Wasmiddelen
Inhoud 1. Inleiding 2. Het vuil - Vuilsoorten 3. Het wasgoed - Vezelsoorten 4. Het wasmiddel - Productsoorten 5. Het wasproces - Van tobbe tot wasmachine - Water - Dosering - Fysische factoren 6. De chemie van wasmiddelen - Oppervlakte-actieve stoffen - Waterontharders - Bleeksysteem - Enzymen - Optische witmiddelen
3 5 7 7. 9 10 8.
13
9. 10.
- Polymeren: anti-vergrauwingsmiddelen, soil release polymeren en kleurbeschermers - Parfum - Hulpstoffen en anorganische zouten Fabricage van wasmiddelen 21 - Waspoeders - Vloeibare wasmiddelen - Wastabletten Veiligheid, milieu en wasmiddelen 25 - Veiligheid - Milieu - Wasmiddelingrediënten - Wasmiddelgebruik - Verpakkingen - Consument en communicatie Unilever Nederland 30 Wastips 31
Colofon Uitgave : Unilever Nederland Home and Personal Care, 2005 Vormgeving : Newton 21 Fotografie : Pag. 2 : Op Stand, Den Haag Pag. 8 en 14: Unilever Research Laboratorium Vlaardingen Pag. 10, 11 en 24 : Unilever Nederland HPC Pag. 10 : Miele BV, Vianen Pag. 25 : Hoogheemraadschap van Schieland en de Krimpenerwaard in Capelle a/d IJssel
02
1. Inleiding Wasmiddelen kennen we allemaal. Of we nu in een kleine dorpssupermarkt of in een grote ‘hypermarkt’ komen, in de schappen staat altijd een groot assortiment was- en reinigingsmiddelen. Ze zijn vaak verpakt in kleurrijke pakken en flacons en in allerlei vormen en formaten verkrijgbaar. Er zijn vele soorten reinigingsmiddelen: in vaste vorm zoals zeep en tabletten, maar ook poeders en vloeibare producten. Reinigingsmiddelen zijn zeker geen luxe artikelen. Ze staan regelmatig op het boodschappenlijstje, net zoals koffie, thee en suiker. Kortom, was- en reinigingsmiddelen zijn voor iedereen vertrouwde en onmisbare producten. Dat was vroeger wel anders. Nog maar ruim vijftig jaar geleden was er alleen zeep en daarmee moest alles worden gereinigd. Die verandering heeft ook te maken met de toegenomen welvaart in onze westerse wereld. Door de welvaart zijn mensen meer aandacht aan hygiëne gaan besteden. Iedereen wil immers zijn lichaam schoonhouden, in schone huizen wonen, van schone borden eten en schone kleren dragen. Uit onderzoek is gebleken, dat in een gemiddeld Nederlands gezin per week vier tot vijf textielwassen worden uitgevoerd; anders gezegd, ongeveer anderhalve was per persoon per week. Afgewassen wordt er twee tot drie keer per dag en de leden van dit huisgezin gaan
03
elk drie of meer keren per week onder de douche of in bad. Welvaart maakt het ons gemakkelijker om schoon te blijven. Meer dan 95% van de Nederlandse huizen is nu voorzien van een bad of douche. Snel een douche nemen en schone kleren aantrekken is niets bijzonders. Vooral ook door het gemak van de wasmachine. Het aantal wasmachines in Nederland bedraagt meer dan 6 miljoen, dat wil zeggen dat 95% van de Nederlandse huishoudens over een wasmachine beschikt. En dan te bedenken dat het nog maar goed vijftig jaar geleden is dat er elke maandag ’op de hand’ werd gewassen, gewoon in een tobbe met Sunlight zeep. Die tijd is voorbij, want wassen is een stuk gemakkelijker geworden. Niet alleen door de moderne wasmachines, maar ook door ontwikkelingen in de wasmiddelenindustrie. Het aantal wasbeurten per huishouden is de laatste vijftien jaar gestegen van 3,6 tot 4,5 wassen per week. Aangezien ook het aantal huishoudens en de samenstelling ervan is veranderd, kunnen we stellen dat het totaal aantal wassen in Nederland aanzienlijk is toegenomen. Daartegenover staat, dat door verbeterde prestaties van zowel de textielwasmiddelen als de machines sinds 1970 het aantal wassen boven 65°C met meer dan 30% is afgenomen. Tegenwoordig wordt ongeveer 90% van de huishoudwassen uitgevoerd op temperaturen tussen 25°C en 70°C. Aangezien de meeste energie bij het wassen wordt gebruikt om het water op te warmen,
zorgt de lagere wastemperatuur in combinatie met minder water in moderne wasmachines voor een verlaging van het energieverbruik per was. Het aantal wassen waarbij een voorwas wordt gedaan, is de afgelopen 25 jaar sterk verminderd, zodat nu nog bij slechts 4% van de wassen een voorwas wordt uitgevoerd. Ook hierdoor daalt het energieverbruik. In vergelijking met zo’n 15 jaar geleden besparen we een hoeveelheid energie die te vergelijken is met het elektriciteitsverbruik van een stad met ongeveer 150.000 inwoners. De textielwasmiddelen werken efficiënter; dat blijkt uit het gemiddeld aantal grammen wasmiddel dat nodig is per wasbeurt. Rond 1975 was dit nog 200 gram voor een hoofdwas. Nu is dit met meer dan de helft gedaald tot minder dan 100 gram per was. Dat is ook de reden dat het verbruik per inwoner na 1990 is gedaald, terwijl het aantal wassen per huishouden de laatste jaren juist is gestegen. We kunnen dus concluderen dat er de laatste decennia veel gebeurd is in wasmiddelenland. Om enig inzicht te krijgen in deze ontwikkelingen, zal in worden ingegaan op een aantal aspecten van het reinigen van textiel in het algemeen en op aspecten van textielwasmiddelen in het bijzonder.
Het verbruik van was- en reinigingsmiddelen
kg per inwoner per jaar
Textielwasmiddel
20 Zeep (vast en vloeibaar)
15
Machinevaatwasmiddel
Handafwasmiddel 10 Vloeibare reiniger 5 Vloeibaar schuurmiddel
Schuurpoeder
0 1970
04
1980
1990
2000
2. Het vuil Vuilsoorten Het belangrijkste doel van het wassen is het verwijderen van vuil uit hygiënische of esthetische overwegingen. Het materiaal, in dit geval textiel, waarop vuil zich afzet, noemt men wel het ’substraat’. Als we iets reinigen, dan doen we niets anders dan het vuil verplaatsen van een plaats waar het niet hoort naar een plaats waar we het willen hebben. Bij het wassen van textiel wordt het vuil van het textiel losgemaakt om vervolgens in oplossing te blijven. Uiteindelijk wordt het wasgoed schoon en het sop vuil. Van belang hierbij is de aard van de verontreiniging, omdat die bepaalt hoe het vuil zich aan het substraat hecht en op welke manier het daarvan kan worden verwijderd. Vijf soorten vlekken worden er grofweg onderscheiden: 1. In water oplosbaar vuil, zoals de suiker in limonade of het zout in transpiratievocht. 2. Onoplosbaar vuil dat uit kleine deeltjes bestaat, zoals modder, zand, roet en gravel van tennisbanen. 3. Bleekgevoelige vlekken, zoals thee-, koffie-, wijn- of vruchtensapvlekken. 4. Enzymgevoelige vlekken, zoals eiwithoudend vuil, bijvoorbeeld in ondergoed of babyrompertjes, maar ook zetmeelhoudende vlekken, zoals babyvoeding met aardappel en chocoladepudding.
05
Tijdens het wasproces wordt het vuil van het textiel naar het sop verplaatst.
5. Vettige vlekken, zoals bijvoorbeeld in kragen en manchetten, vlekken van sauzen en olie. Deze vlekken worden in het bijzonder aangepakt door de oppervlakte-actieve stoffen en ook door vetsplitsende enzymen. Wat we nodig hebben om vuil te verwijderen, zijn oppervlakte-actieve stoffen (ook wel wasactieve stoffen genoemd) zoals die in wasmiddelen voorkomen. De meeste vlekken bestaan echter uit een combinatie van
verschillende typen vuil die soms moeilijk te verwijderen zijn. Vlekken van thee, vruchtensappen of wijn op textiel kunnen met een bleekmiddel door middel van oxidatie tot kleurloze residuen worden afgebroken. In kleding treffen we veel vuilsoorten aan met als belangrijk bestanddeel huidvet, een vet dat zich sterk aan het textiel hecht. Ook vlekken waarin eiwitten voorkomen, zoals in luiers, zijn bijzonder hardnekkig. In moderne wasmiddelen worden deze vlekken afgebroken en verwijderd door vet- of eiwitsplitsende enzymen.
Theevlekken
Elk soort vuil moet dus op een andere manier worden behandeld. Vandaar dat wasmiddelen ook een groot aantal verschillende ingrediënten bevatten om alle soorten vuil aan te kunnen. Wasmiddel alleen is echter niet voldoende; daarnaast spelen nog vier andere factoren een rol in het wasproces. • Beweging. Krachtige bewegingen, waarvoor de wasmachine kan zorgen, zijn nodig om de werking van wasmiddelen te ondersteunen. • Temperatuur. In koud water is het moeilijk vlekken verwijderen, hoe goed het wasmiddel ook is. In principe geldt: hoe vuiler de was, hoe hoger de temperatuur van het waswater moet zijn. • Tijd. De was zal een bepaalde tijd nodig hebben om schoon te worden. Het sop moet diep doordringen in de textielvezels, het vuil moet worden losgeweekt. • Water. Het wasproces kan natuurlijk niet zonder water. Water vormt de basis van het wasproces en speelt via de kwaliteit (o.a. hardheid) een belangrijke rol. Het wasmiddel moet kunnen oplossen, terwijl het wasgoed bevochtigd moet kunnen worden en moet kunnen bewegen in het water om het aanwezige vuil te kunnen verwijderen.
06
Wijnvlekken
Moddervlekken
Jusvlekken
Chocoladevlekken
Koffievlekken
3. Het wasgoed
Samenstelling van wasbelading Katoen 85
1960
Vezelsoorten De aard van het substraat speelt bij de verwijdering van vuil een belangrijke rol. Bij de textielwas zijn de verschillen tussen de vezelsoorten van groot belang. De traditionele natuurvezels, zoals wol, vlas (linnen), katoen en zijde kregen er in het begin van de 20e eeuw voor het eerst een concurrent bij in de vorm van kunstzijde. De grondstof voor kunstzijde is cellulose, waarvan via chemische processen en mechanische bewerking vezels worden gemaakt, zoals acetaat en viscose. Na de Tweede Wereldoorlog deden de synthetische vezels hun intrede: polyamide (nylon), polyester en polyacryl. In Nederland bestaat ongeveer 70% van het totale wasgoed uit katoen; dit is inclusief de katoen die in mengsels voorkomt. De resterende 30% bestaat uit wol, polyamide, polyacryl, polyester, zijde en allerlei mengsels van deze materialen met katoen.
