KARAKTERISTIK ETIKA ISLAM 1. Al Qur’an dan Sunnah Sebagai Sumber Moral Sebagai sumber moral atau pedoman hidup dalam Islam yang menjelaskan kriteria baik buruknya sesuatu perbuatan adalah Al Qur’an dan Sunnah Rasulullah SAW. Kedua dasar itulah yang menjadi landasan dan sumber ajaran Islam secara keseluruhan sebagai pola hidup dan menetapkan mana yang baik dan mana yang buruk. Al Qur’anul karim bukanlah hasil renungan manusia, melainkan firman Allah Yang Maha Pandai dan Maha Bijaksana. Oleh sebab itu setiap Muslim berkeyakinan bahwa ajaran kebenaran terkandung di dalam Kitabullah Al Qur’an yang tidak akan dapat ditantangi oleh fikiran manusia. (QS. Al-Maidah (5): 15-16.
َﺎب ﻗَ ْﺪ ﺟَﺎءَ ُﻛ ْﻢ َرﺳُﻮﻟُﻨَﺎ ﻳـُﺒَـﻴﱢ ُﻦ ﻟَ ُﻜ ْﻢ َﻛﺜِﻴﺮًا ِﻣﻤﱠﺎ ُﻛ ْﻨﺘُ ْﻢ ﺗُ ْﺨﻔُﻮ َن ِ ﻳَﺎ أَ ْﻫ َﻞ اﻟْ ِﻜﺘ َﺎب ُﻣﺒِﻴ ٌﻦ ٌ َﺎب َوﻳَـ ْﻌﻔُﻮ َﻋ ْﻦ َﻛﺜِﻴ ٍﺮ ﻗَ ْﺪ ﺟَﺎءَ ُﻛ ْﻢ ِﻣ َﻦ اﻟﻠﱠ ِﻪ ﻧُﻮٌر َوﻛِﺘ ِ ِﻣ َﻦ اﻟْ ِﻜﺘ Hai Ahli Kitab, sesungguhnya telah datang kepadamu Rasul Kami, menjelaskan kepadamu banyak dari isi Al Kitab yang kamu sembunyikan, dan banyak (pula yang) dibiarkannya. Sesungguhnya telah datang kepadamu cahaya dari Allah, dan kitab yang menerangkan. Sebagai pedoman kedua sesudah Al Qur’an adalah Hadits Rasulullah SAW (Sunnah Rasul) yang meliputi perkataan dan tingkah laku beliau. Hadits Nabi juga dipandang sebagai lampiran penjelasan dari Al Qur’an terutama dalam masalah-masalah yang dalam Al Qur’an tersurat pokok-pokonya saja. Al-Hadits sebagai pedoman hidup dijelaskan dalam QS. Al-Hasyr (59) : 7,
ُﻮل َوﻟِﺬِي اﻟْﻘ ُْﺮﺑَﻰ ِ ْﻞ اﻟْ ُﻘﺮَى ﻓَﻠِﻠﱠ ِﻪ َوﻟِﻠ ﱠﺮﺳ ِ ﻣَﺎ أَﻓَﺎءَ اﻟﻠﱠﻪُ َﻋﻠَﻰ َرﺳُﻮﻟِ ِﻪ ِﻣ ْﻦ أَﻫ َﻲ ﻻ ﻳَﻜُﻮ َن دُوﻟَﺔً ﺑَـ ْﻴ َﻦ اﻷ ْﻏﻨِﻴَﺎ ِء ْ ِﻴﻞ ﻛ ِ ﺴﺒ وَاﻟْﻴَﺘَﺎﻣَﻰ وَاﻟْ َﻤﺴَﺎﻛِﻴ ِﻦ وَاﺑْ ِﻦ اﻟ ﱠ َُﻮل ﻓَ ُﺨﺬُوﻩُ َوﻣَﺎ ﻧَـﻬَﺎ ُﻛ ْﻢ َﻋ ْﻨﻪُ ﻓَﺎﻧْـﺘَـﻬُﻮا وَاﺗﱠـﻘُﻮا اﻟﻠﱠﻪ ُ ِﻣﻨْ ُﻜ ْﻢ َوﻣَﺎ آﺗَﺎ ُﻛ ُﻢ اﻟ ﱠﺮﺳ َﺎب ِ إِ ﱠن اﻟﻠﱠﻪَ َﺷﺪِﻳ ُﺪ اﻟْ ِﻌﻘ
Apa saja harta rampasan (fai-i) yang diberikan Allah kepada Rasul-Nya yang berasal dari penduduk kota-kota maka adalah untuk Allah, Rasul, kerabat Rasul, anak-anak yatim, orang-orang miskin dan orang-orang yang dalam perjalanan, supaya harta itu jangan hanya beredar di antara orang-orang kaya saja di antara kamu. Apa yang diberikan Rasul kepadamu maka terimalah dia. Dan apa yang dilarangnya bagimu maka tinggalkanlah; dan bertakwalah kepada Allah. Sesungguhnya Allah sangat keras hukuman-Nya. QS. Al-Ahzaab (33) : 21.
