2

België - Belgique P.B. 1099 Brussel X

Verkopen

met lef

Wervelkrant juni 2015/2

Wervelkrant 2015/2 is krant 101 in het 25° Werveljaar. Gedrukt op kringlooppapier met plantaardige inkten door De Duurzame Drukker op 1600 exemplaren. Digitaal verspreid naar 2400 mailadressen.

alcoholvrij drukken

vegetale inkten

gerecycleerd papier

Adres Wervel VZW MundoB Edinburgstraat 26 1050 Brussel Tel. 02 893 09 60 < [email protected]> www.wervel.be Verantwoordelijke uitgever : Jeroen Watté Voorblad: Joachim Beuckelaer, Groenteverkoopster, Antwerpen 1565; Jean-Pierre Smets, De Wriemeling, Veltem, foto Bioforum bioweek 2015

Missie Wervel VZW Wervel streeft naar een landbouw die lokaal meerwaarden creëert, op economisch, ecologisch, sociaal en cultureel vlak en die solidair is met de rest van de wereld. Daarbij vertrekt ze vanuit de universele waarden basisdemocratie, rechtvaardigheid en verantwoordelijkheid. Wervel beweegt consumenten, boeren en organisaties tot samenwerking om die landbouw vorm te geven via netwerking, campagnes en publicaties. Publicaties en kranten Kranten en publicaties vind je op www.wervel.be/publicaties Jaarabonnement Wervelkrant: voor organisaties min. 45 euro, voor individuen gratis. Nieuw postadres? Stopzetting papieren krant? zie www.wervel.be/nieuwsbrief Gratis nieuwsbrieven: schrijf je in! Schrijf je in op verschillende nieuwsbrieven & krant via www.wervel.be/ nieuwsbrief. Zo ontvang je updates over de kemp-campagne, agro-ecologie & agroforestry, eiwittransitie, fair trade lokaal, landbouwbeleid, persberichten. Ontvangers van de Wervelkrant kunnen bij aankoop van de Wervelboeken en DVD’s 10 % verkrijgen.

U kan ons helpen! Doe mee met Wervel Denk en werk mee op de manier die jou best ligt. Lees hoe: www.wervel.be/ doemee Steun ons financieel 523-0803037-49 van Wervel VZW IBAN - BE97 5230 8030 3749 BIC - TRIOBEBB

Giften aan Wervel vzw zijn 45% FISCAAL AFTREKBAAR vanaf 40 euro op jaarbasis - mededeling: GIFT We roepen graag alle mensen, groepen en organisaties op om ons maandelijks of jaarlijks een bedrag naar eigen draagkracht te storten. Schenkingen en legaten vormen een andere manier om Wervel mee te dragen. U kan Wervel in uw testament laten opnemen voor een legaat of schenking zonder dat uw erfgenamen benadeeld worden. Met een duo-legaat bespaart u op successierechten en laat u Wervel meegenieten van dat belastingsvoordeel. Zie ook: wervel.be/steun

Aanspreekpunten provincies Vlaams-Brabant Oost-Vlaanderen West-Vlaanderen Antwerpen Limburg Brussel

Lus Mussche Benny Van de Velde Benny Van de Velde Cis Van Eyndhoven Souliman Diraa Luc Vankrunkelsven

016 53 26 95 02 893 09 60 02 893 09 60 03 664 55 02 0499 62 06 51 02 893 09 60

[email protected] [email protected] [email protected] [email protected] [email protected] [email protected]

Benny Van de Velde Luc Vankrunkelsven Jeroen Watté Benny Van de Velde Patrick De Ceuster Louis De Bruyn Luc Vankrunkelsven Luc Vankrunkelsven Lívia Corpas Benny Van de Velde

02 893 09 60 02 893 09 60 02 893 09 60 02 893 09 60 02 893 09 60 015 3303 53 02 893 09 60 02 893 09 60 0475 87 28 19 02 893 09 60

[email protected] [email protected] [email protected] [email protected] [email protected] [email protected] [email protected] [email protected] [email protected] [email protected]

Thema’s en campagnes Landbouwbeleid Grond Agro-ecologie & agroforestry Fair Trade lokaal (Lokaal, Eco & Fair) Kemp Zaadautonomie & gentechnologie Soja WTO & voedselsoevereiniteit Cerrado Eiwittransitie



Tenzij anders vermeld, valt de inhoud van de Wervelkrant onder Creative Commons Naamsvermelding-NietCommercieel-GeenAfgeleideWerken 2.0 België licentie. Overnemen mag voor niet-commerciële doeleinden, mits naamsvermelding en zonder bewerkingen.

De Vlaamse overheid is niet verantwoordelijk voor de inhoud van deze krant.

er vel

25 j a

Verkopen met LEF

25

ar W

Inhoud Voorwoord

3

Ecologie naar economie

4

Vredeseilanden actie

6

VERKOOPLEF Boeren en buren

7

Buurtwinkel

8

Korte schakel in de keten

9

Gemengd bedrijf

10

Associatieve economie

11

Solidaire economie

12

Boerenmarkten

13

Foodhub

14

Winkel zonder verpakking

15

CSA

16

Boek: Het klein verzet Cursief WERVELWERK

18 20

Boerenforum

22

Het ritme van de rups

23

Wervelreis Brazilië

24

Wervelstandpunt: protest

24

Dansen met gehoornde ...

25

Minder en beter brood

26

Agenda

28

Stel: je bent aan het boeren, agroecologisch of niet. Die agro-ecologie zoals we ze in het vorige nummer van de Wervelkrant voorstelden, krijg je trouwens niet op een dienblaadje aangereikt. Zeker niet in het verstedelijkte, geïndustrialiseerde, gebetonneerde en geasfalteerde, lintbebouwde en verkavelde, ontboste en ruilverkavelde Vlaanderen. Maar dat even terzijde. Stel dus: je bent aan het boeren in het spoor van je voorvaderen of als nieuwe boer. Het is je beroep. Kun je ervan leven? Kun je er een redelijk inkomen uit halen? Is je bedrijf rendabel? Je ‘aanbod’ van vakkundig gewonnen ‘producten’ breng je op de ‘markt’. Maar op die markt sta je ver van het punt waar ‘aanbod’ en ‘vraag’ samenkomen en de ‘prijs’ tot stand komt. Je bent als pietluttige speler uiteindelijk een prijs-nemer. Je kan niet anders dan je tevreden te stellen met wat je krijgt voor wat je verkoopt. Ben je tevreden? “Als de boeren stoppen met klagen, …” Ja, we weten het. Maar tegenwoordig loopt het toch de spuigaten uit. We gaan hier niet nog maar eens de klaagzang aanheffen. Evenmin gaan we de oorzaken nog maar eens uitspitten.

Wat we wel doen, is de koe bij de horens vatten: hoe kunnen boeren - de weinige die er nog zijn overgebleven of diegenen die er toch nog willen mee beginnen - tegen de grote krachten van dé markt in, verkopen met lef? In plaats van te langen leste hun boerderij te moeten verlaten of verkopen, hoe kunnen boeren het gewin van de boerderij aan de man (M/V) brengen? En dat op een manier dat zij, die voor dat gewin zorgen, er ook iets aan winnen. In de vorm van inkomen, maar ook van voldoening als (beroeps)mens. Kan dat nog? En hoe? Wervel heeft hierop geen alleenzaligmakend en eenduidig antwoord. We gaan dus op zoek naar uiteenlopende mogelijke antwoorden, op macroniveau van economie, maatschappij en politiek, maar vooral op het microniveau van boerderij en winkel.

Wervelkrant 2015-2

3

Van ecologie naar economie Het vorige nummer van de Wervelkrant had als titel: “Boeren met lef ”. “Boeren” was daarin een werkwoord: boeren is wat boeren doen. Dat is hun kerntaak, hun core business. Stappen we even over van de figuurlijke betekenis van die Engelse term: boeren is ook letterlijk een business geworden. En daar knelt het schoentje.

Er ook op letten dat we de top van de driehoek, de ecologie, niet als de overheersende gaan zien. Al zou dat in de context van de klimaat-catastrofe wel eens nodig kunnen blijken.

Agro-ecologie stond in het vorige nummer van de Wervelkrant centraal1. In het voetspoor van Esther Boserup en Marjolein Visser2 stelden we vast dat de landbouw te veel de ‘akker’ (ager) heeft benadrukt, ten koste van het ‘grasland’ (saltus) en het ‘bos’(silva). En we riepen op het evenwicht te herstellen door een agro-ecologisch landbouwsysteem te ontwikkelen.

It’s the economy, stupid!

bos

akker

bos

grasland

akker

grasland

We trekken de lijn nu door. We breken uit de louter agrarische benadering uit. Hoe komt het dat de landbouw verengd is tot bewerken van de akker? En dat hij het grasland zeg maar graasland - herleid heeft tot weiden met enkele voor de ‘moderne’ veeteelt geschikte grassoorten? En dat hij het bos heeft overgelaten aan park- en natuurbeheer? Daarvoor zijn er uiteraard vele samen vloeiende oorzaken aan te geven. Een ervan heeft alleszins te maken met de economie, of tenminste met een bepaalde soort economie. Noem ze industrieel, kapitalistisch, (neo)liberaal, technologisch.

Drie pijlers. Als we de economie onder de loep nemen, willen we toch niet in economisch determinisme vervallen.

4

Wervelkrant 2015-2

De economie bepaalt niet de hele samenleving. Laten we het bij de wisselwerking-benadering houden en die vereenvoudigd voorstellen in een driehoek. Voortbordurend op onze agronomische driehoek, vertrekken we vanuit de linkerhoek. Dat de nadruk op de akker is komen te liggen, heeft - zo zien we het – veel te maken met de economie: landbouw moest geld in het laatje brengen. We plaatsen “economie” dus onderaan links. De hele vorige driehoek duwen we samen in de bovenste punt van deze driehoek onder “ecologie”. Onderaan rechts plaatsen we tegenover economie het sociale, dat we het liefst breed zien en “samenleving” noemen. We krijgen dus bovenaan “ecologie”, onderaan links “economie”, rechtsonder “samenleving”. We zijn zo uitgekomen bij de drie pijlers van duurzaamheid: de ecologische, economische en sociale.

In onze driepijlervoorstelling ligt ‘de bal in het midden’. In de werkelijkheid is dat niet zo. Het onevenwicht is er gekomen, omdat de economie in haar huidige vorm de samenleving én de ecologie overheerst. Ze houdt de bal in haar kamp. ecologie

economie

samenleving

Leggen we ons daarbij neer? Neen, natuurlijk niet. Vanuit onze onvrede met het overheersende landbouwsysteem en onze inspanning om tot een ecologisch verantwoord landbouwsysteem te komen, botsen we nochtans willens nillens op het huidige economisch systeem. We zijn dus verplicht naar de economie door te stoten.

ecologie

Andere landbouw? Andere economie!

economie

samenleving

Alleen maar hopen dat die drie woorden niet gelezen worden als “profit, climate, people”, want dan zitten we in de kortste keren bij industriële, grootschalige, kale monocultuur van plantages en minder dan een generatie later bij woestijnen.

