. De minderjarige had de zitting met zijn advocaat en vaak ook met zijn behandelverantwoordelijke of mentor besproken.
Met betrekking tot de aanbeveling dat rekening gehouden moet worden met het cognitieve niveau van de minderjarige kan gesteld worden dat dit tijdens de pilot gebeurde. Moeilijke woorden en uitdrukkingen werden vermeden en de rechter stelde de minderjarige geregeld vragen om te controleren of hij snapte wat er besproken werd.
Tot slot is een belangrijk resultaat van het in paragraaf 3.3 beschreven onderzoek dat sommige jongeren aangaven problemen te hebben met de locatie van de rechtszitting. Deze is te ver, zij zouden liever zien dat de rechter bij hen ‘thuis’ kwam. Dit laatste is precies wat de pilot ‘zitting op locatie’ inhield. Volgens de jongeren zou de afstand tot de rechter in de rechtszaal te groot zijn wat het onpersoonlijk maakt. Aan de andere kant hebben bepaalde jongeren juist geen probleem met deze locatie. De rechtbank zorgt ervoor dat de jongeren weten dat ze het serieus moeten nemen. Daarnaast weten de aanwezigen hier hun plek.
33
Hoofdstuk 5 Samenvatting en conclusies 5.1 Beantwoording van de hoofdvraag De onderzoeksvraag die in deze scriptie centraal stond was: Heeft de minderjarige voldoende mogelijkheden om in civielrechtelijke zaken zijn rechten tot gelding te brengen en voldoet deze rechtspleging aan internationale regelgeving?
Deze onderzoeksvraag was gericht op de procespositie van de minderjarige. Er werden ten aanzien van ‘rechtspleging’ in deze scriptie twee aspecten onderscheiden: de rechtsingang en de procesinrichting voor minderjarigen. De zinsnede ‘voldoende mogelijkheden’ werd zowel formeel (wat zijn de wettelijke rechten van de minderjarige?) als materieel (hoe wordt de rechtspleging ervaren door betrokken, met name door minderjarigen?) geïnterpreteerd. Per aspect van de onderzoeksvraag zal hieronder een korte samenvatting worden gegeven en worden conclusies getrokken.
Rechtsingangen voor minderjarigen in Nederland In hoofdstuk twee bleek dat een belangrijk aspect voor de beantwoording van de onderzoeksvraag het wettelijk uitgangspunt van de processuele (on)bekwaamheid is. De vraag was of een minderjarige ondanks dit uitgangspunt in staat kan worden geacht in rechte zijn recht te halen. Beschreven zijn enkele uitzonderingen op het uitgangspunt. Een voorbeeld is de processuele bekwaamheid van de minderjarige in zaken met betrekking tot een gesloten uithuisplaatsing (art. 29a Wjz). Ook zijn twee mogelijkheden beschreven voor een minderjarige om (toch) voor zijn belangen op te kunnen komen in het geval dat zijn vertegenwoordigers hem niet willen vertegenwoordigen in rechte. Dit zijn de informele rechtsingang (bijv. art. 1:251a lid 4 BW) en de bijzonder curator (art. 1:250 BW).