1970
50 73
1980
71
1990
52
2000
Katoenmengsels 1960 0
20
1970
6
1980
18
1990
45
2000
Synthetisch 1960 0 1970
20 11
1980
1990
8
2000
8
Wol 15
1960 1970
Al deze vezels verschillen van elkaar en vertonen een verschillend gedrag tegenover zowel water als vuil. Daardoor vereisen de verschillende vezels dikwijls ook een verschillende reiniging. Wol, polyacryl en zijde mogen bijvoorbeeld alleen bij lage temperatuur worden gewassen. Het wasgoed wordt niet alleen steeds gevarieerder in materiaal, maar ook in kleur. Subtiele kleurschakeringen, maar ook felle kleurencombinaties worden steeds belangrijker in het modebeeld. Huishoudtextiel bestond vroeger voor het grootste deel
07
10 4
1980 1990
3 4
2000
Wit 1960
80 40
1970
22
1980
23
1990 2000 0%
20 20%
40%
60%
80%
100%
uit de ’witte was’. Tegenwoordig hebben ook linnengoed, beddenlakens en handdoeken een tintje, waarmee het overgrote deel van de gezinswas dus een bonte was is geworden. Veel van die nieuwe weefsels verliezen hun sterkte en kleur echter als ze bij hoge temperatuur en zonder speciale zorg worden gewassen. Bij deze ontwikkelingen in de textiel hebben de wasmiddelen zich vanzelfsprekend aangepast. De wasmiddelenfabrikanten hebben producten ontwikkeld die deze gevarieerde soorten en kleuren textiel bij lage temperatuur en met zorg kunnen reinigen. Deze wasmiddelen hebben een speciale samenstelling waar, naast de reinigende eigenschappen, extra aandacht is besteed aan het behoud van vooral gekleurd textiel. Enkele aspecten spelen hier een belangrijke rol: • Kleurbehoud. Kleuren minder snel laten vervagen en daarmee er langer stralender laten uitzien kan met wasmiddelen zonder bleekmiddel en met speciale kleurbeschermers. • Kleurfixatie. Kleuren kunnen in de was worden overgedragen op andere artikelen (’de verdwaalde rode sok in de witte was’) of op witte delen van hetzelfde artikel (’het gestreepte voetbalshirt’). Wasmiddelen met een speciaal polymeer tegen kleuroverdracht, veelal aanwezig in de color- en fijnwasmiddelen, kunnen ervoor zorgen dat losgemaakte kleurstoffen niet neerslaan op andere artikelen.
08
• Textielbehoud. Zorgen dat textiel er langer als nieuw uitziet kan, behalve door middel van kleurbehoud, ook worden bevorderd door pluisvorming tegen te gaan. Wasmiddelen met het enzym cellulase helpen deze pluisvorming tijdens de was te voorkomen.
Wol
Wasmiddelen met een samenstelling die iets meer schuim geeft in de was en speciale programma’s van de wasautomaat kunnen in aanvulling op bovenstaande punten bijdragen aan deze aspecten van textielbehoud, in het bijzonder voor tere weefsels in de fijne was. Wasmiddelen voor speciaal textiel of specifieke kleurgroepen zijn ook op de Nederlandse markt verkrijgbaar.
Katoen Twee voorbeelden: xxxxxxx xxxx • voor wol en zijde zijn, veelal vloeibare, wasmiddelen gemaakt die milde ingrediënten en geen enzymen bevatten en daardoor de textielsoorten extra beschermen, bijvoorbeeld Robijn Wol & Fijn. • ook voor textiel en vooral kleding die zwart/donker is, zijn speciale wasmiddelen ontwikkeld, bijvoorbeeld Robijn Black Velvet.
Polyester
4. Het wasmiddel Productsoorten
Wasmiddelen voor de witte was.
Wassen is dus niet zo eenvoudig als het misschien lijkt. Zand, zeep en soda kunnen absoluut niet meer aan onze eisen voldoen. We verwachten dat een textielwasmiddel een vlekkeloos schone was oplevert die er niet alleen smetteloos uitziet, maar ook voldoet aan onze hygiënische normen. Daarnaast verwachten we dat het wasmiddel zorg besteedt aan het behoud van de oorspronkelijke eigenschappen van het textiel. Wasmiddelen moeten voorzichtig omspringen met onze was en mogen tegelijkertijd de wasmachine niet overmatig doen slijten. Bovendien worden er hoge eisen gesteld aan de veiligheid van mens en milieu. We willen met steeds minder water, energie en wasmiddel een perfect schoon wasresultaat behalen. Om aan al deze eisen tegemoet te komen, besteedt de wasmiddelenindustrie heel wat tijd en geld aan onderzoek. Men past zijn producten regelmatig aan en verandert en verbetert ze waar mogelijk. Van tijd tot tijd worden oude producten door nieuwe vervangen. Vandaar de grote verscheidenheid aan wasmiddelen die we in de winkel aantreffen. Wasmiddelen vinden we in de vorm van poeders, tabletten en vloeibare producten. We kunnen ook een indeling maken volgens het soort was dat ermee wordt gedaan.
Deze categorie producten omvat poeders en tabletten met een zuurstofbleekmiddel en een optisch witmiddel geschikt voor de witte, maar ook voor de lichtgekleurde was die flink vuil is of lastige vlekken bevat, zoals huishoudtextiel, beddengoed en ondergoed. Deze producten zijn ook geschikt voor textiel met wasechte kleuren. Daarnaast zijn er vloeibare wasmiddelen voor de witte was. Deze bevatten geen bleekmiddel, maar wel een optisch witmiddel. Al deze producten worden ook wel ‘heavy duty’ wasmiddelen genoemd. Voorbeelden: Omo Wit, Sunil Wit, Robijn Stralend Wit. Wasmiddelen voor de gekleurde was. Dit zijn de wasmiddelen zonder bleekmiddel. Deze komen voor als vloeibaar product, maar ook als poeder en tabletten. Deze producten zijn bij uitstek geschikt voor de gekleurde was van katoen of mengvezels, zoals T-shirts, overhemden en andere bovenkleding. Deze wasmiddelen worden ook wel ‘heavy duty’ colorwasmiddelen genoemd. Voorbeelden: Omo Color, Sunil Color, Robijn Color. Fijnwasmiddelen en speciale wasmiddelen. Fijnwasmiddelen zijn wasmiddelen zonder bleekmiddel, met speciale eigenschappen voor de fijne was en speci-
09
aal geschikt voor veelal gekleurde weefsels die met extra zorg moeten worden behandeld, zoals truien, blouses en lingerie. Deze producten zijn geschikt voor zowel de machine- als de handwas en bestaan in vloeibare vorm en als poeder. Deze wasmiddelen worden ook wel de ‘light duty’ wasmiddelen genoemd. In deze categorie vallen ook de wasmiddelen die speciaal zijn ontwikkeld voor een specifiek type fijnwas of kleding. Dit kan voor donkere of zwarte kleding zijn, maar ook voor wol of zijde. Omdat artikelen van wol of zijde bestaan uit weefsels van tere, natuurlijke vezels hebben deze extra zorg nodig. Daarom bevatten wolwasmiddelen geen bleekmiddel en ook geen enzymen. Voorbeeld: Robijn Wol & Fijn. Hulpmiddelen. Deze producten voor een heel specifiek doel kunnen eventueel worden gebruikt naast een van de bovenstaande wasmiddelen. Het zijn stijfsel, inweek- en voorwasmiddelen, speciale vlekkenmiddelen, waskrachtversterkers en waterontharders. Wasverzachters worden in deze brochure niet besproken.
5. Het wasproces Van tobbe tot wasmachine
Een tobbe werd kort na de Tweede Wereldoorlog nog vaak gebruikt.
In Nederland werd tot kort na de Tweede Wereldoorlog de was nog op de hand gedaan. Dat ging aldus. Het wasgoed werd de dag tevoren in de week gezet. Vervolgens werd het in een ketel met zeepsop gekookt. Vuil en vlekken werden daarna uit het wasgoed verwijderd door boenen op een hard oppervlak of een geribbeld wasbord. Ten slotte kwam dan het spoelen en drogen. Het laatste bij voorkeur op gras, omdat de zon het witte goed dan kon opbleken. Elektrische wasmachines met aangebouwde wringer verschenen in de jaren twintig voor het eerst op de Nederlandse markt. In het begin konden slechts weinigen zich zo’n machine veroorloven. De voorlopers van de moderne wasautomaat waren de agitator- en pulsatorwasmachine. De eerste werkte met een heen-en-weergaande wasbeweger, de tweede met een sneldraaiende rotor. Hoewel deze machines een belangrijke vooruitgang betekenden, zijn ze niet te vergelijken met de moderne wasautomaat. Deze voert, na het instellen van het programma met een of twee knoppen via veelal elektronische schakelingen, de wascyclus zelfstandig uit: voorwas, hoofdwas bij de gekozen temperatuur, spoelen, centrifugeren en soms zelfs drogen. Het wasproces is een gecompliceerd chemisch en fysisch proces. Het resultaat van het wasproces wordt beïnvloed door de vezels, het vuil, het wasmiddel, de dosering, het wasprogramma, de temperatuur en ten slotte de waterhard-
10
heid. Het wassen van textiel moet gemakkelijk gaan. Daarvoor hebben we tegenwoordig de beschikking over een moderne wasmachine, soms al met sensoren uitgevoerd om het wasprogramma tijdens de was automatisch aan te passen aan de belading en de vuilgraad. Samen met het juiste wasmiddel zorgt deze voor een schoon resultaat zonder noemenswaardige slijtage aan wasmachine en textiel.
Water Hard water: een belemmering bij het wasproces. Indien regenwater van een kale berg stroomt die hoofdzakelijk bestaat uit harde gesteenten zoals graniet en basalt, dan vindt het water ondanks zijn sterk oplossend vermogen, weinig gelegenheid tot het openbreken van kristalstructuren en oplossen van zouten. Het blijft dus zoutarm. Echter, op kalksteenrijke bodem zal, met behulp van in het water opgelost koolzuur uit de lucht, calciumcarbonaat in de oplosbare vorm van bicarbonaat worden omgezet. Het calciumgehalte (en dat van de gelijksoortige magnesiumzouten) geeft de hardheid van het water aan. Deze wordt in verschillende eenheden uitgedrukt, in Nederland gewoonlijk als Duitse hardheidsgraden (°DH). Water heeft een hardheid van één Duitse hardheidsgraad (1°DH) als de calciumconcentratie daarin overeenkomt met die van 10 mg calciumoxide (CaO) per liter.
Factoren die van invloed zijn op het wasproces
De hardheidstrajecten die nu worden aanbevolen zijn: zacht (< 8,4ºDH) gemiddeld (8,4 - 14°DH) hard (>14°DH)
Waterhardheid
Textiel
Temperatuur
Tijd
Vaak vindt waterontharding tot ca. 9°DH plaats bij het drinkwaterbedrijf. In die gebieden kan men met de wasmiddeldosering voor zacht water volstaan. De waterhardheid in het kraanwater is in Nederland nu, in 2005, bijna overal tussen de 7 en 10°DH. Slechts op enkele plaatsen is het water nog hard, met de verwachting dat dit de komende jaren ook zal verzachten.
Vuil
Beweging
De in het water opgeloste zouten – vooral van calcium – kunnen onoplosbare verbindingen vormen met producten die zeep bevatten, waardoor een gedeelte ervan geen reinigende werking meer kan uitoefenen. Dat deel is namelijk neergeslagen als kalkzeep en zet zich voor een deel af op het wasgoed en de machine. Moderne wasmiddelen zijn minder gevoelig voor hard water, maar ook hiervoor geldt dat een te hoog calciumgehalte de waswerking vermindert. Om dit tegen te gaan, worden onthardingsmiddelen aan het wasmiddel toegevoegd.