Naar de economie doorstoten, dat is precies wat de themagroep Lanbouwbeleid van Wervel doet in een brochure met de titel Andere landbouw? Andere economie!3 Dat we aan een andere economie toe zijn, weten we al lang. Om verschillende redenen trouwens. Niettegenstaande alle crisissen, blijft het vooruitgangsgeloof – of

“Als drijfmest van West-Vlaanderen naar Limburg wordt versast: kassa! “

van gemaakt. Je maakt iets, en nog iets en altijd meer. Als het kapot is, herstel je het. Zo ook de geïndustrialiseerde landbouw. Als er weer ergens een crisis opduikt, spijkert Europa dus het gemeenschappelijk landbouwbeleid bij: quota of weer niet meer, subsidie of weer niet meer. Aan de grote lijn van het landbouwbeleid verandert niets. En die lijn is en blijft economistisch. Een duidelijk gevolg daarvan is dat de prijzen die boeren krijgen in dalende lijn gaan, terwijl de prijzen voor grond, machines, hulpstoffen en ingehuurde arbeid stijgen. En dus, om het zacht uit te drukken: een karig inkomen.

Boer zkt loon is het bijgeloof? – toch overeind. Economische groei is het eerste en enige axioma. Elk jaar krijgen we te horen hoeveel onze economie is gegroeid. De maatstaf daarvoor, het Bruto Nationaal Product (BNP) is nochtans van twijfelachtig allooi. De schade wordt niet negatief, maar positief geteld. Als de oogst bijvoorbeeld om marktredenen wordt vernietigd, levert dat goede punten op in de vorm van machines, transport, opslagruimte, bijhorende werkgelegenheid en inkomens. Als drijfmest van West-Vlaanderen naar Limburg wordt versast: kassa! Als de fosformijnen uitgeput geraken, als landbouwgronden gebetonneerd worden, als petroleum schaars wordt: niets van te merken in het BNP.

Een lopende campagne van Wervel verwoordt de inkomensproblematiek in de landbouw in de slagzin: boer zoekt loon. In die slagzin staat “loon” niet voor wat een loon-trekkende krijgt, maar - breder - voor verloning, vergoeding, inkomen. Boeren zijn inderdaad geen loontrekkenden. Tenzij ze hun autonomie verliezen en loonslaaf worden. Dat wil Wervel zeker niet.

Het wordt echt tijd dat de economie beseft dat “groei” een leenwoord is van de natuur en van de landbouw. Groei is iets organisch. De industriële economie heeft er iets mechanisch

Wat de goederen betreft, zouden veel boeren al content zijn met verkopen op de markt. “Markt” zoals in de economie bedoeld: de fictieve plaats waar Vraag en Aanbod elkaar

Boeren zijn zelfstandigen. Ze moeten leven van de verkoop van hun producten. Dat zijn, in economische termen, goederen. In het kader van ‘verbreding’ kan het ook om diensten gaan, ontspanning bij hoevetoerisme, zorg op een zorgboerderij, bijvoorbeeld.

ontmoeten. Maar dan zouden er wel eerlijke, kostendekkende prijzen moeten zijn. Die zijn er vaker niet dan wel. Dus zoeken boeren allerlei vormen van zelfverkoop, soms van zelfverwerking. Als ze daaruit een deftig inkomen kunnen halen, is dat goed voor hen. Maar de vraag is of dat beperkt blijft tot een kleine minderheid van pakweg een tiende van de landbouwers, veetelers, fruitkwekers of tuinders. Wat de diensten betreft, proberen boeren door te verbreden toch nog een beter inkomen bijeen te scharrelen. Gaan we van het micro- naar het macro-economische over. Daar is de vraag, zowel voor goederen als voor diensten, wie ervoor betaalt. Is het de koper van een bepaald goed of dienst? Of is er een ‘derde betaler’ te bedenken, die dan niet alleen voor de zichtbare goederen of diensten zou betalen, maar ook voor de verborgen diensten? Bijvoorbeeld voor “dit landschap u gratis aangeboden door boer Pol”. De toekomst is aan de dromers en aan de durvers. Met CSA, door de gemeenschap ondersteunde landbouw, zijn we al een eindje op weg: verder dan verkopen en kopen.

Jeroen Watté, Agro-ecologie: de laatste landbouwrevolutie, Wervelkrant maart 2015, p.4-6. 2 Marjolein Visser, Agro-ecologie in een notendop, in Oikos, 2012, nr. 60 en 2013, nr. 66. 3 Bavo Verwimp, Andere landbouw? Andere economie!, in Wervel, 2014², 27 pp. 1

Wervelkrant 2015-2

5

Vredeseilanden gaat voor een duurzame voedselketen Ons voedselsysteem staat onder druk. Enerzijds door globale omgevingsfactoren zoals grondstoffenschaarste, klimaatverandering, bevolkingsgroei, veranderende consumptiepatronen en toenemende prijsdruk. Anderzijds door factoren in de keten zelf: scheefgetrokken machtsverhoudingen en prijsdruk, waarbij de producent vaak aan het kortste eind trekt. Iedereen beseft dat we naar een sociaal, ecologisch en economisch duurzaam voedingssysteem moeten. Maar hoe? Verschillende bedrijven hebben vandaag al heel wat interessante initiatieven, maar deze worden voorlopig toch vooral ingevuld met milieu-inspanningen. Het eerlijk verdelen van de lusten en de lasten, komt veel minder aan bod. In het boek #SavetheFoodture lanceren we daarom tien toekomstpistes om ons voedingssysteem te verduurzamen. Hieronder schetsen we er alvast zeven. 1. Connect, Collaborate, Create and Share Value De toekomst zit in samenwerking tussen verschillende actoren in de keten. Zo ondersteunt Vredeseilanden in Tanzania boerenorganisaties om kwaliteitsvolle passievruchten te telen, met respect voor mens en milieu. Special Gruit en Colruyt zijn geïnteresseerd om te kijken naar eerlijke verloning, transparantie in de keten, goede werkomstandigheden en ecologische prestaties bij het aankopen van deze passievruchten. 2. Naar volledige transparantie in de keten Supermarkten en voedingsbedrijven hebben vaak geen idee welke producent er welk onderdeel van een product geproduceerd heeft, welke prijs de boer ervoor kreeg, of in welke werkomstandigheden er geproduceerd wordt. Pas als de transparantie door de keten heen vergroot, worden pijnpunten blootgelegd en kunnen ze verholpen worden. 3. Duurzaam aankoopbeleid Aankopers vandaag worden vooral gehonoreerd voor de prijs die ze bedingen, nauwelijks voor de duurzaamheidsprestaties van het productieproces. Hierin verandering brengen kan door faire langetermijnrelaties op te bouwen met leveranciers/ producenten, door betalingstermijnen te respecteren, duurzaamheidscriteria in de evaluatiecriteria van inkopers in te bouwen, toeleveranciers te screenen op basis van duurzaamheidscriteria, etc. 4. Choice editing Het eenzijdig aanbieden aan de klant van enkel duurzaam geproduceerde producten – choice editing – is ook een belangrijke piste. Het gebeurt al af en toe, bijvoorbeeld Colruyt en Delhaize die voor 100% duurzame vis gaan. Het kan ook op een indirecte manier, bijvoorbeeld door minder duurzame fabrikanten een minder prominente plek in de rekken te geven.

6

Wervelkrant 2015-2

5. Verduurzaming van huismerken Door de productie van haar huismerken te verduurzamen, werkt een supermarkt echt aan het opschalen van duurzaamheid van niche naar mainstream. De prijs van de huismerken hoeft daardoor niet de hoogte in te schieten. Doordat je aan structurele schaalvergroting doet, hou je de prijs toch onder controle. 6. Pre-competitief overleg en afspraken Als bedrijven door het verduurzamen van hun gamma met hogere kosten kampen, vormt dit een concurrentienadeel. Dan is het nodig om pre-competitief minimumdrempels af te spreken in de keten. Voor cacao (via het Sustainable Cacao Initiative) en palmolie (via het overleg op de Round Table on Sustainable Palm Oil) gebeurt dit al op internationaal vlak. In eigen land is de rundsvleesindex een stap in de goede richting. De index brengt grote prijsschommelingen van het veevoer in rekening bij commerciële onderhandelingen. 7. Samen met overheid zorgen voor een level playing field Een vrije markt heeft waarden nodig: respect tussen handelspartners, transparantie, integriteit. Het is aan overheden om deze marktsturende rol op te nemen, door bijvoorbeeld minimumduurzaamheidsnormen vast te leggen waaraan producten moeten voldoen. De overheid kan werken aan een afdwingbaar mechanisme om te verhinderen dat boeren onder de kostprijs moeten verkopen. En de overheid kan beginnen met het goede voorbeeld te geven door meer duurzaamheidscriteria op te nemen in lastenboeken voor openbare aanbestedingen. Conclusie? Zelfs de machtigste spelers in voedingssector zijn te klein om de uitdagingen van vandaag aan te pakken. Connect, Collaborate, Create.We zijn er bij Vredeseilanden van overtuigd dat hierin de sleutel ligt. Want onze ambitie mag niet minder zijn dan van duurzame voeding het “nieuwe normaal” te maken. Saartje Boutsen Het boek SavetheFoodture kan je voor 10 euro bestellen of gratis downloaden via www.vredeseilanden.be/savethefoodture

Verkooplef Verkooplef

Boeren en buren

Paul Saelens en Lydie Wuyts, Ten Halve, Herent

De grootvader van landbouwer Paul Saelens had een Dat alles maakt dat Paul en Lydie hun inzicht kunnen kleine boerderij zoals er meer waren in de buurt. In waarmaken dat “je tegenwoordig alleen maar kunt boeren dezelfde straat alleen al waren er een half dozijn met een als je een goed contact hebt met je buren”. Daarom paar koeien. Grootvader Maurice haalde hun dagelijkse breiden ze bv. de veeteelt niet uit, om overlast te vermijden. paar emmers melk op om ze te verkopen, per pint, aan de Die inperking zien ze anderzijds ook als een troef die ze arbeiders van Remy in Wijgmaal. Vader Gaston en Paul uitspeelden door de nadruk te leggen op hoeveverkoop. zelf bouwden de boerderij uit. Ze legden zich toe op de Aanvullend leveren ze aan lokale eetgelegenheden en groei van hun ‘bedrijf ’. Ze verkochten aan de opkopers nemen ze deel aan het nieuwe verbindingskanaal tussen en andere vertegenwoordigers van ‘de markt’. boeren en klanten Fermet.be. Als voorzitter van de plaatselijke boerengilde en lid van het En hoe zien ze de toekomst? provinciaal bestuur van de Boerenbond, zag Paul waar de “De toekomst van mijn bedrijf zie ik goed zitten. We wind vandaan kwam. Hij nam enkele bedrijfseconomische hebben al een opvolger. Maar voor de landbouw in het beslissingen. Aan de kant van de productie: alleen vleesvee, algemeen is het onmogelijk dat alle landbouwers werken teelt van eigen voedergewassen zoals grasklaver en maïs, zoals wij het doen. Of het systeem moet veranderen, weet aankoop van lokale eiwitbronnen zoals koolzaadschroot, ik niet. Maar in elk geval zullen de boeren een sterkere een deel van het veld voor aardappelen, bouw van een - ik zou zeggen: syndicale - positie moeten innemen bewaarloods. tegenover de andere spelers in de lange keten. En vooral Voor de verkoop, keek hij naar … zijn buren: geen tegenover de retail die nu de lakens uitdeelt . Daarom zit keuterboertjes of fabrieksarbeiders meer, maar senioren de Boerenbond trouwens aan tafel met die retail.” met een goed pensioen en jonge tweeverdieners. Samen met zijn vrouw, die haar mosterd boeren zullen een sterkere positie moeten innemen haalde bij het KVLV-steunpunt tegenover de andere spelers in de lange keten.” hoeveproducten, zette hij een bescheiden hoevewinkel op met aardappelen, aangevuld met eieren en ajuin van andere boeren. Ook een hoeveslagerij met verkoop op bestelling. In het verlengde van beide verkooppunten staan er nu automaten aan de straat. Een voor aardappelen in netjes met 10 of 5 kg. Een tweede voor diepvriesvlees, in porties, klaar voor gebruik. En een derde met een goed gericht lokmiddel: brood. Die laatste wordt door een bakker bevoorraad.