Conclusie Van wezenlijk belang is dat de rechtspleging voor minderjarigen toegankelijk is en hen de bescherming biedt waar zij recht op hebben. Hoewel minderjarigen serieuzer zouden worden genomen als rechtssubjecten indien zij processuele bekwaamheid zouden verkrijgen, is het niet zo dat de processuele onbekwaamheid ervoor zorgt dat minderjarigen hun rechten in het geheel niet zouden kunnen effectueren. Zo wordt het uitgangspunt van de processuele onbekwaamheid genuanceerd door de wettelijke verankering van de informele rechtsingang en een figuur als de bijzonder curator. Wel zou gesteld kunnen worden dat het voor de effectuering van de materiële rechten van de minderjarige in sommige gevallen lastig voor de minderjarige kan zijn dat hij niet zelfstandig toegang tot de rechter heeft, maar afhankelijk is van zijn vertegenwoordigers (in rechte). Velen hebben dan ook betoogd dat de minderjarige – ook in het civiele recht - een zelfstandige procespositie moet gaan innemen indien hij hiertoe in staat kan worden geacht (‘in staat tot een redelijke waardering van zijn belangen’
34
vergelijkbaar met art. 8:21 lid 2 Awb). De Nederlandse wetgever is hier tot niet toe niet in mee willen gaan. Het lijkt daarom ook niet aannemelijk dat een dergelijke wetswijziging er eerdaags gaat komen. Dit in tegenstelling tot België en Groot-Brittannië waar men wel overtuigd is geraakt van het belang van een zelfstandige toegang tot de rechter voor de minderjarige.
Procesinrichting voor minderjarigen in Nederland Met betrekking tot de procesinrichting voor minderjarigen in Nederland bleken het hoorrecht, het recht van inzage en afschrift en het principe dat de rechtszitting achter gesloten deuren plaatsvindt van belang. De minderjarige van twaalf jaar of ouder moet in principe door de rechter gehoord worden in zaken die hem betreffen (art. 809 lid 1 Rv). Voor minderjarigen jonger dan twaalf jaar geldt dat de rechter deze minderjarigen kan horen, maar hiertoe niet verplicht is (art. 809 lid 3 Rv). Een ander beschreven procesrecht is het recht op inzage en afschrift. Minderjarigen hebben recht op inzage en afschrift van door betrokken partijen overgelegde bescheiden indien zij in staat zijn tot een redelijke waardering van hun belangen ter zake (art. 811 lid 1 onder d Rv). Ten slotte is in de wet vastgelegd dat een zitting met betrekking tot een minderjarige achter gesloten deuren plaatsvindt (art. 803 Rv).
Conclusie De drie genoemde procesrechten zijn waardevol gebleken omdat ze bijdragen aan een goede participatie van de minderjarige in het proces. Voor deze rechten geldt echter wel dat ze in de praktijk beter vormgegeven zouden kunnen worden opdat meer aan het belang van het kind tegemoet wordt gekomen. Zo geldt ten aanzien van het hoorrecht dat minderjarigen vaker apart gehoord zouden kunnen worden. Tevens zou de gehanteerde leeftijdgrens van twaalf jaar c.q. de ‘kan-bepaling’ losgelaten moeten worden. Ten aanzien van het recht op inzage en afschrift geldt dat dit recht beter bekend zou moeten worden onder minderjarigen. Met betrekking tot het principe van ‘achter gesloten deuren’ geldt ten slotte dat hieraan tijdens de pilot deels afbreuk kan worden gedaan door de ligging van de zittingsruimte en de aanwezigheid van derden.
Voor een kindvriendelijke procesinrichting zijn meer dan de hiervoor besproken aspecten van belang. Er zijn meer aspecten met betrekking tot (de vormgeving van) een rechtszitting die ervoor kunnen zorgen dat een minderjarige kan deelnemen aan een rechtszitting op een wijze die het meest in zijn belang is. De zitting laten plaatsvinden in een voor een minderjarige meer vertrouwde en veilige omgeving is hiervan een goed voorbeeld.
35
Conformiteit met internationale regelgeving In hoofdstuk één bleek dat uit de relevante internationale rechtsbronnen niet afgeleid kan worden dat een minderjarige recht moet hebben op een zelfstandige rechtsingang. Wel vereisen de rechtsbronnen dat een minderjarige op een volwaardige wijze kan deelnemen aan de procedure waarin hij belanghebbende is.