11
Wasmiddel Die waterontharders waren vroeger voornamelijk fosfaten, maar tegenwoordig gebruikt men hiervoor alternatieve stoffen, zoals zeolieten. Gezien het relatief zachte water in Nederland zijn speciale waterontharders als toevoegingen aan het wasmiddel (op de correcte wijze gedoseerd) overbodig. Op de verpakking van de wasmiddelen wordt de waterhardheid in drie trajecten verdeeld. Hoe harder het water, hoe hoger de vereiste wasmiddeldosering.
Via de postcode is de waterhardheid overal in Nederland te vinden op www.vewin.nl of via het eigen waterleidingbedrijf
Dosering Onder- en overdosering Op wasmiddelverpakkingen staat altijd de dosering vermeld die door de fabrikant wordt aanbevolen. Een juiste dosering zorgt voor een goede vuil- en vlekverwijdering en voorkomt vergrauwing van het wasgoed. Bij onderdosering worden vlekken onvoldoende verwijderd, de
ten kan door de consument nauwkeurig worden gedoseerd en gemakkelijk de door de fabrikant aanbevolen dosering worden gevolgd. Bij het doseren van het wasmiddel direct in de was, met behulp van een wasbol of netje, worden mogelijke productverliezen in het doseerbakje en verliezen door het verdwijnen van wasmiddel in de afvoer (bij oudere wasmachines) voorkomen.
Het is heel belangrijk om juist te doseren. Voor tabletten helpt een wasnetje daarbij.
losgemaakte vuildeeltjes slaan weer op het textiel neer en na verloop van tijd wordt het wasgoed grauw. Bovendien vormt zich een aanslag van onoplosbare zouten op het verwarmingselement van de machine en op de textielvezels. Een andere belangrijke reden om de door de wasmiddelenfabrikant aanbevolen wijze van doseren op te volgen, is omdat anders de kans bestaat dat een gedeelte van het wasmiddel in niet-opgeloste vorm in de wasmachine achterblijft, wat eveneens tot een slecht wasresultaat kan leiden. Wordt te veel wasmiddel toegevoegd, dan heeft dit een nadelig effect als in zacht water wordt gewassen. Er kan dan een overmaat aan schuim worden gevormd, waardoor het wasgoed in de trommel gaat ’zweven’. Dit leidt tot vermindering van de waswerking, maar bovendien is te veel gebruiken ook verspilling. Met de textielwastablet-
12
Fysische factoren Ook fysische factoren spelen bij het wasproces een belangrijke rol. Het wasproces verloopt sneller en beter bij hogere temperaturen en onder krachtige mechanische actie (het wrijven met de hand of het rollen van het wasgoed in de machinetrommel). Ook neemt de waswerking toe met de tijdsduur van het wasprogramma. Bij veel oudere machines is de duur van het wasprogramma bij lagere temperaturen (30°C, 40°C en 60°C) korter dan bij de hoogste temperatuur (90°C). Daarom bezitten de meeste wasautomaten tegenwoordig een energiebesparingsknop (E-knop). Hiermee kan de temperatuur van het hoofdwasprogramma worden beperkt tot 60°C, wat een belangrijke besparing op het elektriciteitsverbruik betekent. Daarbij wordt vaak ook in een eenmaal gekozen programma de wasduur verlengd, waardoor het wasgoed langer in beweging en in contact is met het sop. Er zijn ook machines waarbij alle color- en hoofdwasprogramma’s even lang duren. Bij moderne machines
is veelal de temperatuur onafhankelijk in te stellen. Een machine die te licht of te zwaar beladen is, functioneert niet goed. Te weinig was in de machine betekent verspilling van elektriciteit en water en mogelijk te veel schuim, waardoor het wasgoed niet goed schoon wordt. Voor kleine hoeveelheden wasgoed hebben veel machines tegenwoordig een speciaal ’spaarprogramma’, waarbij minder water wordt ingenomen, zodat er geen sprake hoeft te zijn van onderbelading. Met een te zwaar beladen machine zal de was ook niet schoon worden. Er is te weinig beweging in de trommel mogelijk en het wasmiddel kan niet doordringen in de vezels. De kans op productresten op het wasgoed of lokale bleekschade wordt groter. Bovendien verbruikt een te vol beladen machine meer water, waardoor de wasmiddelconcentratie te laag wordt.
6. De chemie van wasmiddelen In dit hoofdstuk gaan we wat dieper in op de chemie van wasmiddelen. Daarbij komen de volgende belangrijke componenten van het wasmiddel in detail aan de orde: • oppervlakte-actieve stoffen • waterontharders • bleeksysteem • enzymen • optische witmiddelen (fluorescers) • polymeren: anti-vergrauwingsmiddelen, soil release polymeren en kleurbeschermers • parfum • hulpstoffen, anorganische zouten
Oppervlakte-actieve stoffen Water op zichzelf bevochtigt de vezels onvoldoende. Oppervlakte-actieve stoffen (OAS), ook wel wasactieve stoffen genoemd, bevorderen de verwijdering van vast en vettig vuil. Hierbij treden geen chemische veranderingen op van het weefsel of het vuil. De wasactieve stoffen vervullen drie belangrijke taken: • ze bevochtigen het wasgoed en het vuil • ze verwijderen het vuil • ze houden het verwijderde vuil in het water vast; olie en vet worden geëmulgeerd en vaste deeltjes worden gedispergeerd, d.w.z verdeeld in fijne deeltjes in het sop. Water alleen maakt nauwelijks schoon. Dat komt omdat water een slechte bevochtiger is, hoe vreemd dat ook
13
mag klinken. Wanneer men bijvoorbeeld een druppel water voorzichtig op een stukje textiel brengt, dan zal de druppel lange tijd op het oppervlak blijven liggen en niet in de stof doordringen. Een waterdruppel bestaat uit vele watermoleculen die sterke krachten op elkaar uitoefenen, voornamelijk via zogenoemde waterstofbruggen. Deze krachten werken in alle richtingen en houden elkaar binnen de druppel in evenwicht. Aan het druppeloppervlak is het evenwicht echter verstoord. Buiten de druppel bevinden zich immers vrijwel geen watermole-
Sterke, naar binnen gerichte krachten zorgen voor een zo klein mogelijk druppeloppervlak.
culen en dus zijn de krachten aan het oppervlak uitsluitend naar binnen gericht. Het gevolg is dat de druppel zijn oppervlak zo klein mogelijk wil maken. Daarom neemt hij de bolvorm aan. De naar binnen gerichte krachten veroorzaken een ’oppervlaktespanning’, die elke oppervlaktetoename tegenwerkt. Juist deze hoge oppervlaktespanning maakt dat water een slechte bevochtiger is. Op dit punt verricht een OAS zijn eerste belangrijke taak; deze verlaagt de oppervlaktespanning, waardoor het water het textiel beter kan bevochtigen.
kop hydrofiel
Zo wordt vettig vuil los gemaakt.
en in de oplossing zwevend gehouden.
De moderne wasactieve stoffen in wasmiddelen zijn van synthetische oorsprong en hebben een ‘tweeslachtig’ karakter. De moleculen bestaan uit een ’kop’, die goed in water oplosbaar (hydrofiel) is en een ’staart’, die goed met olie en vet mengt, maar slecht met water (hydrofoob). Als een wasmiddel in water wordt opgelost, verdelen de
14
staart hydrofoob
Algemene opbouw van een wasactieve stof (detergent).
Vast vuil blijft zweven door een dubbele laag detergentmoleculen.
moleculen zich dan ook niet homogeen over het water. Een aantal moleculen gaat naar het wateroppervlak en steekt de hydrofobe staart naar buiten. Hierdoor wordt de hechte band tussen de watermoleculen verbroken en de oppervlaktespanning verlaagd. De bolstructuur van een waterdruppel op een vast oppervlak wordt veran-
derd door toevoegen van een beetje wasactieve stof. Het water spreidt zich uit, zodat het oppervlak groter wordt en meer moleculen daarin een plaats kunnen vinden. Op die manier wordt het substraat (het textiel dus) goed bevochtigd. De overige moleculen van de OAS blijven in de oplossing, en vormen daarin o.a. zogenaamde ’micellen’. Een micel is een verzameling moleculen die met hun staarten zo dicht mogelijk bij elkaar gaan zitten en de koppen naar buiten steken. Zij vormen zo als het ware een reservoir van wasactieve stoffen. De volgende taak van een oppervlakte-actieve stof is het losmaken van vuil. Bij vettig vuil hechten de staarten van de moleculen zich aan het vuil. De koppen proberen zoveel mogelijk met het water in contact te blijven. Zo krijgt het water houvast op het vuil en kan het zelfs tot onder een vetvlek doordringen. Door mechanische en thermische (temperatuur-)invloeden laat het vuil vervolgens los van het substraat. Is het eenmaal los, dan wordt het vuil door de moleculen van de OAS ingekapseld. Bij vast vuil is het proces wat ingewikkelder. Daarbij worden de koppen van de moleculen van de OAS zowel door de vaste deeltjes als de watermoleculen aangetrokken. De moleculen van de OAS adsorberen met de kop aan het vaste vuil en steken hun staarten naar buiten. Een tweede laag moleculen hecht zich nu aan de eerste laag, maar deze moleculen doen dat met hun staarten. De bijbehorende koppen steken naar buiten. Door de
Vet hecht zich minder aan katoen...
beweging van het wassop komt het vuil los van het weefsel. In het wassop blijven deze vaste vuildeeltjes direct omringd door een dubbele laag OAS-moleculen. Verder vervullen wasactieve stoffen een taak bij het in oplossing houden van vuil. Dat gebeurt op twee manieren. In de eerste plaats worden, zoals gezegd, de vettige en vaste vuildeeltjes ingekapseld in een schil van moleculen. Deze moleculen steken hun kop naar buiten, zodat het vuil niet meer in direct contact met het wasgoed kan komen. Voorts zijn de meeste wasactieve stoffen elektrisch geladen. De ingekapselde vuildeeltjes hebben dus aan de buitenzijde een elektrische lading en stoten elkaar af. De verwijdering van vettig vuil gaat moeilijker als het substraat hydrofoob is. Polyester bijvoorbeeld, heeft min of meer de structuur van olie en is dan ook oleofiel (=olieminnend). Olie en vet hechten zich daarom goed aan polyester, want dat heeft geen chemische groepen waaraan water en OAS-moleculen houvast
15
...dan aan polyester.
kunnen vinden. In dergelijke gevallen is het voor deze moleculen moeilijker om tussen het vuil en het weefsel te dringen en daardoor is vettig vuil moeilijker van polyester-bevattende stoffen te verwijderen. Hoe zijn oppervlakte-actieve stoffen chemisch opgebouwd? Eerst kijken we naar de structuur van het basismolecuul zeep. Zeep is een (natrium) zout van een vetzuur met de algemene formule:
H H
C H
CH3 R
N+ CH3 BrCH3
R = alkyl groep
O
Wanneer R=C16 betreft het de veel voorkomende verbinding cetyltrimethylammoniumbromide (CTAB).