“

Wervelkrant 2015-2

7

Buurtwinkel

Verkooplef



Koen De Clercq en Ingrid De Busschere Etikhove, Maarkedal (Vlaamse Ardennen)

Na twintig jaar ervaring in de voedingssector hebben Koen en Ingrid sinds twee jaar hun Louis Delhaizewinkel in Etikhove geopend. Wat er uit ziet als een gewone buurtwinkel, heeft een eigen stempel gekregen doordat Koen en Ingrid vlees van eigen dieren en veel producten van lokale producenten aanbieden. Koen: “Het is bijna als een roeping. Ik heb altijd graag in het vlees gewerkt. Ik heb me daarop toegelegd en ben zelf runderen en varkens gaan houden. Ik heb onmiddellijk voor bio gekozen. Dat is smakelijk en gezond.Van mijn eigen dieren weet ik wat ze eten, waar ze leven en wat hun gezondheidstoestand is. Sommige koeien zijn wel veertien jaar oud. Ze grazen in natuurgebieden in de streek. De kalfjes blijven zolang bij hun moeder als dat in de natuur gebeurt. De varkens leven buiten. Ze mogen woelen en modderbaden nemen zoveel ze willen. Slachten doe ik niet zelf. Het slachthuis ligt slechts vijf kilometer verder. Ik laad ’s morgens een koe en drie varkens op en een half uur later zijn ze dood. Ik blijf bij de dieren tot het laatst. Dat alles vermindert de stress en komt de kwaliteit van het vlees ten goede. Ik versnijd de karkassen en verpak ze in verkoopklare stukken vlees.”

Ingrid doet de winkel.“Van bij de start hebben we ondervonden dat er veel mond-aan-mondreclame gemaakt wordt voor ons vlees. Het is misschien iets duurder dan bij andere slagers. Maar ik raad iedereen aan om minder, maar beter vlees te eten.” Dit winkelconcept is meer dan hoeveverkoop en heeft zijn voordelen. Ingrid: “Een klant moet wat drempels overwinnen om op de hoeve te kopen, zoals de openingsuren en het gevoel de boeren te moeten storen tijdens hun werk. In de winkel moeten wij ons werk niet onderbreken om klanten te bedienen. We verkopen ook producten van andere lokale producenten zoals honing, mosterd, schapenyoghurt, lokaal gebrande koffie, aardappelen van het veld en andere producten. Het meeste tijd kruipt nu in het samenbrengen ervan. Daarvoor moeten we een oplossing zoeken, temeer omdat we in de toekomst nog meer lokale producten in onze winkel willen. Koen: “Ons concept heeft alle voordelen van buurtwinkel, voedselteam en hoevewinkel.” Koen en Ingrid doen er nog een schepje bovenop: de wekelijkse boerenmarkt van Jette.

“Ons concept heeft alle voordelen van

buurtwinkel, voedselteam en hoevewinkel.”

8

Wervelkrant 2015-2







Een korte schakel in de lange keten

Hendrik Draye, Zaakvoerder Carrefour Market, Herent

Hij heeft inderdaad enkele plaatselijke boeren aangesproken en diegenen die in zijn verhaal mee wilden gaan een bevoorrecht plaatsje gegeven in zijn winkel. Als je binnenkomt, bots je meteen op aardappelen, grondwitloof, appels en peren (speciale actie wegens Russisch invoerverbod) en bio-groente. Er staat vermeld van hoe ver die lokale producten komen. Ook van wie, compleet met foto. Voor de groente moest wel een aanpassing gebeuren van verpakking en etikettering, inclusief barcode voor vlotte verwerking aan de kassa. Voor lokaal vlees is de prijs een belemmering gebleken. “De hogere aankoopprijzen stellen ons niet in staat de prijszetting en het promotiebeleid van Carrefour te volgen”. In de vaak verguisde multinationale lange keten heeft Hendrik Draye alvast een schakel van de korte voedselketen ingebracht.

Verkooplef

In de Carrefour Market van Herent staan er fairtradeproducten in de rekken, zoals in de meeste winkelketens. Hier staan ze beter zichtbaar en ruimer opgesteld naast de andere zoals koffie, chocolade, bananen. Bovendien organiseert Hendrik in zijn zaak geregeld acties rond fairtrade. Hij stelt dan telkens een piek in de verkoop vast. Als die weer afneemt, blijft de verkoop van fairtrade producten toch op een hoger niveau dan voordien. De trekkersgroep van de fairtrade gemeente Herent helpt telkens om die acties in de verf te zetten. Kan hetzelfde voor lokaal geproduceerde voedingswaren? Dat is niet zo eenvoudig. Het hangt af van het initiatief dat de plaatselijke geranten willen nemen, en kunnen nemen. Bij Hendrik Draye is de wil er alvast. Als franchisehouder kan hij het aanbod van zijn winkelketen aanvullen, zij het in beperkte mate.

“Voor de groente moest een aanpassing

gebeuren van verpakking en etikettering, voor lokaal vlees is de prijs een belemmering gebleken. ”

Wervelkrant 2015-2

9

Gemengd bedrijf

Verkooplef

Bavo Verwimp, Noorderwijk (Kempen)

10

Bavo Verwimp werkt bij de Vlaamse landmaatschappij en boert sinds 2008 halftijds op een pachthof. Van zijn vader nam hij vleesvee over van het type Blonde d’Acquitaine. Hij bracht wel het aantal van 90 tot 30 terug. Daardoor werd een gemengd bedrijf mogelijk. Uit de akkerbouw brengt Bavo vooral de aardappelen in de korte keten. Hij startte ook met groenteteelt en die liggen al in de hoevewinkel onder Biogarantie-label. Toch nogal ingewikkeld en arbeidsintensief, werpen we op. Je hebt een groot gezin en een buitenhuis werkende vrouw. Je bent bovendien een nogal ‘nieuwe’ man. Waarom heb je de specialisatie van je ouders niet voortgezet? “Gelijk heb je. Ik heb inderdaad drie to do – lijstjes: boerderij, VLM en gezin. Van waar die combinatie? Omdat ik voorstander ben van een nieuwe economie. Simpelweg omdat de huidige economie niet werkt. Ook wil ik bio- en ecologische landbouw niet alleen bejubelen, maar zelf waar maken. Dat samensporen van economie en bio heeft me alvast geleerd dat de wetten van de markt ook voor de bio-afzet gelden. Al is de vraag voor bio nog betrekkelijk laag, toch overtreft ze nog het aanbod. Als er meer boeren op de kar springen, dan botsen we ook op de grens van de vraag. Vanaf het moment dat er één aardappel of krop sla te veel is, dalen de prijzen. Voor biofruit is dat momenteel helemaal geen probleem, omdat er veel te kort is. Voor bepaalde groentesoorten laat zich dat nu al voelen. In elk geval krijgen we ook voor bio te maken met de gewone prijsvorming. Daarin staat de boer als laatste in de rij na verkoop, transport, verwerking, groothandel, opslag, verkoop. Hij krijgt dus het kleinste stuk van de koek. Blijft de uitweg van de korte voedselketen. In mijn geval levering aan voedselteams en een hoevewinkel. Dat is ook niet evident. De meeste mensen vergelijken prijzen, niet alleen tussen conventioneel geteelde en biologisch geteelde, maar ook tussen bio-producten in de supermarkten en die van ons. De meerwaarde voor agroecologie nemen ze zelden of nooit in rekening. Maar – wonder boven wonder – onze hoevewinkel staat vol, niet alleen met koopwaar, maar ook met klanten die bereid zijn een eerlijke prijs te betalen. ‘Eerlijk’ wil trouwens niet meteen ‘hoog’ zeggen. Toch niet in onze hoevewinkel. Tussen haakjes, we hebben er ook fairtrade-producten zodat we het verband tussen eerlijke prijs van koffie of cacao en aardappelen of groente kunnen tonen.”

Wervelkrant 2015-2

De hoevewinkel is echt een winkel op de boerderij zelf, maar De Kijfelaar levert ook op bestelling in een tiental afhaalpunten. Er is ook verkoop van bijvoorbeeld graan aan andere bioboeren. Geen afzet in de lange keten. Al die economische keuzes zijn een gevolg van Bavo’s overtuiging dat schaalgrootte, zowel macro- als microeconomisch, het uitgangspunt moet zijn. Op de beschikbare 30 ha. betekent dat het bedrijf zodanig te ‘mengen’ dat het een gevarieerd jaarrond aanbod aan de klanten kan verzekeren en dat er plaats is voor voldoende natuurlijke diversiteit, lees agro-ecologie.

“Ik wil bio- en ecologische

landbouw niet alleen bejubelen, maar zelf waar maken. ”

Associatieve economie

Mia Stockman en Luuk Humblet, De Blauwe Bloem Gent

Mia en Luuk met spaans bezoek

In het centrum van Gent verkoopt De Blauwe Bloem voedingswaren van biodynamische oorsprong. “Verkopen” betekent hier wel iets anders dan we gewoon zijn. Als “oefenveld” voor associatieve economie staat de Blauwe Bloem op een eigen wijze tussen de voortbrenger en de gebruiker van voedsel: in plaats van ondoorzichtige schermen neer te zetten tussen producenten en consumenten een transparante handel tot stand brengen die mensen in verbinding brengt. Het is niet een winkel die aan de man brengt wat de voortbrengers aanbieden. Het vertrekpunt is de vraag: wat, wanneer en hoeveel hebben onze klanten nodig? Die klanten vullen een bestellijst in. Om die uit te voeren, richt De Blauwe Bloem zich tot de boeren of verdelers. Die hebben dat in de regel ook beschikbaar. Want, na een kwarteeuw ervaring met zulke bestellingen, weten de winkeliers wat ze aan boeren en verdelers voor het volgende seizoen kunnen vragen. Ze maken met die boeren, in samenspraak met hun klanten, ook een prijsovereenkomst per half jaar.