Conclusie De vraag of de in dit onderzoek beschreven vormgeving van de civiele rechtspleging voor minderjarigen voldoet aan internationale regelgeving kan gedeeltelijk bevestigend beantwoord worden. Hoewel de minderjarige in Nederland beschikt over verschillende rechtsingangen en procesrechten, is het echter de vraag of de Nederlandse regelgeving (altijd) voldoet aan het uit de internationale rechtsbronnen af te leiden uitgangspunt dat een minderjarige het recht heeft om volwaardig aan het proces deel te nemen.
De procesrechten van de minderjarige zijn niet altijd zo vormgegeven dat de minderjarige op een volwaardige wijze aan het proces kan deelnemen. Zo is een minderjarige in kinderbeschermingszaken vaak afhankelijk van zijn vertegenwoordigers om in rechte te kunnen optreden en ontbreken bij de informele rechtsingangen diverse fundamentele procesrechten, zoals het recht op een advocaat. Aan de andere kant hebben de figuur van de bijzonder curator en de invoering van de informele rechtsingang er wel voor gezorgd dat de belangen en de mening van de minderjarige beter in het civiele proces naar voren (kunnen) komen.
Een ander belangrijk recht dat uit de internationale regelgeving naar voren kwam was dat minderjarigen het recht moeten hebben om te worden gehoord. Met betrekking tot dat recht kan op grond van het IVRK de leeftijdgrens opgenomen in art. 809 Rv bekritiseert worden. Er zou geen leeftijdgrens gehanteerd moeten worden, maar een materieel criterium als ‘is de minderjarige in staat zijn mening te vormen?’ (paragraaf 3.4.1). Hiernaast hebben minderjarigen recht op informatie. In Nederland wordt hiertoe bijgedragen door minderjarigen het recht op inzage en afschrift te geven. Tot slot is het recht op privacy van de minderjarige een belangrijk recht. Dit recht wordt in Nederland bevorderd door als uitgangspunt te hanteren dat de zitting ‘achter gesloten deuren’ plaatsvindt. De ervaring: pilot ‘zitting op locatie’ In hoofdstuk vier zijn de resultaten van het onderzoek ‘zitting op locatie’ gerelateerd aan de hoofdstuk één, twee en drie besproken internationale en nationale regelgeving. Doel van de pilot was om te onderzoeken of een rechtszitting op locatie gelet op het belang van het kind te prefereren is boven een reguliere rechtszitting op de rechtbank Amsterdam. Uit de besproken onderzoeksresultaten bleek dat dit grotendeels het geval was.
36
Conclusie Aangezien het tijdens de pilot ging om zittingen waarin de verlenging van de machtiging gesloten uithuisplaatsing centraal stond, was de minderjarige op grond van art. 29a lid 2 Wjz processueel bekwaam. Dat de minderjarige in een dergelijk geval in staat is om – samen met een advocaat – het verzoek aan te vechten draagt sterk bij aan het (internationale) vereiste dat een minderjarige het recht heeft om aan het proces deel te nemen. Naast de processuele bekwaamheid bleek vooral het hoorrecht relevant. Door het horen op locatie was de minderjarige beter in staat om vrijelijk zijn mening te uiten. Een ander duidelijk voordeel van het houden van een zitting op locatie was de aanwezigheid van met name de behandelverantwoordelijke, maar ook de mentor. De rechter kreeg door deze aanwezigen een vollediger beeld van de toestand van de minderjarige. Er waren echter ook aspecten van de zitting op locatie voor verbetering vatbaar. Hierbij kan bijvoorbeeld gedacht worden aan het uitgangspunt van het houden van een zitting ‘achter gesloten deuren’. Wanneer de eerder beschreven aandachts- en discussiepunten weggenomen en verwerkt zouden worden, zou het houden van een zitting op locatie nog beter aan het belang van het kind (in de zin van art. 3 IVRK) tegemoet komen.