ﺴﻨَﺔٌ ﻟِ َﻤ ْﻦ ﻛَﺎ َن ﻳـ َْﺮﺟُﻮ اﻟﻠﱠﻪَ وَاﻟْﻴـ َْﻮَم َ ُﻮل اﻟﻠﱠ ِﻪ أُﺳ َْﻮةٌ َﺣ ِ ﻟَ َﻘ ْﺪ ﻛَﺎ َن ﻟَ ُﻜ ْﻢ ﻓِﻲ َرﺳ اﻵﺧ َﺮ َوذَ َﻛ َﺮ اﻟﻠﱠﻪَ َﻛﺜِﻴﺮًا ِ Sesungguhnya telah ada pada (diri) Rasulullah itu suri teladan yang baik bagimu (yaitu) bagi orang yang mengharap (rahmat) Allah dan (kedatangan) hari kiamat dan dia banyak menyebut Allah Jika telah jelas bahwa Al Qur’an dan Sunnah Rasul adalah pedoman hidup yang menjadi azas bagi setiap muslim, maka teranglah keduanya merupakan sumber moral dalam Islam. Firman Allah SWT dan Sunnah Nabinya adalah ajaran yang paling mulia dari segala ajaran manapun hasil renungan dan ciptaan manusia, sehingga telah menjadi keyakinan (aqidah) Islam bahwa akal dan naluri manusia harus tunduk dan mengikuti petunjuk dan pengarahannya. Dari pedoman itulah diketahui kriteria mana perbuatan yang baik dan jahat, mana yang halal dan mana yang haram.
2. Kedudukan Akal dan Naluri Berbeda dengan teori etika yang memandang bahwa akal dan nalurilah yang menjadi dasar menentukan baik buruknya akhlak, maka ajaran etika Islam berpendirian sebagai berikut : a. Akal dan naluri manusia adalah anugerah Allah b. Akal fikiran manusia terbatas sehingga pengetahuan manusiapun tidak akan mampu memecahkan seluruh masalah yang maujud ini. (QS. Al-Isra’ (17): 85.
َﻚ ﺑِ ِﻪ َﻋﻠَْﻴـﻨَﺎ َ َﺠ ُﺪ ﻟ ِ ْﻚ ﺛُ ﱠﻢ ﻻ ﺗ َ َوﻟَﺌِ ْﻦ ِﺷ ْﺌـﻨَﺎ ﻟَﻨَ ْﺬ َﻫﺒَ ﱠﻦ ﺑِﺎﻟﱠﺬِي أ َْو َﺣ ْﻴـﻨَﺎ إِﻟَﻴ َوﻛِﻴﻼ Dan sesungguhnya jika Kami menghendaki, niscaya Kami lenyapkan apa yang telah Kami wahyukan kepadamu, dan dengan pelenyapan itu, kamu tidak akan mendapatkan seorang pembela pun terhadap Kami, Karena itu akal masih memerlukan bimbingan dan cahaya petunjuk dari sumber kebenaran yang mutlak lebih utama, yakni wahyu dan kitabullah. Hanya akal yang dipancari oleh cahaya Al Qur’an dan petunjuk Rasul akan memperoleh kedudukan yang tepat dan akan dapat menemukan kedudukannya yang benar dan tepat. c. Naluri manusiapun harus mendapat pengarahan dari petunjuk Allah yang dijelaskan dalam kitab-Nya. Jika tidak, naluri itu akan salah penyalurannya. Misalnya naluri makan, sexual, berjuang, dan lain-lain, jika diperturutkan begitu saja akan menimbulkan kerusakan. Tetapi jika diarahkan menurut petunjuk-Nya, niscaya akan tetap berjaklan di atas fitrahnya yang suci. Demikianlah kedudukan naluri dan akal dalam pandangan etika islam, bahwa keduanya perlu dimanfaatkan dan disalurkan sebaik-baiknya dengan bimbingan dan pengarahan yang ditetapkan dalam Al Qur’an dan Sunnah Nabi SAW. 3. Motivasi Iman Tindakan dan pekerjaan manusia selalu didorong oleh suatu motivasi tertentu. Motivasi itu bermacam-macam, ada karena kepentingan kekayaan, ingin masyhur namanya, dan lain sebagainya. Adapun dalam pandangan Islam maka yang menjadi pendorong yang paling dalam dan paling kuat untuk melakukan sesuatu amal perbuatan yang baik adalah aqidah, iman yang terpatri dalam hati. Iman itulah yang membuat seorang muslim ikhlas, mau bekerja (beramal) keras bahkan rela berkorban. Iman itulah sebagai motivasi dan kekuatan penggerak yang paling ampuh dalam pribadinya yang membuat dia tidak dapat diam dari melakukan kegiatan kebajikan dan amal shaleh Jika “motor iman” itu bergerak, maka keluarlah produksinya berupa amal shaleh dan akhlaqul karimah. Dengan demikian hanya dari jiwa yang dihayati iman dapat diharapkan memancar kebaikan dan kebajikan yang sebenarnya. Kebaikan yang lahir tanpa bersumberkan keimanan adalah kebaikan yang tidak mendapatkan penilaian di sisi Allah. Dengan iman itulah, maka seorang mukmin selalu antusias berbuat baik sebanyakbanyaknya. Sabda Rasul : “Sekali-kali tidaklah seoorang mukmin akan merasa kenyang
