1
De amateurkunstenaar laat zich zien
Beeld van de kenmerken van amateurfotografen, -schilders en -schrijvers
3
4 Inleiding 7 Motivatie 9 Inspiratie 11 Ambitie 13 Werkwijze 15 Leervraag
Inhoud 19 Feedback 21 Exposeren 25 Amateurs en professionals 29 Kortom
4
Inleiding Nederland bruist van het talent. Maar liefst drie miljoen mensen beoefenen in hun vrije tijd een vorm van beeldende kunst, bijna tweeënhalf miljoen een vorm van nieuwe media en ruim anderhalf miljoen mensen houden zich bezig met een wijze van schrijven. Deze amateurs zoeken soms soortgenoten op. Schilders komen in groepsverband bij elkaar om het gemaakte werk te bespreken. Fotografen gaan samen de straat op om foto’s te maken. Schrijvers dragen hun gedichten voor op poetry slams. Daarnaast werken fotografen, schrijvers en schilders meestal
alleen. Een fotograaf gaat alleen op pad om in nachtelijk
Parijs mooie straatfoto’s maken. Een schrijver nestelt zich thuis achter de laptop en deelt zijn schrijfsels verder met niemand. Een schilder leeft zich uit in het eigen atelier waarvan alleen zijn directe omgeving getuige is. Voor de tweede maal brengt Kunstfactor de publicatie ‘Amateurkunst: feiten en trends. Monitor Amateurkunst in Nederland’ uit. Deze monitor is gebaseerd op het onderzoek ‘Amateurkunst, Trendmonitor’, verricht door Bureau Veldkamp uit Amsterdam. De publicatie ‘De amateurkunstenaar laat zich zien’ vormt een kwalitatieve aanvulling op de Monitor Amateurkunst, omdat het inzicht geeft in de wijze waarop de amateurkunstenaar zijn individuele kunstvorm beoefent. Deze amateurs zijn minder zichtbaar dan de amateurs die we op het podium zien spelen, musiceren of dansen. Met dit onderzoek geven we hen een gezicht.
5 In opdracht van Kunstfactor vroeg Esti Hendriksen, student master Kunstbeleid en -management van de Universiteit Utrecht, 25 amateurkunstenaars die schrijven, schilderen, tekenen en/of fotograferen naar hun drijfveren en de wijze van beoefening van de kunstvorm. In deze brochure presenteert Kunstfactor de uitkomsten van kwalitatief onderzoek aan de hand van interviews met 25 amateurkunstenaars. Aan het woord komen acht schilders, negen fotografen en acht schrijvers. De selectiecriteria hiervoor zijn: • De minimumleeftijd is achttien jaar. We hebben ervoor gekozen om ons te richten op volwassenen. • De kunstvorm wordt minimaal een half jaar beoefend. We kunnen er daarom van uitgaan dat iemand zich serieus met zijn hobby bezighoudt. • Er wordt minimaal vier uur per maand (gemiddeld één uur per week) aan de kunstbeoefening besteed. De verhouding tussen mannen en vrouwen, autodidacten en cursisten, en jong en oud is zo evenwichtig mogelijk. Bij de uitwerking van de interviews kwamen de volgende kernthema’s naar voren: motivatie, ambitie, inspiratie, werkwijze, leervraag, feedback en exposeren. In de samenvatting De amateurkunstenaar laat zich zien leest u de resultaten van het onderzoek. Ook staan we stil bij de vraag hoe er gedacht wordt over de verhouding tussen amateurs en professionals. Het volledige rapport is te downloaden op www.kunstfactor.nl > publicaties.
“Schilderen is afwezig zijn en weggaan zonder jezelf te verplaatsen. Als je iets graag doet, dan vergeet je alles, ook je ellende.” Pietro Argiolu, schilder, Poortugaal
7
Motivatie Is kunst iets wat je van huis uit meekrijgt? Ruim de helft van de amateurkunstenaars bevestigt deze vraag. Als kind werden zij al in aanraking gebracht met kunst. Ouders of andere familieleden moedigden hen aan om zelf een kunstvorm te gaan beoefenen. Een fotografe kreeg na haar eindexamen bijvoorbeeld een camera cadeau en een jonge schrijfster verwerkte haar schrijfsels samen met haar moeder tot boekjes. Heel vaak deden de ouders ook zelf aan kunst en waren daardoor een voorbeeld.