Kort samengevat Met betrekking tot de procespositie van de minderjarige zijn concrete verbeteringen doorgevoerd in de vorm van de bijzonder curator en de informele rechtsingang. De processuele onbekwaamheid is hierdoor afgezwakt. De inrichting van het proces en de rechtsingangen voor minderjarigen kunnen, gezien de ervaringen van de betrokkenen en de internationale regelgeving, echter wel beter. Belangrijk is dat minderjarigen hun rechten kunnen effectueren op een wijze die passend voor hen is. Dit kan worden bevorderd door de minderjarige in principe het recht op een zelfstandige rechtsingang te geven. Het kan daarnaast ook worden bevorderd door aandacht voor een goede, kindvriendelijke procesinrichting. Met name het hoorrecht en het recht op privacy (zitting houden achter gesloten deuren) zijn belangrijke procesrechten gebleken die hieraan bijdragen. Dit bleek ook tijdens de pilot ‘zitting op locatie’.
5.2 Aanbevelingen Voorgaande conclusies leiden tot de volgende aanbevelingen.
Maak minderjarigen meer bewust van hun rechten zodat zij ook daadwerkelijk hun recht in rechte zullen halen. Zo zijn bijvoorbeeld veel minderjarigen vermoedelijk niet op de hoogte van hun recht op inzage en afschrift.
Initieer meer gelijksoortige pilots zoals die beschreven in hoofdstuk vier zodat uitgezocht kan worden welke vormgeving van de civiele rechtszitting het meest in het belang van het kind is. Evalueer vervolgens regelmatig.
Zorg dat de rechtszitting zo kindvriendelijk mogelijk is. Benader de minderjarige op een manier die passend is voor hem in een vertrouwde omgeving.
37
Ontneem minderjarigen het hoorrecht niet op grond van de leeftijd, maar op grond van hun begripscapaciteiten.
38
Literatuurlijst Literatuur
F. Ang e.a., Paricipation Rights of Children, Antwerpen: Intersentia 2006.
M. Blaak, M. Bruning & M. Eijgenraam, Handboek internationaal jeugdrecht, Leiden: Defence for children 2013.
J. de Boer, Asser 1* Personen- en familierecht, 2010/791, Deventer: Kluwer (online, laatst bijgewerkt op 01-03-2010).
J.G. Brouwer, ‘Commentaar op art. 8:21 Awb (In staat tot redelijke waardering van hun belangen)’, in: T. Barkhuysen, H.E. Bröring, L.M. Koenraad e.a., Module Algemeen Bestuursrecht, Deventer: Kluwer ?
G.J.M. Corstens/M.J. Borgers, Het Nederlands strafprocesrecht, Deventer: Kluwer 2011
J.E. Doek, ‘Commentaar op art. 809 Rv (Horen minderjarige, curandus etc. Voorlopige ots)’, in: P. Vlas & T.F.E. Tjong Tjin Tai, GS Burgerlijke rechtsvordering, Deventer: Kluwer (online via Kluwer navigator).
J.E. Doek & P. Vlaardingerbroek, Jeugdrecht en Jeugdzorg, Amsterdam: Elsevier Juridsch 2009.
J.H. de Graaf, ‘Laat de kinderen tot mij komen – De vertegenwoordiging van het kind in rechte’, in: J.H. de Graaf e.a., Rechten van het kind en autonomie, Nijmegen: Ars Aequi Libri 2010.
J.H.M. ter Haar, ‘Commentaar op art. 1:234 BW (Handelingsbekwaamheid en – onbekwaamheid)’, in: M.J.C. Koens & A.P.J.M. Vonken, Tekst & Commentaar Burgerlijk wetboek, Deventer: Kluwer ?
Janusz Korczak, The Child’s Right to Respect, Straatsburg: Council of Europe 2009.
R. Y. Nauta, ‘Commentaar op art. 803 Rv’, in: A.I.M. van Mierlo, C.J.J.C. van Nispen & M.V. Polak (red.), Tekst & Commentaar Burgerlijke Rechtsvordering, Deventer: Kluwer (online via Kluwer navigator).