De winkelier hoeft niet een volle week lange uren in zijn winkel te staan, klanten aan te trekken met reclame en ‘acties’ en te hopen op voldoende afzet voor de uiterste verkoopdatum. De klanten kunnen rustig thuis hun bestellijstje invullen, op de afgesproken dag hun boodschappen komen halen en betalen als ze de rekening krijgen. De boeren kunnen hun teeltplannen opstellen en weten welke prijs ze voor hun producten krijgen. De drie partijen geven “associatief ” vorm aan een economie waarin de spiraal van steeds hogere opbrengsten tegen steeds lagere prijzen stopt. Door een juiste prijs af te spreken, weten boeren dat ze genoeg zullen verdienen, als ze telen wat de klanten nodig hebben. En ze kennen de weg waarlangs ze hun oogst kunnen afzetten, ook in de letterlijke betekenis van dat woord: de associatieve winkelier neemt hen de rompslomp van bestelling en levering uit de handen. Mooi meegenomen is dat de voedselverspilling bijna onbestaande is, terwijl meer dan de helft van de producten bederfelijke verswaren zijn zoals fruit, groente, brood, gebak, zuivel, vlees en verse seitan- en sojaproducten.

Wervelkrant 2015-2

Verkooplef

“ Het vertrekpunt is de vraag: wat, wanneer en hoeveel hebben onze klanten nodig?”

11

Solidaire en sociale economie

Verkooplef

Ho Chul Chantraine, Agricovert 

Als je even je hoofd binnensteekt in de opslagplaats van Agricovert nabij het station van Gembloux, waan je je in een ordinair verdeelcentrum van groente en andere voedingswaren. Als je merkt dat er ook een winkel is en een eethoek, vraag je je af of hier niet iets meer aan de gang is. En als je de man die hier de baas lijkt te zijn te pakken krijgt, maak je kennis met Ho Chul Chantraine en het hele verhaal achter deze uitzonderlijke coöperatieve. Monsieur Chantraine is van opleiding landbouwingenieur en heeft gewerkt als begeleider van ex-gedetineerden en in de vorming voor bio-tuinbouw bij CRABE, meer bepaald voor ‘gefragiliseerde’ doelgroepen zoals langdurig werklozen en laaggeschoolden. Vanuit die ervaring en bezieling richtte hij in 2011, met de steun van CRABE, Agricovert op. Daarmee wilde hij enerzijds aan boeren een korte keten afzet aanbieden en anderzijds kansarmen aan zinnig werk helpen. Solidair en sociaal dus. Om een brug te slaan tussen de lokale en seizoensgebonden familiale landbouw en de consumenten die de betrokken boeren willen steunen (“consom’acteurs”), is Agricovert een coöperatieve geworden waarin zowel de enen als de anderen zijn betrokken: alle 30 producenten en zo’n 150 van de meer dan 300 consumenten zijn aandeelhouder. De Raad van Bestuur telt vier producenten en vier consumenten. Agricovert is bovendien een coöperatieve met sociaal oogmerk. Vandaag zijn er al zeven personen tewerkgesteld in het kader van socioprofessionele reintegratie, naast twee personen met artikel 60. Tijdens maandelijkse bijeenkomsten bespreken de boeren technische landbouwkwesties, maken ze afspraken over prijzen en teelten. Ze kopen producten van elkaar ter aanvulling van hun hoevewinkel, marktstandje of groentemanden die ze via andere kanalen verdelen. Ze bezoeken

“ We bieden boeren een korte keten afzet aan en kansarmen zinnig werk. ”

12

Wervelkrant 2015-2

elkaars boerderijen of verwerkingsatelier. Ook staan ze beurtelings in de winkel van Agricovert, een bewuste keuze om de relatie met de consumenten te verbeteren. Ook die verrichten als “consom’acteurs” heel wat werk. Er is bv. een groep van een tiental onder hen die voor de informatie instaat, bijvoorbeeld via grote affiches in de winkel met het verhaal en foto’s van elke producent.    Het blijft niet bij winkeltje spelen. Als er zich problemen aandienen waarvoor collectieve oplossingen nodig zijn, volgt er actie. Naar aanleiding van een nakende verkoop van gronden waarop de broers Jacquemart vlees en zuivel produceren, organiseerde Agicovert een aperitiefconcert als steun voor Terre-en-Vue, de Waalse tegenhanger van De Landgenoten. Om tegemoet te komen aan de vraag van een aantal vleeswarenproducenten naar een werkplaats die aan de bionormen, voldoet zijn er verbouwingswerken aan de gang. Ook de eethoek en het gamma aan voedselbereidingen wordt uitgebreid. Dat moet op termijn weer nieuwe werkplaatsen scheppen voor kansarmen. Als je nog eens in Gembloux passeert en je hoofd in de opslagplaats van Agricovert binnensteekt, weet dan dat er veel meer is dan de 300 groente- en fruitmanden, de 400 in bulk te verkopen groente en fruitbakken, de vleespakketten, de zuivel, het bier en de vele andere producten.   Cathy Banken

Boerenmarkten

Verkooplef

Boerenmarkten zijn zo oud als de straat, of nog ouder, zo oud als het dorpsplein. In de geïndustrialiseerde wereld werden ze een anachronisme. In de jaren 1980 nam Jef Geldof vanuit Plattelandsontwikkeling weer de draad op. En die boerenmarkten bestaan nog, in allerlei geuren en kleuren. Hier alvast een sfeerbeeld van de zaterdagse boerenmarkt in Sint Amandsberg aan de Dampoort in Gent. “De toekomst” heet die. Is er inderdaad nog toekomst voor het directe contact op boerenmarkten? Of blijven er alleen nog virtuele online farmers markets over? www.zozie.be

© Henk Barbry

© Henk Barbry

© Jef Geldof

Wervelkrant 2015-2

13

Verkopen voor boeren Verkooplef

Foodhub, Simon Clissold

“Verkopers hebben geen landbouwachtergrond. Daarom begrijpen ze de boeren niet van wie ze de producten verkopen. Ik heb ten minste ooit zelf geboerd.” aldus Simon Clissold die in Leuven een Foodhub opent. “Méér dan een winkel”. Dat hebben we nog gehoord. Wat er speciaal is aan die Foodhub willen we weten. “Hub” betekent traditioneel zo iets als navel, middelpunt. In het hedendaagse wereldengels kunnen we vertalen als “center”. In dat center blijken hier de lokale boeren te staan, want het doel is noch meer noch minder dan een voedseleconomie rond boeren. Lokale boeren uiteraard. Kleine boeren ook. In dit geval bovendien biotelers. De eerste ervaring van Simon is dat kleine boeren niet gemakkelijk afstappen van afzet via de groothandel. Ze zijn bang dat afzetkanaal los te laten en te verliezen. Aan de andere kant is het ook niet gemakkelijk consumenten te vinden die een hogere prijs willen betalen dan ze gewoon zijn. “En toch is het nodig een voedselsysteem op te zetten dat tegen een aantal maatschappelijke ontwikkelingen in gaat, zoals kleine boeren die stoppen, jongeren die naar de stad trekken, kleine winkels die sluiten. Wat overblijft zijn supermarkten. Hun macht zou nochtans kunnen afkalven. In andere landen zie ik initiatieven ontstaan die een eerlijke prijs bieden aan boeren. In Italië, Toscane zag ik een winkel waar een twintigtal boeren hun waren zelf

in de rekken van een winkel zetten, inclusief met hun prijs erop. Op het einde van de maand rekent de winkelier zijn kost aan. De boer neemt het risico van niet-verkoop. Dat lijkt te werken. Ook in Vlaanderen zie ik dergelijke formules, zoals CSA bij nieuwe boeren. De supermarkten zullen volgen. We zien dat nu al in kleine voorbeelden.” Is de foodhub zo’n initiatief? Vanuit zijn Amerikaans optimisme gelooft Simon er wel in. Hij begint met een pop-up in Leuven, uitgerekend in OPEK, een kunstencentrum. Hij gaat er van uit dat kunstenaars al zijn overgestapt van een transactie- naar een relatieeconomie. Zij zullen dus snappen waarmee hij bezig is. Alles wat helpt om kleine boeren te ondersteunen, zal er welkom zijn: een afhaalpunt voor groentepakketten, rijpingsplaats voor kaas en salami, een restaurant, vorming en ontmoeting van boeren en consumenten. Na enkele weken try-out hoopt Simon dat mensen zich melden als coöperant en helpen een definitieve locatie te vinden. Nog een vraagje om af te ronden: Zullen de prijzen eerlijk zijn, meer bepaald kostendekkend voor de boeren? “Ik zet niet de prijs. De boeren doen dat. Lukt het niet tegen die prijs te verkopen, dan geef ik hun dat signaal.”

“Ik zet niet de prijs. De boeren doen dat. Lukt het niet tegen die prijs te verkopen, dan geef ik hun dat signaal.”

14

Wervelkrant 2015-2

Winkel zonder verpakking Sofie Deren, Gent

Tot daar de bedoeling. ‘Ohne’ is pas open.Voorlopig moet de winkel ook van grotere leveranciers afnemen. Dat heeft alvast twee voordelen: zekerheid van levering en duidelijke prijszetting. Kleine, lokale boeren kunnen soms niet leveren, als ze bijvoorbeeld tussen twee seizoenen in zitten. En als ze komen leveren, hebben ze hun prijs nog niet in hun hoofd. Sofie: “Boekhoudkundig ligt dat moeilijk. Maar we bouwen ons netwerk breder uit. Dat wil zeggen: meer boeren vinden en een betere organisatie. Sommige

boeren verwachten dat we zelf de producten bij hen ophalen. Daarvoor hebben we jammer genoeg niet de tijd.” “Wij werken zoveel mogelijk met kleine lokale producenten. Dat is een uitdaging. We willen onze klanten constant zoveel mogelijk producten aanbieden. Maar grotere leveranciers bieden meer zekerheid, terwijl kleine producenten soms uitverkocht zijn. Een andere uitdaging is de prijs-zetting. Van grotere leveranciers krijgen we om de zoveel maanden een lijst met de prijzen die vast liggen, met kleine lokale producenten is dat anders. Ik heb al producten binnen gekregen, waarvan ik de prijs niet direct had gekregen. Dus moest ik de producten in de winkel leggen zonder dat ik wist hoeveel ik er eigenlijk kon voor vragen. “Sommige producenten verwachten ook dat ik hun producten zelf ga halen, maar daarvoor heb ik, jammer genoeg, geen tijd.” Dus een tussenpersoon inschakelen? Daar staat Ohne niet voor te springen. Liever werkt de winkel met oplossingen geval per geval. Een boerin die zuivel levert, neemt bijvoorbeeld meteen aardbeien van haar schoonbroer mee. “Dat persoonlijk contact en het via-via willen we behouden” zegt Sofie.