“Toen ik 4 was had ik al een camera, ik ben ermee opgegroeid. Toen ik klein was ging ik paddenstoelen zoeken in het bos voor mijn vader, want die deed toen veel natuurfotografie. En dan krijg je zelf een camera en dan ga je fotograferen.” Diana Bokje, fotograaf, Gouda
Maar er waren ook geïnterviewden die hun plezier in kunst pas later in hun leven ontdekten, op eigen houtje. Wie vroeger niet gestimuleerd werd, koos zelf een geschikt moment om met zijn hobby te beginnen. Het pensioen is vaak een goede aanleiding.
Het komt vaak voor dat mensen meerdere kunstdisciplines naast elkaar beoefenen. Veel amateurkunstenaars maken bijvoorbeeld ook graag muziek. Wat opvalt is dat de fotografen uit de groep geïnterviewden ook aan beeldende kunst doen en vice versa. Daarnaast zijn er schrijvers die schilderen. Dit kan te maken hebben met een brede interesse voor kunst. De keuze om ook op een ander vlak te experimenteren wekt dan geen verbazing. Waarom schrijven, fotograferen en schilderen? De redenen die de amateurkunstenaars noemen zijn heel verschillend, maar aan de basis ligt altijd passie. Mensen willen zichzelf ontwikkelen, zoeken ontspanning of proberen met hun kunst anderen te motiveren. Kunst kan ook een uitlaatklep zijn. Een andere veelgenoemde reden is ten slotte de wens iets moois of ontroerends te maken, zoals een schilderij dat een bepaalde emotie oproept.
“Je laat je inspireren door wat je ziet. Ik heb een compactcamera in mijn tas en zie altijd wel iets onderweg waarvan ik denk, o daar moet ik even een foto van maken. Bijvoorbeeld een mooi uitzicht vanuit de trein of iets raars dat op straat ligt.” Diana Bokje, fotograaf, Gouda
9
Inspiratie “Ik haal inspiratie uit menselijke relaties. Dingen die tussen mensen gebeuren, die nooit worden uitgesproken, blikken en spanningen die ontstaan inspireren me.” Vera Quak, schilder, Rotterdam. Voor Michiel de Vlieger moeten de personages eerst gaan leven. Ook twee schilders zeggen tijdens het werkproces zelf geïnspireerd te raken. Het schilderij ontstaat dan als het ware vanzelf. “Ik ben niet echt een schrijver die een verhaal van begin tot eind weet. Ik schrijf meer vanuit de personages en relaties en uiteindelijk moet er dus een verhaal uit voortvloeien.” Michiel de Vlieger, schrijver en dichter, Rotterdam. De groep fotografen haalt graag inspiratie uit ‘mooie’ beelden. Een beeld is volgens hen mooi als het gevoeligheid uitdraagt of als er iets op gebeurt.
Een dichter geeft aan vooral geprikkeld te raken door woorden, aangezien dat het ‘materiaal’ is waarmee hij werkt. Alle kunstenaars raken bezield door bestaande kunst, soms van een specifieke stroming, tijd of kunstenaar, maar meestal op eclectische wijze. Ten minste 20% van de geïnterviewden heeft er plezier in regelmatig een galerie of museum te bezoeken om inspiratie op te doen. Een andere 20% leest graag boeken over de eigen kunstvorm. De meeste geïnterviewden merken verder op dat ook het eigen werk kan inspireren. Een ‘oud’ thema kan bijvoorbeeld tot de verbeelding gaan spreken zodat ze het weer oppakken.