Raad voor het Jeugdbeleid en Nederlandse Gezinsraad, Kind in proces: pleidooi voor een eigen rechtsingang, Utrecht: SWP 1995.
Tijdschriftartikelen
M.R. Bruning, ‘De minderjarige in het civiele proces’, Maandblad voor vermogensrecht 2006, p. 143-146.
J. Doek, 'Minderjarigen in het recht (rubriek Rode draad 'Minderjarigen in het Recht')', Ars Aequi Vol. 49, 2000, 25.
39
C.A.R.M. van Leuven & M.J. de Klerk, ‘Formele en informele rechtsingang(en) minderjarige, EB 2013, 32.
E.A. Mink, ‘De procespositie van de minderjarige in de civiele procedure’, EB 2012/41.
I.J. Pieters, ‘Waar staat de bijzondere curator in het huidige rechtsbestel inmiddels?’, FJR 2012/36.
M. Steketee, K. Lünnemann & Annuska Overgaag, ‘Met een bijzonder curator of zelf naar de rechter?’, FJR 2004, 74.
P.A.K.Th. van Teeffelen, Formele en informele rechtsingang(en) minderjarige, EB 2013/62.
Regelgeving Nationaal
Art. 1:35, 1:36, 1:80a, 1:212, 1:234, 1:233, 1:234, 1:235, 1:245, 1:250, 1:251a, 1:253a, 1:253ha, 1:254, 1:256, 1:259, 1:260, 1:261, 1:263, 1:263a, 1:263b, 1:265, 1:277, 1:337, 1:377a, 1:377g, 7:447 en 7:612 BW.
Art. 27, 800, 803, 807, 809, 811 en 815 Rv.
Art. 29a, 29b, 29f en 29j Wjz.
Art. 8:21 Awb.
Internationaal
Art. 6 EVRM.
Art. 3, 9, 12 en 16 IVRK.
Richtsnoeren van het Comité van Ministers van de Raad van Europa voor kindvriendelijke justitie.
Art. 1, 3, 5 en 6 EVRK.
Art. 14 IVBPR.
Art. 24 en 47 Handvest van de grondrechten van de Europese Unie.
Art. 41 Brussel II-bis.
General Comment Committee on the Rights of the Child General Comment No. 12, ‘The right of the child to be heard’, Genève 2009.
Jurisprudentie Nationaal
HR 23 november 2012, ECLI:NL:PHR:2012:BY3968.
HR 21 mei 2010, ECLI:NL:PHR:2010:BL7043.
HR 4 februari 2005, ECLI:NL:PHR:2005:AR4850.
HR 30 januari 1987, ECLI:NL:HR:1987:AG5527.
Hof Den Haag 10 juli 2013, ECLI:NL:GHDHA:2013:2737.
Hof Arnhem-Leeuwarden 14 februari 2013, ECLI:NL:GHARL:2013:BZ5943.
40
Hof ‘s Hertogenbosch 10 januari 2013, ECLI:NL:GHSHE:2013:BY8143.
Hof Den Haag 22 augustus 2012, ECLI:NL:GHSGR:2012:BX6552 (JPF 2012/165).
Hof Den Haag 31 augustus 2011, ECLI:NL:GHSGR:2011:BU5805.
Hof Den Haag 22 oktober 2010, ECLI:NL:GHSGR:2010:BU1381.
Hof Amsterdam 9 juni 2009, ECLI:NL:GHAMS:2009:BJ4145.
Hof Leeuwarden 1 augustus 2007, ECLI:NL:GHLEE:2007:BL8206.
Hof Arnhem 12 juni 2007, ECLI:NL:GHARN:2007:BA8423.
Rb. Den Haag 26 februari 2013, ECLI:NL:RBDHA:2013:BZ5804
Rb. Limburg 15 februari 2013, ECLI:NL:RBLIM:2013:CA2670.
Rb. Breda 3 oktober 2012, ECLI:NL:RBBRE:2012:BX9886.