Verkooplef

Haar inspiratie deed Sofie op in de Verenigde Staten. Daar vind je overal bulkwinkels. Met enkele vrienden startte ze een verpakkingloze winkel in Gent. Er zijn er nog meer in Vlaanderen. Klanten komen naar de winkel met hun eigen verpakking: zakken, dozen, bokalen. Doen de winkeliers dan hetzelfde: ergens in de groothandel bulkproducten kopen? Sofie: “We zoeken onze producenten zo dicht mogelijk. We gaan tevens op zoek naar boeren die biologisch werken. Niet noodzakelijk met certificaat, want dat is niet altijd gemakkelijk voor kleine boeren. We gaan wel op bezoek en kijken of ze op een natuurlijke manier werken. Bovendien is het de producent die bepaalt hoeveel hij voor het product wil hebben.”

“ We willen onze klanten constant zoveel mogelijk producten aanbieden. Wij werken zoveel mogelijk met kleine lokale producenten, maar grotere leveranciers bieden meer zekerheid. ”

Wervelkrant 2015-2

15

CSA

(community supported agriculture)

What’s in a name? That which we call a rose By any other name would smell as sweet

Verkooplef

Shakespeare, Romeo and Juliet (II, ii, 1-2)

“Csa, ja dat is’t” heeft menige boer (M/V) de laatste tien jaar gezegd. Wat houdt CSA in? Heel wat. We zetten het hier op een rijtje, op een soort ladder van laag naar hoog. Bovenaan de ladder komen we de betekenis van de drie letters te weten. Zelfoogst Zelfoogst of -plukboerderijen bestaan al langer. Maar bij CSA is er meer aan de hand. Voorafbetaling In een zelfplukboomgaard betaal je volgens de geplukte hoeveelheid. Bij CSA betaal je vooraf, per seizoen of per jaar. Hetzij voor een groentemand, hetzij om op de boerderij zelf te komen oogsten. Voor de boer betekent dat: zekerheid van inkomen. Je bent meer dan een eenmalige klant. Je hebt een vaste band met de boer. Die band is meer dan financieel. Inspraak De nieuwe band maakt afspraken nodig. Je kunt je voorkeuren aangeven, zodat de boer soorten, hoeveelheden en tijdstip in het teeltplan kan inwerken. Bij zelfoogst zijn er afspraken zoals alleen voor eigen gebruik en alleen wat rijp is (de boer zet meestal vlaggetjes). Prijs De belangrijkste afspraak is de prijs. Niet per stuk, niet per kilo. Ook niet achteraf, maar vooraf. En vooral een enkel vast bedrag. Moeilijke rekensom! En die voeren CSA-boeren uit in samenspraak. Ook over het inkomen van de boer. (Mede)beheer Ook op langere termijn is er samenspraak, bijvoorbeeld over investering en uitbreiding. Dan is extra steun nodig in de vorm van kennis, arbeid, administratie, contacten met overheid en geld. De S in CSA krijgt een diepe betekenis. Het is de S van Supported.

16

Wervelkrant 2015-2

Gemeenschap De C in CSA staat voor community. Welke is die gemeenschap die steunt? De leden? Als die van her en der komen (hopelijk niet van te ver omwille van de voetafdruk) is er nauwelijks van een gemeenschap sprake. Als de leden een bestaande of nieuwe vriendengroep vormen, is er al meer gemeenschap. Als de leden uit een buurt komen, kunnen we de steun ook zien als die van de buurt als geheel. En dan kunnen de bewoners van die buurt hun CSA zien als “hun” buurtboerderij. Nieuwe landbouw Een netwerk van zulke buurtboerderijen kan uiteindelijk leiden tot een nieuwe vorm van landbouw, de A in CSA: Agriculture. Een nabije landbouw. Een gemeenschapslandbouw, in de zin van voedselvoorziening in en voor de plaatselijke gemeenschap: Farm Supported Communities!.

Verkooplef

“De moeilijkheid is grond te vinden, het liefst dicht bij de bebouwde kom. Ik weet het, “zelfoogst” is niet het kernstuk van CSA. Ik werk dan ook met groentemanden. Maar ik zou liever hebben dat mijn leden ook meer contact met elkaar hebben” Souliman Diraa, Het vrije veld; Zutendaal

“ Kinderen weten soms beter dan hun ouders waar de rucola staat of welke kerstomaatjes de lekkerste zijn. Ze kunnen ook spelen op onze natuur-speeltuigen. Een nadeel: we horen vaak kinderen huilen … omdat ze nog niet naar huis willen.” Jonas Vleugels, De Wakkere Akker, Herent

“Een CSA-bedrijf wordt ondersteund door een gemeenschap. Maar het geldt ook andersom. Mensen komen elkaar tegen bij het oogsten, tijdens feesten en werkdagen. De CSA boerderij wordt een levendige plaats, een ‘ontmoetingsplaats’, een nieuwsoortig café!” Tim Meys, tLekkerland, Puurs

“De kunst bestaat erin seizoensgroente te telen. Niet alleen maar sla in het voorjaar. Niet alleen maar kool in de herfst. En het liefst ook nog iets na de eerste nachtvorst.” Jen Nold, De Witte Beek, Bierbeek

Wervelkrant 2015-2

17

Verkooplef

Het klein verzet door Tine Hens uitg. EPO, Berchem, 2015 279 pp.

Als je weet dat Tine Hens historica, journaliste en boerenkleindochter is Als je ze plaatselijk bezig ziet in allerlei Transitie-activiteiten van repair café over geefwinkel tot autodelen. Dan weet je waaraan je je kunt verwachten. Gedreven en meeslepend beschrijft ze een resem kleinschalige initiatieven die ze in verschillende Europese landen heeft gezocht en bezocht: lokale energie, stadstuinen, complementaire munt, noem maar op. Altijd vanuit de initiatiefnemers bekeken. De tussentitels zijn namen van wijken of mensen. Doorspekt met historische achtergrond, zowel over de grondleggers van het nu overheersende systeem, zoals Thomas Lipton bijvoorbeeld voor de supermarkten, als over de grote en kleine utopisten zoals Thomas More en de pioniers-cooperateurs. Met geregeld verwijzingen naar de geschiedenis en naar de actualiteit bij ons tot en met Hart tegen Hard. Dat alles in een schrijfstijl die een roman waardig is. Het verzet verteld. Is “verzet” trouwens geen synoniem voor “lef ” dat de jubileum-jaargang van deze Wervelkrant in zijn titel draagt? Niet dat je het boek nu meteen naast onze thema’s (boeren, verkopen, kopen, eten) kunt leggen. Het verzet is veel en veel breder. En dat maakt het allicht lezenswaard als een hart onder de riem: ons verzet, of onze lef op het vlak van landbouw en voedsel stroomt samen met nog meer verzet en lef. Hier alvast een uittreksel dat in dit nummer over verkopen past. Een voorbeeld van “Waar de nood het hoogst is, is de redding nabij” … Of toch niet? “Hier in Griekenland waren aardappelen de eerste symbolen van klein verzet geworden. De weerstand

18

Wervelkrant 2015-2

begon bij de boeren die buiten de supermarkten om hun aardappelen op parkings, pleinen en straathoeken verkochten. Ze zetten geïmproviseerde kramen op of tilden de zakken aardappelen gewoon rechtstreeks van de laadbak van de vrachtwagen in de armen van de kopers. Ze waren het beu, de Griekse boeren, om nauwelijks geld te krijgen voor hun werk op het veld of om met ongedekte cheques betaald te worden. Ze hadden er helemaal genoeg van dat er meer geld aan de handen van tussenpersonen bleef kleven dan dat hun aardappelen, olijven en mandarijnen opbrachten. Vaak moesten ze bijbetalen om hun groenten in de supermarkten te krijgen. En in de supermarkt heeft ieder rek zijn prijs. Wie zijn producten vooraan wil hebben, betaalt meer dan wie zich neerlegt bij een plek op het bovenste schap. Zo gaat dat op een markt waar vraag, aanbod en gebruiksgemak het verlies van de ene vertalen in winst voor de andere. ‘We zijn geen communisten, geen kapitalisten, we willen overleven’, zeiden de boeren, en ze reden zelf met hun groenten naar de stad. Het was een spontane reactie op een crisis die iedereen steeds dieper in het vel sneed. Deze beweging zonder organisatie kreeg even snel als ze ontstaan was een naam: de aardappelbeweging. Sommigen zagen er het begin in van een nieuw, kleinschalig en sociaal getint economisch model. Producenten en consumenten sprongen over alle kostenposten die tussen hen in stonden en handelden rechtstreeks met elkaar. De consument betaalde minder dan in de winkel, de producent verdiende meer. Het was een geïmproviseerde poging van onderuit om uit het economische moeras te kruipen. ‘Ze komen niet’, zegt een zachte, hese stem. Giorgios Kastanis staat naast me en kijkt naar het oplichtende scherm van zijn gsm. […]‘Kom’, zegt hij en neemt me bij de arm. ‘De politie staat klaar. Ze zijn bang om opgepakt te worden. De markt is afgelast.’ p. 72 – 73.

Cursief Op vakantie bij mijn grootouders in Leupegem (nu Oudenaarde) in de jaren 1940 en 1950 maak ik de teloorgang van de kleine boeren mee. Grootvader pépé Monk voert tijdens en vlak na de oorlog met de kar kolen uit en ook later nog patatten voor de wintervoorraad van de dorpsgenoten. Hij heeft altijd een varken, enkele konijnen en enkele kippen. Voor eigen gebruik. Of om te delen. Bijvoorbeeld als het varken wordt geslacht. Je kunt wel twee hespen drogen en in een paar kommen pekelen. Er blijft genoeg over om uit te delen aan de familie voor zover die zelf niet pas geslacht hebben en altijd om rond te dragen bij de notabelen van het dorp. “Alstublieft, meneer pastoor, t’is met een zende van Monk van aan de statie.”