“Mijn ouders hebben het altijd hoe dan ook als een hobby gezien. Gewoon als iets wat je erbij deed. Mijn opa, die was zelf ook heel erg creatief, die stimuleerde het wel.” Vera Quak, schilder, Rotterdam
11
Ambitie “Kijk, als je jong bent en je wilt schilder worden, dan kan dat, maar dan moet je je hele leven daarvoor inzetten,” Pietro Argiolu, schilder, Poortugaal. Deze mening wordt door de meeste geïnterviewden gedeeld: wie professioneel wil werken moet daar veel voor over hebben. Van de amateurkunstenaars wil 28% de stap naar professionaliteit graag wagen. Maar lang niet iedereen is bereid zijn hele leven in het teken van de kunst te zetten. Voor een grotere groep geïnterviewden (40%) is het inspireren van anderen de belangrijkste ambitie. Vooral de eigen kinderen en familieleden worden aangemoedigd om ook te beginnen met schilderen, schrijven of fotograferen. Of in ieder geval om kennis te maken met kunst. Ook het promoten van de eigen kunstvorm bij mensen in het algemeen is een belangrijk doel voor deze groep. Het plezier in de hobby en de eigen ontwikkeling staan bij deze 40% voorop, terwijl geld verdienen niet erg belangrijk wordt gevonden. Voor 16% van de amateurkunstenaars lonkt de commercie juist weer wel. Voor sommigen is geld zelfs een maatstaf voor het slagen als (amateur)kunstenaar.
“Straatfotografie, dat doe ik het liefste alleen. Je moet eigenlijk niet opvallen, een beetje onzichtbaar zijn, […] want mensen mogen niet in de gaten hebben dat je foto’s aan het maken bent.” Fokko Muller, fotograaf, Emmen
13
Werkwijze Het lijkt voor de hand te liggen dat individuele kunstdisciplines ook individueel worden beoefend, maar niets is minder waar. Maar liefst 70% van de deelnemers werkt altijd of regelmatig in groepsverband. Dit kan zijn in de vorm van een cursus of bestaande club, maar ook van een eigen groep. Het samenstellen van zo’n groep gebeurt vanuit de behoefte om te werken met mensen op hetzelfde niveau, of omdat leden geen cursus willen volgen maar wel graag onderling feedback willen uitwisselen. Mensen die wel een cursus volgen of lid zijn van een club, gaan meestal op vaste tijdstippen aan de slag met hun hobby. Degenen die het liefst alleen werken (30%), doen dat meestal juist op onregelmatige tijden. Dit kan dagelijks, wekelijks of maandelijks zijn. Deze mensen werken bijvoorbeeld in een atelier aan huis, gewoon in de huiskamer of op locatie. Een grote behoefte aan rust en concentratie motiveert in de meeste gevallen de voorkeur voor het alleen werken.
“Ik heb ook heel veel geleerd uit de schrijfboeken die er zijn, daar kun je heel veel mee. Vooral toch werken en de kritieken die je van elkaar krijgt, daar heb je heel veel aan.” Marja Hoffmann, schrijver, Groenlo
15
Leervraag Wat willen de amateurkunstenaars leren? Een betere beheersing krijgen van de techniek lijkt voor allen de belangrijkste leervraag. Niet iedereen wil dit echter leren op een cursus. Veel geïnterviewden zijn (deels) autodidact en zoeken hun eigen informatiebronnen. Zo raadpleegt 16% het internet voor tips over techniek en maakt 12% gebruik van internetfora om met andere gebruikers van gedachten te wisselen. Veel mensen (25%) vergroten verder hun kennis door boeken over hun kunstvorm te lezen.
Geïnterviewden die niet (meer) van plan zijn een cursus te volgen, geven daar verschillende redenen voor. Ze denken bijvoorbeeld dat er niets meer bij te leren valt, of vinden dat er geen geschikte docent is. Ook is niet iedereen even tevreden over de cursussen die worden aangeboden. Van de amateurkunstenaars zegt 12% behoefte te hebben aan een specifieker aanbod dat beter afgestemd is op de individuele vraag en meer mogelijkheden geeft tot verdieping.