Rb. Den Haag 15 februari 2012, ECLI:NL:RBSGR:2012:BV8335.
Rb. Maastricht 29 november 2011, ECLI:NL:RBMAA:2011:BU6640.
Pres. Rb. Den Haag 12 maart 1980, NJ 1982, 654, ECLI:NL:RBSGR:1980:AC2403 (Marijntje).
Internationaal
EHRM 11 oktober 2001, nr. 30943/96 (Sahin/Duitsland).
EHRM 29 februari 1988, series A nr. 129 (Bouamar/België).
Parlementaire stukken
Kamerstukken II, 2012-2013, 31753, nr. 56.
Kamerstukken II 2010-2011, 32856, nr. 3.
Kamerstukken II, 2005-2006, 30644, nr. 3.
Kamerstukken II, 2003-2004, 29200 VI, nr. 116, p. 3.
Kamerstukken II, 1992-1993, 23003, nr. 3.
Kamerstukken II, 1989-1990, 21309, nr. 2.
Wet van 12 maart 2014, Stb. 2014, 130.
Wet van 1 maart 2014, Stb. 2014, 105.
Belgische senaat (2001-2002) nr. 2-554/7.
Belgische senaat (2001-2002) nr. 2-256/12.
Belgische senaat (2001-2002) nr. 2-626/5.
Anders
T. Bruinen en S. van der Post, ‘Onderzoeksrapport pilot ‘zitting op locatie’’, november 2013.
Committee on the Rights of the Child, ‘General Comment No. 12, The right of the child to be heard’, Geneva 2009.
J. E. Doek, ‘De minderjarige en zijn processuele (on)bekwaamheid’, Bijdrage aan liber amicorum voor Prof Rutgers, april 2005, 8.
41
J. Kaljee, D. Sikkes & R.R. Warmerdam, ‘Zittingen op locatie in de gesloten jeugdzorg’, Evaluatierapport, april 2012.
Kinderombudsman, ‘Rapport Vervoer van een minderjarige door de Dienst Vervoer en Ondersteuning’ (14 februari 2012, KOM0002/2012), Den Haag 2012.
Kinderombudsman, ‘De bijzonder curator, een lot uit de loterij? Adviesrapport over waarborging van de stem en de belangen van kinderen in de praktijk’, juli 2012.
G. Lansdown, ‘Every child’s rights to be heard. A resource guide on the UN Comittee on the rights of the child. General comment no. 12’, Londen: Save the Children UK 2011.
M. de Leeuw & L. de Veen, ‘Ervaring van minderjarigen tijdens een rechtszitting op sociaalemotioneel en cognitief gebied’, Universiteit Utrecht, maart 2010.
M.J. Steketee, A.M. Overgaag & K.D. Lünneman, ‘Minderjarigen als procespartij?’, Utrecht: Verwey-Jonker Instituut 2003.
Procesreglement Familie en Jeugdrecht Rechtbanken (2013).
Procesreglement verzoekschriftprocedures familiezaken gerechtshoven (2014).
42
Bijlagen Bijlage A: Overzicht van de uitzonderingen op de formele procesbekwaamheid Gesloten jeugdzorg
Art. 29a lid 2 Wjz: in zaken die betrekking hebben op de gesloten jeugdzorg is een minderjarige van twaalf jaar of ouder bekwaam om in rechte op te treden. Hetzelfde geldt indien de minderjarige de leeftijd van twaalf jaren nog niet heeft bereikt, maar in staat kan worden geacht tot een redelijke waardering van zijn belangen ter zake.
Uithuisplaatsing en ondertoezichtstelling
Art. 1:254 lid 5 BW: op verzoek van een minderjarige van twaalf jaar of ouder kan de kinderrechter de stichting die het toezicht uitoefent vervangen door een zodanige stichting uit een andere provincie.