O Na
Kationogene OAS zijn goede bevochtigers, maar minder goede reinigers. Ze worden onder meer in wasverzachters gebruikt. De positief geladen koppen hechten zich namelijk gemakkelijk aan de negatief geladen katoenvezel. De vetzure staart ervan steekt naar buiten en maakt
C n
le is natriumpalmitaat. Natriumpalmitaat bestaat uit een kop (-COONa) en een staart die bestaat uit 15 (n) koolstofatomen en 31 (2n+1) waterstofatomen. In water splitsen de zeepmoleculen zich in ionen. De carboxylgroep (-COO-) heeft een negatieve lading. Daarom noemt men zeep een anionogene oppervlakte-actieve stof. Synthetische wasmiddeldetergenten hebben altijd een lange hydrofobe staart, maar onderscheiden zich sterk in hun hydrofiele koppen. Afhankelijk van de lading van deze koppen (positief, negatief of ongeladen) worden ze ondergebracht in een van de volgende categorieën: • kationogene oppervlakte-actieve stoffen • anionogene oppervlakte-actieve stoffen • niet-ionogene oppervlakte-actieve stoffen Kationogene OAS hebben dus koppen met een positieve lading. Een ammoniumgroep is daarvan een voorbeeld.
Een zeepmolecule bestaat uit een carboxylgroep (-COO-), het hydrofiele deel, en een lange alkylgroep (-CnH2n+1), het hydrofobe deel. Een voorbeeld van een zeepmolecu-
dat de vezel zacht aanvoelt. Bij synthetische vezels zorgen kationogene OAS er bovendien voor dat het hinderlijke effect van elektrostatische oplading vermindert. De koppen van anionogene OAS hebben een negatieve lading. In plaats van een carboxylgroep zoals bij zeep, hebben zij een sulfaat (-OSO3Na) of een sulfonaat (-SO3Na) als hydrofiele eindgroep. Voorbeelden daarvan zijn het natriumdodecylbenzeensulfonaat
Synthetische anionogene OAS worden alom toegepast in textielwasmiddelen en zijn wat minder gevoelig voor hard water dan zeep, maar ze vereisen wel een alkalisch milieu. De koppen van niet-ionogene OAS hebben geen elektrische lading, zoals de naam reeds aangeeft. Wel kunnen ze waterstofbruggen vormen. Voorbeelden zijn de vetalcoholethoxylaten met als algemene formule:
H
H
H
H
H
C
C
C
H
H
n
n + m = 11
H
H m
SO3 Na
of het dodecyl-alcoholsulfaat met de formule:
H H
C H
n = 12
16
O O n
S O
C H
n = 8 - 16
O n
H
H
C
C
H
H
OH m
m = 3 - 10
Vetalcoholethoxylaten, die door ethoxylatie van vetalcoholen worden gemaakt, vinden ruime toepassing. Niet-ionogene OAS zijn minder gevoelig voor hard water dan hun anionogene broertjes. Vooral de vloeibare nietionogene OAS worden gekenmerkt door een uitstekende vuilverwijdering. Ze worden in vrijwel alle typen wasmiddelen toegepast, meestal in combinatie met de anionogene OAS.
O- Na+
Waterontharders Aan de meeste wasmiddelen worden waterontharders toegevoegd, die drie specifieke, wasondersteunende functies vervullen:
• ze ontharden het water, waardoor wordt voorkomen dat zich kalkzouten op het textiel en de verwarmingselementen van de wasmachine afzetten • ze helpen voorkomen dat de OAS neerslaan als calcium-verbindingen zodat deze OAS aktief voor de vuilverwijdering kunnen blijven zorgen • ze ondersteunen de werking van de vlekverwijderingssystemen. Vroeger werd in Nederland voornamelijk natriumtripolyfosfaat (NaTPP) als waterontharder gebruikt. Tegenwoordig is in vrijwel alle textielwasmiddelen het fosfaat vervangen door zeoliet of andere alternatieven. Zeoliet is onoplosbaar, maar kan het water ontharden door de calciumionen in zijn rooster te binden, waarbij de daar aanwezige natriumionen worden uitgewisseld. Polymeren (polycarboxylaten) worden veelal gebruikt ter ondersteuning van het calciumbindend vermogen van zeoliet maar helpen ook om de poedereigenschappen (strooibaarheid) van het waspoeder te verbeteren.
Bleeksysteem Kleurstofvlekken, zoals van thee, koffie en vruchtensappen, zijn bijzonder hardnekkig en moeilijk te verwijderen. De natuurlijke kleurstoffen in deze vlekken ’verven’ de textielvezel. Ze zijn alleen via een oxidatie-reactie aan te pakken. Vroeger maakte men daarvoor gebruik van de zon. De was werd op het bleekveld gelegd en de zon
O
zorgde, via een onder de invloed van zonlicht optredend chemisch proces, voor de afbraak van de kleurstof. De huidige textielwasmiddelen bevatten een oxyderend reagens (’bleekmiddel’), meestal natriumpercarbonaat. Tijdens het wasproces lost het perzout op en zorgt voor de vorming van waterstofperoxide (H2O2), dat zich kan splitsen in water en een reactieve zuurstofgroep.
H2O2 + OH- ––> H2O + OOHDe vrijgekomen OOH- is erg reactief en zorgt voor het afbreken en ontkleuren van de kleurstofvlekken. Natriumpercarbonaat heeft echter een belangrijk nadeel. De ontleding ervan in water en in reactief zuurstof vindt pas goed plaats bij een hoge temperatuur. Vanaf 60°C ontleedt het steeds gemakkelijker en de maximale bleekwerking wordt bereikt bij ca. 90°C. Zoals we al zagen, is een groot deel van het wasgoed tegenwoordig gekleurd en het bevat vaak tere weefsels. Dit wasgoed kan men bij hooguit 60°C, of liever nog lager, wassen. Bij deze temperaturen werkt percarbonaat echter duidelijk minder en is niet meer zo effectief. Vanzelfsprekend heeft men getracht daarvoor een oplossing te vinden en daarin is men geslaagd door toevoegen van een extra stof, het TAED (tetra-acetyl-ethyleendiamine) met als chemische formule:
17
CH3
C N
CH3
C
H
H
C
C
H
H
O
C
Enzymen
CH3
N C
CH3
O
TAED reageert reeds bij lage temperatuur met waterstofperoxide onder vorming van perazijnzuur.
H2 O2 + OH- + TAED ––> ––> H2 O + Tri AED + CH3
O
De toepassing van enzymen in wasmiddelen dateert al van vóór de Eerste Wereldoorlog. Het was de Duitse chemicus Otto Röhm, die in 1913 een octrooi verkreeg voor de toepassing van enzymen in een voorwas-/inweekmiddel. Het betrof hier een eiwitsplitsend enzym uit dierlijk pancreas, maar gezien de alkaliteit van het wasproces moet betwijfeld worden of dit enzym een reële bijdrage kon leveren aan het vuilverwijderingsproces. Niettemin heeft dit ‘wondermiddel’ een halve eeuw bestaan in diverse Europese landen.
C O
O-
Dit perazijnzuur oxydeert vlekken al bij lagere temperaturen. Men noemt TAED daarom ook wel een bleekactivator. Reeds bij 30°C begint perazijnzuur te werken, terwijl boven 60°C nauwelijks een verdere verbetering van de bleekwerking meer optreedt. In de loop van de tijd is de verhouding natriumpercarbonaat/TAED steeds aangepast aan de eisen van de moderne wasomstandigheden. Daarnaast wordt aan het bleeksysteem een kleine hoeveelheid bleekstabilisator (fosfonaten) toegevoegd om te zorgen dat het bleeksysteem gedurende de gehele wastijd actief blijft en niet wordt beïnvloed door eventueel aanwezige, ongewenste, metaalionen in het wassop.
Relatieve activiteit (%)
O
100% 80% 60% 40% 20%
20
30
40
50
60
70
80
Temperatuur (ºC)
De relatieve activiteit van een proteolytisch enzym als functie van de temperatuur bij pH=10.
Aan het eind van de jaren vijftig kwam de grote doorbraak. Er werd ontdekt dat proteolytische (=eiwitsplitsende) enzymen, die door micro-organismen waren geproduceerd, een veel hogere activiteit en stabiliteit bezaten dan de proteasen die uit het pancreas bereid waren. Het enorme succes van alkalische proteasen in wasmiddelen leidde ertoe dat thans enzymen worden verwerkt in meer dan 90% van de wasmiddelen in de meeste Europese landen. De eigenschappen waaraan een enzym moet voldoen om geschikt te zijn voor verwerking in wasmiddelen volgen uit de condities waaronder het enzym z'n werk moet doen, namelijk in het sop, in aanwezigheid van diverse wasmiddelcomponenten, bij een pH tussen 7 en 11 en over een breed temperatuurgebied. Daarnaast is het belangrijk dat de enzymen hun activiteit behouden, zowel bij opslag van het wasmiddel in het magazijn als in de winkel. Aangezien proteasen zeer specifiek inwerken op bepaalde eiwitten, is het verder belangrijk dat de enzymen over een breed spectrum werken, om zodoende zoveel mogelijk in het vuil aanwezige eiwitten af te breken. Vlekken waarin eiwitten een belangrijk bestanddeel vormen, zijn o.a. transpiratie-, bloed- en sommige voedselvlekken. Enzymen zijn zelf complexe eiwitmoleculen en ze komen voor in alle levende cellen. Enzymen voor wasmiddelen worden op een economisch aantrekkelijke manier verkregen door bacteriën of andere micro-organismen te kweken die deze enzymen kunnen produceren. Door zorgvuldige selectie van in de natuur voorkomende micro-organismen heeft
18
men de beschikking gekregen over de verschillende typen enzymen. Vele enzymen werken, zoals gezegd, heel specifiek. Pas na een zeer lange periode van onderzoek in laboratoria kan worden aangetoond welk micro-organisme het meest effectief een enzym met de gewenste eigenschappen produceert. In de laatste tien jaar is het mogelijk geworden micro-organismen met behulp van moderne biotechnologie aan te passen voor hun specifieke productietaak. Het organisme wordt op een zodanige wijze gemodificeerd dat het benodigde enzym sneller en in grotere hoeveelheden kan worden geproduceerd.
De activiteit van enzymen stijgt met het toenemen van de temperatuur tot een maximum van 60°C; boven deze temperatuur verliezen ze snel hun activiteit en daarom zijn enzymen bijzonder geschikt voor het wassen op lage temperatuur. . Tijdens het wasprogramma stijgt de temperatuur geleidelijk, waardoor de enzymen hun werk steeds beter gaan doen. Door het lage waterniveau in de moderne wasmachine geschiedt het opwarmen echter dikwijls zeer snel; daarom wordt bij sommige wasmachines de temperatuur enige tijd op 40°C gehouden om zodoende
Enzym
Vuil Actief Centrum Het enzymmolecuul hecht zich met zijn actieve centrum gedurende korte tijd aan een eiwitmolecuul en ’klieft’ dit in stukken om - zelf ongewijzigd - een nieuwe plaats voor zijn knipwerk uit te zoeken.
een optimale enzymwerking te verkrijgen. Enzymen zijn ook uitermate milieuvriendelijk, omdat ze meestal voor het einde van het wasproces al volledig zijn gedeactiveerd en vervolgens geheel worden afgebroken. Onder invloed van het protease-enzym kunnen eiwitmoleculen in het vuil, die zijn opgebouwd uit aminozuren, chemisch in brokken worden gesplitst. Die brokstukken lossen gemakkelijk op in water en kunnen op die manier worden verwijderd. Naast eiwitsplitsende enzymen (proteasen) worden ook amylasen (voor de splitsing van zetmeelachtig vuil) en lipasen (vetsplitsende enzymen) toegepast. Voor speciale toepassing (voorkomen van het pluizen van katoen) wordt ook gebruik gemaakt van cellulasen. Onder invloed van het vetsplitsende enzym lipase (een ’vetoplosser’) worden vettige vlekken, zoals lippenstift, boter, olijfolie, kookvetten en vlekken in kragen en manchetten gesplitst in oplosbare componenten. Het zetmeelsplitsende enzym amylase wordt aan sommige wasmiddelen toegevoegd om bijvoorbeeld de verwijdering van chocolade-, vla-, pap- en sausvlekken te vergemakkelijken. Het gebruik van cellulase in vooral color- en fijnwasmiddelen heeft tot doel de pluisjes aan het oppervlak van katoen af te breken. Hierdoor blijft het oppervlak van het katoen mooier, waardoor de kleuren na langdurig wassen sprekender blijven en de kleding er langer als nieuw uit blijft zien.