Anderen zijn juist lovend over de mogelijkheden die worden geboden. “Educatief kunstaanbod is overal royaal voorhanden en wordt steeds diverser,” vindt schilder Nico van Eede uit Ede. Een aantal fotografen geeft aan veel gebruik te maken van cursussen om meer te leren over de techniek. Voor hen gaat de techniek wellicht vooraf aan de kunstbeoefening. Volgens 12% van de amateurkunstenaars is de beheersing van de techniek de basisvoorwaarde voor alle vormen van kunstbeoefening. Zij zijn dan ook heel ambitieus en zijn van plan een vakopleiding te gaan volgen. De Rotterdamse fotograaf Eric Verweij vindt bij het volgen van een cursus vooral het sociale aspect van belang: “Het gaat puur om de fun, om van elkaar te leren en te inspireren. Het gaat ons helemaal niet om het beoordelen van elkaars foto’s.”
“Ik houd wel heel erg van woorden en woorden op de juiste plek. Maar dichten is wat dat betreft heel moeilijk.” Saskia Tielens, schrijver, Nijmegen
17
“Ik ben kritisch ten opzichte van mijn criticus. Wanneer ik kritiek krijg, dan moet die gegrond zijn. Aan loze kreten heb je niets.” Dick van Groningen, fotograaf, Zeist
19
Feedback De amateurkunstenaars leren naar eigen zeggen het meest van reflectie op eigen werk of commentaar van anderen. Opbouwende kritiek wordt dan ook belangrijk gevonden. Kritiek ontvangen gebeurt op internetplatforms of door het tonen van werk aan familieleden of groepsgenoten. Ook een vakdocent heeft veel te bieden: die is ervaren en kent de fijne kneepjes van het vak. Feedback wordt over het algemeen meegenomen, mits degene die het geeft daarvoor bekwaam genoeg wordt gevonden. Ongeveer de helft van de deelnemers vindt zichzelf verder perfectionistisch en geeft aan erg kritisch te zijn ten opzichte van het eigen werk. Feedback afkomstig van familie en vrienden wordt meestal goed ontvangen. Wel zijn de respondenten van mening dat deze mensen eigenlijk te dicht bij de maker staan om objectief naar het werk te kunnen kijken. Waar de amateurkunstenaars vooral benieuwd naar zijn, is de mening van een professional. Waardering door een professional geeft hen een extra goed gevoel. Ook in de rol van criticus kunnen de meeste amateurkunstenaars zich goed vinden. Deze wordt als leuk en leerzaam ervaren. Enkele respondenten geven dan ook zelf les in (iets in het verlengde van) hun kunstdiscipline of verzorgen lesmateriaal.
“Ik heb in het gemeentehuis een grote expositie gehad van alles wat ik zo’n beetje in huis had.” Hans van Leeuwen, schilder, Veenendaal
21
Exposeren Tonen op internet Hoewel kunst is gemaakt om te tonen, laat meer dan de helft van de amateurkunstenaars zijn werk voornamelijk aan familie, kennissen of vrienden zien. Wel maakt ook deze groep veel gebruik van het internet om werk onder de aandacht te brengen. Ruim de helft van de amateurkunstenaars heeft zelfs een eigen website. “Op mijn site wil ik Nico privé scheiden van Nico de artiest. Ik vind het leuk om […] een beetje te kunnen spelen met de buitenwereld.” Nico van Eede, schilder, Ede. De mogelijkheden tot exposeren, reflecteren en uitwisselen die de sociale media bieden, zijn tegenwoordig bijna niet meer weg te denken. Facebook is bijvoorbeeld een geschikt platform om afbeeldingen van werk te plaatsen en te becommentariëren. Onder fotografen is de website www.flickr.com populair. Schrijvers maken gebruik van de site www.schrijvenonline.org. Het grote voordeel van internet is volgens de respondenten dat er een groot publiek bereikt kan worden en dat er genoeg mogelijkheden zijn om online te exposeren.