Art. 1:256 lid 4 BW: op verzoek van een minderjarige van twaalf jaar of ouder kan de kinderrechter de ondertoezichtstelling opheffen indien de grond daartoe niet meer bestaat.
Art. 1:259 lid 1 BW: op verzoek van een minderjarige van twaalf jaar of ouder kan de kinderrechter een (schriftelijke) aanwijzing van de toezichthoudende stichting geheel of gedeeltelijk vervallen verklaren.
Art. 1:260 lid 1 BW: een minderjarige van twaalf jaar of ouder kan de stichting verzoeken om een aanwijzing wegens gewijzigde omstandigheden geheel of gedeeltelijk in te trekken.
Art. 1:263 lid 1 BW jo. art. 1:263 lid 4 BW: een minderjarige van twaalf jaar of ouder kan de toezichthoudende stichting verzoeken de uithuisplaatsing te beëindigen, de duur van de uithuisplaatsing te bekorten of de stichting vragen om af te zien van een krachtens de machtiging toegestane wijziging van de verblijfplaats van de minderjarige. De rechter kan op verzoek van de minderjarige de machtiging geheel of gedeeltelijk intrekken of de duur ervan bekorten
Art. 1:263a lid 2 BW jo. art. 1:259 lid 1 BW: op verzoek van een minderjarige van twaalf jaar of ouder kan de kinderrechter een (schriftelijke) aanwijzing van de toezichthoudende stichting, inhoudende het beperken van het contact tussen de minderjarige en zijn ouders, geheel of gedeeltelijk vervallen verklaren.
Art. 1:263b lid 2 BW: op verzoek van een minderjarige van twaalf jaar of ouder kan de kinderrechter een beslissing tot wijziging van de omgangsregeling (opnieuw) wijzigen op grond dat nadien de omstandigheden zijn gewijzigd, of dat bij het nemen van de beslissing van onjuiste of onvolledige gegevens is uitgegaan.
43
Art. 1:265 BW stelt dat bovengenoemde verzoeken ingediend kunnen worden zonder advocaat. Hoger beroep instellen is niet mogelijk in geval van een beschikking afgegeven op grond van art.1:254 lid 4, art. 1:259 en art. 1:260 BW (art. 807 Rv).
Adoptie
Art. 1:227 lid 6 BW: in zaken van adoptie is de minderjarige bekwaam om in rechte op te treden.
Meerderjarigverklaring minderjarige moeder
Art. 1:253ha BW: een minderjarige vrouw die het gezag heeft en haar kind wenst te verzorgen en op te voeden kan, indien zij zestien jaar of ouder is, de kinderrechter verzoeken haar meerderjarig te verklaren (lid 1). Het verzoek kan ook worden ingediend voordat de minderjarige zestien jaar wordt (lid 3). De minderjarige vrouw is bekwaam in rechte op te treden en tegen een uitspraak beroep in te stellen (lid 5).
Aangaan van een huwelijk (geregistreerd partnerschap)
Art. 1:36 BW (1:80a lid 6 BW): een minderjarige kan de rechter vragen om de volgens art. 1:35 BW vereiste toestemming van de ouders om te huwen te vervangen. Het is mogelijk om als minderjarige in hoger beroep te gaan, art. 806 jo. art. 807 Rv.
Handlichting
Art. 1:235 BW: een minderjarige van zestien jaar of ouder kan de kantonrechter verzoeken hem handlichting te verlenen. Bij handlichting worden aan een minderjarige bepaalde bevoegdheden van een meerderjarige toegekend. De minderjarige kan ter zake van de handlichting zelf en van handelingen waartoe hij krachtens de verkregen handlichting bekwaam is, eisend of verwerend in rechte optreden. Handelingsbekwaamheid leidt aldus tot procesbekwaamheid. Het is mogelijk om als minderjarige in hoger beroep te gaan, art. 806 jo. art. 807 Rv.