19
Optische witmiddelen Vele natuurlijke vezels, zoals katoen, zijn van nature niet helemaal zuiver wit en vergelen bovendien na verloop van tijd. Nieuwe, witte textiel bevat veelal relatief veel optisch witmiddel om het er zo stralend mogelijk uit te laten zien. Men wil echter graag dat deze textielvezels er ook na het wassen net zo helder wit uit blijven zien. Om dit te bereiken, bevatten hoofdwasmiddelen met een bleekmiddel tevens optische witmiddelen, ook wel fluorescers genaamd. Ook vloeibare wasmiddelen kunnen een optisch witmiddel bevatten. Deze stoffen kunnen de
IR
UV
onzichtbare ultra-violette (UV) straling uit het daglicht absorberen en de op die manier opgenomen energie weer afstaan in de vorm van zichtbaar blauw licht. Dit verhoogt de reflectie van het textiel in het blauwe deel van het zichtbare spectrum en doet het textiel witter lijken. Er is hierbij sprake van een optisch effect. Daarom spreekt men van optische witmiddelen. Tijdens het wasproces hechten de fluorescers zich als een dun laagje aan de vezel. Niet alleen wordt de vergeling onzichtbaar gemaakt, het wasgoed ziet er zelfs witter uit dan onder kunstlicht, dat geen UV-straling bevat.
IR
UV
Fluorescers UV= Ultraviolet IR = Infrarood
UV= Ultraviolet IR = Infrarood
Textiel
Textieloppervlak dat niet met een fluorescer is behandeld: licht in het UV-gebied blijft ‘onzichtbaar’.
Textiel
Indien het textieloppervlak met een fluorescer is behandeld, wordt het aanwezige UV-licht geabsorbeerd en weer als zichtbaar (blauw) licht uitgestraald. De helderheid wordt daardoor verhoogd.
Polymeren: anti-vergrauwingsmiddelen, soil release polymeren en kleurbeschermers
• kleurstof wordt losgemaakt van het textiel • verwijderde kleurstoffen verspreiden zich in het wassop • de kleurstoffen zetten zich af op het textiel en veroorzaken verkleuring en/of vergrauwing.
Het losgemaakte vuil moet geen kans krijgen opnieuw neer te slaan op het textiel. We zagen al dat de losgemaakte vuildeeltjes worden omgeven door een laag van oppervlakte-actieve stoffen die dit voor een groot deel voorkomen. Ook de waterontharders helpen daarbij een handje. Bovendien wordt aan een wasmiddel een kleine hoeveelheid natriumcarboxymethylcellulose (NaCMC) toegevoegd. De structuur van deze stof vertoont veel overeenkomst met die van de katoenvezel. Hij hecht zich dan ook sterk aan het katoen en geeft het een elektrische lading. Op die manier wordt voorkomen dat de vuildeeltjes zich weer aan de vezel hechten waardoor vergrauwing van het textiel wordt tegengegaan.
Wasmiddelen voor de gekleurde was bevatten tegenwoordig vaak kleurbeschermers in de vorm van een polymeer. Het is gebleken dat door interactie met zo’n polymeer de verwijderde kleurstofdeeltjes in het waswater gestabiliseerd kunnen worden, zodat ze niet meer op andere artikelen neerslaan en vergrauwing dus kan worden voorkomen. Het polymeer polyvinylpyrrolidone (PVP) blijkt zeer effectief te werken en dit type wordt dan ook veel in de wasmiddelenindustrie toegepast.
Ook soil release polymeren kunnen in wasmiddelen aanwezig zijn. Dit zijn grote moleculen die hechten aan het textiel en die er voor zorgen dat de vlekken gemakkelijker kunnen worden verwijderd. Doordat het wasgoed kleurrijker wordt, krijgen we ook steeds meer te maken met het verkleuren van wasgoed door losgemaakte kleurstof die zich van het ene artikel op het andere kan afzetten. Dit proces kan simpelweg in drie stappen worden verdeeld, die na elkaar plaatsvinden:
20
Parfum De meeste wasmiddelen bevatten een parfum. Dit is niet alleen aanwezig om het product zelf aangenaam te laten ruiken of om een aangename geur te verspreiden tijdens het wassen, maar vooral om na het gehele wasproces aan het schone wasgoed een aangename, frisse geur te geven waardoor de schoonperceptie wordt onderstreept en het prettiger is de gewassen artikelen te dragen of te gebruiken. Veel onderzoek wordt gedaan naar parfums die ervoor kunnen zorgen dat de kleding langer fris blijft ruiken. Een parfum bestaat uit een groot aantal componenten (enkele honderden verschillende stoffen), waar-
door het mogelijk is een uniek parfum te vinden dat goed past bij de samenstelling van het wasmiddel en waardoor aan elk product zijn eigen karakteristieke geur kan worden gegeven. Veel aandacht is de laatste tijd gegeven aan de milieu-aspecten, de transparantie naar de consument en de wet- en regelgeving over parfums. Zo bevatten de moderne parfums geen polycyclische musks meer en wordt in het kader van de ‘Detergent Regulation’ vermelding gemaakt van 26 mogelijke allergene bestanddelen. Een en ander is op de verpakking van moderne wasmiddelen te vinden en dus voor de consument zelf te controleren. Een parfum in een wasmiddel is niet 100% stabiel. Het neemt langzaam in kracht af en daarom verdient het aanbeveling altijd met een relatief vers product te wassen.
Hulpstoffen en anorganische zouten Belangrijke hulpstoffen die veel in wasmiddelen voorkomen zijn natriumsulfaat, natriumcarbonaat en natriumsilicaat. Deze stoffen zijn belangrijk tijdens het productieproces om optimale poedereigenschappen te verkrijgen (dichtheid, strooibaarheid van het poeder). Ook in de was zorgen deze zouten voor de juiste wasomstandigheden (pH, alkaliteit), zodat de andere wasmiddelingrediënten optimaal werken. Tevens helpen deze hulpstoffen om de wasmachine te beschermen tegen ongewenste slijtage.
7. Fabricage van wasmiddelen Waspoeders Een waspoeder is samengesteld uit een basispoeder met o.a. de wasactieve stoffen en een aantal nagedoseerde ingrediënten, zoals bijvoorbeeld enzymen en parfum. Het basispoeder kan op twee manieren worden gemaakt: via sproeidrogen of via de zogenaamde ‘Non Tower Route’ (NTR). Reeds lang is het mogelijk een voor de consument aanvaardbaar poeder te produceren via het zgn ’sproeidroogproces’. Hierbij worden ingrediënten in water opgelost en met elkaar vermengd tot een verpompbare ’slurry’. Deze wordt vervolgens bij een hoge temperatuur en onder hoge druk via een aantal sproeikoppen boven in een sproeitoren versproeid. Door het inblazen van warme lucht wordt daarbij het water verdampt en er resulteert een poeder dat dan weliswaar geen water, maar wel veel lucht bevat. Met dit proces kunnen relatief lichte poeders worden gemaakt. Voor zwaardere, geconcentreerde producten bestaat, zowel bij de consumenten als bij fabrikanten en supermarkten, belangstelling. Vermindering van transport-, opslag- en benodigde schapruimte in de winkels heeft grote voordelen, terwijl ook de hoeveelheid verpakkingsmateriaal - en daarmee het afval - sterk kan worden gereduceerd. Echter, een te geconcentreerd poeder heeft ook nadelen. De consument kan minder gemakkelijk nauwkeurig doseren en heeft tevens, zoals uit wasgewoonte-onderzoeken blijkt,
21
de neiging te veel poeder te doseren. Verder heeft een te geconcentreerd poeder veelal minder goede oploseigenschappen, waardoor het risico ontstaat dat productresten in de wasmachine en op de kleding achterblijven. Het doel blijft om een zodanig effectief poeder te maken dat met weinig wasmiddel een schone was wordt verkregen. De laatste jaren zijn dan ook grote veranderingen opgetreden in de productieprocessen van wasmiddelen, omdat
Het sproeidroogproces
Grondstoffen basispoeder + water
steeds hogere eisen aan de wasmiddelen worden gesteld. • Het wasmiddel moet geconcentreerd zijn. • Het wasmiddel moet snel oplossen bij een lage temperatuur. • Het wasmiddel moet goed strooibaar zijn om met hoge snelheid te kunnen worden verpakt en gemakkelijk te kunnen worden gedoseerd door de consument.
Sproeitoren
Luchtzuivering
Slurry
Slurry maken
Hete lucht
Basispoeder verlaat de sproeitoren bij +/- 80 ºC Luchtinlaat
Oven
Gezuiverde lucht
• Het wasmiddel moet stabiel zijn, zowel wat structuur als wat eigenschappen betreft. • Het wasmiddel moet zo milieuvriendelijk mogelijk worden geproduceerd. • Het wasmiddel moet met minder chemicaliën per was toch een schoon resultaat geven. Concentreren betekent voor de fabrikant minder transport- en opslagkosten, maar ook minder verpakkingsmateriaal. Voor de supermarkten betekent het dat de wasmiddelen minder ruimte op de schappen innemen en voor de consument is een geconcentreerd product handiger in het gebruik en het neemt minder plaats in bij de wekelijkse boodschappen. Het concentreren van het product kan op twee manieren geschieden, namelijk door vermindering van het gewicht of door vermindering van het volume. Nog steeds wordt veel onderzoek gedaan naar de verlaging van het gewicht door: a) het ontwikkelen van actievere componenten b) het verminderen van fabricagehulpstoffen. Zo zijn, na 1992, na de fosfaten, ook de sulfaten voor een gedeelte uit de wasmiddelen weggelaten zonder dat daardoor de strooibaarheid en het oplosgedrag nadelig werden beïnvloed. De verkleining van het volume kon worden bereikt door de ’pakdichtheid’ te verhogen. De pakdichtheid (P) is afhankelijk van de volgende drie factoren:
22
a) de hoeveelheid lucht tussen de deeltjes (εb = bedporositeit) b) de hoeveelheid lucht in de deeltjes (εd = deeltjesporositeit) c) de kristallografische dichtheid (K) van de diverse grondstoffen.