Lukemieke Vlamingenstraat 55 3000 Leuven 016 22 97 05 Open elke werkdag van 12 tot 14uur en van 18 tot 20uur30

Grootmoeder “mémé” Clara, melkt twee keer per dag de koeien in de stal. Buren komen met hun zinken kannetje een pint of een halve pint melk halen. Het gebeurt regelmatig dat iemand op doktersbevel een halve pint “recht van de uier” komt drinken. Om te verkloeken of, in mijn verbeelding, als medicijn tegen tering. Wist ik veel dat ik de verstoring meemaakte van de peis en vree in het simpele bestaan van de laatste generatie twee-koetjes-eneen-paardboeren. Niet alleen van de boeren trouwens. Na de oorlog kwam alles in een stroomversnelling: we leerden cocacola drinken, yoghurt eten, naar de cinema gaan. De eerste keer dat ik naar de cinema ben geweest, was met pépé. In een café aan de kerk zagen we een hele rij Amerikaanse pikdorsers over een graanveld rijden, met een snelheid die door de filmtechniek van die dagen nog sneller leek dan ze in werkelijkheid was. Als ik een beetje fictie mag inbrengen: toen we samen naar huis keerden, was hij nog zwijgzamer dan gewoonlijk. Hij wist het: “Dit is het einde.”

En de boer, hij bolde uit. Het was te laat, maar het was ook te vroeg. Monk heeft nooit gehoord over verbreding en verdieping, laat staan over “herfundering”. Hij en Clara deden wel aan hoeveverkoop en zaten verankerd in een korte voedselketen. Maar dat wisten ze zelf niet. En daarbij, de tijden zijn veranderd. Paul

Wervelkrant 2015-2

19

Wervelwerk

Wervelwerk

Boerenforum - 9 mei Alken

Autonomie is het codewoord van het tweede boerenforum. We willen onze stiel weer in eigen handen nemen, ons los rukken uit de klauwen van bank, slachterij, veiling, supermarkt, veevoederfirma of coöperatie. De Martenshoeve vormt het ideale decor. Bij de bedrijfsovername, enkele decennia terug, sloeg boer Gaston alle voorgeschotelde bedrijfsmodellen en bijhorende leningen af. Hij houdt een honderdtal zeugen en produceert bijna alle voeder zelf, met een minimale inzet van pesticides en zonder kunstmest. De dieren lopen buiten en hoeven bijna geen antibiotica. Gaston levert zowel in de korte als in de lange keten. Recent stapten zijn zonen in het bedrijf en realiseerden ze de kers op de taart: de hoeveslagerij “Mattes”.

Grond

Willen de boeren autonoom zijn, dan moeten zij een stabiele en betaalbare toegang hebben tot grond. Koen D’Hoore ziet de pachtwet als een correctie op het absolute eigendomsrecht van landeigenaars. De gebruikers worden door de pachtwet beschermd. Toegegeven: eigenaars hebben weinig voordeel aan het verpachten van grond. Maar daarom boeren meer laten betalen zou een bijkomend nadeel voor hen opleveren in een marktsysteem, waarin ze al genoeg worden benadeeld. Esmeralda Borgo stelt dat de rigide pachtwet bijzonder weinig ruimte biedt voor nieuwkomers. Er is ook geen mogelijkheid in de pachtovereenkomst een bepaalde productiewijze, bijvoorbeeld een agroecologische, vast te leggen. Aan de pachtwet sleutelen is bijzonder moeilijk. Daarvoor is een breder voedsel- en grondbeleid nodig. De herkomst van onze voeding in zo’n beleid centraal stellen zou de sleutel kunnen zijn om heel wat onevenwichten op te lossen in de toegang tot grond en in het inkomen.

20

Wervelkrant 2015-2

Omgeving

Willen boeren autonoom en duurzaam zijn, dan moeten ze in het kleine en dichtbevolkte Vlaanderen hun bedrijf zien in te passen in de omgeving, ook in woonzones en natuurgebieden. Dat boeren vandaag rode en oranje kaarten krijgen, omdat de Vlaamse overheid de veehouderij decennia heeft laten industrialiseren, breekt velen bijzonder zuur op. “Krijg het maar eens uitgelegd aan een boer die heeft geïnvesteerd in hagen, poelen en weidevogelbeheer”, zegt Dirk Cuvelier van de Regionale Landschappen. Boerenforum gaat niet mee in de polarisatie tussen landbouw en natuur. Die wordt opgestookt door de grote landbouworganisaties. Op lange termijn is iedereen verliezer in dit verhaal. Er is dringend een beslissing nodig over welk soort landbouw er in Vlaanderen plaats is. Wij kiezen voor een landbouw in harmonie met de omgeving, afgestemd op lokale behoeften en met véél boeren. Jos De Clercq verwoordt het als volgt: “Veefabrieken moeten kleur bekennen en zich gaan vestigen in industriegebied. Zo hebben de familiale boeren geen last meer van IHD’s”. (instandhoudingsdoelstellingen in de programmatische aanpak stikstof (PAS) van Natura2000 nvdr.)

Wervelwerk

Afzet

Boeren kunnen maar autonoom zijn, als ze zelf kunnen beslissen over afzet en prijs. Raf Verbeke schetst hoe de lage melkprijzen in 2009 leidden tot betogingen en enorme solidariteit onder de Waalse en Duitstalige melkboeren. Daaruit ontstond Fairebel, een melkcoöperatie met het gelijknamig melkmerk. Fairebel verkreeg van de supermarkten 10 cent extra bovenop de marktprijs. Dat extra geld wordt in een sociaal fonds gestort voor de syndicale werking van Fairebel, en voor boeren in nood. Daardoor staan de boeren van Fairebel sterk in het maatschappelijk debat. Ludo Dobbels tracht boeren samen te brengen om sterker te staan tegen de actoren hogerop in de voedselketen. Hij doet dat met wisselend succes. De schrik om zich te verenigen tegen de grote spelers leeft immers bij veel boeren. Een betere prijs verkrijgen zal pas mogelijk zijn als de consumenten zich van de problematiek bewust zijn. Het Boerenforum weet nu waar het aan toe is. We gaan op zoek naar een strijdkas zodat we van onze tractor kunnen komen om onze belangen te verdedigen.Tegelijk lanceren we een charmeoffensief naar de consumenten en vragen hun onze strijd te ondersteunen. Benny Van de Velde

Wervel liet een documentaire kortfilm maken die de problematiek van de kleine boeren in Brazilië en bij ons in verband brengt. De titel van de film verwijst naar een lied uit de Cerrado: de hoop op de metamorfose van rups naar vlinder is niet te stuiten, tenzij de rups verpletterd wordt. De Braziliaanse Cerrado wordt in een ijltempo ontbost, bijvoorbeeld om soja te telen voor industriële varkens, kippen en runderen. In die vernielde landschappen vind je eilandjes van hoop. In harmonie met de natuur, herscheppen boeren en gemeenschappen het land tot tuinen van Eden. Ook in Vlaanderen vechten boeren tegen de gevolgen van de ongebreidelde industrialisering. Op CSAboerderijen telen boeren vanuit de kracht van de natuur en ze worden daarin gesteund door gemeenschappen die het risico delen en de boeren een eerlijk inkomen garanderen. Informatie op: www.wervel.be

25 j a

25

ar W

bakker sta op minister word wakker schoenmaker blijf niet bij je leest boerin, boer, vat die koe bij de horens neem die lange ketens zelf in handen tem dat neo-glibberalig beest samen brouwen wij straffer dan stro-rum een mensmatige landbouw hier op ‘t boerenforum!

er vel

meer foto’ op http://tinyurl.com/boerenforum

Patrick De Ceuster

Wervelkrant 2015-2

21

Wervelwerk

Wervelstandpunt: Boerenprotest met of zonder lef? Boerenbetogingen: het lijkt wel of ze zich altijd al voorgedaan hebben. Op school leerden we over de Boerenkrijg, maar de meest beklijvende uit de recentere geschiedenis was die tegen het plan Mansholt (1971). Daarna volgden er nog tientallen, de ene al dramatischer en spectaculairder dan de andere. Denken we aan de duizenden liters te goedkope melk die met beertonnen massaal over akkers gesproeid werden, of de protestblokkades tegen supermarkten die varkensvlees onder de kostprijs verkopen.

en specialisatie als enige strategie voorgesteld.

Toch komt een boer niet zomaar op straat. Daarvoor is de werkdruk thuis veel te groot. Maar als de crisis en het besef van onrecht te groot worden, moet de stoom van de ketel. Dikwijls gaat het om te lage prijzen: af en toe gratis werken gaat soms nog, maar als het bedrijf continu in het rood staat, is het bestaan zelf bedreigd. De boer beseft maar al te goed dat het niet zijn schuld is. Hoe groot ook zijn inzet en zijn vakbekwaamheid zijn, tegen de overmacht van “de markt” is hij niet opgewassen. Onrechtvaardig, want de verdere schakels in de keten profiteren van zijn gratis werk en van de miserie en onzekerheid voor hem en voor zijn gezin.

Terecht heeft de overheid maatregelen genomen om natuurgebieden te beschermen. Maar eigenlijk gaat het daarbij vooral om symptoombestrijding. In de realiteit is de leefbaarheid van natuurgebieden immers maar echt mogelijk indien de activiteiten van de mens in de ruime omgeving van die gebieden geen grenzen overschrijdt.

Het gebrek aan doorzichtigheid van de wereldwijde markt en het bestaan van dominante posities –een handvol kopers tegenover veel meer “aanbieders”-, brengen mee dat de te lage en hoe langer hoe meer ook volatiele prijzen van landbouwgrondstoffen, zowel plantaardige als dierlijke, een structureel gegeven zijn. Door de afbouw (liberalisering) van het gemeenschappelijk markt- en prijsbeleid is de bedrijfsonzekerheid in de landbouw vanzelfsprekend nog verder toegenomen. Als reactie op de te lage prijzen, heeft de sector aan de individuele akkerbouwer, tuinder, veeboer, enz.. de schaalvergroting

22

Wervelkrant 2015-2

Dat de concentratie van de productie, zowel qua bedrijfsgrootte als op regionaal vlak, ook milieuproblemen meebrengt, weten we al langer. In de akkerbouw gaat het bijvoorbeeld om erosie van de grond ten gevolge van monocultuur, van te grote percelen op hellingen en van het gebruik van zware machines in ongunstige condities. In de veehouderij gaat het om overbemesting en vervuiling van bodems, van water en lucht.

Daarbij komt nog de nefaste “hokjes”aanpak. Ieder denkt zijn ding op zijn terrein te kunnen doen. Tot het moment daar is van de onvermijdelijke confrontatie met de realiteit: de met ammoniak beladen lucht van boven het landbouwgebied beïnvloedt natuurlijk ook het aangrenzende natuurgebied en/of woongebied. En daar knelt nu juist de schoen. Immers, het scenario zit zo in elkaar dat de boer moet groeien om zelf te overleven: onophoudend grenzen verleggen in de bedrijfsomzet, de landbouw- en dierproductie. Een scenario dus met steeds minder boeren, steeds grotere bedrijven, steeds meer productie per bedrijf. De grenzen van de sociale en van de duurzame productie worden daardoor gestadig en structureel overschreden. Maar wanneer nu ook in het nabijgelegen natuurgebied het alarmpeil bereikt is, moet er uiteindelijk ingegrepen worden.