Benoeming bijzonder curator
Art. 1:250 BW: een minderjarige kan de rechter vragen om een bijzonder curator te benoemen in het geval van een belangenstrijd tussen de minderjarige en zijn ouder(s) of voogd(en) in aangelegenheden betreffende zijn verzorging, opvoeding of vermogen.
Aangaan van een geneeskundige behandelingsovereenkomst
Art. 7:447 BW: een minderjarige die de leeftijd van zestien jaar heeft bereikt is bekwaam tot het aangaan van een behandelingsovereenkomst ten behoeve van zichzelf, alsmede tot het
44
verrichten van rechtshandelingen die met de overeenkomst onmiddellijk verband houden. De minderjarige is in op die behandelingsovereenkomst betrekking hebbende aangelegenheden bekwaam in en buiten rechte op te treden (art. 7:447, lid 3 BW).
Aangaan van een arbeidsovereenkomst
Art. 7:612 lid 1 BW: Een minderjarige die de leeftijd van zestien jaren heeft bereikt, is bekwaam tot het aangaan van een arbeidsovereenkomst. Hij staat in alles wat betrekking heeft op die arbeidsovereenkomst met een meerderjarige gelijk, en kan zonder bijstand van zijn wettelijke vertegenwoordiger in rechte verschijnen.
Kort geding
Rechtbank ’s-Gravenhage 12 maart 198072: een minderjarige kan zelfstandig worden gedagvaard omdat het gaat om het treffen van een spoedeisende voorziening bij voorraad (de kort geding procedures zijn niet altijd gebonden aan de procesregels) en de minderjarige ‘geacht wordt met het oordeel des onderscheids te handelen’ (in staat is om op te komen voor zijn belangen). In deze zaak werd een minderjarige gedagvaard tot ontruiming van gekraakte woning.73
Rechtbank ’s-Gravenhage 15 februari 201274: een minderjarige kan slechts zelfstandig in een kort geding procedure als eiser optreden indien een spoedeisende situatie en/of het belang van de minderjarige bij een onverwijlde beslissing het onmogelijk maken de wettelijk vertegenwoordiger(s) in te schakelen, dan wel meebrengen dat de benoeming van een bijzonder curator niet kan worden afgewacht (r.o. 3.3).
72
Pres. Rb. Den Haag 12 maart 1980, NJ 1982, 654, ECLI:NL:RBSGR:1980:AC2403 (Marijntje) De gedaagde in deze zaak was achttien jaar, vóór 1986 was men vanaf 21 jaar meerderjarig. 74 Rb. Den Haag 15 februari 2012, ECLI:NL:RBSGR:2012:BV8335 73
45
Bijlage B: Overzicht van de informele rechtsingangen Gezag
1:251a lid 4 BW: de minderjarige kan de rechter ervan blijk geven dat hij zou willen zien dat het gezag aan één ouder toekomt.
1:253a lid 4 jo. 1:377g BW: de minderjarige kan de rechter ervan blijk geven dat hij een beslissing wenst met betrekking tot de uitoefening van het gezamenlijk gezag.
Omgang, informatie en consultatie
Art. 1:377g BW: de minderjarige kan de rechter ervan blijk geven dat hij een beslissing wenst met betrekking tot de omgang, informatie en/of consultatie.
De minderjarige kan tegen beslissingen genomen op grond van de bovenstaande artikelen (informele rechtsingangen) geen hoger beroep instellen.
46
Bijlage C: Schematische weergave van de mening van betrokkenen bij de pilot Door de betrokkenen werd als volgt geantwoord op de volgende vraag: ‘Kunt u aangeven wat u beter vindt: een zitting op de Koppeling of die op de rechtbank?’
Behandel verantw.
Mentor
Gezins voogd
Advocaat
Rechter
Familie
100% 0%
100% 0%
77% 23%
56% 44%
100% 0%
100% 0%
5
1
13
9
2
2
Antwoordkeuzen
Koppeling Rechtbank Totale aantal respondenten >
32
47