(puas) menegrjakan kebaikan, menjelang puncaknya memasuki surga”. (HR. Tirmidzi). Iman yang sempurna menjelmakan cinta dan taat kepada Allah SWT. 4. Mata Rantai Akhlak Dengan motivasi iman, terdoronglah seorang mukmin mengerjakan kebaikan sebanyak-banyaknya menurut kemampuan tenaganya. Dalam memanivestasikan iman tersebut terdapat “mata rantai” yang berkaitan dalam realisasinya, yakni : niat (keikhlasan) dalam hati, dan pembuktian dengan amal perbuatan yang dilaksanakan oleh anggota tubuh. Sebelum melakukan suatu tindakan, harus didahului dengan niat untuk apa pekerjaan itu dilakukan. Dalam hubungan ini, Islam menggariskan pemantapan niat yang perbuatan itu dilakukan semata-mata ikhlas karena Allah SWT. Rasulullah SAW menggariskan sebagai berikut : “Hanya sanya amal itu menurut niat, dan hanya sanya bagi setiap manusia (akan memperoleh sesuatu) menurut apa yang diniatkannya”. (Muttafaq ‘Alaih). Setelah niat itu terpasang baik dalam hati, bergeraklah anggota tubuh (jasmani) mengerjakan kebaikan memprodusir kebajikan sesuai dengan yang diniatkan itu . Dengan perkataan lain bahwa hanyalah perbuatan yang disertai niat, yang dapat diterima dan dipertanggung jawabkan. Amal tanpa niat tidak mendapatkan penilaian dalam pandangan etika Islam. 5. Tujuan Luhur Etika Islam Sesuai dengan pola hidup yang diajarkan Islam, bahwa seluruh kegiatan hidup, harta kematian sekalipun, semata-mata dipersembahkan kepada Allah. Ucapan yang selalu dinyatakan dalam do’a iftitah shalat, merupaka bukti nyata bahwa tujuan yang tertinggi dari segala tingkah laku menurut pandangan etika Islam ialah mendapatkan ridha Allah SWT (mardlatillah). Jika seorang muslim mencari rezeki bukanlah sekedar untuk mengisi perut bagi diri dan keluarganya. Pada hahikatnya dia mempunyai tujuan yang lebih tinggi atau tujuan filosofis. Dia mencari rezeki untuk memenuhi hajat hidupnya itu barulah tujuan yang dekat dan masih ada tujuan yang lebih tinggi lagi. Dia mencari rezeki untuk mendapatkan makanan guna membina kesehatan rohani dan jasmani, sedangklan tujuan membina kesehatan itu ialah supaya kuat beribadah dan beramal, yang dengan amal ibadah itulah dia dapat mencapai tujuan akhir, yakni ridha Allah SWT. Jika dia belajar, bukan hanya sekedar memiliki ilmu. Ilmu itu akan menjadi “jembatan emas” dalam membina taqwa dan taqarrub kepada Allah SWT supaya menjadi insan yang diliputi ridha illahi. Tegasnya segala niat, gerak-gerik bathin dan tindakan lahir dalam etika Islam
haruslah selalu terarah kepada ridha Allah, dan jalan taqwa yang ditempuhnya itulah jalan yang lurus (Shiratalmustaqim). Ridha Allah itulah yang menjadi kunci kebahagiaan yang kekal dan abadi yang dijanjikan Allah dan yang dirindukan oleh setiap manusia beriman. Tanpa ridha Allah maka kebahagiaan abadi dan sejati (surga) tidak akan dapat diraih. Panggilan itu dikemukakan dalam QS.al-Fajr (89) : 27-30.
ﺿﻴﱠﺔًﻓَﺎ ْد ُﺧﻠِﻲ ﻓِﻲ ِ ﺿﻴَﺔً ﻣ َْﺮ ِ ﱢﻚ رَا ِ ﺲ اﻟْ ُﻤﻄْ َﻤﺌِﻨﱠﺔُارِْﺟﻌِﻲ إِﻟَﻰ َرﺑ ُ ﻳَﺎ أَﻳﱠـﺘُـﻬَﺎ اﻟﻨﱠـ ْﻔ ِﻋﺒَﺎدِﻳﻮَا ْد ُﺧﻠِﻲ َﺟﻨﱠﺘِﻲ Hai jiwa yang tenang. Kembalilah kepada Tuhanmu dengan hati yang puas lagi diridhai-Nya. Maka masuklah ke dalam jama'ah hamba-hamba-Ku. Masuklah ke dalam syurga-Ku.