22 Expositieruimtes en podia ‘Fysiek’ exposeren doet maar 10% van de beeldend kunstenaars, en een nog kleiner percentage fotografen. Exposeren gebeurt meestal in het kader van het lidmaatschap van een club of een cursus. Soms gaan mensen op eigen initiatief op zoek naar expositieruimte, bijvoorbeeld bij bedrijven of in kerken. Ook in samenwerking met de gemeente worden soms geschikte ruimtes gevonden. De ervaring is echter dat het vinden van expositieruimte moeilijk is. Toegankelijke podia zoals bibliotheken en gemeentehuizen, zijn dan ook zeer populair. Schilder Hans van Leeuwen uit Veenendaal grijpt iedere kans graag aan: “Ik heb hier in het gemeentehuis een grote expositie gehad van alles wat ik zo’n beetje in huis had. […] Ik heb op kunstmarkten in Egmond aan den Hoef gestaan en in Bergen.” Amateurkunstenaars lopen echter niet allemaal warm voor expositieruimte voor uitsluitend amateurs. Dit heeft te maken met hun ambities. Velen van hen vinden dat ze tussen amateurs en professionals in staan. Het zo nu en dan kunnen tonen van werk op een professioneel platform zoals een museum zien zij als een belangrijke erkenning. Er zijn overigens maar weinig amateurschrijvers die in gedrukte vorm publiceren (9%) of regelmatig publiekelijk voordragen uit eigen werk. Voordrachten worden gehouden in het kader van een cursus, club of open podium, of beperken zich tot de eigen huiskamer. Schrijven wijkt in dit opzicht af van de andere onderzochte disciplines.
23 Wedstrijden Weer een andere manier om naar buiten te treden met het eigen werk is deelnemen aan wedstrijden. Die zijn er volop, op het gebied van alle disciplines. Amateurkunstenaars nemen over het algemeen graag deel, vooral om de mening van een professional over hun werk te horen. Het competitie-element maakt een wedstrijd uitdagend en spannend. En natuurlijk wordt van de gelegenheid gebruik gemaakt om het eigen niveau te toetsen. Interessante wedstrijden voor beeldende kunstenaars en fotografen zijn: de ZomerExpo en het Vierkante Ei. Dichters kunnen hun gedichten toetsen in de Turing Nationale Gedichtenwedstrijd. Op www.schrijvenonline.org/wedstrijden staan interessante wedstrijden voor schrijvers vermeld.
“Kijk, als je jong bent en je wilt schilder worden, dan kan dat, maar dan moet je je hele leven daarvoor inzetten,” Pietro Argiolu, schilder, Poortugaal.
25
Amateurs en professionals
Wat onderscheidt de amateur van de professional? Alle geïnterviewden vinden dat het gaat om een dunne scheidslijn. Professioneel is volgens 60% de kunstenaar die een inkomen verdient met zijn kunst. Dat brengt nadelen met zich mee. “De amateur is vrij om te fotograferen wat hij leuk vindt. Vaak zijn dat dingen die voor een prof ook wel spannend zijn, maar die moet ook minder spannende dingen fotograferen om brood op de plank te krijgen.” Dick van Groningen, fotograaf, Zeist. Een amateur kan natuurlijk ook geld verdienen aan zijn kunst, maar dat gebeurt dan met als enige doel het terugverdienen van de kosten van de hobby. Toch wordt opgemerkt dat ook een professional lang niet altijd genoeg verdient om van te leven. Naast geld verdienen wordt het bereiken van een groot publiek als maatstaf voor professionaliteit gezien. “Zijn schrijfstijl bevalt me niet, maar hij is wel een professioneel schrijver want hij wordt door zoveel mensen gelezen, […] daar gaat het toch om,” merkt schrijfster Carmen Wijnen uit Den Bosch op over een Nederlandse auteur.
26 Ook kan de tijd die de amateurkunstenaar aan de kunstbeoefening besteedt een criterium zijn. Wie genoeg talent heeft, genoeg tijd in zijn activiteiten steekt en genoeg leert, kan zich volgens de amateurkunstenaars ontwikkelen tot een professional. Een vakopleiding is niet per se een voorwaarde. De sprong naar professionaliteit wordt gemaakt op het moment dat de kunstenaar erkenning van publiek en professionals krijgt voor zijn werk doordat hij heeft kunnen aantonen over kwaliteit te beschikken. Voorwaarde voor professioneel worden is in ieder geval dat de kunstenaar de kunst tot middelpunt van zijn leven maakt, iets wat, zoals eerder gezegd, maar weinig amateurkunstenaars ambiëren. Opvallend is dat amateurkunstenaars die wel professioneel willen worden, of van zichzelf vinden dat ze een acceptabel niveau hebben bereikt, zichzelf graag beschouwen als een groep apart. Ze hebben het gevoel dat ze tussen de amateur en professional in staan. Ze kunnen zich niet goed vinden in de term ‘amateur’ omdat deze in hun optiek negatieve connotaties heeft. Er zijn beslist gevoeligheden. De amateurkunstenaars vinden bijvoorbeeld dat professionals wel wat meer open zouden mogen staan voor interactie met (het werk van) amateurs. “Ik stel wel eens een foto beschikbaar voor een website en ik merk wel dat professionals daar tegen zijn, want die vinden dat broodroof,” aldus Fokko Muller, fotograaf, Emmen.