P = K (1 - εd) (1 - εb) De hoeveelheid lucht tussen de deeltjes, de zogenaamde ’bedporositeit’, is vooral afhankelijk van de diameterverdeling en de vorm van de deeltjes. Unilever beschikt over een aantal octrooien die betrekking hebben op het verlagen van de bedporositeit door het vullen van de poriën tussen de relatief grote korrels met kleinere deeltjes. Een beperkende factor daarbij is echter dat de strooibaarheid goed moet blijven, vooral voor toepassing in snelle vulmachines. Het bekende sproeidroogproces, waarbij de diverse wasmiddelcomponenten eerst worden opgelost, waarna het oplosmiddel (water) vervolgens op hoge temperatuur wordt verdampt, heeft in principe slechts beperkte mogelijkheden voor het verlagen van zowel de bed- als de deeltjesporositeit. De maximale dichtheid die voor een basispoeder van een wasmiddel met dit proces kan worden verkregen, is 600-700 kg/m3. Typisch ligt de dichtheid tussen de 400 en 600 kg/m3. Een verdere compactering heeft men kunnen bereiken door de wasmiddeldeeltjes te vermalen en te
laten agglomereren, maar de grote doorbraak naar meer geconcentreerde en zwaardere poeders is gekomen door de zgn ’Non-Tower-Route’ (NTR). Het NTR-proces wordt gekenmerkt door een hoge effectiviteit, waarbij het sproeidrogen geheel achterwege blijft. Een veel minder water bevattend beginmengsel wordt in een efficiënte menger geagglomereerd tot ruwe, primaire korrels, waarbij grote afschuifsnelheden worden toegepast. Er wordt hierdoor voldoende warmte ontwikkeld om plastische deformeerbaarheid van de juist gevormde, nog poreuze, korrels te waarborgen. Die energie-input is echter veel lager dan bij toepassing van het sproeidrogen. In een tweede menger vindt vervolgens bij een lage afschuifsnelheid compactering en afronding plaats. In het wervelbed - als laatste processtap - is nadrogen niet meer noodzakelijk en wordt het poeder alleen gekoeld. Dit proces wordt continu uitgevoerd met een capaciteit van 20 tot 30 ton per uur. Naast de grote energiebesparing wordt ook op watergebruik bespaard ter grootte van 200 - 400 liter per ton waspoeder. Andere milieuvoordelen zijn de vermindering van de afvalstromen zoals die zich bij het sproeidrogen voordoen, alsmede de mogelijkheid sneller afbreekbare oppervlakte-actieve stoffen te kunnen toepassen, die te hittegevoelig zijn voor een sproeidroogstap. Het eindproduct is zeer geconcentreerd, waardoor voor een totaal wasmiddel een basispoeder ontstaat met een hoge dichtheid (ca. 900 kg/m3). Typisch zijn dit dichtheden tussen de 700 en 1000 kg/m3). Een volledig waspoeder bestaat echter niet alleen uit een
Het Non Tower Route (NTR) proces
Wasactieve stoffen Builder Zouten etc. ‘Fluid Bed’
Recycler
Afscheiding naar korrelgrootte
min mogelijk milieubelasting, d.w.z. chemicaliëngebruik per was. Volgens deze ultra-moderne principes worden in de Unilever-fabrieken in Europa de meest optimale waspoeders gemaakt.
Vloeibare wasmiddelen Menger
Temperatuur gecontroleerd luchtsysteem
Geconcentreerd basispoeder verlaat de fabriek
Het energiebesparende NTR productieproces: zonder sproeidroogtoren. basispoeder maar is een mengsel van diverse componenten: - een mengsel van poeders dat tezamen een eindproduct met de juiste dichtheid (verhouding tussen gewicht en volume) voor de consument moet geven. - ingrediënten die uit oogpunt van kwaliteit en stabiliteit beter achteraf aan dit mengsel kunnen worden toegevoegd. Dit zijn bijvoorbeeld het bleekmiddel, de enzymen en het parfum.
23
De dichtheid van het geproduceerde poeder van het uiteindelijke complete wasmiddel kan worden bepaald door de optimale mix van: • basispoeder (gesproeidroogd of NTR) • nagedoseerde componenten. Deze mix geeft een hoeveelheid wasmiddel in gewicht en volume die aansluit bij de wasgewoonte van de consument, daarbij zorgend voor een schone was met zo
Vloeibare wasmiddelen worden in het algemeen geproduceerd in grote mengketels met een roerwerk. Eerst worden zowel de vloeibare ingrediënten als de vaste stoffen (zoals oppervlakte-actieve stoffen in combinatie met stoffen eerder genoemd in het vorige hoofdstuk) gewogen en gedoseerd. De vaste stoffen bestaan uit twee groepen: bijna alle stoffen moeten worden opgelost (zoals natriumcarbonaat of natriumcitraat), maar een enkele andere stof moet goed worden gedispergeerd (verdeeld) in de vloeistof. Het is vooral van belang dat de juiste dikte van het product wordt verkregen, omdat het stabiel moet zijn tot het moment dat het bij de consument wordt gebruikt. Het is essentieel dat overal in de ketel eenzelfde samenstelling wordt verkregen. Het product kan worden verwarmd en/of gekoeld. Dit hele proces is computergestuurd. Tot slot worden, indien nodig, kleurstoffen, parfum en andere kleine ingrediënten met een speciale functie toegevoegd. Daartoe behoren o.a. conserverings-
wasmiddel ‘voor de witte was’ bevat geen bleekmiddel maar zal in dat geval wel een optisch witmiddel bevatten om vergrauwing/vergeling tegen te gaan.
Wastabletten
Mengketels voor de fabricage van vloeibare wasmiddelen. middelen die er voor zorgen dat de kwaliteit voor de levensduur van het product is verzekerd. Het goed gemengde product wordt bewaard in opslagtanks van waaruit het naar snellopende vulmachines wordt gepompt. De huidige vloeibare wasmiddelen worden gefabriceerd op waterbasis. De dikte van het wasmiddel (de viscositeit) wordt voornamelijk door de opgeloste wasactieve stoffen bepaald en dus de mate van concentratie van het wasmiddel. Het wasmiddel moet niet te dun zijn (dan loopt het te snel onderin de wasmachine) en niet te dik (dan verdeelt het zich te langzaam in de was bij korte wasjes). Vloeibare wasmiddelen zijn altijd mengbaar met water. Een vloeibaar wasmiddel bevat geen bleekmiddel. Een opgelost bleekmiddel zou, in de waterige omgeving, de enzymen oxideren en deze onwerkzaam maken terwijl het daarbij zelf ook niet stabiel blijft. Ook een vloeibaar
24
In 1998 zijn voor het eerst, naast poedervormige en vloeibare wasmiddelen, wastabletten voor de textielwas op de Nederlandse markt verschenen. Deze wastabletten zijn ontwikkeld na uitvoerig consumentenonderzoek. Hieruit is gebleken dat er behoefte bestaat aan een gemakkelijke methode om precies de juiste hoeveelheid wasmiddel te doseren. Op deze manier wordt het gemak voor de consument, die geen poeder meer hoeft af te meten, gecombineerd met een optimale benutting van de wasingrediënten zonder het milieu onnodig te belasten door overdosering. Aan goede tabletten voor de textielwas worden tegenstrijdige eisen gesteld. Enerzijds moet het tablet sterk genoeg zijn om het verpakken en het transport naar de consument ongeschonden te doorstaan. Dit vereist een hard tablet. Anderzijds moet een tablet snel oplossen in de was bij een lage watertemperatuur. Dit vereist een zacht tablet. Na uitgebreid onderzoek is het mogelijk gebleken een geconcentreerd waspoeder te maken met speciale toevoegingen voor het verbeteren van de tablet kwaliteit dat bij samenpersen in een tabletteermachine een tablet oplevert dat beide eigenschappen van sterkte
en oplosbaarheid combineert. Essentieel hierbij is dat een relatief zwaar basispoeder wordt gebruikt dat via het NTR-proces is gemaakt om tot een voldoende sterk, goed oplosbaar, zwaar en toch klein tablet te kunnen komen. De dichtheid van een tablet voor de textielwas is typisch ca. 1400 kg/m3 Om industriële productie mogelijk te maken, moet het tabletteren gebeuren bij hoge snelheden in een roterende tabletteermachine. Met het soort machines zoals afgebeeld, worden vele tienduizenden tabletten per uur geproduceerd.
Tabletteermachine.
8. Veiligheid, milieu en wasmiddelen Veiligheid Met wasmiddelen komen we dagelijks in contact. Ze komen op onze huid en kunnen, bijvoorbeeld, onder ongunstige spoelomstandigheden, in kleine hoeveelheden achterblijven in onze kleding. Misschien snuiven we er ook weleens wat van op. Wasmiddelen moeten onder de normale gebruiksomstandigheden, maar ook bijvoorbeeld bij overdosering, geen enkel risico voor onze gezondheid vormen. De grondstoffen die in wasmiddelen worden gebruikt, worden daarom zorgvuldig onderzocht. Veel tijd en aandacht wordt besteed aan onderzoek naar de effecten op de huid en bij het inademen van producten. Unilever heeft daarvoor een speciaal researchlaboratorium ingericht, waar niet alleen onderzoek op dit gebied wordt uitgevoerd, maar waar ook de uiteindelijke beslissing ligt of een product in de voorgestelde samenstelling op de markt mag worden gebracht. Zelfs bij de allereerste test van een product onder een kleine groep consumenten is de goedkeuring van dit laboratorium noodzakelijk. Het oordeel van deze experts is beslissend.
Afvalwaterzuiveringszuiveringsinstallatie (AWZI) Kralingseveer van het Hoogheemraadschap van Schieland en de Krimpenerwaard nabij de Van Brienenoordbrug in Capelle a/d IJssel.
25
1980
2005
Milieu Wasmiddelen worden, nadat ze bij het wassen en reinigen hun functie hebben vervuld, afgevoerd naar het riool. Zij vormen een bestanddeel van het huishoudelijk afvalwater, naast voedselresten en de spoeling van bad, douche en toilet. Eigenlijk is wassen dus niets anders dan het verplaatsen van vuil naar het milieu. Wasmiddelen worden gewoonlijk in een ruime hoeveelheid water gebruikt en dat waswater wordt daarna afgevoerd. Dat lozen van gebruikt waswater, via afvalwaterzuiveringsinstallaties (AWZI’s), mag niet schadelijk zijn voor het oppervlaktewater. Vroeger loosden deze riolen rechtstreeks op rivieren, plassen, meren en zelfs op grachten. Wanneer dan ook nu overwogen wordt aan een wasmiddel een nieuw ingrediënt toe te voegen, is het niet alleen belangrijk of dit een betere waswerking heeft, maar ook of het aanvaardbaar is voor lozing in afvalwater en geen ongewenste effecten veroorzaakt bij de AWZI’s. De afvalwaterzuivering is een overheidstaak die het algemeen belang dient. Op haar beurt dient de wasmiddelenindustrie ervoor te zorgen, dat de ingrediënten uit wasmiddelen zoveel mogelijk uit het afvalwater verdwijnen zonder daarbij de zuivering te verstoren. Aan de keuze van een bepaald ingrediënt gaat veel onderzoek vooraf. Bepaald moet worden hoeveel van de stof in het afvalwater terechtkomt, in hoeverre deze zich zal verspreiden en wanneer hij uit het oppervlaktewater
26
Tegenwoordig meer wassen met minder poeder en minder verpakking. zal zijn verdwenen. Dit alles om te voorkomen dat er permanente afbraakproducten worden gevormd. Wanneer een ingrediënt namelijk niet goed wordt afgebroken en wel in grote hoeveelheden in het afvalwater voorkomt, bestaat de mogelijkheid dat de stof het natuurlijk evenwicht van planten en dieren in het oppervlaktewater, de lucht of de grond aan de slootkanten verstoort. Het is daarbij belangrijk een onderscheid te maken tussen organische en anorganische stoffen. Anorganische stoffen, zoals mineralen en bijvoorbeeld natriumpercar-
bonaat, komen verspreid in de natuur voor. Of het gebruik van deze stoffen aanvaardbaar is voor het milieu, hangt af van de mate waarin ze in het milieu terechtkomen ten opzichte van de ’geen-effectconcentratie’. Onder organische stoffen, koolstofverbindingen, valt al het plantaardig materiaal, maar bijvoorbeeld ook zeep en oppervlakteactieve stoffen. Ons huishoudelijk afvalwater bevat een grote hoeveelheid organische stoffen. De meeste zijn afkomstig van voedselresten en faecaliën. Zo’n 10 à 15% ervan is afkomstig van was- en reinigingsmiddelen.