Welke ingrepen gebeuren er? Niet het landbouwbeleid sociaal-economisch aanpassen waardoor de oorzaak van de productiedruk zou wegvallen. Wel bewust kiezen voor “collateral damage”: in dit geval de honderden rode en oranje bedrijven die op korte tot middellange termijn uit het circuit zullen vallen. De heel recente uitingen van boerenwoede, met de bosjes zwarte vlaggen als decor voor de scherpe protestslogans die ze aangebracht hadden op hun tractoren, langs het parcours van populaire wielerwedstrijden, met als centrale noodkreet: “stop de waanzin”, waren natuurlijk heel begrijpelijk en ook terecht. Minder begrijpelijk was het dat de Boerenbond zélf er bij de Vlaamse Overheid op had aangedrongen om de brieven -groene, oranje, rode- naar de bedrijven te versturen. Er moest immers duidelijkheid komen. Maar wélke duidelijkheid? In elk geval is daarmee andermaal bevestigd dat Boerenbond als landbouworganisatie geen hokjesoverschrijding wil, noch een ommezwaai van het heersend sociaal-economisch bestel. Bovendien is deze organisatie, in de wetenschap dat de rode en oranje brieven veel ontreddering en nog meer onzekerheid in boerenfamilies zouden teweegbrengen, in ergerlijke mate haar boekje te buiten gegaan. Boeren en gewone belastingbetalers zullen eens te meer wel opdraaien voor de schade. En de natuur zal niet gered worden. Beschamend en immoreel. Een minderheid van de boeren en tuinders sloeg ooit een andere weg in: ze kozen voor de korte voedselketen in verschillende schakeringen en varianten en/of ontwikkelden nevenactiviteiten zoals toerisme, zorgboerderijen.

Of nog anderen schakelden om naar de biologische landbouw. Maar deze keuzes zijn nog steeds niet altijd zo evident, want de “klassieke” strategie van specialisatie en vergroting is meteen ook een keurslijf, dat strak aangespannen is en dikwijls

enkel nog “ontwikkeling” of groei in een welbepaalde richting toelaat. Het is niet altijd zo vanzelfsprekend om los te komen uit het web van bestaande bedrijfsstructuren en andere feitelijke situaties, zoals de ligging van het bedrijf, de opleiding van de boer, de

invloed van collega’s en van organisaties, de beschikbare arbeid, de mate van financieringslasten, contracten, enz. 25 jaar geleden schreef Wervel: “Minder varkens, meer prijs”. De urgentie voor meer lef is alleen maar toegenomen.

Wervelwerk

Wat kan een boer van een film leren? Dansen met gehoornde dames

Voor de film “Dansen met gehoorde dames” viel waarschijnlijk bij iedere bioboer in Vlaanderen een uitnodiging in de mailbox. Zelden zag je zoveel bioboeren in één bioscoopzaal in Gent! Allemaal geïnteresseerd in hoe iemand anders boert? Ik ook, al heb ik zelf alleen geiten (mijn ouders en broer hebben wel koeien). De eerste indruk viel tegen:“Hebben wij echt een Nederlander nodig om ons te vertellen hoe het moet? En dan nog een boer met Jerseykoeien, die bruine koetjes? Zouden er in België tien boeren met Jerseys zijn?” Maar toch. Er zaten wel degelijk doordenkertjes in de film, ook voor Vlaamse boeren. Zou elke boer er stil bij staan waar de koe moet wachten voor ze naar het slachthuis vertrekt? Zou elke boer de tijd nemen om de koeiestront te analyseren? Zou elke boer ook zelf zo gepassioneerd zijn door het eindproduct dat uiteindelijk op de tafel van de consument komt? Daarop zou volgens mij elke boer “ja” moeten kunnen zeggen. Anders ben je geen boer meer, maar ben je industrieel bezig. In de film komt het nut van de hoorns van koeien aan bod. De film pleit voor gehoornde dieren. Op het landbouwbedrijf van mijn ouders is dat geen prioriteit. Ze kruisten wel natuurlijk hoornloze dieren in. Maar die omschakeling neemt tijd en voorlopig zijn de gehoornde dieren de schrik van de nieuwe koeien die zich niet kunnen verweren. De film beweert dat het antibioticagebruik teruggeschroefd kan worden tot nul. Ook wij gingen die richting uit. In 98% van de situaties bleek antibiotica ook niet nodig. De 2% restgevallen zijn moeilijke afwegingen, waar we in noodsituaties nog altijd in het belang van het dier antibiotica kunnen gebruiken. De nuloptie heeft wel tot kalversterfte geleid, zo meldt de film. Een verandering doorvoeren is niet eenvoudig. Dat hebben wij ook ervaren, toen we begonnen onze kalveren te laten zuigen bij hun moeder. Ook wij kenden toen kalversterfte. Dan sta je onder druk en loert de gemakkelijkere oude gewoonte om de hoek. Op langere termijn, als je weet wat je wil, kom je er wel, al weet je nog niet hoe. Op dezelfde manier blijven veel boeren nog steken in de oude overgeërfde gemakkelijke gewoonten, van in de tijd dat de ‘ongeleerde boeren’ de geleerde verkopers van ‘wondermiddeltjes’ geloofden en hun eigen gezond boerenverstand opzij schoven. Deze film levert het bewijs dat het gezond boerenverstand weer van onder het stof moet gehaald worden. De omschakeling hoeft niet op elk bedrijf dezelfde te zijn. Maar deze film kan ‘gewone’ boeren leren dat er andere manieren zijn, om efficiënt én economisch te boeren. Jens Mouton, Koolmees (met praktijkvoorbeelden van De Zwaluw)

Wervelkrant 2015-2

23

Wervelwerk

Wervelreis naar Brazilië “Via de rijke biodiversiteit van de Cerrado langs de treurnis over zijn teloorgang tot de hoop van de beweging van agroecologie!“ In april 2015 nam Luc Vankrunkelsven vier medereizigers mee naar zijn Brazilië, met nadruk op de Cerrado. Een van hen schreef het volgende verslag. De Cerrado is een twee miljoen vierkante kilometer uitgestrekt savannegebied. In Wervel weten we dat sojaplantages de Cerrado bedreigen. Nooit stond ik er echter eerder bij stil dat de strijd voor het behoud van dat gebied ook de strijd is van de stemlozen en de armen. Dat ontdek ik samen met Maryse en Chantal, onder begeleiding van Luc en Livia die carioca is, ofte afkomstig uit Rio de Janeiro. Onze aandacht voor de biodiversiteit voor de Cerrado is onlosmakelijk verbonden met de belangstelling voor het leven van de inheemse bevolking, vissers, kleine boeren, oeverbewoners. We zien hoe ze de savanne liefhebben en niet afhankelijk (willen) zijn van de grootindustrie. Als Wervel de link wil leggen tussen boeren, consumenten en natuurbehoud dan heeft het mij als consument alleszins in de strijd voor het behoud van de Cerrado weten te overtuigen. Kijken aan de zijlijn wordt dan moeilijk, eigenlijk onhoudbaar.

Sítio Alegria

Het krachtigste argument tegen de monocultuur hoor ik van Arturo en Teresa, boeren in een ruraal gebied nabij Brasilia, Brazlandia, te midden van de Cerrado. Hun paradijselijke boerderij heet - terecht - Sítio Alegria (plaats van vreugde)! Het domein telt 28 hectares, waarvan 20 onontgonnen bosgebied en 8,6 velden met meer dan 80 gewassen. Wat eens uitgeput was door conventionele landbouw, is nu een schitterend voorbeeld van agroforestry. (zie ook: www.mo.be/

24

Wervelkrant 2015-2

wereldblog/ook-het-univer sumheeft-zijn-prijs-brazili). Arturo legt met het nodige enthousiasme uit dat de opbrengst per hectare op basis van agroforestry groter is dan die van de sojaplantages. Ik schrik en vraag of hij dat even wil herhalen, of hij zich niet vergist. We krijgen immers in Europa steeds het verhaal te horen dat het net andersom is. Als landbouwingenieur is Arturo zeker van zijn stuk en hij herhaalt met een lichte, bescheiden glimlach zijn bewering. Bovendien verschaft dit domein aan verschillende families werk door de arbeidsintensieve

manier van werken. En, vervolgt hij, de producten worden grotendeels verkocht op de lokale markten. De cirkel is rond. Aan de rand van Arturo’s boerderij staan enkele eucalyptus-bomen: exoten die ingevoerd werden vanuit Australië en in heel de Cerrado worden aangeplant om de ontbossing tegen te gaan. Omdat hij zoveel water opzuigt, zorgt de eucalyptus voor een extra uitdroging van het land dat al met watertekort te kampen heeft wegens de oprukkende, waterverslindende gewassen zoals soja en suikerriet. Of die boom

Hoop

Diezelfde hoop mogen we ervaren in en nabij de miljoenen- en universiteitsstad Goiânia, 173 km ten zuidwesten van Brasília. We bezoeken er een gouvernementele dienst: Amma (Agência Municipal do Meio Ambiente). Amma heeft als taak het milieubeleidsplan op te stellen, uit te voeren en te coördineren. Het is gericht op duurzame ontwikkeling binnen het gemeentelijk grondgebied. We ontmoeten er Pedro Wilson Guimarães (°1942), advocaat, socioloog, professor én politicus. Als gedreven voorzitter is hij meteen duidelijk: als agro-ecologie een kans wil maken, dan zal het ook afhangen van het beleid. Mensen als Pedro, met het nodige charisma en geliefd bij het

volk, kunnen deze beweging hoopvol vooruitstuwen. Zijn gewicht werpt hij alleszins in de schaal! We gaan ook langs bij een nietgouvernementele organisatie: Cedac (Centro Desenvolvimento Agroecológico do Cerrado). Daar krijgen we tekst en beeld van onder meer Isidoro Revers, voormalig medewerker van Dom Tomás Balduino, bisschop, bevrijdingstheoloog en pleitbezorger voor de volken van de Cerrado. Cedac wil de kleine onafhankelijke boeren een stem geven, hen verenigen in coöperatieven en de opbrengsten van hun agro-ecologische oogsten commercialiseren. Ik sta versteld van de rijkdom aan talloze “Cerradotypische”producten,uit een gebied dat voor de beleidsmakers geboekstaafd staat als dor en onbruikbaar. Als voorbeeld krijgen we een potje (h) eerlijke Baru-noten mee. Baru, een typische proteïnerijke Cerrado-noot, sojavervanger en symbool voor de strijd van de organische polycultuur in de Cerrado.

Ambassade

Hoogtepunt van de reis is de ontvangst op de Belgische ambassade in Brasília. Er zijn zo’n zeventig aanwezigen, onder wie ambassadeurs

uit Nederland, Kroatië, Tsjechië en Duitsland. De gastheer, ambassadeur Jozef Smets, weet de gevoelige snaar van de familiale landbouw in de Cerrado te raken. Luc en Lívia krijgen de eer hun visie te geven. De film ‘Het ritme van de rups’ wordt voor het eerst integraal geprojecteerd. De ontnuchterende en ontroerende beelden kunnen op veel bijval rekenen. Dat is merkwaardig, want velen hadden iets anders verwacht: beelden over de natuur, en niet van de boeren die de natuur trachten te vrijwaren. Toch komt de boodschap over: de Cerrado vrijwaren van inmenging van buitenaf en daardoor onder meer de klimaatopwarming tegengaan. De bewuste boeren uit de Cerrado strijden daarvoor en ze rekenen op de steun van Wervel. De voordracht en de film op de ambassade betekenen hierin ontegensprekelijk een belangrijke stap!