27
“Een amateurfotograaf wil het technisch perfecte plaatje maken en de professional wil een goed plaatje maken,” aldus een fotograaf uit Assen.
“Als je amateur bent, kun je altijd datgene doen waarvan jij vindt dat het leuk is,” Hans Schinkel, fotograaf en schilder, Assen.
29
Kortom De amateurkunstenaars die schrijven, schilderen en fotograferen zijn niet over een kam te scheren. Ze hebben verschillende opvattingen over de onderwerpen die Kunstfactor met ze besprak. Toch zijn er een aantal opvallendheden die we hier tot slot noemen als aandachtspunten.
De amateurschrijvers willen hun gedichten en verhalen graag laten lezen. Hiervoor worden veelvuldig sociale media gebruikt. Ook de amateurschilders en -fotografen exposeren werk op digitale fora.
Iemand is amateurkunstenaar wanneer hij schildert, fotografeert of schrijft om te ontspannen, daaraan lol beleeft en maakt wat hij of zij mooi vindt. De amateur doet dit alleen of in groepsverband. Clubs hebben soms moeite met het vinden van geschikte ruimtes.
En daarbij willen de amateurs graag fysiek exposeren. Dit blijkt in de praktijk lastig te organiseren. Ze maken hierbij gebruik van lokale podia. Bovendien willen de amateurs exposeren op plekken waar ze serieus worden genomen. Dit kan bijvoorbeeld een expositie zijn samen met professionele kunstenaars op een lokaal podium. Ook wedstrijden zijn gelegenheden om het niveau te toetsen en zich te meten met professionals.
Om beter te worden, leren de amateurkunstenaars technieken aan, in groepsverband of op individueel niveau. Hoewel het cursusaanbod groot is, zou het wat diverser kunnen zijn. Er zou bijvoorbeeld aandacht kunnen worden besteed aan reflectie of specifieke technieken. Veel amateurfotografen en -schilders doen inspiratie op in het museum. Voor musea is dit een uitgelezen kans om speciale programma’s te ontwikkelen voor deze specifieke doelgroep.
Colofon Onderzoek en tekst Esti Hendriksen, student Master Kunstbeleid en -management, Universiteit Utrecht Diana Chin-a-Fat, Anneke Mengerink, David Tonnaer, Hans Heimans, Kunstfactor Redactie Tekstbureau TekstInn, Ermelo Eindredactie Tekst | Support, Amsterdam Vormgeving BLADEN&CO, Utrecht © Kunstfactor Utrecht, november 2011
De amateurkunstenaar laat zich zien. Beeld van de kenmerken van amateurfotografen, -schilders en -schrijvers is een uitgave van Kunstfactor, sectorinstituut amateurkunst. Alle rechten voorbehouden. Niets van deze uitgave mag worden verveelvoudigd, opgeslagen in een automatisch gegevensbestand, of openbaar gemaakt in enige vorm of op enige wijze, hetzij elektronisch, mechanisch, door fotokopieën, opnamen, of op enige andere manier, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever. Kunstfactor, sectorinstituut amateurkunst, zet zich in voor een sterke amateurkunstsector. Dit doen we vanuit de overtuiging dat actieve kunstbeoefening een bijdrage levert aan de persoonlijke ontwikkeling van mensen en aan een creatieve, harmonieuze samenleving.
kunstfactor sectorinstituut amateurkunst Kromme Nieuwegracht 66 Postbus 452, 3500 al Utrecht T +31 (0)30 711 51 00 www.kunstfactor.nl
[email protected]
31