In afvalwaterzuiveringsinstallaties (AWZI’s) worden de organische stoffen zoveel mogelijk uit het afvalwater verwijderd. De zogenaamde ’biologische afbreekbaarheid’ van organische stoffen speelt daarbij de belangrijkste rol.
Wasmiddelingrediënten In 1994 is er in Nederland zeer uitgebreid onderzoek gedaan naar het gedrag van de voornaamste wasactieve stoffen die in was- en reinigingsmiddelen worden gebruikt, onder de huidige omstandigheden van inzameling, zuivering en lozing van huishoudelijk afvalwater. Gebleken is dat deze stoffen (alkylbenzeensulfonaat, alcoholethoxylaat, alcoholethyloxysulfaat en zeep - zie hoofdstuk De Chemie van Wasmiddelen) voor meer dan 99% uit het afvalwater worden verwijderd. De waarschijnlijke concentraties in het ontvangende oppervlaktewater zijn ongeveer een factor 100 lager dan concentraties waarbij nadelige gevolgen voor het milieu te verwachten zijn. Interessant bij dit onderzoek was de waarneming dat de afbraak van deze stoffen reeds in het riool begint en de verwijdering duidelijk beter is dan het gemiddelde zuiveringsrendement van de zuiveringsinstallaties voor organische stoffen. Andere belangrijke bestanddelen van wasmiddelen zijn de waskrachtversterkers of ’builders’. Met het oog op de gebruikte hoeveelheden is zeoliet de belangrijkste
27
’builder’. In mindere mate worden ook soda, zeep en polycarboxylaten, al of niet als hulpmidddel, toegepast. Zoals eerder beschreven, zijn zeolieten onoplosbaar in water. Bij afvalwaterzuivering komen zij in het zuiveringsslib terecht. Bij de in de praktijk te verwachten hoeveelheden zijn zeolieten niet toxisch voor waterorganismen, plant en dier. Polycarboxylaten nemen Ca- en Mg-ionen op uit het water en worden hierdoor onoplosbaar in water. Bij afvalwaterzuivering komen zij eveneens in het zuiveringsslib terecht en worden zo voor meer dan 95% uit het afvalwater verwijderd. De in de praktijk te verwachten concentraties aan polycarboxylaten zijn uiterst laag en hebben geen effect op waterorganismen, plant en dier. Door het omvangrijke gebruik van fosfaten in was- en reinigingsmiddelen is de wasmiddelenindustrie in de periode 1970-1990 sterk in opspraak geraakt. Uitgebreid onderzoek naar de vervanging van fosfaten heeft tot toepassing van de hierboven genoemde stoffen geleid. Eind jaren tachtig werd met de Nederlandse overheid overeengekomen het gebruik van fosfaten in wasmiddelen per 1 januari 1990 te staken. Een duidelijke verbetering van de kwaliteit van het oppervlaktewater vermindering van algengroei - kan echter pas worden verwacht als in het hele stroomgebied van Rijn en Maas het afvalwater wordt gedefosfateerd en ook de agrarische sector fosfaatlozingsbeperkingen invoert. De toepassing van TAED heeft het, alweer zo’n 35 jaar geleden, mogelijk gemaakt de hoeveelheid bleekmiddel
per was tot minder dan de helft te reduceren. Verder wordt tegenwoordig in wasmiddelen geen natriumperboraat meer gebruikt maar natriumpercarbonaat. Dit ingrediënt wordt afgebroken tot soda en zuurstof die ook beide als zodanig in de natuur voorkomen. De bleekactivator zelf (TAED), wordt in het wasproces praktisch volledig omgezet in DAED dat vervolgens bij afvalwaterzuivering snel en volledig biologisch wordt afgebroken. De enzymsystemen zijn in de regel gebaseerd op eiwitverbindingen die in de natuur - dus ook bij afvalwaterzuivering - kunnen worden afgebroken. Ongewenste effecten in het oppervlaktewater zijn nimmer vastgesteld.
Wasmiddelgebruik De aanbevolen wasmiddeldosering is de laatste 25 jaar tot de helft verminderd. De laatste paar jaren is hierin een stabilisatie opgetreden, mede bepaald door de gewoontes en wensen van de consument. Weliswaar is het aantal wassen toegenomen, maar de diverse ontwikkelingen in het gehele wasproces hebben aan een integrale milieuwinst bijgedragen. • We noemden reeds de verlaging van het gebruik van bleekmiddel door toepassing van een bleekactivator. • Door de toepassing van enzymsystemen kan het gebruik van andere ingrediënten worden gereduceerd.
• Door vernieuwing van de technologie voor de bereiding van waspoeders kan een aantal hulpstoffen achterwege worden gelaten. Deze nieuwe poederprocestechnologie maakt de bereiding van zeer efficiënte poeders mogelijk waardoor op vele aspecten van het productieproces energie kan worden bespaard. Verder is een interessante integrale milieuwinst behaald uit het feit dat het energieverbruik voor een hoofdwas in de wasmachine in de laatste 25 jaar met ruim 60% kon worden verminderd door verlaging van de wastemperatuur. Optimalisering van de wasactieve stoffen en het gebruik van een bleekactivator en van enzymsystemen hebben die temperatuurverlaging mogelijk gemaakt. Ook de efficiëntere en energiezuiniger programma’s in moderne wasautomaten hebben significant bijgedragen aan een verlaging van het energieverbruik van het wasproces. De moderne wasmachine programma’s met hogere belading aan textiel en minder watergebruik vereisen dan ook andere wasmiddelen dan 25 jaar geleden.
in eerste instantie door de hoeveelheid verpakking ’aan de bron’ te beperken. Dit betekent dat men producten probeert te ontwikkelen waarvoor per gebruikseenheid zo min mogelijk verpakking nodig is, de zogenaamde kwantitatieve preventie. Geconcentreerde wasmiddelen zijn hiervan een goed voorbeeld. In de afgelopen twintig jaar is de hoeveelheid verpakkingsmateriaal hierdoor al met ongeveer 20% per kilogram wasmiddel gedaald. Dat komt neer op een vermindering van zo’n vier miljoen kilo afval per jaar in Nederland! Ook streeft men ’aan de bron’ naar het gebruik van verpakkingsmateriaal dat zo min mogelijk belasting voor het milieu oplevert: kwalitatieve preventie. Behalve flessen voor vloeibare wasmiddelen, zijn veelal ook de etiketten tegenwoordig van hetzelfde materiaal, zodat zij beter geschikt zijn voor recycling. Tot slot heeft men de mogelijkheid tot herverwerking. Reeds lange tijd maakt men gebruik van kringlooppapier. Alle kartonnen verpakkingen bestaan inmiddels voor 80% uit dit materiaal. In toenemende mate wordt ook kringloopplastic in kunststof verpakkingen toegepast. De internationaal overeengekomen aanbevelingen.
Consument en communicatie Verpakkingen Ook met de keuze van verpakkingsmateriaal voor poedervormige en vloeibare wasmiddelen doen fabrikanten hun best het milieu zo min mogelijk te belasten. Dit gebeurt
28
In 1997 is op Europese schaal gestart met een campagne van de wasmiddelenfabrikanten verenigd in de A.I.S.E. (Association Internationale de la Savonnerie, de la Détergence et des Produits d’Entretien) om de effecten van wasmiddelen op het milieu te reduceren. Eind 1998
gaf ook de Nederlandse Vereniging van Zeepfabrikanten het startschot voor de campagne ‘Met minder net zo schoon’. Bedrijven die aan dit programma deelnemen, zijn te herkennen aan de symbolen zoals hier zijn weergegeven en aan de wastips op de wasmiddelverpakking. Het eerste programma is gebaseerd op een gezamenlijke
afspraak om in de periode van 1996 tot 2001 het gebruik van wasmiddel, verpakkingsmateriaal en biologisch nietafbreekbare stoffen omlaag te brengen en tevens het energieverbruik in het wasproces te verminderen. Ook voorlichting aan consumenten maakt deel uit van dit programma. Kortom, het is een stimulans voor alle betrokkenen, inclusief de consument, tot efficiënt wassen. Het meer centraal plaatsen van de consument en het bevorderen van de communicatie uit zich in een aantal aanbevelingen en wassymbolen die we op de huidige wasmiddelen aantreffen. Deze symbolen hebben tot doel te stimuleren tot een zo efficiënt mogelijk wasproces. In de praktijk betekent dat: wassen op de laagst aanbevolen temperatuur, wassen met een volle trommel, doseren volgens de wasvoorschriften en minder verpakkingsmateriaal gebruiken. Na deze initiatieven van de wasmiddelenindustrie zijn de communicatie-campagnes gericht op de consument voortgezet. Ook zijn er andere afspraken en wetten gekomen met voor de consument zichtbare gevolgen: het in werking treden in 2005 van de zogenaamde ‘Detergent Regulation’. Deze Europese wetgeving die samen met de Europese organisatie van wasmiddelenfabrikanten (A.I.S.E.) tot stand is gekomen, beoogt o.a. de consument meer duidelijkheid over de producten te geven.
Dit wordt op drie manieren bereikt: • vermelding van het aantal wassen per verpakking • productinformatie op de website van de producent • een meer uitgebreide ingrediëntendeclaratie op de verpakking met o.a. 26 mogelijk allergene parfumbestanddelen voor zover aanwezig.
Buiten bereik van kinderen bewaren.
Oogcontact vermijden. Bij oogcontact grondig uitspoelen met water. Na gebruik de handen afspoelen en drogen.
Het symbool voor duurzame reiniging wordt toegepast op alle was- en reinigingsmiddelen. Dit zijn de zogenaamde sustainablecleaning symbolen; zie voorbeeld. Voor een beter en vooral veiliger gebruik zijn er nu ook Europees geharmoniseerde icoontjes beschikbaar. Dit zijn de zogenaamde Safe Use symbols. Zie de illustratie. Al deze verbeteringen van de totale milieubelasting door was- en reinigingsmiddelen kan Unilever slechts tot stand brengen door een zeer hechte samenwerking van een groot team van wetenschappers op het gebied van productinnovatie en milieuwinst. Daarnaast is de belangrijkste rol weggelegd voor de consument. Deze bepaalt uiteindelijk hoe vaak, hoe efficiënt en met welke hoeveelheid wasmiddel wordt gewassen. Ook in de toekomst zal Unilever zich blijven inzetten om het wassen steeds minder milieubelastend te maken.
29
Safe Use symbols
Bij een gevoelige of beschadigde huid langdurig contact met het product vermijden. Niet inslikken. In geval van inslikken een arts raadplegen. Het product in de oorspronkelijke verpakking bewaren. Niet mengen met andere producten.
Na gebruik de ruimte ventileren.