Wervelwerk

geen vloek is op zijn boerderij? Ja en neen, zolang het maar bij een paar exemplaren blijft. Als snelgroeier dient de eucalyptus hier enkel voor eigen gebruik in de woningbouw en voor meubels. Er is voor de rest genoeg biodiversiteit op de site dat dit compromis nog net kan. We verlaten onder een plensbui Sítio Alegria met een pakje koffie van het huis, en met een gevoel van vreugde en hoop!

Thuiskomen

Onderweg krijg ik nog een mail van mijn zoon: of het eten lekker is in Brazilië. Daar moest ik niet lang over nadenken: “Ja, het is superheerlijk én rijkelijk!” Zelfs voor een doorwinterde vegetariër als ik. In een vleesetend land als Brazilië kostte het me, in tegenstelling van wat je zou denken, geen moeite om een vierpoter niet in mijn mond te laten verdwijnen. Er waren immers veelvuldige alternatieven voorhanden. De meeste waren voor mij zelfs nieuwe, overweldigende ontdekkingen, zoals de bovenvermelde baru-noot!! Misschien moeten we wel in de toekomst van deze noot een deugd maken? Zou ze In België kunnen verkocht worden als symbool van de strijd voor het behoud van de Cerrado? Ze is alleszins meer dan de moeite waard om te kraken! Herman Wauters, [email protected]

Wervelkrant 2015-2

25

Minder en beter brood Boer en bakker Een groeiende groep boeren werken aan lokale vermarkting van bakgraan met meerwaarde. Ze zijn op zoek naar een kortere keten tot en met zelf bakken. Boer én bakker dus. Spreken we binnenkort van boerenbakkers? Bioboeren Frans Beckers, Pieter Coopmans, Jos De Clercq, Koen Meuwis telen tarwe, rogge, spelt en boekweit op enkele tientallen hectaren in Limburg. Ze vermarkten het biomeel lokaal onder het label Kortweg Natuur. Michel Dewaele, startende CSA-bioboer van ‘t Lindeveld, Haasrode teelt tarwe, rogge, spelt op 4,8 hectare, versnipperd over percelen tussen Leuven en Tienen. Hij is nog volop bezig met zijn vermarktingstrategie. Jos Piffet heeft bakgranen ingezaaid in een samenwerkingsverband met regionaal Landschap Haspengouw. We voegen hun ervaringen samen.

Oude rassen ideaal voor desembrood Al 15 jaar teelt Frans Beckers op bioboerderij ‘t Gebroek in Zutendaal op een tiental hectare oude graanrassen van rogge, boekweit, tarwe en haver. In oude rassen vindt hij kwaliteiten terug die bij moderne rassen verdwenen zijn. Zo vond hij het oude Nederlandse ras Ommelander via erfgoedvereniging Stichting Brabants Landschap. Frans is zelf desembakker, maar mag zijn brood niet verkopen op zijn boerderij. Hij heeft immers geen bakkersopleiding gevolgd. In Frankrijk mogen boeren die hun eigen graanproductie tot brood verwerken, dat wel verkopen op de boerderij. “Is dat een Verenigd Europa?”, vraagt Frans zich af. Michel Dewaele kiest ook voor oude tarwerassen en zaaide een populatie in die hij haalde bij Marc Vanoverschelde, boer op La Ferme du Hayon in de Gaume. Hij wil met de bloem van die oude tarwerassen broden bakken om aan te bieden aan zijn klanten (“leden”) wanneer hij de bloem gaat leveren.Tijdens de levermomenten staat hij immers in direct contact met zijn klanten, en kan hij hun praktische tips geven hoe een goed brood te bakken met die oudere rassen.

b.akkerbrood In 2008 ontstond het initiatief b.akkerbrood als antwoord op de achteruitgang van de akkervogels, vooral de Grauwe Gors. Gangbare landbouwer Jos Piffet wou baktarwe inzaaien en vond een samenwerking met het Regionaal Landschap Haspengouw en Voeren. Zo ontstond het label Kortweg Natuur. Ondertussen telen twee gangbare boeren tarwe voor een molenaar die aan 22 artisanale bakkers levert

26

Wervelkrant 2015-2

die er het b.akkerbrood mee bakken. Op tien procent van de akker blijft het graan staan. Die graanstroken zijn tijdens de wintermaanden een veilige haven en een voedselbron voor heel wat diersoorten zoals tal van akkervogels. De boeren krijgen er compensatie voor van de akkervogelvereniging.

Kortweg Natuur: op naar bio

Omdat er in Limburg geen biobrood te krijgen was, stelde Bioforum voor om de methode van b.akkerbrood ook in biobaktarwe te realiseren. Het biomeel kreeg het label “Kortweg Natuur –biomeel”. Hoewel nog geen lokale biobakker is gevonden, maalt de Dorpermolen van Stevoort, een deelgemeente van Hasselt, intussen het graan, op een natuurgranieten steen. Jos Declercq: “Om onze kostprijs te berekenen vertrekken we van 300 euro per ton voor tarwe, 600 euro voor spelt, 300 voor rogge, en 320 euro voor boekweit. Transport, reinigen,

vraagt voor het meel van rogge 2 euro, spelt 3 euro en de oude tarwe 2,5 euro per kg en werkt met ‘oogstaandelen’ van 5 kilo. “Met risico-deling, zoals dat in CSA gebeurt. Maar ik heb geen zestig verschillende soorten groente waarbij de ene lukt en de andere mislukt. Mensen schrijven in op een ‘monocultuur’. Ik denk aan het volgende systeem: ik verkoop 5 kilo, zij betalen 5 kilo, maar in een beter seizoen krijgt iedereen bv. zes kilo, als het minder gaat, krijgen ze 4 kilo. Als het heel slecht gaat, kan ik bv. rogge in plaats van tarwe geven. Als dat niet gaat, zal Michell Dewaele wil beter brood Jos De Clercq is benieuwd naar de populatie oude ik het moeten uitleggen tarwerassen die Michel zal verkopen en zullen we samen een pellen, stockeren, verpakken, controlekosten, alles moet oplossing zoeken. Het voordeel van dat systeem is de zijn plaats krijgen in de uiteindelijke klantenprijs. We willen directe dialoog met je afnemers. Ik neem best wel wat de boeren nu al laten meegenieten van de meerwaarde risico, zowel tijdens als na de oogst, want het graan kan van de verwerking tot meel en bloem. Misschien worden beginnen broeien en rotten.” we binnen een aantal jaren een coöperatieve. Dan zijn we nu toch al op de juiste manier bezig.” Vorig jaar ging Lef nodig 13 ton biomeel over de toonbank, 8 ton voor verwerking “En er zijn nog meer risico’s en meer fundamentele in de bakkerij via De Wroeter (een dagcentrum), de rest problemen, zoals aan grond geraken én die grond werd daar in zakken van 2 kg herverpakt en verkocht via behouden en crowd- of andere funding vinden voor de Hartenboer, Puur Limburg, en een handvol winkels. De investeringen. Maar er zijn ook troeven. Zelf malen, biedt prijs van het biomeel voor particuliere verkoop varieert de mogelijkheid vers meel te leveren.” aldus nog Michel. van 3 tot 7 euro per 2 kilo, afhankelijk van het soort [email protected] graan, het meel of bloem en van het verkoopskanaal. Blijft de vraag van de afzet. Michel heeft al contacten met Jos: “Vermits we nu alles in handen hebben, bepalen we een bakker in Lubbeek die één ton spelt zal afnemen, de prijs zelf. Maar dat wil niet zeggen dat we ons buiten en verkoopt ook via Voedselteams. Hij ziet nog meer de markt zetten en geen rekening houden met andere mogelijkheden. Medestander Frans Beckers is minder verkopers.” optimistisch: “Ik zie de laatste 15 jaar geen wijziging in de povere consumentenvoorkeuren, alleen tijdelijk, na een CSA-principes voedselcrisis. Intussen blijft de overgrote meerderheid van Michel Dewaele spreekt dat tegen. Om de prijs te bepalen de Vlamingen brood van bedroevende kwaliteit eten.” Jos heeft hij zich gesteund op zijn kosten.” Ik doe alles zelf: Declercq ervaart wel dat meer en meer mensen bewust van malen tot in zakken steken. Omdat ik zo klein ben. Als met eten bezig zijn. “Er zijn meer mensen op zoek naar ik mijn oogst verkoop aan 300 euro per ton, dan hou ik kwaliteit. Daarop moet je in de vermarkting inspelen.” er niets aan over, dan verlies ik zelfs geld. Ik heb bij een Jeroen Watté Franse molenbouwer een kleine molen besteld die 25 kg per uur maalt en de tarwekiemen bewaart.” Zie www.minderenbeterbrood.be Voor de afzet richt Michel zich tot de klanten zelf. Hij heeft al acht afzetpunten, voornamelijk bij CSA groenteboeren “Ik wil de helft van de mensen die mijn graan afnemen, Wil je mee zaaien, bakken, opzoeken? ook minstens één keer persoonlijk gezien hebben.” Hij Mail naar [email protected]

Wervelkrant 2015-2

27

AGENDA

Data van vergaderingen van regionale groepen en teams krijgt u op het Wervelsecretariaat

di 16 juni 17-18u Derde Kookworkshop ‘De smaak van diversiteit’, Gemeenschapscentrum Elzenhof, Kroonlaan 12-16,1050 Elsene Zat 20 - zon 21 juni 9u -15u Wervelplanningsweekend, Abdij van Park 7, 3001, Leuven. Meer info: [email protected] zat 12 sept 10-17u ‘Kopen met lef’ in het kader van Antwerpen boert, Park Spoor Noord, Ellermanstraat, 2060 Antwerpen woe 16- zon 20 sept Duurzaam landbouwkamp Wervel - JNM, Boerderij Dorlou, Vieux Moulin 48, 7890, België vrij 16 okt 20-22u Avond met nieuwe Wervelfilm, Apostelenconvent, CC-Diest, Begijnhof

Bekijk details via wervel.be/agenda en kopieer naar je eigen Google Agenda

er vel

ar W

-> nr 1 boeren met lef -> nr 2 verkopen met lef -> nr 3 kopen met lef -> nr 4 eten met lef

25 j a

Deze Wervelkrant 2015 nr 2 maakt deel uit van een jubileum jaargang: 25

Wervel vzw - MundoB - Edinburgstraat 26 - 1050 Brussel - 02 893 09 60 - [email protected] - www.wervel.be