9. Unilever Nederland Unilever is een van de grootste producenten van consumentenartikelen in de wereld. Met zo’n 223.000 medewerkers in circa 100 landen produceert en verkoopt zij wereldwijd voedingsmiddelen en producten voor huishoudelijke en persoonlijke verzorging. Enkele bekende Unilever-merken zijn: Axe, Becel, Bertolli, Dove, Knorr, Magnum en Omo. Unilevers missie kan in één woord worden samengevat: vitaliteit. Unilever voegt vitaliteit toe aan het leven. Zij wil voorzien in de dagelijkse behoefte aan voeding, hygiëne, en persoonlijke verzorging met merken die mensen helpen zich goed te voelen, er goed uit te zien en meer uit het leven te halen. Het grote aantal activiteiten en de spreiding over vele landen dragen in belangrijke mate bij tot de kracht en stabiliteit van de onderneming. Unilever concentreert zich op sterke, krachtig door reclame gesteunde merken die voortdurend worden verbeterd en aan de wensen en smaak van de kwaliteitsbewuste consument worden aangepast. Het succes van de producten is voor een belangrijk deel te danken aan de investeringen die worden gedaan in research en ontwikkeling. Unilever heeft daartoe researchcentra in Europa, India, China en de Verenigde Staten. Unilever is in 1930 ontstaan door het samengaan van twee ondernemingen die toen al in vele landen werkzaam waren. In Nederland was dat de Margarine Unie van Van den Bergh en Jurgens en in Engeland het zeepbedrijf Lever Brothers. De grondlegger
30
van dit bedrijf, William Lever, bracht in 1884 voor het eerst een huishoudzeep met een merknaam (Sunlight) op de markt. Unilever Home and Personal Care Nederland produceert en verkoopt was- en reinigingsmiddelen voor huishoudelijk gebruik en producten voor de persoonlijke verzorging. Reeds in 1901 vestigde William Lever, nu Lord Leverhulme, in Nederland een eigen onderneming, Lever’s Zeep Maatschappij in Vlaardingen. De productie van Sunlight zeep startte echter pas in 1917. In de loop der jaren werden daar Vim schuurpoeder, Lux toiletzeep en Radion zeeppoeder aan toegevoegd. Na 1945 moest het bedrijf weer vrijwel van de grond af worden opgebouwd, maar het was al snel weer geheel operationeel. Lange tijd opereerden alle Europese Lever- vestigingen, verspreid over 16 landen, vrijwel geheel autonoom. In 1990 werd echter een overkoepelende organisatie opgericht, die verantwoordelijk werd voor alle activiteiten in Europa: Lever Europe, waarna een verdere integratie van activiteiten op het gebied van Home Care en Personal Care leidde tot de oprichting van de (HPCE-organisatie) Home and Personal Care Europe. Door het opzetten van een coördinatiecentrum kunnen alle Europese vestigingen nu nauw samenwerken, waardoor de efficiëntie op gebieden als productinnovatie, productie en marketing kan worden vergroot. In 1998 werden in Nederland Lever en Elida Andrélon samengesmolten tot Lever
Fabergé Nederland. In 2005 is Lever Fabergé, samen met andere Unilever-bedrijven, geïntegreerd in één bedrijf Unilever Nederland BV - met voor iedere business unit een eigen naamsaanduiding. Voor Lever Fabergé is dat Unilever Nederland Home and Personal Care. Met belangrijke merken als Andrélon, Axe, Cif, Dove, Glorix, Lux, Omo, Rexona, Robijn, Sun, Sunil, Sunlight en Vaseline, is Unilever Nederland Home and Personal Care de grootste aanbieder van producten voor de huishoudelijke en persoonlijke verzorging op de Nederlandse markt. Relevante websites met meer informatie: www.unilever.nl www.unilever.com www.omo.com www.sunil.nl www.robijndoetdewas.nl www.washright.com www.sustainable-cleaning.com www.nvz.nl www.isditproductveilig.nl Consumenten-service-lijn Wasmiddelen 0800-0085
10. Wastips Hoeveel moet ik doseren van het wasmiddel? Voor een optimaal wasresultaat is het van belang de juiste hoeveelheid wasmiddel en het juiste wasprogramma te kiezen. De aanbevolen hoeveelheid wasmiddel is afhankelijk van o.a. de waterhardheid en de mate van bevuiling. Deze doseringsaanbeveling is na uitgebreid testen tot stand gekomen en staat op het etiket of pak vermeld. Wij bevelen aan deze dosering te gebruiken. Als er geen zichtbaar vuil op de artikelen aanwezig is, is men geneigd minder wasmiddel te gebruiken. Dit kan met name in de zomer gebeuren met onzichtbaar vuil, zoals huidvet. Onderdosering kan dan tot geurklachten leiden. Overdosering is aan de andere kant ook niet nodig; het kost geld, is niet goed voor het milieu en het kan tijdens de was aanleiding geven tot overmatig schuimen. Goed lezen van het doseringsvoorschrift en vervolgens juist doseren is essentieel voor een goed wasresultaat. Moet ik nog een waterontharder toevoegen aan het wasmiddel? In Nederland is water in bijna alle gemeenten tussen de 7 en 10ºDH. Dat betekent zacht tot gemiddeld hard water. Wasmiddelen bevatten zelf waterontharders (b.v. zeolieten), terwijl de wasmiddelenfabrikanten met de aanbevolen dosering op de verpakkingen ook rekening houden met de waterhardheid voor de optimale dosering van het wasmiddel. Voor de beste reiniging kan beter gekozen worden voor een aanpassing van de dosering van het wasmiddel (met allerlei reinigende ingrediënten)
31
dan het toevoegen van een aparte waterontharder. Met de Nederlandse waterkwaliteit en de juiste dosering wasmiddel is het apart toevoegen van een waterontharder dus niet nodig.
Wellicht zit er een overmaat aan kleurstof op die toch gemakkelijk afwasbaar is. Men kan dan beter apart en zonder schade aan andere artikelen toe te brengen deze kleurstof wegwassen.
Moet ik met de huidige kleurbeschermers in de colorwasmiddelen het wasgoed nog wel sorteren? Sorteren blijft nodig voor het verkrijgen van de beste wasresultaten met de verschillende soorten textiel en met de verschillende waslabels van de artikelen. Fel gekleurde artikelen kunnen een overmaat aan kleurstoffen bevatten die relatief los op het textiel zitten. De kleurbeschermers in wasmiddelen kunnen dan deze grote hoeveelheid kleurstof niet de baas en kleuroverdracht zal het gevolg zijn. De witte was zal veelal op een hogere temperatuur worden gedaan dan een bonte (color) of fijne was omdat de weefsels, en ook de bijbehorende wasvoorschriften anders zijn. Voor nieuwe (fel) gekleurde artikelen raden we altijd aan om deze apart te wassen.
Is ingrediënt x in een wasmiddel aanwezig? Deze vraag kan voorkomen indien men weet dat men allergisch is voor een bepaald ingrediënt en toch graag een bepaald wasmiddel wil gebruiken. Allereerst is het advies goed op de verpakking te kijken. Daar staan de meeste ingrediënten vermeld. Sedert eind 2005 staan ook de meest voorkomende allergie veroorzakende ingrediënten van het parfum en de conserveringsmiddelen, indien in het product aanwezig, expliciet op de verpakking vermeld. Mocht het zo zijn dat meer informatie noodzakelijk of wenselijk is dan zijn er twee mogelijkheden: - productinformatie kan men vinden in deze brochure of op Unilever websites die vermeld staan op de verpakking (onder ‘wat zit er in onze producten’).
- Ook kan men contact opnemen met de Consumentenservice via internet of telefoon. Op de manier kan deze vraag altijd beantwoord worden en zijn we in staat de consument zo goed mogelijk te helpen. Waarom zit er een parfum in een wasmiddel? In een wasmiddel zitten verscheidene ingrediënten met verschillende functies voor het goed verwijderen van vuil en vlekken. Enkele van deze stoffen hebben geen echt prettige geur en een ongeparfumeerd wasmiddel ruikt volgens vele consumenten dan ook niet lekker. Om dit te compenseren wordt een parfum aan wasmiddelen toegevoegd. Naast de geur van het product zelf zijn er nog enkele redenen waarom consumenten in het algemeen een parfum, mits niet te sterk, waarderen: tijdens het wassen moet het fris ruiken in de ruimte waar gewassen wordt en ook het textiel moet schoon en fris ruiken na afloop (in de kast). Zonder parfum zou dit niet kunnen. De sterkte van een parfum wordt veelal door de consumenten zelf aangegeven in zgn. consumententesten, nog voordat het wasmiddel in de winkel te koop is. Ik heb een nieuw kledingstuk gewassen en nu zijn de kleuren doorgelopen: kan ik dit nog herstellen? Door het kledingstuk in te smeren met een vloeibaar wasmiddel of een handafwasmiddel en daarna grondig te spoelen kun u proberen de doorgelopen kleur te verwijderen. Daarna kunt u het kledingstuk wassen met een hoofdwasmiddel. In deze wasmiddelen zit een bleeksys-
32
teem. Als dit niet lukt kunt u het proberen met een ontkleurder, maar u loopt dan het risico dat de 'goede' kleur ook iets minder wordt. Over het algemeen kunt u nieuwe kleding het beste op de hand wassen, zodat u kunt zien of er kleurafgifte is. Zolang dat het geval is, moet u het kledingstuk apart wassen. Ik heb mijn wollen trui gewassen en nu is deze vervilt en gekrompen. Hoe komt dat en wat te doen? Krimpen en vervilten ontstaat door te veel beweging bij het wassen waardoor de wolvezeltjes in elkaar gaan zitten. Wollen artikelen kunt u het beste apart wassen, op een wolwasprogramma (‘superwash wool’). Op de verpakkingen van hoofdwasmiddelen wordt aangeraden wol en zijde te wassen met een fijnwasmiddel zoals Robijn Wol & Fijn. Dit product bevat geen enzymen en heeft een hoger schuimniveau. Het geeft daardoor extra bescherming aan delicate artikelen. U kunt de schade proberen te herstellen door het wollen artikel te strijken met een stoomstrijkijzer. Maak een schone theedoek nat en leg deze over het artikel heen. Zet het strijkijzer op stomen; vervolgens afwisselend strijken en voorzichtig iets oprekken. Hoe komt het dat mijn witte was grauw wordt en hoe kan ik dat tegengaan? Dit kan verschillende oorzaken hebben: een te lage of een onjuiste wasmiddeldosering (die mede afhangt van
de waterhardheid in uw woongemeente), een te volle trommel, het wasgoed is onvoldoende gesorteerd op kleur of er is een onjuist wasmiddel gebruikt. U kunt de witte was het beste met een bleekhoudend hoofdwasmiddel wassen, omdat hierin een bleeksysteem en optische witmiddelen zitten. Bepaal de dosering aan de hand van de waterhardheid. Daarnaast is het beter als het doseernetje of de wasbol bovenop het wasgoed, tegen de achterwand van de machine geplaatst wordt. Zorg verder voor een handbreedte ruimte tussen het wasgoed en de bovenkant van de trommel en sorteer de was op kleur. Hoe kan ik een kaarsvlek verwijderen? Allereerst maakt u het kaarsvet zoveel mogelijk los. Vervolgens strijkt u de resten er uit tussen 2 keukenrolpapiertjes of twee papieren zakdoekjes. Wees voorzichtig bij synthetische stoffen. Daarna deppen met alcohol en wassen zoals u gewend bent. Test eerst de kleurechtheid van de stof op een onopvallende plek. Hoe krijg ik een kauwgomvlek weg? Zo snel mogelijk wegwrijven met ijsblokjes of in de diepvries leggen. Daarna de hard geworden kauwgom wegkrabben en vervolgens deppen met alcohol of wasbenzine. Test eerst de kleurechtheid van de stof op een onopvallende plek.
